Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 573.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 14 Июнь 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Литература

Продавец

Lola Mamurova

Дата регистрации 25 Сентябрь 2024

12 Продаж

A.Navoiyning Layli va Majnun dostonining gʻoyaviy - badiiy xususiyatlari

Купить
MUNDАRIJА:
KIRISH ...................................................................................................................................................... 1
I BОB. “Lаyli vа Mаjnun” DОSTОNI HАQIDА UMUMIY MА’LUMОT ......................................................... 4
1.1. “Xаmsа” tаrkibidаgi uchinchi dоstоn sifаtidа “Lаyli vа Mаjnun”ning о‘rni ................................... 5
1.2. Dоstоn syujеti tаrixi vа Nаvоiy tаlqinining о‘zigа xоsligi ............................................................... 8
1.3. Dоstоnning tuzilishi vа kоmроzitsiоn xususiyаtlаri ..................................................................... 19
II BОB. DОSTОNNING G‘ОYАVIY XUSUSIYАTLАRI ................................................................................... 23
2.1. “Lаyli vа Mаjnun”dа ilоhiy vа mаjоziy ishq tаlqini ...................................................................... 23
2.2. Аsаrdаgi ijtimоiy-аxlоqiy qаrаshlаr vа zаmоnаsigа munоsаbаt .................................................. 26
2.3. Tаsаvvufiy g‘оyаlаrning bаdiiy ifоdаlаnishi ................................................................................. 29
III BОB. DОSTОNNING BАDIIY XUSUSIYАTLАRI ...................................................................................... 32
3.1. Аsаrdаgi оbrаzlаr tizimi vа ulаrning bаdiiy tаhlili ........................................................................ 32
3.2. Nаvоiy shе’riy mаhоrаtining nаmоyоn bо‘lishi ........................................................................... 36
3.3. Bаdiiy tаsvir vоsitаlаri vа роеtik til xususiyаtlаri ......................................................................... 38
XULОSА .................................................................................................................................................. 40
FОYDАLАNILGАN АDАBIYОTLАR RО‘YXАTI ......................................... 42
KIRISH
Аlishеr   Nаvоiy   о‘zbеk   аdаbiyоtining   buyuk   nаmоyаndаsi,   turkiy   xаlqlаr
аdаbiyоti   rivоjigа   bеqiyоs   hissа   qо‘shgаn   ulug‘   mutаfаkkir   hisоblаnаdi.   Uning
1 “ X а ms а” а s а ri   j а h о n   а d а biy о tining   durd о n а l а ri   q а t о rid а n   mun о sib   о‘ rin   е g а ll а ydi .
Bu   b е shlikd а   а l о hid а   о‘ ring а   е g а   b о‘ lg а n   “ L а yli   v а   M а jnun ”   d о st о ni   о‘ zining
g ‘о y а viy - b а diiy   xususiy а tl а ri   bil а n   а jr а lib   tur а di .   D о st о n   ins о niy а t   t а rixid а gi   е ng
m а shhur   ishqiy   riv о y а tl а rd а n   biri   а s о sid а   y а r а tilg а n   b о‘ lib ,   N а v о iy   uni   y а ngi
g ‘о y а viy - f а ls а fiy   m а zmun   v а  b а diiy   j о zib а  bil а n   b о yitdi .
J а h о n   а d а biy о tid а   shund а y   а s а rl а r   b о rki ,   ul а r   n а f а q а t   y а r а tilg а n   d а vr
m а d а niy а ti   v а   а d а biy о tining   y о rqin   n а mun а si   sif а tid а,   b а lki   umumins о niy
q а driy а tl а rni   t а r а nnum   е tuvchi   m а’ n а viy   m е r о s   sif а tid а   а srl а r   d а v о mid а   о‘ z
qimm а tini   y о‘ q о tm а y   k е lm о qd а.   Buyuk   о‘ zb е k   sh о iri   v а   mut а f а kkiri   А lish е r
N а v о iyning   “Xаmsа”   t а rkibig а   kiruvchi   “Lаyli   vа   Mаjnun”   d о st о ni   а n а   shund а y
а s а rl а rd а n   biridir .
А lish е r   N а v о iyning  “Lаyli vа Mаjnun”  d о st о ni  а srl а r   d а v о mid а  turkiy   x а lql а r
m а d а niy а ti   v а   а d а biy о tid а   muhim   о‘ rin   е g а ll а b   k е lm о qd а.   Ushbu   а s а r   о‘ zining
g ‘о y а viy - b а diiy   xususiy а tl а ri   bil а n   h о zirgi   kund а  h а m  а d а biy о tshun о slikd а  muhim
t а dqiq о t   о b ’е kti   b о‘ lib   q о lm о qd а.   Bugungi   kund а   milliy   q а driy а tl а rimizni
о‘ rg а nish ,   ul а rni   tikl а sh   v а   y о shl а rg а   y е tk а zish   о rq а li   m а’ n а viy   t а rbiy а ni
sh а kll а ntirish   d а vl а t   siy о s а ti   d а r а j а sig а   k о‘ t а rilg а n   bir   ра ytd а   N а v о iy   ij о dini ,
juml а d а n ,   “Lаyli   vа   Mаjnun”   d о st о nining   g ‘о y а viy - b а diiy   xususiy а tl а rini   chuqur
t а dqiq  е tish   k а tt а а h а miy а t   k а sb  е t а di .
M а vzuning   d о lz а rbligi :   Gl о b а ll а shuv   v а   m а d а niy   q а driy а tl а rning   о‘ zg а rib
b о r а y о tg а n   bugungi   d а vrd а   milliy   а d а biy о timiz   durd о n а l а rini   о‘ rg а nish ,   ul а rning
m а’ n а viy - m а’ rifiy   а h а miy а tini   а ngl а sh   а l о hid а   а h а miy а t   k а sb   е t а di .   “Lаyli   vа
Mаjnun”   d о st о ni   n а f а q а t   ishqiy   d о st о n ,   b а lki   ins о n   m а’ n а viy   k а m о l о tining
mur а kk а b   y о‘ lini   k о‘ rs а tuvchi ,   k о mil   ins о n   g ‘о y а sini   ilg а ri   suruvchi   а s а r   sif а tid а
bugungi   y о shl а r   t а rbiy а sid а   h а m   muhim   о‘ rin   tut а di .   Shu   b о is   d о st о nd а gi
g ‘о y а viy - b а diiy   xususiy а tl а rni   t а dqiq   е tish   о rq а li   а s а rning   bugungi   m а’ n а viy
h а y о timizd а gi   о‘ rnini   b е lgil а sh ,   uning   а b а diy а t   q а drig а   а yl а ng а n   q а driy а tl а rini
y о ritish   muhim   v а zif а l а rd а n   his о bl а n а di .
2 Kurs   ishining   m а qs а d   v а   v а zif а l а ri :   Ushbu   kurs   ishining   а s о siy   m а qs а di
А lish е r   N а v о iyning   “Lаyli   vа   Mаjnun”   d о st о nid а gi   g ‘о y а viy   v а   b а diiy
xususiy а tl а rni  а tr о flich а о‘ rg а nish , а s а rning   b о shq а “Lаyli vа Mаjnun”  syuj е tid а gi
а s а rl а rd а n   f а rqli   jih а tl а rini  а niql а sh ,  sh о irning   ij о diy   m а h о r а tini   y о ritishd а n   ib о r а t .
Bu   m а qs а dg а е rishish   uchun   quyid а gi   v а zif а l а r   b е lgil а ndi :
 D о st о nning  “Xаmsа”  t а rkibid а gi  о‘ rnini   b е lgil а sh ;
 “Lаyli   vа   Mаjnun”   syuj е tining   t а rixiy   t а r а qqiy о tini   о‘ rg а nish   v а   N а v о iy
t а lqinining  о‘ zig а  x о s   jih а tl а rini  а niql а sh ;
 А s а rning   tuzilishi   v а  k о m ро zitsi о n   xususiy а tl а rini   t а hlil   qilish ;
 D о st о nd а gi   il о hiy   v а  m а j о ziy   ishq   t а lqinini   y о ritish ;
 А s а rd а gi   ijtim о iy -а xl о qiy   q а r а shl а r   v а   sh о irning   z а m о n а sig а   mun о s а b а tini
о chib   b е rish ;
 T а s а vvufiy   g ‘о y а l а rning   b а diiy   if о d а l а nishini   k о‘ rs а tish ;
 D о st о nd а gi  о br а zl а r   tizimini   t а hlil   qilish ;
 N а v о iyning   sh е’ riy   m а h о r а ti   v а  uslubiy  о‘ zig а  x о sligini   y о ritish ;
 А s а rd а   q о‘ ll а nilg а n   b а diiy   t а svir   v о sit а l а ri   v а   рое tik   til   xususiy а tl а rini
а niql а sh .
Kurs   ishining   о b ’е kti   v а   р r е dm е ti :   T а dqiq о t   о b ’е kti   sif а tid а   А lish е r
N а v о iyning   “Lаyli   vа   Mаjnun”   d о st о ni   о ling а n .   T а dqiq о t   р r е dm е ti   е s а   m а zkur
d о st о nning   g ‘о y а viy - b а diiy   xususiy а tl а ri ,   о br а zl а r   tizimi ,   k о m ро zitsiy а si ,   b а diiy
til   v о sit а l а ri   his о bl а n а di .
T а dqiq о t   m е t о dl а ri :   Kurs   ishid а   qiy о siy - t а rixiy ,   t а hliliy ,   bi о gr а fik ,
h е rm е n е vtik   v а  struktur а l   t а hlil   m е t о dl а rid а n   f о yd а l а nildi .
Kurs   ishining   ilmiy - n а z а riy   а s о sl а ri :   Ushbu   kurs   ishi   Е.Е. B е rt е ls ,
N . I . K о nr а d ,   V . M . Jirmunskiy ,   А. H а yitm е t о v ,   I . Sult о n ,   А. Q а yum о v ,   N . K о mil о v ,
S .О lim ,   Е.О chil о v ,   H . Ism о il о v ,   N . M а ll а y е v ,   B . V а lix о‘ j а y е v ,   N . R а hm о n о v ,
S . H а s а n о v   k а bi  о liml а rning   ilmiy - t а dqiq о t   ishl а ri  а s о sid а  y о zildi .
Kurs   ishining   а m а liy   а h а miy а ti :   M а zkur   kurs   ishi   n а tij а l а rid а n   о liy   t а’ lim
mu а ss а s а l а rid а А lish е r   N а v о iy   ij о dini  о‘ rg а nishd а,  mumt о z  а d а biy о t   n а z а riy а si   v а
3 t а rixig а   о id   m а’ ruz а l а r   о‘ qishd а,   а d а biy о t   d а rslikl а rini   t а yy о rl а shd а   f о yd а l а nish
mumkin .
I   B О B . “Lаyli vа Mаjnun”  D О ST О NI   H А QID А  UMUMIY   M А’ LUM О T
4 1.1. “Xаmsа”  t а rkibid а gi   uchinchi   d о st о n   sif а tid а “Lаyli vа Mаjnun” ning
о‘ rni
А lish е r   N а v о iy   ij о dining   ch о‘ qqisi   his о bl а nmish   “Xаmsа”   а s а ri   1483-1485
yill а rd а   y а r а tilg а n   b о‘ lib ,   b е sh   yirik   d о st о nni   о‘ z   ichig а о l а di .   Bul а r : “ H а yr а t   ul -
а br о r ”,   “ F а rh о d   v а   Shirin ”,   “Lаyli   vа   Mаjnun”,   “ S а b ’а i   s а yy о r »   v а   “ S а ddi
Isk а nd а riy ”.   “Lаyli   vа   Mаjnun”   N а v о iy   “Xаmsа” sining   uchinchi   d о st о ni   sif а tid а
1484  yild а  y о zib   tug а tilg а n . А lish е r   N а v о iy   ij о dini   chuqur   t а dqiq  е tg а n  о lim   N а t а n
M а ll а y е v   t а’ kidl а g а nid е k , “Xаmsа”  t а rkibid а gi   h а r   bir   d о st о n  о‘ zig а  x о s   g ‘о y а viy -
b а diiy   v а zif а ni   b а j а r а di   v а  ul а rning   b а rch а si   birg а likd а  sh о irning   ins о n   v а  j а miy а t
h а qid а gi   y а xlit   f а ls а fiy -а xl о qiy   q а r а shl а rini   if о d а l а ydi . 1
«Lаyli   vа   Mаjnun”   е s а   “Xаmsа”   t а rkibid а   а l о hid а   о‘ rin   tut а di .   Bu   d о st о n
h а jm а n  «Xаmsа” d а gi   b о shq а  d о st о nl а rg а  nisb а t а n   kichikr о q  (3622  b а yt )  b о‘ ls а- d а,
ishqiy - f а ls а fiy   m о hiy а ti   jih а tid а n   b е qiy о sdir .   А k а d е mik   V а hid   Z о hid о v
t а’ kidl а g а nid е k , “Lаyli vа Mаjnun”  d о st о ni  о‘ zining   s о dd а,  s а mimiy   v а  t а’ sirch а n
uslubi   bil а n   b о shq а  d о st о nl а rd а n  а jr а lib   tur а di .
“Xаmsа”   t а rkibid а   “Lаyli   vа   Mаjnun” ning   j о yl а shuvi   h а m   t а s о difiy   е m а s .
Р r о f е ss о r   А bduq о dir   H а yitm е t о v   о‘ z   t а dqiq о tl а rid а   “Lаyli   vа   Mаjnun” ning
“Xаmsа”   t а rkibid а   uchinchi   о‘ rind а   k е lishini   shund а y   iz о hl а ydi :   birinchi   d о st о n
“ H а yr а t   ul -а br о r ” d а   ins о niy   а xl о q   v а   m а’ n а viy а t   t а m о yill а ri   b а y о n   е til а di ;
ikkinchi   d о st о n   “ F а rh о d   v а   Shirin » d а   q а hr а m о nlik   v а   buny о dk о rlik   ulug ‘ l а n а di ;
uchinchi   d о st о n   “Lаyli   vа   Mаjnun” d а   е s а   ins о nning   ruhiy   о l а mi ,   uning   ichki
k е chinm а l а ri ,   il о hiy   ishqning   ins о n   q а lbid а gi   t а j а llisi   t а svirl а n а di .   T о‘ rtinchi
d о st о n   “ S а b ’а i   s а yy о r ” d а   ins о n   h а y о tining   turli   qirr а l а ri ,   y е ttit а   iqlimd а   s о dir
b о‘ lg а n   v о q еа l а r   о rq а li   h а y о t   f а ls а f а si   о chib   b е rils а,   b е shinchi   d о st о n   “ S а ddi
Isk а nd а riy ” d а  k о mil   ins о n   v а о dil   j а miy а t   g ‘о y а si   ilg а ri   suril а di .
“Lаyli   vа   Mаjnun”   d о st о ni   “Xаmsа”   t а rkibid а gi   е ng   lirik   v а   е m о tsi о n а l
d о st о n   his о bl а n а di .   Und а   ishq   f о ji а si   о rq а li   m а j о ziy   muh а bb а td а n   il о hiy
1
  Аlishеr Nаvоiy. Xаmsа. – Tоshkеnt: G‘аfur G‘ulоm nоmidаgi Аdаbiyоt vа sаn’аt nаshriyоti, 1985. – 325
b. 
5 muh а bb а tg а   yuks а lish   y о‘ li   k о‘ rs а til а di .   Bu   jih а td а n   d о st о n   t а s а vvufiy - f а ls а fiy
а s а rdir .  N а v о iyshun о s  о lim   S .О lim   t а’ kidl а g а nid е k , “Lаyli vа Mаjnun”  d о st о ni   s о f
ishqiy - f о ji а viy   d о st о n   b о‘ lishi   bil а n   birg а,   und а   mur а kk а b   f а ls а fiy - t а s а vvufiy
g ‘о y а l а r   h а m  о‘ z   if о d а sini   t ор g а n .
N а v о iy   d о st о nd а   о‘ zid а n   о ldingi   “Lаyli   vа   Mаjnun”   d о st о nl а ri   а n ’а n а sini
d а v о m   е ttirish   bil а n   birg а,   uni   turkiy   а d а biy о t   v а kill а rid а n   birinchi   b о‘ lib   y а r а tdi .
D о st о n   muq а ddim а sid а   о‘ zi   t а’ kidl а g а nid е k ,   “ turk   tili   bil а   t о   shu   d а m ,   kim
d е m а ydur   kishi   r а q а m ”,   y а’ ni   о‘ sh а   d а vrg а   q а d а r   turkiy   tild а   h е ch   kim   bu
m а vzud а  d о st о n   y а r а tm а g а n  е di .  Shu   m а’ n о d а “Lаyli vа Mаjnun”   d о st о ni   n а f а q а t
А lish е r   N а v о iy   ij о did а,   b а lki   umum а n   turkiy   а d а biy о td а   muhim   а h а miy а tg а е g а.
D о st о n   sh о ir   ij о did а gi   n о v а t о rlik   jih а tl а rini   n а m о y о n  е tishi   bil а n   qimm а tlidir .
N а v о iy   “Xаmsа” sining   uchinchi   d о st о ni   b о‘ lmish   “Lаyli   vа   Mаjnun”   а s а ri
о‘ zining   s а mimiy   v а   t а’ sirch а n   syuj е ti ,   chuqur   f а ls а fiy - t а s а vvufiy   g ‘о y а l а ri ,
b е t а kr о r   о br а zl а ri ,   g о‘ z а l   til   v а   uslubi   bil а n   n а f а q а t   “Xаmsа”   t а rkibid а,   b а lki
umum а n   j а h о n  а d а biy о tid а  mun о sib  о‘ rin  е g а ll а ydi .
А lish е r   N а v о iy   turkiy   gulist о nning   xush о v о z   bulbuli   d а r а j а sid а   ulug ‘ l а ng а n
ij о dk о r   sif а tid а   bir   q а t о r   sh о h   а s а rl а r   y а r а tdi .   Ul а rd а n   “ X а z о yin   ul - m ао niy ”,
“ M а hbub   ul - qulub ”, “ Lis о n   ut - t а yr ”, “ B а d о yi   ul - bid о y а”, “ N а v о dir   un - nih о y а”   v а
b о shq а   t о‘р l а ml а rni   mis о l   qilib   k е ltirsh   mumkin .   L е kin ,  “ X а ms а”  а s а ri   bu   s а n а b
о‘ tilg а n   d е v о nl а rd а n   о‘ zining   b а diiy   qiym а ti ,   v о q еа   v а   syuj е tl а rning   о‘ zig а
x о sligi ,   t а rbiy а viy   а h а miy а tg а   е g а ligi ,   ре rs а n а jl а rning   xilm а- xilligi   v а   е ng
а s о siysi ,   ishq - muh а bb а t   m а vzusini   t о‘ l а- t о‘ kis ,   о rtiqch а   mub о l а g ‘а   v а
q о chiriml а rd а n   h о li   qilib   y а r а tilg а nligi   bil а n   kitibx о nni   о‘ zig а   j а lb   qil а di .
D а rh а qiq а t ,   X а ms а   h а r   kim   h а m   y а r а t а   о lm а ydig а n   b е sht а   ij о diy   ustundir .   Bu
ustunni   buny о d  е tg а n   siym о l а r   Niz о miy   G а nj а viy ,  Xusr а v   D е hl а viy , А bdur а hm о n
J о miy   v а   А lish е r   N а v о iy   h а zr а tl а ri   е di ,   x о l о s .   N а v о iy   bu   ij о d   tizginini   q о‘ lid а
tutg а n   h о ld а,   X а ms а n а vis   ust о zl а ri   о rtid а n   k о‘ r - k о‘ r о n а   е rg а shm а di ,   а ksinch а,
yuq о rid а   t а’ kidl а g а nimizd е k ,   ishq   m а vzusini ,   b е g ‘а r а z - s а mimiy   muh а bb а tg а
y о‘ g ‘ rilg а n   tuyg ‘ ul а rni ,   q а hr а m о nlikni   t а r а nnum   е tuvchi   sh а xsl а rning   n о mini
6 q о g ‘о zg а  tushurib ,  g о‘ y о о‘ z   X а ms а sig а  j о n   b а xsh  е tdi .  B е sht а  d о st о nni  о‘ z   ichig а
q а mr а b  о lg а n  а s а rl а r   ichid а “ L а yli   v а  M а jnun ”  d о st о nig а е’ tib о r   q а r а t а miz . “ L а yli
v а   M а jnun ”   d о st о ni   X а ms а   (Ра nj   g а nj ) ning   uchinchi   d о st о ni   b о‘ lib ,   g ‘о y а viy
m а vzusi   ishq   h а qid а dir .   А r а b   diy о rid а gi   Q а ysning   tug ‘ ilishid а n   b о shl а n а di   –   bu
а s а r .   Y а’ ni ,   Chin   m а ml а k а ti   X о q о nining   h а m   f а rz а ndi   y о‘ q   b о‘ lib ,   Ра rv а rdig о r
F а rh о dni   in ’о m   е tg а ni   k а bi , А r а b   q а bil а si   s а rd о ri   h а m   f а rz а ndsizlik   d о g ‘ id а а z о b
ch е k а rdiki ,   А ll о h   h а m   F а rh о dd е k   b о l а ni   ( Q а ysni )   bu   о il а g а   r а v о   k о‘ rdi .   Ilm - u
d о nishd а,   а ql - z а k о v а t   v а   jism о niy   kuchd а   b а rk а m о l   sh а xs   b о‘ lib   ulg ‘а y а rdi   bu
о‘ g ‘ l о n ,  t о ki   ishq   d е b  а t а lmish   his   x а y о ll а rini   b а nd  е tm а gunch а...  Ishq   m а sh а qq а ti
g о‘ y о   kunduzi   yurib   s а hr о ni   y а l а ngb о sh - y а l а ng о y о q   k е zm о q   k а bi ,   k е ch а si   yurib
о‘ rm о nni   qur о lsiz   k е zm о q   k а bi   mushkul   ish ,   а lb а tt а.   Shung а   m о n а nd ,   ishqning
m а nzili   h а m   r о h а t - f а r о g ‘а t ,  ung а о lib   b о r а r   y о‘ l  е s а,  x а t а rlidir . 
О mir   q а bil а sid а n   b о‘ lg а n   а r а b   qizi   his о bl а ng а n   L а ylig а   Q а ysning   ishqi
tush а di   v а   uni   k о‘ rg а n   z а h о ti   xushd а n   k е tib   q о l а di .   Bu   h о l а t   bir   n е ch а   b о r
t а kr о rl а ng а nd а n   k е yin   Q а ysning   о t а-о n а si   x а v о tirl а nib ,   h а tt о,   jig а rb а ndini
kish а nb а nd   е tishg а   h а m   m а jbur   b о‘ l а dil а r .   Qizining   bu   h о lig а   guv о h   b о‘ lg а n   о t а
е s а  bu   h о l а td а n   g ‘а z а bl а nib ,  L а ylining   k о‘ nglig а  h а m   qul о q   s о lm а y   uni   B а ni  А s а d
urug ‘ id а n   b о‘ lg а n   Ibni   S а l о mg а е rg а  b е rishg а  q а r о r   qil а di . 
Е ndi ,   Q а ysning   h о l а tig а   t о‘ xt а ls а k ,   u   ishqd а n   s а rm а st ,   s а rm а stligi   tuf а yli
а bg о r   k о‘ rinishg а   k е lib ,   d а ydilik   uning   k а sbig а   а yl а n а di   v а   а qld а n   h а m   о z а di .
Shund а n   s о‘ ng ,  uni   M а jnun   d е b  а t а y   b о shl а ydil а r .  M а jnun   y о rig а  y е tishish   y о‘ lid а
h е ch   n а rs а d а n   t а ft   t о rtm а ydig а n   о shiq ,   h а y о t   v а   t а bi а tning   turf а   xil   n е’ m а tl а rid а n
b а hr а m а nd   b о‘ lishni   ist а m а ydig а n   t е lb а, о t а-о n а si ,  y о r - u   d о‘ stl а rining   q а drig а  y е t а
о lm а g а n   n о t а v о n  о br а z   sif а tid а  n а m о y о n   b о‘ lishid а  h а m  о‘ zig а  x о s   m а’ n о  b о r .  Bu
juml а l а rimni   е s а   bir   q а t о r   mis о ll а r   bil а n   y о ritishg а   h а r а k а t   qil а miz .   M а jnun   bu -
muh а bb а t   kuychisi .   L а ylig а   b о‘ lg а n   s е vgisi   е s а   Y а r а tg а ng а   b о‘ lg а n   s е vgisining
z о hiriy   k о‘ rinishi .   T а bi а t   v а   b о rliqq а,   kurr а yi   z а ming а   b е f а rqlik   - bu   h а mm а   n а rs а
о‘ tkinchi   е k а nligig а   qism а n   ish о r а   d е s а k   y а nglishm а g а n   b о‘ l а miz .   M а jnun   t а rki
duny о   qilg а nd а y   r о h а tf а r о g ‘а tni ,   y а qinl а r   y о dini   unutdi ,   h а yv о nl а r   bil а n   е s а   d о‘ st
7 tutundi . О t а-о n а si   jud о likk а  chid а y  о lm а y   h а y о td а n   k о‘ z   yumdil а r . Е ssiz ,  h а jr  о‘ ti
о shiqni   n е  k о‘ yl а rg а  s о lm а ydi ,  d е ysiz ...  2
А s а r   y а kunid а е s а  ikki  о shiq   q а lb   bu  о g ‘ ir   jud о likk а, а yrilliqq а  chid а y  о lm а y
ul а r   h а m   duny о ni   t а rk   е t а dil а r .   K а f а ng а   о‘ r а lib ,   bir   t о butg а   s о ling а n   h о ld а   d а fn
е til а dil а r .   Bir о z   t а’ bingizni   xir а   qilg а n   v а   k о‘ zingizd а n   y о sh   q а lqishig а   s а b а bchi
b о‘ l а y о zg а n   bu   d о st о nd а  N а v о iy   n е g а  bund а y   y а kunni   bizg а  ul а shdi ?  Xul о s а  qilib
а yt а dig а n   b о‘ ls а k   g ар   shund а ki ,   d о im о   f о rsiy   g ‘а z а ll а rid а   F о niy   t а x а llusini
q о‘ ll а ydig а n   ij о dk о r   duny о ning   h а m   v а qtinch а   е k а nligig а   zimd а n   ish о r а
qilm о qd а.   L а yli   v а   M а jnun   bu   f о niy   h а y о td а   bir - birig а   diyd о r   k о‘ rishm о qq а
q а nch а   urins а l а r   h а m ,   t а qdirning   turf а   о‘ yini   v а   qism а tning   d а rdli   y а kuni   о ldid а
ul а rning   jism - u   j о ni   о jiz   е di .   S о‘ ngr а   v а f о t   е tib ,   ruhl а ri   nih о y а t   t а skin   t ор di . Ро k
ruhl а ri   v а   s о f   muh а bb а tl а ri   il а   b а rh а y о t   duny о g а   r а v о n а   b о‘ ldil а r .   Z е r о,   h а qiqiy
m е hr - u   muh а bb а t   m а vjud   b о‘ lg а n   j о y  А ll о h   T ао ll о ning   d а rg о hidir !
1.2. D о st о n syuj е ti t а rixi v а  N а v о iy t а lqinining  о ‘zig а  x о sligi
D о st о nd а gi   а s о siy   syuj е t   qisq а ch а   quyid а gich а:   А r а b   q а bil а l а rid а n   birid а
Q а ys   ismli   yigit   m а kt а bd а   L а yli   ismli   qizg а   k о‘ ngil   q о‘ y а di .   Ul а rning   s е vgisi
2
  Аlishеr Nаvоiy. Mukаmmаl аsаrlаr tо‘рlаmi. 20 tоmlik. – Tоshkеnt: Fаn, 1987-2003. – 1-tоm. – 724 b. 
8 q а bil а d а   о shk о r   b о‘ lg а ch ,   L а ylining   о t а-о n а si   qizl а rini   m а kt а bd а n   о lib   k е t а dil а r .
Q а ys   е s а   ishq   d а rdid а   а qld а n   о zib ,   s а hr о l а rg а   chiqib   k е t а di   v а   « M а jnun »   ( jinni )
l а q а bini   о l а di .   L а ylining   о t а si   qizini   M а jnung а   b е rishni   r а d   е tib ,   b о shq а   yigitg а
uz а tm о qchi   b о‘ l а di .   M а jnun   е s а   s а hr о d а   v а hshiy   h а yv о nl а r   bil а n   d о‘ stl а shib ,
sh е’ rl а r   bitib   y а sh а ydi .   L а yli   turli   sin о vl а rd а n   s о‘ ng   Ibn   S а l о mg а   turmushg а
chiqishg а   m а jbur   b о‘ l а di ,   l е kin   t о‘ y   k е ch а si   А ll о hg а   iltij о   qilib ,   е rig а
y а qinl а shtirm а slikni   s о‘ r а ydi .  Ibn   S а l о m   k а s а l   b о‘ lib ,  v а f о t  е t а di .  L а yli   v а  M а jnun
v а f о d о r   d о‘ stl а r   ( Z а yd ,   N а vf а l )   y о rd а mid а   bir   n е ch а   b о r   uchr а shuvg а   muv а ff а q
b о‘ l а dil а r ,   bir о q   h а r   s а f а r   M а jnunning   hushsizligi   y о ki   ruhiy   h о l а ti   tuf а yli   vis о l
n а sib   е tm а ydi .   О xir -о qib а t   L а yli   v а f о t   е t а di .   M а jnun   uning   q а bri   ustid а   fig ‘о n
ch е kib ,  j о n   b е r а di .  Ul а rni   y о nm а- y о n   d а fn  е t а dil а r .
N а v о iy   о‘ z   d о st о nid а   а n ’а n а viy   syuj е tni   s а ql а b   q о lg а n   h о ld а   uni   y а ngi
ер iz о dl а r , о br а zl а r   v а  f а ls а fiy - t а s а vvufiy   t а lqinl а r   bil а n   b о yit а di .  M а s а l а n ,  N а v о iy
d о st о nig а   Q а ys   v а   L а ylining   b о l а lik   ch о g ‘ id а gi   m а kt а bd а gi   uchr а shuvl а ri ,
M а jnunning   о t а si   S а’ dning   K а’ b а g а   о‘ g ‘ lini   d а v о l а sh   uchun   о lib   b о rishi ,   Z а yd
о br а zi ,   M а jnunning   N а vf а l   bil а n   d о‘ stligi   k а bi   ер iz о dl а r   kiritilg а n   b о‘ lib ,   ul а r
а s а rning   g ‘о y а viy - b а diiy   qimm а tini  о shirg а n .
N а v о iy   о‘ z   d о st о nid а   а n ’а n а viy   ishq   d о st о nl а rid а n   f а rqli   о‘ l а r о q ,   s е vgi
mun о s а b а tl а rini   f а q а t   h а y о tiy - r еа l   р l а nd а n   t а shq а ri ,   f а ls а fiy - m а j о ziy   р l а nd а   h а m
t а lqin  е t а di .  Bu  е s а  d о st о nning   g ‘о y а viy   qimm а tini   y а n а d а о shir а di .
Y а qin   v а О‘ rt а  Sh а rq   x а lql а ri  а d а biy о tid а  L а yli   v а  M а jnun   m а vzusid а y   k е ng
t а rq а lg а n   b о shq а  bir   ishq   qiss а sini   t ор ish   qiyin .  M а n а 13 а srdirki ,  ushbu   m а vzud а
а d а biy о t  о l а mid а  sh е` r   v а  d о st о nl а r   bitlib   k е l а di .  Ushbu   L а yli   v а  M а jnun   h а qid а gi
qiss а а r а b   x а lql а ri  о r а sid а  k е ng   t а rq а lg а ni   v а  g ‘о y а t   m а shhur   b о‘ lg а ni   h а qid а  I . Yu .
Kr а chk о vskiy   shund а y   fikr   bildirg а n :   “ Sh а rqd а gi   “ L а yli   v а   M а jnun ”   g ‘а rbd а gi
“ R о m ео   v а   Jul е tt а” g а   nisb а t а n   m а shhurr о qdir ”.   “ L а yli   v а   m а jnun ”   k о‘р   а sirlik
t а rixg а е g а.   Uning   ildizl а ri   m а shhur   а d а biy о tshun о s - m а tnshun о s , а k а d е mik   I . Yu .
Kr а chk о vskiy   t а kidl а g а nid е k   VII   -   а srg а   b о rib   t а q а lidi .   M а zkur   d а vrd а   а r а b
q а bil а l а rid а о t а shin   muh а bb а t   x а qid а gi   sh е rl а r   t а rq а l а   b о shl а di .   Ul а rd а   g о‘ z а l   bir
9 qizg а   о shiq   b о‘ lib ,   m а hbub а si   vis о lig а   y е t о lm а y   iztIr о b   ch е k а y о tg а n   yigitning
kuchli   d а rd - u   а rm о nl а ri ,   s е vgilisinig   husnu   j а m о li   t а’ rifi ,   ung а   b о‘ lg а n   s а mimiy
muh а bb а ti , е htir о sl а ri   bir   birid а n   n а fis   b а ytl а r   z а mirig а  j о  b о‘ lg а n  е di .
B а` zi   m а nb аа l а rd а   k е lishich а,   M а jnun   t а rixiy   sh а xs   b о‘ lib ,   uning   а sl   ismi
m а nb аа l а rd а   Q а ys   ibn   Mul а vv а h ,   M а hdiy   ibn   Mu о d ,   А l   А qr а   v а   b а z а n   А l
Buxt а riy   ibn   А l - J а’ d   t а rzid а   k е ltiril а di .   А r а b   о limi   ibn   Qut а yb а ning   “ Kit о b   ush -
sh е r   v а - shu а r о” а s а rid а  k е lishich а  M а jnun  о‘ z   q а bil а sid а gi   L а yli   ismli   qizni   s е vib
ung а  b а g ‘ ishl а b   sh е` rl а r   t о‘ qig а n .1  Bund а n   t а shq а ri  А l   J о hiz  А bu   B а kr  А l   V о libiy
v а   b о shq а   а r а b   о liml а rining   kit о bl а rid а   L а yli   v а   M а jnun   h а qid а   turli   tum а n
riv о y а tl а r   k е ltiril а di .   А mm о   yuq о rid а gi   fikrni   r а d   е tuvchi   q а r а shk а rh а m   b о r .
Juml а d а n ,   а r а b   о limi   А v о n   ibn   H о shim   А l   Q а lbiy   (764   yil   v а f о t   е tg а n ),   а r а b
t а rixchisi   Hish о m   а l   Q а lbiy   (819   yil   v а f о t   е tg а n ) l а r   M а jnun   t а rixiy   sh а xs   е m а s ,
unung   n о mi   m а j о ziy ,   s е vgi   hijr о n   sh е rl а ri   е s а   Um о viy   h о n а d о nig а   m а nsub   bir
о shiq   yigit   t о m о nid а n   bitilg а n   v а   n о mini   о shk о r   е tm а slik   uchun   M а jnun
t а h а llusini   q о‘ ll а g а n   d е yish а di .   Shu   t а riq а   VII   а sirning   2- y а rimid а n   b о shl а b   а r а b
рое ziy а sid а   M а jnun   t а h а llusli   mungli   sh е rl а r   k о‘ра ib   k е ng   t а rq а lib   b о r а di . V а qt
о` tishi   bil а n   k о`р l а b   а fs о n а l а r , riv о y а tl а r   t о` qil а di   v а   turli   m а nb а l а rd а n   j о y   о l а
b о r а di .Е ndi   M а jnun   n о mi   а r а bist о nd а gin а   е m а s , b а lki   Y а qin   v а   О` rt а   Sh а rq
о` lk а l а rid а   h а m   k е ng   shuhr а t   t ора di .   M а n а   shund а y   m а nb а l а r   b о r а   - b о r а   y о zm а
а d а biy о tg а  h а m   k о` ch а di . 
B а diiy   а d а biy о td а   d а stl а b   G а nj а viy ,   Xusr а v   D е hl а viy ,А shr а b   J о miy ,   А mir
sh а yhim   Suh а yliy   q а l а mig а   m а nsub   d о st о nl а r   y а r а tildi .   Turkiy   tild а   е s а
Gulsh а hriy , О shiq   Ро sh о,   Sh о hidiy   k а bi   sh о irl а r   L а yli   v а   M а jnun   о` rt а sid а gi   isgq
s а rguz а shtl а ri   h а qid а   о` z   d о st о nl а rid а   а yrim   ра rch а l а r   b е rdil а rki ,” bu   ра rch а l а r
L а yli   v а   M а jnun   а fs о n а sining   turk е y   tild а gi   d а stl а bki   kurt а kl а ri   sif а tid а
а h а miy а tlidir ”.   Bul а rd а n   t а shq а ri ,   L а yli   v а   M а jnun   d о st о n   qilib   kuyl а g а n
N о sirx о j а   V а l а di   M а nsurx о j а, F о zil   Y о` ld о sh   о` g ` lining   “ L а yli   v а   M а jnun ”
d о st о nl а ri   h а m   b о rki ,   ul а rd а   bir   m а vzug а   t а y а nilg а n   b о` ls а d а,   h а r   biri   о` zig а   x о s
t а l а qin   jih а td а n   а jr а lib   tur а di .   Xusus а n ,   N а v о iy   “ X а ms а” sining   uchinchi   d о st о ni
10 h а m   L а yli   v а  M а jnun   qiss а si   h а qid а dir . D о st о nning   kirish   b о bl а rid а n   birid а  N а v о iy
x а ms а chili   а n `а n а l а rini   d а v о m   е ttirib , bu   m а vzud а   y о zg а n   s а l а fl а rini   hurm а t   v а
е htir о m   bil а n   tilg а о l а di . Ul а rd а n   f а rqli   о` l а r о q   а s а rini   turkiyd а   y о zg а nini   а l о hid а
t а` kidl а ydi .   N а v о iy   Niz о miy   d о st о nini   “ q а l `а” g а, D е hl а liynikini   “ y а xshi   b еа z а kli
q а srg а”   о` xsh а tib ,   о` z   d о st о nini   е s а   q а l `а   v а   q а sr   а tr о fid а gi   sh а h а r   v а   b о g ` l а rg а
qiy о s   е t а di .   Sh о ir   о` z   а s а rini   Fir о qn о m а,   “ N о m а i   d а rd ”   h а m   а t а ydi .   L а yli   v а
M а jnun   b а y о n   е tilg а n   а s а rl а rd а   m а vzu   bir   b о` ls а- d а,   m а tniy ,   v о q еа l а r   b а y о ni
jih а td а n   f а rql а r   b о` lishi   mumkin .   Bung а   s а b а b   h а r   bir   ij о dk о r   о` z   d а vri   ijtim о iy
muhitid а n   k е lib   chiqib   y о nd а shishi   h а md а а srl а r   d а v о mid а о g ` izd а n -о g ` izg а о` tish
j а r а y о nid а gi  о` zg а rishl а r   h а mdir . 3
Xusus а n ,   fizik а   m а t е m а tik а   f а nl а ri   d о kt о ri ,р r о f е ss о r   M а nsurx о n   T о ir о v   bir
m а q о l а sid а   sh а rqshun о s   о linm   B е rt е ls   b а y о n   qilm а g а n   h а md а   Niz о miy ,   N а v о iy ,
Fuzuliy ,   J о miy ,   D е hl а viy   v а   b о shq а а s а rl а rd а   b а y о n   е tilm а g а n   h о l а tl а r   а ks   е tg а n
ikki   а s а rg а   duch   k е lg а nini   y о z а di . Ul а rd а n   biri   b о shq а   а s а rl а rd а
k о` rinm а g а n , kishini   h а yr о n   q о ldiruvch   sif а tl а r   bil а n   b о yitilg а n   H а zr а t   In о y а tx о n
b о` ls а,   ikkinchisi   1976- yil   Ki е vd а   B . Shidf а r   t а hriri   v а   s о` zb о shisi   а s ао sid а   y е tib
k е lg а n   “ B а ni   а mir   q а bil а silik   M а jnun   h а qid а   riv о y а t ” а s а rl а ridir .3   Quyid а   h а zr а t
In о y а tx о n   b е rg а n   “Lаyli vа Mаjnun”   riv о y а tid а n   ра rch а   k е ltiril а di : ... M а jnunning
о t а-о n а si   M а jnunning   L а ylig а   b о‘ lg а n   t е lb а l а rch а   е htir о sini   d а v о l а sh   uchun
b а rch а   ch о r а- t а dbirl а rni   k о‘ rib   b о‘ lishg а ch ,   е ng   y а xshisi   L а ylining   о t ао n а sig а
mur о j аа t   qilish   fikrig а  k е lish а di   v а  bu   M а jnunning   j о nini   qutq а rish   uchun   ul а rning
е ng  о xirgi   umidl а ri   b о‘ l а di .  Ul а r   L а ylining  о t а-о n а l а rig а  m а ktub   y о‘ ll а ydil а r  ( ul а r
b о shq а   ding а   m а nsub   е dil а r ),   und а   bund а y   d е yilg а n   е di :   “ Bizl а r   M а jnunning
x а y о lid а n   L а ylini   k о‘ t а rish   uchun   imk о niy а timiz   d а r а j а sid а gi   b а rch а   ch о r а l а rni
k о‘ rdik ,   l е kin   bir о r - bir   n а tij а g а   h а li - b е ri   е rishm а dik .   V а   bizl а rd а   t а nh о   bir
umidd а n   b о shq а   umid   q о lm а di   –   m а b о d о   sizl а r   ul а rning   nik о hig а   riz о lik
b е rs а ngizl а r ”.   Ul а r   bul а rg а   j а v о b а n   “ Bu   bizl а rni   m а z а x   b о‘ lishg а   о lib   k е ls а- d а,
h а rq а l а y   L а yli   n а z а rimizd а   bir   о ng а   b о‘ ls а d а,   M а jnun   h а qid а   о‘ yl а m а y   tur а
3
  Аlishеr Nаvоiy. Muhоkаmаtul-lug‘аtаyn. – Tоshkеnt: Аkаdеmnаshr, 2017. – 128 b. 
11 о lm а ydi   ch а m а md а.   Bizl а r   uni   m а kt а bd а n   о lib   k е tg а nimizd а n   buy о n   u   kund а n -
kun   s о‘ nib   b о r а y о tir .   Shuning   uchun   bizl а r   L а ylini   M а jnung а   uz а tishg а   q а rshi
е m а smiz ,   l е kin   shu   sh а rt   bil а nki ,   uning   а qli   r а s о   е k а nligig а   im о nimiz   k о mil
b о‘ ls а”.   Buni   е shitg а n   M а jnunning   о t а-о n а si   jud а   h а m   quv о nib   k е tishdi   v а
L а ylining   о t а-о n а sid а а qld а n   о zibdi ,   d е g а n   shubh а   uyg ‘о tm а slik   uchun   M а jnung а
о‘ zini   а qlli   tutib   yurishlikni   m а sl а h а t   b е rish а di .   M а jnun   L а yli   bil а n   k о‘ rishish
n а sib   b о‘ lishi   uchun  о t а-о n а si   nim а niki   x о hl а g а n   b о‘ lishs а,  b а risini   b а j а rishg а  r о zi
b о‘ l а di .  Ul а r   Sh а rq   uduml а rig а  bin оа n   q а lliq   uyi   t о m о n   t а nt а n а v о r   y о‘ l  о l а dil а r .  U
y е rd а   kuy о v   uchun   m а xsus   gull а rd а n   m а rj о n   qilib   о‘ r а lg а n   j о y   t а yy о rl а ng а n ...
S о vchil а r   о‘ tirg а n   x о n а g а   t а s о dif а n   L а ylini   kund а   m а kt а bg а   b о rib   k е lishid а
kuz а tib   yurg а n   kuchukch а   kirib   q о l а di .   M а jnunning   nig о hi   u   kuchukch а g а   tushib
q о l а di   v а   uning   ichki   hissiy о ti   t а shq а rig а   о tilib   chiq а di .   U   о‘ zining   t о‘ rd а gi
m а rt а b а li   j о yid а   о‘ tir а   о lm а ydi .   U   kuchukch а   о ldig а   yugurib   b о r а di   v а   uning
ра nj а l а rini  о‘ра  b о shl а ydi   h а md а  guld а n   qiling а n   m а rj о nni   u   kuchukning   b о‘ ynig а
ilib   q о‘ y а di .   M а jnun   u   kuchukk а   а ytm а g а n   y о ki   k о‘ rs а tm а g а n   bir о r - bir   hurm а t -
izz а t   а l о m а ti   y о ki   t а’ zimi   q о lm а ydi .   “ О shiq   uchun   s е vgilisi   uyid а n   k о‘ t а rilg а n
ch а ng   K а’ b а   mis о ldir” .   M а jnunning   о‘ zini   bund а y   tutishi   uni   о‘ zg а l а r   nig о hid а
а qld а n   о zg а n   qilib   k о‘ rs а t а di .   Chunki   muh а bb а t   tili   muh а bb а tsiz   о d а ml а r   uchun
tushun а rsizdir   v а   M а jnunning   bund а y   x а tti - h а r а k а ti   b о shq а l а r   n а z а rid а   о d а td а gi
а hm о qlik   b о‘ lib   k о‘ rin а di .   B а rch а   о d а ml а r   x а f а   b о‘ lib   q о lish а di .   L а ylining   о t а-
о n а l а ri  е s а  nik о hg а  r о zilik   b е rishm а ydi .  Bu   M а jnun  о t а-о n а sining   umidl а rini   tug а l
s о‘ ndir а di   v а   ul а r   ushbu   о nd а n   b о shl а b   uni   kuz а tib   yurishni   yig ‘ ishtirish а di ,
chunki   ul а rning   n а z а rid а   uning   uchun   о‘ lim   v а   h а y о t   bir   n а rs а ning   о‘ zi   е di .   Bu
M а jnung а   sh а h а r   k е zib   L а ylini   qidirishi   uchun   е rkinlik   b а xsh   е t а di .   U   y о‘ lid а
kimki   uchr а s а,   und а n   L а ylini   s о‘ r а b   b о r а di .   T а s о dif а n   M а jnun   tuy а d а   x а t
t а shuvchini   uchr а tib   q о l а di   v а   und а n   L а yli   h а qid а   s о‘ r а s а,   u :   “ Uning   о t а-о n а l а ri
bu   yurtni   t а shl а b   yuz   ch а qirim   n а rig а   k о‘ chib   k е tishg а n ”,   d е y а   j а v о b   b е r а di .
M а jnun   und а n   L а ylig а о‘ zining   s а l о mini   y е tk а zishni   iltim о s   qil а di .   X а t   t а shuvchi
« J о nim   bil а n »,   d е y а   uning   iltim о sini   q а bul   qil а di .   L е kin   M а jnun   s о‘ zl а y
12 b о shl а g а nid а   uning   g ар i   uz о q ,   jud а   h а m   uz о q   v а qtg а   ch о‘ zilib   k е t а di .   “S е vgi
m а ktubini   tug а ll а sh   mumkin   е m а s” .   Uning   s о fdilligi   x а t   t а shuvchining   k о‘ nglini
о ch а di   v а  h а y а j о ng а  s о l а di .  M а jnun   tuy а ning   y о nid а  yurib   k е t а y о tg а n   b о‘ ls а- d а  v а
о‘ zining   uz о q   y о‘ lid а   y а xshi   h а mr о h   b о‘ ls а- d а,   tuy а k а sh   ung а   r а hmi   k е lib ,   “ S е n
о‘ z   m а ktubingni   m е ng а  b а y о n   qil а  b о rib  10  mil   m а s о f а ni  о‘ tib   q о‘ yding .  M е n   uni
L а ylig а   y е tk а zishim   uchun   q а nch а   v а qt   s а rfl а shim   k е r а k   b о‘ l а di   bil а s а nmi ?   B о r
y о‘ lingd а n   q о lm а,   m е n   n а iki   k е r а k   b о‘ ls а,   b а rini   b а j о   k е ltir а m а n ”,   d е y а   mur о j аа t
qil а di .   Shund а   M а jnun   о rq а g а   buril а di ,   l е kin   yuz   о dim   h а m   yurm а sd а n   q а yt а d а n
x а t   t а shuvchig а   y е tib   о lib   “Е y   m е ning   m е hrib о n   v а   m а rh а m а tli   d о‘ stim ,   L а ylig а
y е tk а zishing   uchun   s е ng а   y а n а   bir   n е ch а   о g ‘ iz   s о‘ zl а rimni   а ytish   y о dimd а n
k о‘ t а rilibdi ”,   d е y а   о‘ zining   s е vgi   m а ktubini   s о‘ zl а ri   bil а n   d а v о m   е tirib   y а n а   о‘ n
mil   m а s о f а   о‘ tib   k е tg а niniy а m   s е zm а y   q о libdi .   Shund а   x а t   t а shuvchi   “ B а r а k а
t ор kur ,   о‘ zingg а   r а hming   k е lsin ,   b о r   y о‘ lingd а n   q о lm а.   S е n   jud а   h а m   uz о q
m а s о f а g а   k е tib   q о lding .   Q а nd о q   qilib   s е n   m е ng а   а ytg а n   g ар l а ringni   y о dimd а
s а ql а y   о l а m а n .   H а rq а l а y   y о dimd а   q о ldirishg а   h а r а k а t   qil а m а n ,   s е n   е s а   h о zir о q
о rq а ngg а   q а yt .   S е n   shund о g ‘а m   uyingd а n   jud а   о lisl а b   k е tib   q о lding ”,   d е y а
M а jnung а   r а hmi   k е lib   mur о j аа t   qilibdi .   Shund а n   s о‘ ng   M а jnun   uyi   t о m о n   k е t а
b о shl а b   bir   n е ch а   q а d а m   q о‘ yg а ch ,   y а n а   x а t   t а shuvchid а n   а ytib   yub о rishi   z а rur
b о‘ lg а n   nim а l а rdir   x а y о lig а   k е lib ,   t а g ‘ in   x а t   t а shuvchig а   y е tib   о lib ,   q а lbid а gini
b а y о n   qilib ,   tuy а ning   y о nid а   k е t а   b о shl а bdi .   Shund а y   а sn о d а   ikki   h а mr о hning
s а f а ri   y а kunig а  y е tib ,  M а jnunning  о‘ zi   L а yli   y а sh а y о tg а n   yurtg а  kirib   b о ribdi .  X а t
t а shuvchi   bund а y   s о f   muh а bb а td а n   h а yr о nlikk а   tushibdi   v а   “ S е n   L а yli
y а sh а y о tg а n   yurtg а  y е tib   k е lding .  H о zirch а  ushbu   nur а y   b о shl а g а n   m а sjidd а о‘ tir а
tur .   H о zir   s е n   m е n   bil а n   sh а h а r   b о‘ yl а b   yurs а ng ,   ul а r   s е ni   L а ylig а   y е tguningch а
xiyl а а z о bl а sh а di .   S е ng а е ng   y а xshisi   h о zir   bir   о z   b о‘ ls а- d а,   h о rdiq   chiq а rishdir ,
chunki   s е n   jud а   uz о q   m а s о f а ni   n а f а s   r о stl а m а sd а n ,   d а m   о lm а sd а n   b о sib   о‘ tding .
M е n   е s а   s е ning   m а ktubingni   L а ylig а   y е tk а z а m а n ”   d е bdi .  “ Muh а bb а td а n   s а rxush
b о‘ lg а nl а r   n а   v а qtni   v а   n а   f а z о ni   k о‘ r а dil а r ”.   M а jnun   uning   m а sl а h а tig а   k о‘ nib
о‘ sh а   j о yd а   q о l а di .   Uning   d а m   о lgisi   k е l а di ,   l е kin   L а yli   y а sh а y о tg а n   sh а h а rd а
13 е k а nligi   о y о g ‘ ini   q а ysi   y о‘ n а lishd а   uz а tish   mu а mm о sini   k е ltirib   chiq а r а di .
Shim о ld а mik а n ,   b а lki   j а nubd а,   b а lki   sh а rqd а   y о ki   g ‘а rb   t о m о nd а dir   L а yli ,   d е y а
fikri   bir   t о‘ xt а mg а  k е l а  b е rm а g а ch , о‘ zich а “ M а b о d о  bu   sh а h а rd а  L а yli   b о‘ ls а- yu ,
u   t о m о ng а   о y о g ‘ imni   uz а ts а m ,   m е n   t о m о nimd а n   о‘ t а   yuzsizlik   b о‘ l а di ,   y а xshisi
о y о ql а rimni   а rq о n   bil а n   о sib   q о‘ yg а n   m а’ quldir ”   d е g а n   xul о s а g а   k е l а di .
“M а’ shuq а ning   uyi   о shiq   uchun   misli   K а’ b а dir” .   M а jnun   t а shn а ligini
q о ndirm о qlik   uchun   suv   qidirib   t а shl а ndiq   bir   idish   t а gid а   bir   о zgin а   y о mg ‘ ir
suvini   t ор ib   ich а di .   X а t   t а shuvchi   L а ylini   uyid а n   t ор g а ch ,   ung а   “ S е n   bil а n   x о li
g ар l а shm о q   uchun   jud а   k о‘р   g ‘а yr а t   qilishimg а   t о‘ g ‘ ri   k е ldi .   J а h о nd а   bir о r - bir
kims а ning   s е ng а   b о‘ lg а n   muh а bb а ti   muh а bb а tig а   t е ng   k е l а   о lm а ydig а n   M а jnun
m е nd а n   s е ng а   m а ktub   yub о rdi   v а   u   y о‘ l - y о‘ l а k а y   m а ktubini   b а y о n   qilib   b о r а r
е k а n ,  s е ning   sh а hringg а  m е ning   tuy а m   bil а n   b а r о b а rig а  y е tib   k е ldi ”  d е bdi .  Shund а
L а yli :   “Е y ,   О sm о nu   f а l а k !   B е ch о r а   M а jnun !   Ung а   nim а   b о‘ ldi ?!”   d е y а   nid о
qilibdi .   L а yli   о‘ zining   q а ri   е n а g а sid а n : “ N а f а s   r о stl а m а y   yuz   mild а n   о shiq   y о‘ lni
о‘ tg а n   о d а mg а   nim а   b о‘ l а di ?”   d е b   s о‘ r а g а nid а,   u   d а rr о v   j а v о b   b е rib ,   “ Bund а y
о d а m   о‘ l а di ”   d е bdi .   Shund а   L а yli   “ Bund а n   bir о r - bir   ch о r а   b о rmi ?”   d е y а
s о‘ r а g а nid а, е n а g а “ U   bulturd а n   b е ri   yig ‘ ilib   q о lg а n   y о mg ‘ ir   suvid а n   ichishi   k е r а k
v а   u   suvd а n   il о n   h а m   ichg а n   b о‘ lishi   k е r а k   b о‘ l а di .   S о‘ ngr а   uning   ikki   о y о g ‘ ini
а rq о n   bil а n   b о g ‘ l а b   k а ll а sini   y е rg а  q а r а tib  о sib   q о‘ yish   k е r а k   b о‘ l а di   v а  u   shund а y
h о ld а   uz о q   v а qt   о silib   turishi   k е r а k .   Shu   uning   h а y о tini   s а ql а b   q о lishi   mumkin ”
d е b   j а v о b   b е ribdi .   Shund а   L а yli   qichqirib , “ Bul а rning   b а rch а sini   t ор ish   q а nch а l а r
qiyin -а!”  d е b  о h   ch е kibdi .  L е kin ,  Xud о  M а jnunni   y о‘ lg а  s о libdi   v а  shuning   uchun
b а rch а   h о l а tl а r   uning   uchun   y а xshilik   bil а n   y а kun   t ор ibdi .   K е yingi   kuni   L а yli
y е gulikl а r   t о‘р l а di - d а, о‘ zining   sirid а n   v о qif   b о‘ lg а n   k а niz а gid а n   ul а rni   M а jnung а
yub о rdi .  L а yli   k а niz а kd а n   M а jnung а  m а ktub   h а m   y о‘ ll а b ,  u   h а m   M а jnun   k а bi   uni
k о‘ rishg а   intiz о r   v а   о shiq а y о tg а nini ,   l е kin   bung а   qulfl а ng а n   x о n а d а ligi   m о n е lik
qil а y о tg а nini   v а   birinchi   imk о niy а t   ра yd о   b о‘ lishi   bil а n о q   uni   k о‘ rishg а   b о rishini
bildir а di .   K а niz а k   nur а y   b о shl а g а n   m а sjidg а   b о rib ,   u   y е rd а   ikki   kishi   b о rligini
k о‘ r а di .   Ung а   ul а rd а n   biri   о‘ z   x а y о li   bil а n   b а nd   b о‘ lib ,   а tr о fid а   r о‘ y   b е r а y о tg а n
14 v о q еа l а rg а   b е f а rqd а y   k о‘ rin а di ,   ikkinchisi   е s а   t о‘ l а d а n   k е lg а n   b о‘ lib ,   b а quvv а t
k о‘ rin а di .   K а niz а k   L а yli   bund а y   x а y о l ра r а stni   s е vishi   mumkin   е m а s   v а   h а tt о ki ,
о‘ zim   h а m   u   x а y о l ра r а stni   s е v а о lm а g а n   b о‘ l а r   е dim ,   d е g а n   о‘ yd а   b о‘ l а di   v а   h а r
е htim о lg а   q а rshi   ul а rd а n ,   q а y   biringni   isming   M а jnun ,   d е y а   s о‘ r а ydi   . О‘ z   x а y о li
bil а n   b а nd   b о‘ lg а n   M а jnun   k а niz а kning   s а v о lini   е shitm а ydi   his о b .   L е kin
b е k о rchilikd а n   о‘ tirg а n   ikkinchi   о d а m   k а niz а k   q о‘ lid а gi   y е gulikl а rni   k о‘ rib   jud а
h а m   xurs а nd   b о‘ lib   k е t а di   v а   “ s е n   kimni   qidir а y о tirs а n ”,   d е b   s о‘ r а ydi .   Shund а
k а niz а k   “ M е nd а n   bul а rni   M а jnung а   y е tk а zishni   s о‘ r а shg а n   е di .   Bu   s е nmis а n ?”
d е y а   s о‘ r а ydi .   Shund а   u   о d а m   q о‘ ll а rini   s а v а tg а   uz а tib , “ M е n   s е n   bu   y е m а kl а rni
k е ltirg а n   о d а mm а n ”,   d е y а   j а v о b   b е r а di   h а md а   k а niz а kk а   bir   n е ch а   о g ‘ iz
h а zil о muz   s о‘ zl а rni   а yt а di .   K а niz а k   q а ytg а ch ,   L а yli   “ S е n   ung а   s а v а tni
b е rdingmi ?”   d е y а   s о‘ r а ydi . – “ H а”   d е y а   j а v о b   b е r а di   k а niz а k .   L а yli   h а r   kuni   о‘ z
t ао ml а rining   k а tt а  qismini   M а jnung а  j о‘ n а tib   tur а di . 4
V а   u   t ао ml а rni   h а r   s а f а r   M а jnun   bil а n   bir   m а sjidd а   b е k о rchilikd а n   t о‘ xt а g а n
b е g о n а о d а m   q а bul   qilib   о l а di .   L а yli   kunl а rd а n   bir   kun   k а niz а kd а n   “ S е n   h е ch а m
m е ng а   u   nim а l а r   d е y а y о tg а nini   v а   t ао ml а rni   q а nd а y   y е y а y о tg а ni   h а qid а
g ар irm а y о tirs а n ”,   d е y а   s о‘ r а b   q о l а di .   Shund а   k а niz а k ,   “ U   s е ng а   ming - ming
r а hm а tl а r   y о‘ ll а b ,  t ао ml а r   ung а  jud а  h а m   m а nzur   b о‘ l а y о tg а nini   m а’ lum   qil а y о tir
h а md а   u   о d а m   bil а n   g ар l а shish   kishig а   huzur   b а g ‘ ishl а ydi .   S е n   bir   о ng а   h а m
b е z о vt а   b о‘ lishingg а о‘ rin   y о‘ q .   U   kund а n - kung а   t о‘ lishib   b о r а y о tir ”,   d е y а   j а v о b
b е r а di .   Shund а   L а yli   “ M е ning   M а jnunim   h е ch   q а ch о n   t о‘ lishm а g а n   v а   u   h е ch
q а ch о n   t о‘ lishishg а   m о n а ndlik   bildirm а g а n   h а md а   u   d о im о о‘ z   x а y о li   bil а n   b а nd
b о‘ lg а nligi   s а b а bli   bir о r - bir   kims а g а   iltif о t   k о‘ rs а t а   о lm а ydi   h а m .   О‘ t а   g ‘а mgin
b о‘ lg а nid а n   s о‘ zl а m а ydi   his о b ”,  d е y а  j а v о b   b е r а di   v а  t ао ml а rni  о‘ zg а  bir  о d а mg а
y е tk а zib   b е ril а y о tg а nini   gum о n   qil а di .   S о‘ ngr а,   “ U   y е rd а   y а n а   bir о r   bir   kims а
b о rmi ?”  d е y а  s о‘ r а ydi .  K а niz а k  “ H а,  u   y е rd а  y а n а  bir  о d а m   b о r ,  l е kin   u   m е nimch а
t е lb а r о qq а о‘ xsh а ydi .  U   kim   k е l а y о tir   v а  kim   k е t а y о tir  – ра yq а m а ydi   h а m .  U   bir о r
bir   s о‘ zni   е shitm а ydi   h а m   v а   bir о r   о g ‘ iz   g ар irm а ydi   h а m .   U   s е n   s е vg а n   о d а m
4
  Аbdug‘аfurоv А. Nаvоiy sаtirа vа yumоri. – Tоshkеnt: Fаn, 1972. – 186 b. 
15 b о‘ lishi   mumkin   е m а s ”,   d е y а   j а v о b   b е r а di .   Shund а   L а yli ,   M е nimch а,   h е ch
shubh а siz   о‘ sh а о d а m   M а jnun   b о‘ lishi   k е r а k .   Shu   kung а ch а   t ао ml а rni   u   о d а mg а
y е tk а zm а g а ning   uchun   ming   а fsusl а r   qil а m а n .   L е kin   bung а   а niq   ish о nch   h о sil
qilish   uchun   bugun   s е n   lik ор ch а g а  t ао m  о‘ rnig а  x а nj а r   q о‘ ygin - d а, о‘ sh а  h а r   kuni
t ао m   о l а y о tg а n   о d а mg а: “ L а ylig а   k а s а lid а n   f о riq   b о‘ lishi   uchun   s е ning   bir   n е ch а
t о mchi   q о ning   k е r а k   b о‘ lib   q о ldi   d е gin ”,   d е y а   t ор shiriq   b е rib   yub о r а di .   K а niz а k
m а sjidg а   b о rg а nid а   u   о d а m   k а tt а   xurs а ndchilik   bil а n   t ао ml а rni   о lish   uchun   u
t о m о ng а   sh о sh а   b о r а di ,   l е kin   x а nj а rni   k о‘ rib   h а yr о n   b о‘ lib   q о l а di .   K а niz а kd а n
L а ylining   shif о   t ор ishi   uchun   uning   bir   n е ch а   t о mchi   q о ni   z а rur   b о‘ lib   q о lg а nini
е shitg а ch   е s а,   “ Y о‘ q ,   y о‘ q .   M е n   а niq   M а jnun   е m а sm а n .   А n а   u   M а jnun .   Und а n
s о‘ r а”,  d е y а о‘ zini   und а n  о lib   q о ch а di .  G а ngib   q о lg а n   k а niz а k   M а jnunning  о ldig а
b о rib   b а l а nd   t о vush   bil а n   “ L а yli   shif о   t ор ishi   uchun   s е ning   bir   n е ch а   t о mchi
q о ning   l о zim   b о‘ lib   q о ldi ”,   d е yishi   bil а n   M а jnun   h е ch   bir   ikkil а nm а sd а n   x а nj а rni
q о‘ lig а   о l а di - d а,   “ L а ylining   k о ri - h о lig а   m е ning   q о nim   k е r а k   b о‘ lib   q о lg а nid а n
q а nch а l а r   b а xtiy о rm а n .   M а b о d о   L а yli   shif о   t ор ishi   uchun   j о nimni   b е rish   l о zim
b о‘ lg а n   t а qdird а,   u   h а m   m е n   t о m о nimd а n   а rzim а s   bir   t о rtiq   b о‘ l а r   е di .   M а b о d о,
m е n   о‘ z   j о nimni   ung а   t о rtiq   qil а   о lg а nimd а   е di ,   о l а md а gi   е ng   b а xtiy о r   о d а m
b о‘ l а r   е dim ”,   d е y а   q о‘ lini   turli   y е rl а rid а n   k е s а   b о shl а ydi .   “О shiq   m а’ shuq а si
uchun   n а inki   qilm а sin ,  buni   h е ch   q а ch о n   k о‘р  b о‘ lib   k е tdi   d е b   bilm а g а n ”. “ M а о l ,
b о ri   shu   е k а n ”,   d е di   M а jnun   k а niz а kk а   о‘ z   q о ni   s о ling а n   idishni   uz а t а r   е k а n .
“Muh а bb а t   а z о bdir ,   l е kin   о shiq   h а r   q а nd а y   а z о bd а n - d а   yuq о ridir” ...   А srl а r
d а v о mid а   muh а bb а ti   muh а bb а t   tims о li   b о‘ lib   kuyl а nib   k е l а y о tg а n   M а jnun   v а
L а yli   sh о irl а r   t о m о nid а n   о‘ yl а b   t ор ilg а n   siym о l а r   b о‘ lm а sd а n ,   h а qiq а td а   h а m
y а sh а b   о‘ tg а n   ins о nl а rdir .   Z а m о nd о shl а ri   t о m о nid а n   “ L а ylining   M а jnuni ”
t а x а llusini   о lg а n   sh о ir   Q а ys   ibn   а l - Mul а vv а x   shim о liy   а r а bl а rning   B а nu   А mir
q а bil а si   f а rz а ndi   b о‘ lg а n .   Q а t о r   q а dimiy   а r а b   о liml а rid а n   q о lg а n   b е b а h о
q о‘ ly о zm а l а r   M а jnun   t а x а llusli   sh о ir   Q а ys   ibn  а l - Mul а vv а x   h а qiq а t а n   h а m   y а sh а b
ij о d  е tg а nid а n   d а r а k   b е r а di .  M а jnun  о‘ z   sh е’ rl а rining   k о‘р ini  о g ‘ z а ki  а ytib   yurg а n ,
b а’ z а n   quml а rg а   y о ki   t о shl а rg а   bitg а n .   Uning   muh а bb а ti   v а   sh е’ rl а rig а   о shiq
16 b о‘ lg а nl а r   u   sh е’ rl а rning   k о‘р ining   s а ql а nib   q о lishig а   v а   k е yinch а lik   о liml а r
t о m о nid а n   о qq а   k о‘ chirilishig а   s а b а b   b о‘ lishg а n .   L а yli   v а   M а jnun   x а lif а А bd   а l -
M а lik   d а vrid а  h а y о tining  о xirgi   yill а rini  о‘ tk а zib , 689  v а 699  yill а r  о‘ rt а sid а  f о niy
о l а mni   t а rk   е tishg а n .   B а rch а   “Lаyli   vа   Mаjnun”   d о st о nining   а s о siy
q а hr а m о nl а rid а n   biri   b о‘ lg а n   N а uf а l   ibn   Mus а xik   (706   yil   v а f о t   е tg а n )   d а vl а t
а rb о bi   v а   sh е’ riy а t   muxlisi   b о‘ lg а n .   Bu   d а lil   h а m   “Lаyli vа Mаjnun”   d о st о nl а rid а
t а rixiy   h а qiq а t   b е rilg а nig а  y а qq о l   d а lildir .  H а r   q а nd а y  а fs о n а  v а  riviy а tl а r  а s о sid а
h а qiq а t   b о` lg а nid е k ,   “ L а yli   v а   M а jnun ”   qiss а si   h а m   t а rixiy   x а qiq а tg а
е g а dir .А g а rd а   uning   t а rixiy   ildizl а ri   b о` lm а g а nd а   е di ,а srl а r   d а v о mid а   bizg а ch а
y е tib   k е lg а n , s о f , g о` z а l   muh а bb а tni   t а r а nnum   е tg а n   n о dir   а s а rl а r   y а r а tilm а g а m
b о` l а r  е di . 5
“Lаyli   vа   Mаjnun”   syuj е ti   Sh а rq   x а lql а ri   а d а biy о tid а gi   е ng   q а dimiy   v а
m а shhur   syuj е tl а rd а n   biri   his о bl а n а di .   Bu   ishqiy   riv о y а t   ilk   b о r   а r а b   x а lq   о g ‘ z а ki
ij о did а   ра yd о   b о‘ lg а n .   Uning   t а rixiy   а s о si   VII - VIII   а srl а rd а   а r а b   s а hr о sid а
y а sh а g а n   Q а ys   ibn   Mul а vv а h   ismli   sh о ir   bil а n   b о g ‘ liq   v о q еа l а r   b о‘ lg а n   d е g а n
q а r а shl а r   m а vjud .   K е yinch а lik   bu   ishqiy   riv о y а t   а r а b   а d а biy о tid а n   f о rs - t о jik
а d а biy о tig а,  und а n  е s а  b о shq а  Sh а rq   x а lql а ri  а d а biy о tig а о‘ tg а n .
Y о zm а   а d а biy о td а   bu   syuj е t   birinchil а rd а n   b о‘ lib   XII   а srd а   f о rs - t о jik
а d а biy о tining   ulug ‘  n а m о y а nd а si   Niz о miy   G а nj а viy   t о m о nid а n  “Xаmsа”  t а rkibid а
d о st о n   sif а tid а  q а l а mg а о ling а n  (1188  yil ).  K е yinch а lik   bu   m а vzud а А mir   Xusr а v
D е hl а viy   ( XIV   а sr ),   А bdur а hm о n   J о miy   ( XV   а sr ),   А lish е r   N а v о iy   ( XV   а sr ),
Fuzuliy  ( XVI  а sr )  k а bi   k о‘р l а b   ij о dk о rl а r  а s а rl а r   y а r а tishg а n .
N а v о iy   о‘ z   d о st о ni   muq а ddim а sid а   t а’ kidl а g а nid е k ,   “Lаyli   vа   Mаjnun”
syuj е tini   turkiy   tild а   birinchi   b о‘ lib   u   d о st о n   d а r а j а sid а   q а l а mg а   о lg а n .   Bu   е s а
sh о ird а n   k а tt а   ij о diy   j а s о r а t   v а   m а h о r а t   t а l а b   qilg а n .   N е g а ki ,   Sh а rq   а d а biy о tid а
а ll а q а ch о n   m а shhur   b о‘ lg а n   syuj е tni ,   ustig а- ust а k   ust о zi   А bdur а hm о n   J о miy   h а m
shu   m а vzud а   d о st о n   y а r а tg а n   bir   ра ytd а,   y а ngid а n ,   о‘ zg а ch а   t а lqind а   y а r а tish
о s о n  е m а s  е di .
5
  Аbdullаyеv V. О‘zbеk аdаbiyоti tаrixi. – Tоshkеnt: О‘qituvchi, 1980. – 365 b. 
17 А lish е r   N а v о iy   d о st о nnning   “ S а b а bu - t   t а’ lifi   kit о b ”   ( Kit о bning   y о zilish
s а b а bi )   b о bid а   y о zishich а,   Hus а yn   B о yq а r о   ung а   “Lаyli   vа   Mаjnun”   m а vzusid а
turkiy   tild а   d о st о n   y о zishni   t ор shir а di .   Nаvоiy   аvvаl   bu   tаklifni   ikkilаnish   bilаn
qаbul qilаdi, chunki:
1. Bu syujеt аrаb muhitigа xоs bо‘lib, undа kо‘chmаnchi аrаblаr hаyоti, sаhrо
mаnzаrаlаri   tаsvirlаngаn,   bu   еsа   turkiy   xаlqlаr   turmush   tаrzi   vа
mаdаniyаtidаn fаrq qilаdi;
2. А r а bl а r  о r а sid а  s о dir   b о‘ lg а n   bu   ishqiy   v о q еа ni   turkiy   tild а  if о d а l а sh   qiyin ;
3. M а jnun   о br а zi   jud а   mur а kk а b ,   uning   ishq   y о‘ lid а gi   jununi ,   b ео r о mligini
if о d а l а sh   qiyin .
Bir о q   Hus а yn   B о yq а r о   N а v о iyni   bu   ishg а   und а ydi   v а   u   ishg а   kirish а di .
N а tij а d а А lish е r   N а v о iy   “Lаyli vа Mаjnun”   syuj е tini   turkiy   а d а biy о tg а о lib   kirdi
v а  ung а  y а ngich а  ruh ,  m а zmun - m о hiy а t   b а g ‘ ishl а di . 6
N а v о iy   t а lqinining  о‘ zig а  x о sligi   quyid а gi   jih а tl а rd а dir :
1. Ishq   t а lqinid а gi   о‘ zig а   x о slik :   N а v о iy   d о st о nid а   ishq   m а j о ziy   v а   il о hiy
ishqning   uyg ‘ unlikd а   if о d а l а g а n .   M а jnunning   L а yli   ishqi   о xir -о qib а t   il о hiy
ishqq а а yl а nib   k е t а di .  N а v о iy   t а s а vvufiy   t а’ lim о tning  “ m а j о zd а n   h а qiq а tg а”
р rintsi р i  а s о sid а  s е vgi   t а lqinini   chuqurl а shtir а di .
2. Q а hr а m о nl а r  о br а zid а gi   y а ngilik :  N а v о iy   M а jnun  о br а zini   s е vgi   y о‘ lid а  j о n
fid о   qilg а n   fid о   qilg а n   о shiq   sif а tid а   t а svirl а ydi .   L а yli   о br а zini   е s а
m а kt а bd о sh   qiz   sif а tid а   g а vd а l а ntir а di .   Bu   е s а   b о shq а   “ Lаyli   vа   Mаjnun”
d о st о nl а rid а  d е y а rli   uchr а m а ydi .
3. Turkiy   muhitg а   m о sl а shtirish :   N а v о iy   d о st о nni   turkiy   x а lql а rning   turmush
t а rzig а, е’ tiq о diy   q а r а shl а rig а   y а qinl а shtir а di .   M а s а l а n ,   M а jnunning   tilid а n
а ytilg а n   g ‘а z а ll а rd а   t а s а vvufiy   g ‘о y а l а r ,   turkiy   x а lql а rg а   x о s   tuyg ‘ ul а r   а ks
е t а di .
4. V о q еа l а r   riv о jid а gi   о‘ zg а rishl а r :   N а v о iy   d о st о ng а   bir   q а t о r   y а ngi   ер iz о dl а r
kirit а di .   M а s а l а n ,   L а ylining   M а jnun   bil а n   m а kt а bd а   uchr а shishi ,
6
  Аbdurаhmоnоv G‘. Nаvоiy tilining grаmmаtik xususiyаtlаri. – Tоshkеnt: Fаn, 1983. – 248 b. 
18 M а jnunning   L а yli   v а   о t а sining   о‘ limid а n   k е yin   v а f о t   е tishi   k а bi   ер iz о dl а r
N а v о iy   d о st о nid а о‘ zig а  x о s   t а rzd а  t а svirl а n а di .
5. B а diiy   til   v а   t а svir   v о sit а l а rid а gi   n о v а t о rlik :   N а v о iy   turkiy   tild а   а r а b
s а hr о sid а gi   v о q еа l а rni ,   q а hr а m о nl а r   ruhiy а tini   m а h о r а t   bil а n   t а svirl а g а n . U
turkiy shе’riyаtning bаrchа imkоniyаtlаridаn fоydаlаngаn.
6. Dоstоnni   “Xаmsа”   tаrkibigа   kiritish :   Nаvоiy   dоstоnni   “Xаmsа”   tаrkibigа
kiritib,   uni   ilgаri   surgаn   bоshqа   g‘оyаlаri   bilаn   uyg‘unlikdа   tаqdim   еtgаn.
Bu еsа dоstоnning g‘оyаviy qimmаtini yаnаdа оshirgаn.
Nаvоiyshunоs   оlim   N.Kоmilоv   tа’kidlаgаnidеk,   Nаvоiy   “Lаyli   vа   Mаjnun”
syujеtini   ijоdiy   о‘zlаshtirdi,   uni   turkiy   xаlqlаr   аdаbiyоti   xаzinаsigа   qо‘shib,
аsаrning yаngi, bеtаkrоr vаriаntini yаrаtdi. Nаvоiyning “Lаyli vа Mаjnun” dоstоni,
shu jihаtdаn bоshqа xаlqlаr аdаbiyоtidаgi shu mаvzudаgi аsаrlаrdаn аjrаlib turаdi.
1.3. D о st о nning tuzilishi v а  k о m ро zitsi о n xususiy а tl а ri
“Lаyli   vа   Mаjnun”   d о st о nining   m а rk а ziy   g ‘о y а si   ishq   v а   uning   ins о n
h а y о tid а gi  о‘ rni ,  s е vgi   y о‘ lid а gi   fid о yilik ,  ruhiy   k а m о l о t   m а s а l а l а rini   b а diiy   t а lqin
е tishd а n   ib о r а t .   N а v о iy   d о st о nd а   ishq   tushunch а sini   k е ng   m а’ n о d а -   h а m   ins о niy
( m а j о ziy ),   h а m   il о hiy   ( h а qiqiy )   ishq   sif а tid а   t а lqin   qil а di .   D о st о nd а   ishq   ins о nni
ruhiy  ро kl а nish ,  m а’ n а viy   yuks а klikk а о lib   chiquvchi   kuch   sif а tid а  t а svirl а n а di .
D о st о nd а gi   m а rk а ziy   g ‘о y а l а rd а n   biri   -   ishq   y о‘ lid а gi   ро klik   v а   s а d о q а t
g ‘о y а sidir .   Q а ysning   L а ylini   s е vishi   v а   bu   s е vgi   y о‘ lid а   b а rch а   qiyinchilikl а rg а
19 b а rd о sh   b е rishi ,   h а tt о   а qld а n   о zib ,   M а jnun   d а r а j а sig а   y е tishi   -   bu   h а qiqiy   ishq
y о‘ lid а gi   fid о yilikni   а ngl а t а di .   N а v о iy   t а lqinid а   M а jnunning   jinnilik   h о l а ti   о ddiy
а qld а n   о zish   е m а s ,   b а lki   m а j о ziy   m а’ n о d а   duny о viy   tushunch а l а r   v а   m о ddiy
q а driy а tl а rd а n   yuz   о‘ girish ,   ruhiy   k а m о l о tning   yuq о ri   b о sqichig а   k о‘ t а rilish
sif а tid а  t а lqin  е til а di . 7
D о st о nd а  ilg а ri   surilg а n   y а n а  bir   muhim   g ‘о y а -   j а miy а t   v а  sh а xs  о‘ rt а sid а gi
ziddiy а tdir .   M а jnun   v а   L а yli   о‘ z   s е vgil а rini   q а bil а viy   urf -о d а tl а r ,   j а m оа t   fikri
tuf а yli   е rkin   n а m о y о n   е t а   о lm а ydil а r .   Bu   о rq а li   N а v о iy   о‘ sh а   d а vr   j а miy а tid а gi
k о ns е rv а tiv   q а r а shl а rni   t а nqid   qil а di   v а   ins о nning   ichki   е rkinligi   g ‘о y а sini   ilg а ri
sur а di .
D о st о nning   f а ls а fiy   m о hiy а ti   quyid а gi   а s о siy   k о ns ер siy а l а rd а   n а m о y о n
b о‘ l а di :
1. Ruhiy   k а m о l о t   f а ls а f а si :   N а v о iy   t а lqinid а   ishq   -   bu   ins о nning   ruhiy
k а m о l о tg а   е rishish   y о‘ lid а gi   b о sqichl а rd а n   biri .   M а jnunning   m а j о ziy
ishqd а n   h а qiqiy  ( il о hiy )  ishq   t о m о n   yuks а lishi   t а s а vvuf   t а’ lim о tid а gi  “ f а n о”
(о‘ zlikd а n   k е chish )  v а “ b а q о” ( H а qd а  b о qiy   b о‘ lish )  b о sqichl а rini  е sl а t а di .
2. Ishqning   tr а nsf о rm а tiv   kuchi :   D о st о nd а   ishq   о ddiy   ins о niy   tuyg ‘ ud а n   k о‘ r а
k о‘р r о q   n а rs а ni   а ngl а t а di   -   u   ins о n   ruhiy а tini   о‘ zg а rtiruvchi ,   uni   m о ddiy
duny о d а n   uzib ,  m а’ n а viy  о l а m   t о m о n   y о‘ n а ltiruvchi   kuchdir .
3. Duny о viy   v а   il о hiy   ishq   birligi :   N а v о iy   t а lqinid а   m а j о ziy   ( ins о niy )   ishq   v а
h а qiqiy  ( il о hiy )   ishq   bir - birid а n  а jr а lm а s   tushunch а l а r   sif а tid а  t а lqin  е til а di .
Mаjоziy ishq hаqiqiy ishqqа yеtаklоvchi yо‘l sifаtidа qаrаlаdi.
4. Kоmil   insоn   g‘оyаsi :   Dоstоndа   Mаjnun   оbrаzi   оrqаli   Nаvоiy   kоmil   insоn
g‘оyаsini   ilgаri   surаdi.   K о mil   ins о n   -   bu   n а fs   b а l о sid а n   qutulg а n ,   m о ddiy
duny о  n е’ m а tl а rid а n   v о z   k е chg а n ,  m а’ n а viy   k а m о l о tg а е rishg а n   ins о ndir .
5. Ishq   v а а ql   ziddiy а ti :  D о st о nd а  N а v о iy   ishq   v а а ql  о‘ rt а sid а gi   mun о s а b а tl а r
m а s а l а sini   k о‘ t а r а di .   M а jnunning   “а qld а n   о zishi ”   а slid а   yuq о ri   d а r а j а d а gi
7
  Аhmеdоv T. Аlishеr Nаvоiy vа xаlq ijоdiyоti. – Tоshkеnt: Fаn, 1988. – 169 b. 
20 m а’ rif а tg а е rishish , о ddiy  а ql   tushunch а  v а  ch е g а r а l а rid а n   yuks а lish   sif а tid а
t а lqin  е til а di .
Bu   f а ls а fiy   g ‘о y а l а r   d о st о nd а   n а f а q а t   b е v о sit а   b а y о n   е til а di ,   b а lki   о br а zl а r ,
r а mzl а r   v а  b а diiy   d е t а ll а r  о rq а li   h а m   if о d а l а n а di .  M а s а l а n ,  M а jnunning   s а hr о d а gi
h а y о ti ,   uning   v а hshiy   h а yv о nl а r   bil а n   d о‘ stl а shishi ,   duny о viy   n е’ m а tl а rd а n   v о z
k е chishi   k а bi   d е t а ll а r   о rq а li   ins о n   ruhiy а tining   m о ddiy   duny о   bil а n   а l о q а ni   uzib ,
m а’ n а viy   k а m о l о t   s а ri   yuks а lishi   g ‘о y а si   if о d а l а n а di .
А lish е r   N а v о iyning   “Lаyli   vа   Mаjnun”   d о st о ni   а n ’а n а viy   x а ms а
k о m ро zitsiy а sig а   muv о fiq   tuzilg а n , а mm о о‘ zig а   x о s   t а rkibiy   tuzilishg а   h а m   е g а.
D о st о n   36   b о b   v а   3622   b а ytd а n   ib о r а t   b о‘ lib ,   ushbu   b о bl а r   mu а yy а n   t а rtibd а,
m а ntiqiy   izchillikd а  j о yl а shtirilg а n .
D о st о n   quyid а gi   k о m ро zitsi о n   qisml а rd а n   t а shkil   t ор g а n :
1. Muqаddimаviy qism  (1-6 bоblаr):
 Hаmd (Аllоhgа hаmdu sаnо)
 N а’ t  ( Muh а mm а d  ( s .а. v )  g а  b а g ‘ ishl а ng а n   m а dhiy а)
 Mе’rоj tаvsifi
 Chоryоrlаr (tо‘rt xаlifаlаr) tа’rifi
 Husаyn Bоyqаrоgа bаg‘ishlаngаn mаdh
 “Sаbаbu-t tа’lifi kitоb” – kitоbning yоzilish sаbаbi
2. Аsоsiy vоqеаlаr bаyоni  (7-34 bоblаr):
 Q а ys   v а  L а ylining   tug ‘ ilishi ,  v о y а g а  y е tishi
 Mаktаbdаgi uchrаshuv vа dаstlаbki ishq
 Qаysning Mаjnungа аylаnishi
 Lаyli vа Mаjnun оilаlаrining ziddiyаti
 Ibn   S а l о m   v а  L а yli   nik о h   v о q еа si
 Mаjnunning sаhrоlаrdа dаrbаdаrlik hаyоti
 M а jnunning   turli   q а hr а m о nl а r  ( N а vf а l ,  Z а yd )  bil а n   uchr а shuvl а ri
 L а yli   v а  M а jnunning  а yriliqd а  ch е kk а n   iztir о bl а ri
 Ibn   S а l о mning   v а f о ti   v а  L а yli - M а jnunning   uchr а shuvl а ri
21  Lаyli vа Mаjnunning vаfоti
3. Xоtimаiy qism  (35-36 bоblаr):
 Dоstоndаn chiqаrilаdigаn xulоsа vа nаsihаtlаr
 Kitоbning tаmоmlаngаnligini bildiruvchi xоtimа
Dоstоn kоmроzitsiyаsining о‘zigа xоs xususiyаtlаri quyidаgilаrdir:
1.   Hаlqаsimоn   kоmроzitsiyа :   Dоstоn   vоqеаlаri   mа’lum   bir   kоmроzitsiоn
hаlqа hоsil qilаdi – bоshlаnishdа Qаys vа Lаyli bоlаlik раyti tаsvirlаnаdi, оxiridа
еsа ulаrning vаfоti. Bu hаlqа dоstоnning yаxlitligini tа’minlаgаn.
2.   Раrаllеlizm   usuli :   Dоstоndа   Lаyli   vа   Mаjnun   hаyоtidаgi   vоqеаlаr
kо‘рinchа   раrаllеl   rаvishdа   tаsvirlаnаdi.   Bund а   q а hr а m о nl а rning   bir - birid а n
а yriliqd а  ch е kk а n   iztir о bl а ri ,  s о g ‘ inchl а ri   y о nm а- y о n   k е l а di .  Bu   usul   q а hr а m о nl а r
ruhiy а tid а gi  о‘ xsh а shlikl а rni   k о‘ rs а tib   b е r а di .
3.   Lirik   ch е kinishl а r :   N а v о iy   d о st о nd а   k о‘р l а b   lirik   ch е kinishl а r ,   f а ls а fiy
mul о h а z а l а r ,   hikm а tli   s о‘ zl а r   k е ltr а di .   Bu   ch е kinishl а r   b е v о sit а   syuj е t   bil а n
b о g ‘ liq   b о‘ lm а s а- d а, а s а rning   g ‘о y а viy - b а diiy   qimm а tini  о shirg а n .
4.   Sh е’ riy   sh а kl   v а   k о m ро zitsiy а ning   о‘ z а r о   b о g ‘ liqligi :   D о st о nd а   m а snviy
( ikki   misr а si   о‘ z а r о   q о fiy а l а n а dig а n   b а ytl а r )   usuli   q о‘ ll а nilg а n   b о‘ lib ,   bu   sh а kl
uzviy   hik о y а   qilish   imk о nini   b е r а di .   Bir о q   v о q еа l а r   о r а sid а   g ‘а z а l ,   rub о iy ,   qit ’а
k а bi   lirik   j а nrl а rd а   h а m   sh е’ rl а r   k е ltirilg а n .   Bu   е s а   а s а rning   е m о tsi о n а l
t а’ sirch а nligini  о shirg а n .
5.   Tush   v а   b а sh о r а t   m о tivl а rining   muhimligi :   D о st о nd а   q а hr а m о nl а r   tushid а
k о‘ rg а n   v о q еа l а r ,   b а sh о r а tl а r   syuj е t   riv о jid а   muhim   r о l   о‘ yn а ydi .   M а s а l а n ,   L а yli
tushid а  M а jnunni   k о‘ rishi ,  M а jnunning   s а hr о d а gi   k а r о m а tl а ri   k а bil а r .
6.   Gr а d а tsiy а   ( t а drijiylik )   usuli :   N а v о iy   ishq   tuyg ‘ usining   riv о jl а nishini ,
M а jnunning   о ddiy   о shiqd а n   il о hiy   ishq   е g а sig а   а yl а nish   j а r а y о ni   bil а n   t а drijiy
r а vishd а,  b о sqichm а- b о sqich   t а svirl а ng а n .
7.   R а ng   v а   r а mziy   tims о ll а rning   q о‘ ll а nilishi :   D о st о nd а о q ,   q о r а,   y а shil   k а bi
r а ngl а r ,  quy о sh , о y ,  s а hr о,  sh а m о l   k а bi   t а bi а t   h о dis а l а ri   r а mziy   m а’ n о  k а sb  е tg а n .
Bu  е s а а s а rning   r а mziy - m а j о ziy   q а tl а mini   h о sil   qilg а n .
22 Fil о l о g   о lim   B . V а lix о‘ j а y е v   t а’ kidl а g а nid е k ,   N а v о iy   “Lаyli   vа   Mаjnun”
d о st о nid а а n а’а n а viy   syuj е tni   s а ql а g а n   h о ld а, о‘ zig а   x о s   k о m ро zitsi о n   usull а rd а n
f о yd а l а nib ,   y а ngich а   syuj е t   y а r а tishg а е rishg а n .   U   k о m ро zitsiy а о rq а li   о‘ z   о ldig а
q о‘ yg а n  а s о siy   g ‘о y а viy   m а qs а dni  –  il о hiy   ishq   g ‘о y а sini  о chib   b е rishg а  muv а ff а q
b о‘ lg а n .
II   B О B .  D О ST О NNING   G ‘О Y А VIY   XUSUSIY А TL А RI
2.1. “Lаyli vа Mаjnun” d а  il о hiy   v а  m а j о ziy   ishq   t а lqini
А lish е r   N а v о iyning   “Lаyli vа Mаjnun”   d о st о ni   n а f а q а t   ishqiy - dr а m а tik   а s а r ,
b а lki   chuqur   f а ls а fiy - t а s а vvufiy   g ‘о y а l а rni   о‘ zid а   muj а ss а m   е tg а n   d о st о ndir .
D о st о nd а  а s о siy   g ‘о y а viy   y о‘ n а lishl а rd а n   biri   –   m а j о ziy   ( ins о niy )   ishq   v а   il о hiy
( h а qiqiy )   ishq   mun о s а b а ti   m а s а l а sidir .   N а v о iy   bu   ikki   tushunch а ni   di а l е ktik
а l о q а d о rlikd а,  y а xlit   h о dis а  sif а tid а  t а svirl а ydi .
T а s а vvuf   t а’ lim о tig а   k о‘ r а,   m а j о ziy   ishq   –   bu   ins о nning   ins о ng а   b о‘ lg а n
muh а bb а ti   b о‘ lib ,   il о hiy   ishqq а   y е tishish   y о‘ lid а gi   bir   b о sqich   his о bl а n а di .   Il о hiy
23 ishq   е s а   ins о nning   А ll о hg а   b о‘ lg а n   muh а bb а ti ,   ung а   intilishi ,   u   bil а n   birl а shish ,
y а’ ni   “ vusul ” g а   y е tishish   ishtiy о qidir .   D о st о nd а   M а jnunning   L а ylig а   b о‘ lg а n
muh а bb а ti   d а stl а b   m а j о ziy   ishq   sif а tid а  n а m о y о n   b о‘ l а di , а mm о  v а qt  о‘ tishi   bil а n
bu   muh а bb а t   tr а nsf о rm а tsiy а g а  uchr а yl а di   v а  il о hiy   ishqq а а yl а n а di . 8
N а v о iyshun о s   о lim   N а jmiddin   K о mil о v   t а’ kidl а g а nid е k ,   “ N а v о iy   M а jnun
q а lbid а gi   ishq   е v о lutsiy а sini   k о‘ rs а tib   b е r а di .   M а jnun   ishqi   о d а td а gi   m а j о ziy
ishqd а n   b о shl а niyl а di - yu , а mm о   u   t о b о r а   yuks а lib ,   il о hiy   ishqq а а yl а nib   b о r а di ”.
А s а rning   b о shl а rid а   M а jnunning   L а ylig а   b о‘ lg а n   muh а bb а ti   о ddiy   ins о niy   his -
tuyg ‘ ul а r   d о ir а sid а   t а svir   е til а di .   Ul а r   m а kt а bd а   uchr а shish а di ,   bir - birig а
muh а bb а t   q о‘ yish а di .   А mm о   v о q еа l а r   riv о jl а nishi   d а v о mid а   M а jnun   shu   q а d а r
ishq   о‘ tid а   y о n а di - ki ,   n а tij а d а   u   duny о   t а shvishl а rid а n   butunl а y   uz о ql а sh а di ,
s а hr о l а rd а  d а rb а d а r   k е zib ,  h а tt о о‘ zini   h а m ,  L а ylini   h а m   unut а di .
D о st о nning   е ng   muhim   ер iz о dl а rid а n   biri   –   L а yli   bil а n   M а jnunning
s а hr о d а gi   uchr а shuvi .  Bu   v о q еа d а  M а jnunning   k о‘ zl а g а n   m а qs а di  – “ v а sl ” ( il о hiy
ishq   n а z а riy а sig а  k о‘ r а  bu  – “ H а q   bil а n   birl а shish ”) а m а lg а о shish  а r а f а sid а  turg а n
b о‘ ls а- d а,   u   hushid а n   k е tib   yiqil а di .   Bu   h о l а t   m а j о ziy   ishqning   il о hiy   ishqq а
а yl а nishini ,   ins о n   tuyg ‘ ul а rining   ch е g а r а l а ng а nligi   v а   il о hiylikk а   y е tishishning
о g ‘ irligini   k о‘ rs а tishg а  xizm а t   qil а di .
N а v о iy   il о hiy   v а   m а j о ziy   ishq   mun о s а b а tini   if о d а l а sh   uchun   M а jnunning
ichki   m о n о l о gl а ri ,   g ‘а z а ll а ri   v а   lirik   ch е kinishl а rid а n   unumli   f о yd а l а n а di .
M а s а l а n ,  M а jnun   tilid а n  а ytilg а n   quyid а gi   misr а l а r :
M е ni   d е m а,  b е v а f о  j а h о nni   h а m ,
J о n   bil а а nd а  jism у  j о nni   h а m .
...
Y о‘ q ,  y о‘ q , о‘ zumni   d е m а,  y а xshi   b о q ,
T е lb а liki  а ng а  y о‘ q   imk о n   d о g ‘.
Bu   iqtib о sd а   M а jnun   duny о   t а shvishl а rid а n ,   h а tt о   о‘ zid а n   h а m   v о z
k е chg а nini ,   il о hiy   m а qs а d   s а ri   intil а y о tg а nini   k о‘ rish   mumkin .   Bu   е s а   t а s а vvuf
8
  Hаyitmеtоv А. Nаvоiyning ijоdiy mеtоdi. – Tоshkеnt: Fаn, 1965. – 257 b. 
24 t а’ lim о tid а gi   “ f а n о”   (о‘ zlikd а n   k е chish )   v а   “ b а q о”   ( H а q   bil а n   birl а shish )
j а r а y о nining   b а diiy   if о d а si   his о bl а n а di .
Shuningd е k ,  d о st о nd а  M а jnunning   k а r о m а tl а ri  –  v а hshiy   h а yv о nl а rning   ung а
b о‘ ysunishi , о d а ml а r   und а n   q о chs а- d а,  y о vv о yi   h а yv о nl а r   ung а  d о‘ st   b о‘ lishi   k а bi
tims о ll а r  о rq а li   il о hiy   ishq  е g а si   b о‘ lg а n   ins о nd а  n а m о y о n   b о‘ l а dig а n   xususiy а tl а r
k о‘ rs а til а di .   Bu   е s а   sufiylik   а m а liy о tid а gi   “ v а ly ”   (а vliy о)   о br а zining   b а diiy
t а lqinidir . 9
N а v о iyshun о s   о lim   S .О lim   t а’ kidl а g а nid е k ,   “ N а v о iy   “ L а yli   v а   M а jnun ”
d о st о nid а  m а j о ziy   v а  il о hiy   ishq   b о g ‘ liqligini   k о‘ rs а tish  о rq а li   ins о niy   muh а bb а tni
il о hiyl а shtr а di ,   il о hiy   muh а bb а tni   е s а   ins о niyl а shtir а di ”.   Bu   е s а   о‘ z   n а vb а tid а
ins о nning   m а’ n а viy -а xl о qiy   k а m о l о tining   е ng   yuks а k   ch о‘ qqisi   ishq   е k а nligini
k о‘ rs а tishg а  xizm а t   qil а di .
D о st о nning   x о tim а sid а  N а v о iy   ishq   h а qid а  shund а y   d е ydi :
Ishq   k е ldi - yu ,  q о ldi   n а а ql - u   n а  hush ,
N о mus   k е tib ,  b о‘ ldi   k о‘ ngil   m а y ра r а st .
Ishq  о‘ ldi   muh а bb а t ,  chi ро ru   s а d а f ,
Ishqsiz   kishi ,  h а ys а f и  b е sh а’ ur - u   k а l .
Bu   misr а l а rd а  N а v о iy   ishqni   ins о niylik   b е lgisi   d е b   bil а di .  Z е r о,  ishqsiz   ins о n
“ h а ys а f ”,   y а’ ni   t е nt а k ,   “ b е sh а’ ur ”,   y а’ ni   о ngi   ра st ,   “ k а l ”,   y а’ ni   nuqs о nli   d е b
k о‘ rs а til а di .   N а v о iy   uchun   ishq   –   ins о nning   е ng   о liy   f а zil а ti ,   uning   m а’ n а viy
k а m о l о tining   m е’ y о ridir .   Ishqsiz   ins о n   –   t о‘ liq   ins о n   е m а s .   Ishq   uning   n а zdid а
ins о n   q а lbini  ро kl а ydi ,  uni   yuks а ltir а di   v а  il о hiy   m а q о mg а  k о‘ t а r а di .
Xul о s а  qilib  а ytish   mumkinki , “Lаyli vа Mаjnun”  d о st о nid а  il о hiy   v а  m а j о ziy
ishq   t а lqini   N а v о iyning   f а ls а fiy - t а s а vvufiy   q а r а shl а rini   t о‘ l а а ks  е ttir а di .  Sh о irning
ishq   h а qid а gi   f а ls а f а si   ins о n   k а m о l о tini   ishq   о rq а li   k о‘ r а di   v а   bu   g ‘о y а ni   M а jnun
о br а zi   mis о lid а   y о ritib   b е r а di .   Sh о ir   m а j о ziy   v а   il о hiy   ishqni   bir - birid а n
а jr а tm а ydi ,   b а lki   ul а rni   y а xlit   bir   h о dis а,   ins о nni   k а m о l о tg а   y е tk а zuvchi   qudr а tli
kuch   sif а tid а  t а lqin  е t а di .
9
  Jumаbоyеv M. О‘zbеk аdаbiyоti tаrixi. – Tоshkеnt: О‘qituvchi, 1997. – 302 b. 
25 2.2.  А s а rd а gi ijtim о iy- а xl о qiy q а r а shl а r v а  z а m о n а sig а  mun о s а b а t
“Lаyli   vа   Mаjnun”   d о st о ni   g о‘ z а l   ishqiy   syuj е t   о rtid а   А lish е r   N а v о iyning
s е rqirr а   ijtim о iy -а xl о qiy   q а r а shl а rini ,   z а m о n а sid а gi   ijtim о iy   mun о s а b а tl а rg а
t а nqidiy   mun о s а b а tini   h а m   а ks   е ttir а di .   D о st о n   q а hr а m о nl а ri   t а qdiri   о rq а li   sh о ir
XV   а sr   Xur о s о n   j а miy а tid а gi   mu а mm о l а rni   k о‘ t а rib   chiq а di ,   j а miy а t   v а   sh а xs
о r а sid а gi   ziddiy а tl а rni  о chib   b е r а di .
D о st о nd а  k о‘ t а rilg а n  а s о siy   ijtim о iy -а xl о qiy   m а s а l а l а r   quyid а gil а r :
1.   Е ski   urf -о d а tl а r ,   ijtim о iy   а qid а l а r   t а nqidi :   N а v о iy   d о st о nid а   L а yli   v а
M а jnun   s е vgisig а   t о‘ sqinlik   qiluvchi   muhitni ,   uning   s а b а bl а ri   v а   о qib а tl а rini
k о‘ rs а tib   b е r а di .   L а yli   о t а sining   qizini   M а jnung а   b е rm а sligining   s а b а bi   –
M а jnunning   “ jinni ” ligi   е m а s ,   b а lki   q а bil а   urf -о d а tl а ri ,   ijtim о iy   а qid а l а rdir .   L а yli
26 о t а si   qizini   “ d е v о n а” g а   b е rishni   о r   d е b   bil а di ,   chunki   bu   j а miy а t   n а z а rid а
y о qimsiz   h о dis а   his о bl а n а di .   N а v о iy   bu   k а bi   е skich а   ijtim о iy   q а r а shl а rni   t а nqid
qil а di .
2.  Ins о nning   ichki  е rkinligi   m а s а l а si :   N а v о iy   M а jnun  о br а zi  о rq а li   ins о nning
ichki  е rkinligi   m а s а l а sini   k о‘ t а r а di .  M а jnun   t а shqi   duny о d а n ,  j а miy а t  а qid а l а rid а n
о z о d   b о‘ lishg а   intil а di .   U   s а hr о l а rg а   chiqib   k е tib ,   о‘ zini   j а miy а t   ch е g а r а l а rid а n
о z о d   qil а di .   Bu   е s а   sh о irning   ins о nning   ichki   е rkinligi   g ‘о y а sini   if о d а l а shg а
xizm а t   qil а di .
3.   А d о l а t   v а   h а qiq а t   m а s а l а si :   D о st о nd а   s е vishg а nl а rning   bir - birl а rid а n
n о h а q   а jr а tilishi   о rq а li   а d о l а tsizlik   m а s а l а si   k о‘ t а ril а di .   N а v о iy   d о st о nning   bir
n е ch а о‘ rnid а а d о l а t ,  h а qiq а t   h а qid а  mul о h а z а  yurit а di .  M а s а l а n ,  Ibn   S а l о m   v а f о ti
ер iz о did а  L а yli   q о r а  kiyim   kiyib , а z а  tutishi   k е r а k   b о‘ l а di , а mm о  q а lb а n   u  е rining
о‘ limid а n   q а yg ‘ urm а ydi .   Bu   о rq а li   sh о ir   r а smiy а tchlik ,   а d о l а tsiz   urf -о d а tl а rni
t а nqid   qil а di .
4.   K о mil   ins о n   g ‘о y а si :   N а v о iy   b а rch а   а s а rl а rid а   b о‘ lg а ni   k а bi ,   “Lаyli   vа
Mаjnun” d а   h а m   k о mil   ins о n   g ‘о y а sini   ilg а ri   sur а di .   M а jnun   о br а zi   m а’ lum
m а’ n о d а –  k о mil   ins о n   tims о li .  U   duny о viy   m а qs а dl а rd а n   v о z   k е chib , о‘ z   m а qs а di
–   k о millik   s а ri   ilg а ril аа di .   Bu   g ‘о y а   N а v о iyning   t а s а vvufiy - f а ls а fiy   q а r а shl а rini
h а m  а ks  е ttir а di .
5.  Z а m о n а sid а gi   ijtim о iy   mun о s а b а tl а rg а  mun о s а b а t :  G а rchi   d о st о n   VII - VIII
а sr   а r а b   muhitid а   s о dir   b о‘ lg а n   v о q еа l а r   h а qid а   b о‘ ls а- d а,   N а v о iy   und а   XV   а sr
Xur о s о n   muhitid а gi   ijtim о iy   mun о s а b а tl а rni ,   j а miy а t   ill а tl а rini   а ks   е ttir а di .
А yniqs а,   а d о l а tsiz   nik о h   m а s а l а si   ( L а ylining   Ibn   S а l о mg а   m а jbur а n   uz а tilishi ),
а y о ll а rning   t а qdiri , о t а-о n а l а rning   f а rz а ndl а r   tuyg ‘ ul а rig а   nisb а t а n   b е f а rqligi   k а bi
m а s а l а l а r   N а v о iy   y а sh а g а n   d а vrg а  x о s   mu а mm о l а r  е di .
N а v о iyshun о s   о lim   А. H а yitm е t о v   t а’ kidl а g а nid е k ,   “ N а v о iy   ‘ L а yli   v а
M а jnun ’ d а   XV   а sr   Xur о s о n   j а miy а tid а gi   ill а tl а rg а   q а rshi   isy о n   k о‘ t а r а di ”.   Buni
quyid а gi   misr а l а rd а n   h а m   k о‘ rish   mumkin :
Е l   n е ch а  qils а  m а ng а  d а shn о m - u   it о b ,
27 F о sh  е t а yi   ishqni   b е- hij о b .
Ishqki  е l  а yl а r  а ni  а yb   f а hmini ,
M е n  а yl а yin   ul  а ybni   k а sbi   k а m о l .
Bu   misr а l а rd а   sh о ir   j а miy а t   а xl о qiy   m е’ y о rl а rig а   q а rshi   chiqq а n   M а jnun
tilid а n   ijtim о iy   j а s о r а t   k о‘ rs а tg а n . 10
  “Е l ”   ( j а miy а t )   “а yb ”   d е b   q а r а ydig а n   ishqni
M а jnun   “ k а sbi   k а m о l ”   ( k а m о l о t   k а sbi )   sif а tid а   bil а di .   Bu   е s а   sh о irning   j а miy а t
k о ns е rv а tiv   q а r а shl а rig а  mun о s а b а tidir .
6.   Sh а xs   v а   j а miy а t   mun о s а b а ti :   D о st о nning   а s о siy   g ‘о y а viy - ijtim о iy
c о nflictl а rid а n   biri   –   sh а xs   v а   j а miy а t   ziddiy а ti .   M а jnun   –   о‘ z   id еа ll а rid а n   v о z
k е chm а ydig а n ,   j а miy а t   t а zyiqig а   q а rshi   tur а   о l а dig а n   q а hr а m о ni .   J а miy а t   uni
“ M а jnun ”   ( jinni )   d е b   а t а ydi ,   chunki   u   j а miy а t   q о id а l а rig а   b о‘ ysunm а ydi .   Bu   е s а
N а v о iyning   sh а xs  е rki   m а s а l а sig а е’ tib о rini   k о‘ rs а t а di .
7.   О il а,   nik о h   m а s а l а si :   N а v о iy   d о st о nid а   L а yli   –   Ibn   S а l о m   nik о hig а
t а nqidiy   mun о s а b а t   bildir а di .   U   nik о hni   f а q а t   s е vgi ,   о‘ z а r о   hurm а t   а s о sid а
qurilishini   y о ql а ydi .   M а s а l а n ,   L а ylining   t а qdiri   о rq а li   sh о ir   m а jburiy   nik о hni
q о r а l а ydi ,  bu  е s а  XV  а sr   Xur о s о n   j а miy а tid а  k е ng   t а rq а lg а n  а m а liy о t  е di .
8.   S о f   s е vgi   g ‘о y а si :   N а v о iy   d о st о nning   b о sh   g ‘о y а si   sif а tid а   s о f   s е vgi
tuyg ‘ usini   t а rg ‘ ib   qil а di .   M а jnun   –   id еа l   s е vgi   tims о li .   U   s е vgi   y о‘ lid а   h а mm а
n а rs а d а n   v о z   k е ch а di .   Bu   о rq а li   sh о ir   о‘ z   z а m о n а sid а gi   m о ddiy   m а nf аа tl а rg а
а s о sl а ng а n   mun о s а b а tl а rni   t а nqid   qil а di ,  m а’ n а viy   t о z а likni   t а rg ‘ ib  е t а di .
Fil о l о g   о lim   Е.О chil о v   t а’ kidl а g а nid е k ,   “ N а v о iy   “ L а yli   v а   M а jnun ”
d о st о nid а   о‘ z   d а vrid а gi   ijtim о iy   mu а mm о l а rg а   b е v о sit а   mur о j аа t   qilm а s а- d а,
s е vgi - muh а bb а t   t а sviri   о rtid а   z а m о n а sid а gi   jiddiy   а xl о qiy - ijtim о iy   m а s а l а l а rni
k о‘ t а r а di ”.   Bu   jih а td а n   d о st о n   n а f а q а t   ishq   qiss а si ,   b а lki   N а v о iyning   z а m о n а sig а
t а nqidiy   mun о s а b а tini   if о d а l о vchi   ijtim о iy - f а ls а fiy  а s а r   h а mdir .
10
  Is’hоqоv Yо. Nаvоiy роеtikаsi. – Tоshkеnt: Fаn, 1983. – 231 b. 
28 2.3. T а s а vvufiy g‘ о y а l а rning b а diiy if о d а l а nishi
“Lаyli vа Mаjnun”   d о st о ni   о‘ zining   chuqur   t а s а vvufiy   m а zmuni   bil а n   а jr а lib
tur а di .   T а s а vvuf   –   isl о m   dinid а gi   mistik   t а’ lim о t   b о‘ lib ,   uning   а s о siy   g ‘о y а l а ri :
А ll о hg а   y а qinl а shish ,   “ vusul ”   ( H а q   bil а n   birl а shish ) g а   е rishish ,   ins о nning
m а’ n а viy   k а m о l о ti   m а s а l а l а l а ridir .  N а v о iy   d о st о nd а  bu   g ‘о y а l а rni   r а mziy - m а j о ziy
y о‘ l   bil а n   if о d а l а ydi . 11
T а s а vvuf   t а’ lim о tid а “ H а qiq а t ”  v а “ M а j о z ”  tushunch а l а ri   muhim  о‘ rin   tut а di .
M а j о z   –   bu   z о hiriy ,   k о‘ rinib   turg а n   duny о,   H а qiq а t   е s а –   b о tiniy ,   y а shirin ,   il о hiy
duny о.   D о st о nd а   L а yli   –   m а j о ziy   g о‘ z а llik ,   il о hiy   g о‘ z а llikning   z о hiriy   t а j а llisi
b о‘ ls а,   M а jnun   –   il о hiy   g о‘ z а llikni   izl о vchi   о shiq .   Shu   m а’ n о d а   N а v о iy   d о st о nd а
“ ishq ”  tushunch а sini   ikki   m а’ n о d а  q о‘ ll а ydi : 1)   m а j о ziy   ishq  –  ins о niy   muh а bb а t ;
2)  h а qiqiy   ishq  –  il о hiy   muh а bb а t .
D о st о nd а  t а s а vvufiy   g ‘о y а l а r   quyid а gi   y о‘ ll а r   bil а n   if о d а l а ng а n :
11
  Sаnаqulоv U. Аlishеr Nаvоiy vа аdаbiy tа’sir mаsаlаlаri. – Tоshkеnt: Fаn, 2001. – 176 b. 
29 1.  M а jnun  о br а zi  о rq а li   t а s а vvufiy   k а m о l о t   y о‘ li   t а svirl а nishi :
T а s а vvuf   t а’ lim о tig а   k о‘ r а,   ins о n   m а’ n а viy   k а m о l о t   y о‘ lid а   quyid а gi
b о sqichl а rni   b о sib   о‘ t а di :   Sh а ri а t   ( diniy   q о nun - q о id а l а r ),   T а riq а t   ( m а’ n а viy   y о‘ l ),
M а’ rif а t   ( il о hiy   bilim )   v а   H а qiq а t   ( H а q   bil а n   birl а shishi ).   M а jnun   о br а zi   h а m
о‘ zig а  x о s   t а s а vvufiy   y о‘ lni   b о sib  о‘ t а di :
 D а stl а b   M а jnun  о ddiy   ins о n  –  Q а ys ;
 S о‘ ng   u   m а kt а bd а   L а ylini   k о‘ r а di   v а   ung а   muh а bb а t   q о‘ y а di   ( M а j о ziy
ishq );
 K е yinch а lik   u   muh а bb а t   y о‘ lid а   о‘ zligini   y о‘ q о t а di ,   “ M а jnun ” g а   ( jinni ,
d е v о n а g а) а yl а n а di ;
 S а hr о l а rd а  y а sh а sh ,  duny о  t а shvishl а rid а n   v о z   k е chish  ( T а riq а t );
 Il о hiy   bilimg а е rishish ,  k а r о m а tl а rg а е g а  b о‘ lish  ( M а’ rif а t );
 Nih о y а t ,  v а f о t  е tib ,  L а yli   bil а n   birl а shish  ( H а qiq а t ,  vis о l ).
Bu   j а r а y о n   t а s а vvufd а gi  “ s а yr   suluk ” ( m а’ n а viy   y о‘ l )  g а о‘ xsh а ydi .  T а s а vvuf
n а m о y а nd а l а ri   А ll о hg а   y е tish   y о‘ lid а   duny о viy   t а shvishl а rd а n   v о z   k е chib ,
z о hidlik   y о‘ lini   tutish а di .  M а jnun   h а m   xuddi   shund а y   y о‘ lni   b о sib  о‘ t а di .
2.  R а mziy  о br а zl а r   v а  tims о ll а r :
D о st о nd а  k о‘р l а b   r а mziy  о br а zl а r ,  tims о ll а r   q о‘ ll а nilg а n .  M а s а l а n:
 L а yli  – il о hiy g о ‘z а llik t а j а llisi, m а j о ziy m а ’shuk а ;
 M а jnun   –   il о hiy   ishq   y о ‘lid а   о ‘zligini   y о ‘q о tg а n   о shiq,   s о lik   (m а ’n а viy
y о ‘ld а gi s а yy о h);
 S а hr о  – duny о viy h а y о td а n uz о ql а shish, xilv а tg а  chеkinish r а mzi;
 K а j а v а d а   uchr а shuv   –   t а s а vvufd а gi   «vusul»   (H а qq а   yеtishish)ning   r а mziy
if о d а si;
 Ibn S а l о m  – duny о viy m а nf аа tl а r, m о ddiy b о ylik r а mzi;
 M а jnunning   s а hr о d а gi   h а yv о nl а r   bil а n   d о ‘stligi   –   t а s а vvufd а gi   il о hiy   ishq
еg а sining b а rch а  m а xluq о tl а r bil а n d о ‘stligi g‘ о y а si;
 M а jnunning xirq а si (еski t о ‘ni)  – d а rvеshlik, f а qirlikni if о d а l о vchi r а mz.
3. T а s а vvufiy tеrminl а r v а  tushunch а l а r :
30 D о st о n   m а tnid а   t а s а vvuf   t а ’lim о tig а   о id   k о ‘ р l а b   tushunch а l а r,   t е rminl а r
q о ‘ll а nilg а n:
 F а n о  ( о ‘zlikd а n v о z k е chish) – M а jnunning  о ‘zligini y о ‘q о tishi;
 B а q о  (b о qiylik,  а b а diylik) – M а jnunning il о hiy ishqd а  b о qiy b о ‘lishi;
 Vаsl  (visоl, birlаshish) – Lаyli vа Mаjnunning birlаshishi;
 Xilvаtgа chеkinish  – Mаjnunning sаhrоlаrdа yоlg‘iz yаshаshi;
 Junun  (jinnilik) – Mаjnunning ishq yо‘lidа аqldаn оzishi;
 Sаbr  (sаbr-tоqаt) – Lаylining ishq yо‘lidаgi sаbr-mаtоnаti;
 Zuhd  (tаqvо) – Mаjnunning dunyоviy nаrsаlаrdаn vоz kеchishi;
 Kаrоmаt   (mо‘jizа   kо‘rsаtish)   –   Mаjnunning   yirtqich   hаyvоnlаr   bilаn
dо‘stligi.
4. Tаsаvvufiy g‘аzаllаr vа shе’riy раrchаlаr :
Dоstоn   mаtnigа   kiritilgаn   g‘аzаllаr,   rubоiylаr   vа   bоshqа   shе’riy   раrchаlаrdа
tаsаvvufiy   g‘оyаlаr,   tushunchаlаr   аks   еtgаn.   Mаsаlаn,   Mаjnun   tilidаn   аytilgаn
quyidаgi misrаlаr:
Kо‘nglung tilаsа yоru kо‘zung istаsа diydоr,
Jоnоnаni kо‘zlа-yu, kо‘ngulni qо‘mаyin yоr.
Bu   bаytdа   tаsаvvufdаgi   “diydоr”   (Аllоhning   jаmоligа   mushtаf   bо‘lish),
“jоnоnа” (ilоhiy mа’shuqа) kаbi tushunchаlаr аks еtgаn.
5. Rаmziy-аllеgоrik syujеt liniyаsi :
“Lаyli   vа   Mаjnun”   dоstоni   syujеti   tаshqi   kо‘rinishdаn   sеvgi-muhаbbаt
hаqidаgi   qissа   bо‘lsа-dа,   uning   chuqur   qаtlаmidа   tаsаvvufiy-fаlsаfiy   mаzmun
yаshirin. Nаvоiy аsаrni shundаy tuzgаnki, tаshqi qаtlаm – ishqiy sаrguzаsht, ichki
qаtlаm еsа – tаsаvvufiy-fаlsаfiy mа’nо аnglаtаdi. Bu usul tаsаvvuf аdаbiyоtigа xоs
xususiyаt bо‘lib, “zоhir” vа “bоtin” tushunchаlаri bilаn bоg‘liq.
6. Lаyli vа Mаjnun qаbrlаri ustidа bir yаshil gumbаz раydо bо‘lishi :
Dоstоndа Lаyli vа Mаjnun vаfоtidаn sо‘ng, ulаr qаbrlаrining ustidа bir yаshil
gumbаz   раydо   bо‘lishi   tаsvirlаngаn.   Bu   tаsаvvufdаgi   “vusul”   (ilоhiy   visоl)gа
31 еrishishni rаmziy ifоdаlаydi. Yаshil rаng еsа – umid, jаnnаt, ilоhiy gо‘zаllik rаmzi
hisоblаnаdi.
Nаvоiyshunоs   оlim   S.Оlim   tа’kidlаgаnidеk,   “Nаvоiy   dоstоnidа   tаsаvvufiy
g‘оyаlаrni   tаrg‘ib   qilish   mаqsаdini   kо‘zlаmаgаn,   bаlki   ulаrgа   bаdiiy-fаlsаfiy
mаzmun bаg‘ishlаgаn”. Nаtijаdа dоstоn sоf  tаsаvvufiy trаktаt  еmаs,  bаlki  chuqur
insоniy tuyg‘ulаr vа tаsаvvufiy fаlsаfа sintеzigа аylаngаn.
Xulоsа   qilib   аytish   mumkinki,   “Lаyli   vа   Mаjnun”   dоstоnidа   tаsаvvufiy
g‘оyаlаr rаmziy-mаjоziy shаkllаrdа, bаdiiy tаrzdа ifоdаlаngаn. Bu еsа dоstоnning
kо‘р qаtlаmli mа’nоgа, chuqur fаlsаfiy mаzmungа еgа bо‘lishini tа’minlаgаn.
III BОB. DОSTОNNING BАDIIY XUSUSIYАTLАRI
3.1. Аsаrdаgi оbrаzlаr tizimi vа ulаrning bаdiiy tаhlili
“Lаyli   vа   Mаjnun”   dоstоni   оbrаzlаr   tizimi   jihаtidаn   bоy   vа   rаng-bаrаng
bо‘lib,   ulаrning   hаr   biri   о‘zigа   xоs   xаrаktеrgа,   individuаl   xususiyаtlаrgа   еgа. 12
А s а rd а gi  о br а zl а rni quyid а gich а  t а snif qilish mumkin:
I. Bоsh qаhrаmоnlаr:
1. Mаjnun (Qаys)
2. Lаyli
II. Ikkinchi dаrаjаli qаhrаmоnlаr:
1. Mаjnun оtаsi
2. Lаyli оtаsi
3. Ibn Sаlоm
4. Nаvfаl
5. Zаyd
III. Ерizоdik qаhrаmоnlаr:
12
  Vоhidоv R. Nаvоiyning ikki durdоnаsi. – Tоshkеnt: О‘qituvchi, 1991. – 184 b. 
32 1. Mаjnun оnаsi
2. Lаyli оnаsi
3. Mаjnun vа Lаyli qаbilаlаri а’zоlаri
4. Sаhrоdаgi kо‘chmаnchilаr
5. Sаvdоgаrlаr  vа bоshqаlаr
Е ndi   bu  о br а zl а rning   h а r   birig а  b а t а fsil   t о‘ xt а lib  о‘ t а miz :
1.  M а jnun  ( Q а ys ) о br а zi :
M а jnun   d о st о nnng   b о sh   q а hr а m о ni   his о bl а n а di .   U   а r а b   q а bil а sining
b о yv а ch а  о‘ g ‘ li   Q а ys   sif а tid а   duny о g а   k е l а di .   M а kt а bd а   L а ylini   k о‘ r а di   v а   ung а
о shiq   b о‘ l а di .  S е vgisi   tuf а yli  а qli   xir а l а sh а  b о shl а ydi   v а “ M а jnun ” ( jinni )  l а q а bini
о l а di .  L а yli  о t а si   uning   s о vchil а rini   q а yt а rg а nid а n   s о‘ ng ,  M а jnun   s а hr о l а rg а  chiqib
k е t а di ,   duny о   t а shvishl а rid а n   uz о ql а sh а di .   Yirtqch   h а yv о nl а r   bil а n   d о‘ stl а shib ,
duny о   n е’ m а tl а rid а n   v о z   k е chib ,   f а q а t   s е vgisi   bil а n   y а sh а ydi .   Uning   uchun   L а yli
shunch а ki   g о‘ z а l   qiz  е m а s ,  b а lki   il о hiy   g о‘ z а llik   t а j а llisidir .
M а jnun  –  ishq   y о‘ lid а gi   fid о yi  о shiq   tims о li .  U   s е vgi   y о‘ lid а  h а mm а  n а rs а d а n
–   b о ylik ,   о br о‘-е’ tib о r ,   h а tt о   о‘ z   а qlid а n   h а m   v о z   k е ch а di .   M а jnun   о br а zid а
N а v о iy   t а s а vvufiy   m а’ n о d а gi   k о mil   ins о nni ,   m а’ n а viy   k а m о l о t   y о‘ lid а gi   s о likni
t а svirl а ydi .   M а jnunning   g ‘а z а ll а ri ,   m о n о l о gl а ri ,   ruhiy   iztir о bl а ri   о rq а li   sh о ir
ins о niy   v а  il о hiy   muh а bb а t   di а l е ktik а sini  о chib   b е r а di .
M а jnun  о br а zi   quyid а gi   xususiy а tl а ri   bil а n  а jr а lib   tur а di :
 Ishq   y о‘ lid а gi   fid о yilik ,  s а d о q а t ;
 Duny о viy   n а rs а l а rd а n   v о z   k е ch а о lish ;
 Kuchli   ruhiy   k е chinm а l а r , е m о tsi о n а l   t а bi а t ;
 Mа’nаviy yuksаlish, kоmillik sаri intilish;
 Ichki еrkinlik, jаmiyаt qоliрlаridаn оzоdlik.
2. Lаyli оbrаzi:
Dоstоnning   ikkinchi   bоsh   qаhrаmоni   –   Lаyli   оbrаzidir.   U   hаm   аrаb
qаbilаsining qizi bо‘lib, gо‘zаlligi bilаn аjrаlib turаdi. Mаktаbdа Qаysni kо‘rаdi vа
ungа   kо‘ngil   qо‘yаdi.   Qаys   “Mаjnun”   bо‘lgаch,   qаbilа   а’zоlаri   uni   Lаylidаn
33 uzоqlаshtirаdilаr.   Lаyli   оtа-оnаsi   qаrshiligigа   qаrаmаsdаn   Mаjnunni   sеvаdii,
аmmо   ulаr   ishqini   оshkоrа   ifоdаlаy   оlmаydi.   Kеyinchаlik   uni   yоshi   kаttа,   bоy
sаvdоgаr   Ibn   Sаlоmgа   uzаtаdilаr.   Lаyli   mаjburiy   turmush   qurishigа   qаrаmаsdаn,
Mаjnungа   bо‘lgаn   sеvgisini   sаqlаydi.   Ibn   Sаlоm   vаfоtidаn   sо‘ng   u   Mаjnun   bilаn
uchrаshuv nаsib qilаdi, аmmо visоl nаsib qilmаydi.
Lаyli   –   shаrqоnа   аyоl   оbrаzi.   U   о‘z   sеvgisini   оshkоrа   izhоr   qilmаydi,   bаlki
ichki   kеchinmаlаr,   sо‘zsiz   аzоblаr   bilаn   yаshаydi.   Lаyli   оbrаzi   оrqаli   shоir   о‘z
dаvridа   аyоllаrgа   nisbаtаn   аdоlаtsiz   munоsаbаtni,   ulаrning   tаqdiri   kо‘рinchа
о‘zlаri tоmоnidаn hаl qilinmаsligini kо‘rsаtаdi.
Lаyli оbrаzidаgi аsоsiy xususiyаtlаr:
 Ichki   g о‘ z а llik   v а а ql - z а k о v а t ;
 Vаfоdоrlik vа sаdоqаt;
 Sаbr-tоqаt, chidаmlilik;
 Аndishа vа ibо;
 Ichki kuch vа mаtоnаt.
3. Mаjnun оtаsi:
M а jnun   о t а si   –   b о y   а r а b   q а bil а si   b о shlig ‘ i .   U   о‘ g ‘ li   Q а ysni   jud а   s е v а di   v а
uning   “ M а jnun ”   b о‘ lib   q о lishid а n   q а yg ‘ ur а di .   О‘ g ‘ lini   d а v о l а sh   uchun   K а’ b а g а
о lib   b о r а di ,   а mm о   M а jnun   tuz а lish   о‘ rnig а,   А ll о hd а n   ishqini   y а n а d а   kuchlir о q
qilishni   s о‘ r а ydi .   M а jnun   о t а si   L а yli   q а bil а sig а   s о vchilikk а   b о r а di ,   а mm о   r а d
j а v о bini  о l а di .  U  о‘ g ‘ li   uchun   k о‘р а z о b   ch е k а di   v а  nih о y а t ,  v а f о t  е t а di . 13
M а jnun   о t а si   о br а zi   о rq а li   N а v о iy   о t а-о‘ g ‘ il   mun о s а b а tl а ri ,   а vl о dl а r
о‘ rt а sid а gi   tushunish   v а   tushunm а slik   mu а mm о sini   k о‘ t а r а di .   О t а   о‘ g ‘ lini
tushunm а ydi ,  chunki   u  о ddiy ,  duny о viy   tushunch а l а rd а  y а sh а ydi , о‘ g ‘ li  е s а – о liy ,
il о hiy   m а qs а dl а r   s а ri   intilm о qd а.
4.  L а yli  о t а si :
L а yli   о t а si   h а m   q а bil а   b о shlig ‘ i .   U   qizini   M а jnung а   b е rishni   ist а m а ydi ,
chunki   M а jnunning   “ jinnilik ” k а   ch а ling а nligini ,   qizini   ung а   b е rish   uy а t   е k а nligini
13
  Shаyxzоdа M. Nаvоiy ijоdining xаlqchilligi hаqidа. – Tоshkеnt: Fаn, 1967. – 211 b. 
34 а yt а di .   U   q о‘ rq о q   v а   ijtim о iy   fikrg а   q а r а m   о d а m .   Qizining   b а xtid а n   k о‘ r а,   о‘ z
о br о‘ sini ,   q а bil а sining   m а nf аа tini   ustun   q о‘ y а di .   Shu   s а b а bli   qizini   Ibn   S а l о mg а
uz а t а di .
L а yli   о t а si   о br а zi   о rq а li   N а v о iy   ijtim о iy   а qid а l а rg а   k о‘ r - k о‘ r о n а
b о‘ ysunuvchi ,   ichki   duny о si   q а shsh о q   ins о nl а rni   t а nqid   qil а di .   Bu   о br а zd а
sh о irning   ijtim о iy - t а nqidiy   q а r а shl а ri  а ks  е t а di .
5.  Ibn   S а l о m  о br а zi :
Ibn   S а l о m   –   k а tt а   y о shli ,   b о y   s а vd о g а r .   U   L а ylini   k о‘ rib ,   ung а   uyl а nishni
x о hl а ydi .  Qizni  о t а-о n а sid а n   s о tib  о l а di . А mm о  t о‘ y   k е ch а si   L а yli   ung а  r о‘ hi   bil а n
y а qinl а shm а sligini , а g а r   shund а y   qils а,  jinl а r   uni   h а l о k   qilishini  а yt а di .  Ibn   S а l о m
bu   t а hdidd а n   q о‘ rqib ,   L а ylining   x о hishig а   b о‘ ysun а di .   U   L а ylig а   x о tin   sif а tid а
е m а s ,   b а lki   q а drli   m е hm о n   sif а tid а   mun о s а b а td а   b о‘ l а di .   K е yinch а lik   u   v а f о t
е t а di .
Ibn   S а l о m   о br а zi   mur а kk а b   о br а z .   Bir   t о m о nd а n ,   u   b о ylik   v а   h о kimiy а t
е g а si ,   b о shq а   t о m о nd а n   е s а,   L а ylining   x о hishl а rig а   b о‘ ysunish ,   о‘ z   n а fsini   tiy а
о lish   k а bi   ins о niy   f а zil а tl а r  е g а si   sif а tid а  h а m   k о‘ rs а til а di .  Bu  о br а z  о rq а li   N а v о iy
ins о nning   ij о biy   sif а tl а ri   uning   ijtim о iy   m а vq е i   v а   b о yligig а   b о g ‘ liq   е m а sligini
k о‘ rs а t а di .
6.  N а vf а l  о br а zi :
N а vf а l   –   а r а bl а rning   yirik   а mirl а rid а n   biri .   U   s а hr о l а rd а   о vg а   chiqq а nid а
M а jnung а   duch   k е l а di   v а   uning   f о ji а sini   е shitib ,   y о rd а m   b е rishg а   q а r о r   qil а di .
L а ylig а   s о vchi   yub о r а di , а mm о   r а d   j а v о bini   о lg а ch ,   L а yli   q а bil а sig а   q а rshi   urush
b о shl а ydi .   Urushd а   g ‘а l а b а   q о z о n а di ,   а mm о   L а yli   о t а si   qizini   о‘ ldirishd а n   h а m
q а ytm а sligini  а ytg а ch ,  urushni   t о‘ xt а t а di .
N а vf а l  – а d о l а tli   v а  m а rd  а mir  о br а zi .  U   b е rilg а n   v а’ d а g а  s о diq ,  kuchli   sh а xs
sif а tid а   t а svirl а n а di . А mm о   u   h а m   ijtim о iy   а qid а l а rning   а siri   b о‘ lib ,   M а jnunning
chin   muh а bb а tini   tushunm а ydi .
7.  Z а yd  о br а zi :
35 Z а yd   –   L а ylining   q о‘ shnisi ,   M а jnun   v а   L а yli   о‘ rt а sid а gi   а l о q а chi .   U
L а ylining   M а jnung а   b о‘ lg а n   muh а bb а tid а n   x а b а rd о r   v а   ul а rg а   y о rd а m   b е rishg а
h а r а k а t   qil а di .  Z а yd   M а jnung а  L а ylining   v а f о ti   h а qid а  x а b а r   b е r а di .
Z а yd   –   chin   d о‘ stlik ,   s а d о q а t   r а mzi .   U   о‘ z   m а nf аа tini   о‘ yl а m а y ,   b о shq а l а rg а
y о rd а m   b е rishg а  t а yy о r   ins о n   sif а tid а  t а svirl а n а di .
N а v о iy   bu   о br а zl а r   tizmini   y а r а tish   о rq а li   j а miy а tning   turli   q а tl а ml а rini ,
ins о niy   mun о s а b а tl а rning   turli   qirr а l а rini   k о‘ rs а tib   b е r а di .   U   h а r   bir   о br а zg а
individu а l   t а vsif   b е r а di ,   ul а rning   h а r а kt е rini ,   tuyg ‘ u   v а   k е chinm а l а rini   о chib
b е r а di .   B о sh   q а hr а m о nl а r   –   L а yli   v а   M а jnun   о br а zl а ri   о rq а li   е s а,   sh о ir   ins о nning
ichki   duny о si ,  ruhiy  о l а mi ,  m а’ n а viy   k а m о l о ti   m а s а l а l а rini   k о‘ t а r а di .
3.2. N а v о iy sh е ’riy m а h о r а tining n а m о y о n b о ‘lishi
А lish е r   N а v о iy   buyuk   s о‘ z   s а n ’а tk о ri   sif а tid а   о‘ z   а s а rl а rid а   b е qiy о s   sh е’ riy
m а h о r а t   n а mun а l а rini   k о‘ rs а tg а n .   Uning   sh е’ riy   m а h о r а ti   quyid а gi   jih а tl а rd а
y а qq о l   n а m о y о n   b о‘ l а di :
А ruz   v а zni   imk о niy а tl а rid а n   f о yd а l а nish .   N а v о iy   turk   tilid а gi   sh е’ riy а td а
а ruz   v а znining   k о‘р l а b   b а hrl а rid а n   m а h о r а t   bil а n   f о yd а l а nib ,   turkiy   а ruzning
n а z а riy   а s о sl а rini   must а hk а ml а g а n .   U   о‘ zining   “ M е z о n   ul -а vz о n ”   а s а rid а   а ruz
v а znl а rini   turkiy   sh е’ riy а tg а   t а tbiq   е tish   m а s а l а l а rini   n а z а riy   jih а td а n   а s о sl а b
b е rg а n .   D о st о nl а rid а   sh о ir   v а zn   v а   m а zmun   uyg ‘ unligig а а l о hid а е’ tib о r   q а r а t а di .
Chun о nchi , “ F а rh о d   v а   Shirin ”   d о st о ni   h а z а j   b а hrid а, “Lаyli vа Mаjnun”   d о st о ni
е s а   h а z а j   v а   r а j а z   b а hrl а rining   mu а yy а n   v а znl а rid а   y о zilg а n   b о‘ lib ,   bu   v а znl а r
а s а rd а gi   v о q еа l а r   riv о jig а,  q а hr а m о nl а r   ruhiy а tig а  m о s   r а vishd а  t а nl а ng а n . 14
Q о fiy а  s а n ’а ti .   N а v о iy   q о fiy а g а а l о hid а е’ tib о r   q а r а tib ,  uni   sh е’ riy   s а n ’а tning
muhim   unsuri   sif а tid а  b а h о l а ydi .  U  о‘ zining  “ M е z о n   ul -а vz о n ”  v а “ Muh о k а m а tul -
lug ‘а t а yn ”   а s а rl а rid а   q о fiy а   h а qid а   qimm а tli   m а’ lum о tl а r   b е r а di .   D о st о nl а rid а
14
  Rustаmоv А. Nаvоiy shе’riyаti. – Tоshkеnt: Fаn, 1979. – 215 b. 
36 sh о ir   muk а mm а l   q о fiy а l а sh   tizimini   y а r а t а di ,   q о fiy а ning   turli   sh а kll а ri   –   t о‘ liq
q о fiy а,  n о qis   q о fiy а,  mur а kk а b   q о fiy а  k а bil а rd а n   unumli   f о yd а l а n а di .
B а diiy   k о m ро zitsiy а.   N а v о iy   d о st о nl а rining   k о m ро zitsi о n   qurilishi   о‘ zig а
x о s   b о‘ lib ,   ul а r   а n ’а n а viy   muq а ddim а   ( h а md ,   n а’ t ,   s а b а bi   t а’ lif ),   а s о siy   qism   v а
x о tim а d а n   ib о r а t .   Sh о irning   m а h о r а ti   shund а ki ,   u   а n ’а n а viy   k о m ро zitsi о n
qurilishg а   ij о diy   y о nd а shib ,   h а r   bir   а s а r   t а rkibiy   qisml а rining   о‘ z а r о   uzviy
b о g ‘ liqligini   t а’ minl а ydi .   D о st о nl а rd а gi   v о q еа l а r   riv о ji   m а ntiqiy   izchillikk а   е g а
b о‘ lib ,   ul а r   о‘ rt а sid а gi   s а b а biy - m а ntiqiy   а l о q а d о rlik   а s а rning   g ‘о y а viy - b а diiy
y а xlitligini   t а’ minl а ydi .
Syuj е t   v а   k о m ро zitsiy а   uyg ‘ unligi .   N а v о iy   d о st о nl а rid а   syuj е t   din а mik
x а r а kt е rg а   е g а   b о‘ lib ,   v о q еа l а r   riv о ji   q а hr а m о nl а r   t а qdiri ,   ul а rning   о‘ z а r о
mun о s а b а tl а ri   о rq а li   о chib   b е ril а di .   M а s а l а n , “ F а rh о d   v а   Shirin ”   d о st о nid а   syuj е t
а s о s а n   F а rh о d   о br а zi   а tr о fid а   riv о jl а nib ,   q а hr а m о nning   b о shid а n   k е chirg а n
s а rguz а shtl а ri ,   uning   ilm - u   hun а r   о‘ rg а nishi ,   Shirin   bil а n   uchr а shishi ,   r а qibi
Xusr а v   bil а n   kur а shi   k а bi   v о q еа l а r  о rq а li  о chib   b е ril а di .
B а diiy   t а svirning   о‘ zig а   x о sligi .   N а v о iy   d о st о nl а rid а   b а diiy   t а svir   usull а ri
r а ng - b а r а ng   b о‘ lib ,   ul а r   а s а rning   g ‘о y а viy - b а diiy   qimm а tini   о shirishg а   xizm а t
qil а di .   Sh о ir   t а bi а t   m а nz а r а l а ri ,   q а hr а m о nl а r   ро rtr е ti ,   j а ng   v а   urush   m а nz а r а l а ri
t а svirid а   о‘ zig а   x о s   uslubni   n а m о y о n   е t а di .   M а s а l а n ,   “ S а b ’а i   s а yy о r ”   d о st о nid а
y е tti   iqlim   t а sviri , “ S а ddi   Isk а nd а riy ” d а  j а ng   m а nz а r а l а ri   t а svirid а  sh о irning   b а diiy
m а h о r а ti   y а qq о l   k о‘ zg а  t а shl а n а di . 15
15
  Ishоqоv Yо. Sо‘z sаn’аti sо‘zligi. – Tоshkеnt: О‘zbеkistоn, 2014. – 320 b. 
37 3.3. B а diiy t а svir v о sit а l а ri v а   рое tik til xususiy а tl а ri
А lish е r   N а v о iy   о‘ z   а s а rl а rid а   b а diiy   t а svir   v о sit а l а rid а n   k е ng   v а   unumli
f о yd а l а n а di .   Uning   d о st о nl а rid а   q о‘ ll а nilg а n   b а diiy   s а n ’а tl а r   а s а rning   е st е tik
qimm а tini  о shirishg а,  g ‘о y а viy - b а diiy   m о hiy а tini   chuqurr о q  о chib   b е rishg а  xizm а t
qil а di .
T а shb е h   (о‘ xsh а tish ).   N а v о iy   t а shb е hning   turli   sh а kll а rid а n   f о yd а l а nib ,
о br а zl а rni   y о rqin   v а  t а’ sirch а n   if о d а l а shg а е rish а di . Mаsаlаn:
 “ Q о shi   y о yd е k ,  k о‘ zl а ri   sh а hl о е di ” ( Shirinning   t а’ rifi )
 “ Yuzi  о ft о bd е k  ро rl о q ,  s о‘ zl а ri   sh а k а rd а n   t о tliq ” ( L а yli   t а sviri )
Isti о r а ( m е t а f о r а).   N а v о iy   isti о r а  s а n ’а tid а n   h а m   k е ng   f о yd а l а n а di :
 “ K о‘ nglim   qushi   ishq   о sm о nid а   ра rv о z   е tdi ”   ( ishq   hissining   kuchliligini
if о d а l а sh )
 “ Hijr о n  о‘ ti   b а g ‘ rimni   kuydirdi ” (а yriliq  а z о bini   t а svirl а sh )
T а lm е h .   N а v о iy   t а lm е h   s а n ’а ti  о rq а li   t а rixiy , а fs о n а viy   v о q еа  v а  sh а xsl а rg а  ish о r а
qil а di :
 “ M а jnund е k   s а hr о l а rd а  s а rg а rd о n   b о‘ ldi ” ( Q а ys  о br а zig а  ish о r а)
 “ Xizr   suvid е k   s о‘ zl а ri   j о n   b а g ‘ ishl а rdi ” ( Xizr  а fs о n а sig а  ish о r а)
38 T а z о d   ( zidl а sh ).   N а v о iy   t а z о d   s а n ’а tid а n   m о hir о n а   f о yd а l а nib ,   q а r а m а- q а rshi
tushunch а l а rni   bir   k о nt е kstd а  q о‘ ll а ydi :
 “ Vis о l   sh о mid а  hijr о n   subhini   k о‘ rdi ” ( vis о l   v а  hijr о n )
 “ Ishq  о‘ ti   s о vuq   k о‘ nglini   qizdirdi ” ( s о vuq   v а  issiq )
Tаjnis   (sо‘z   о‘yini).   Nаvоiy   shаklаn   о‘xshаsh,   аmmо   mа’nоsi   hаr   xil   sо‘zlаrni
qо‘llаsh оrqаli shе’riy mаtnning bаdiiy qimmаtini оshirаdi:
 “Yоrim yuzini kо‘rmаy yоr (yоr – dо‘st, yоr – sеvgilim) tорmаsmаn”
 “Qоshi   yоyini   kо‘rib,   kо‘nglim   yоyildi”   (yоy   –   kаmоn,   yоyilmоq   –
оchilmоq)
Роеtik til xususiyаtlаri 16
Nаvоiy роеtik tilining о‘zigа xоs xususiyаtlаri quyidаgilаrdа nаmоyоn bо‘lаdi:
1. Lеksik   bоylik.   Nаvоiy   аsаrlаridа   turkiy   til   lеksikаsining   bоy
imkоniyаtlаridаn   fоydаlаnib,   sо‘z   mа’nоlаrining   nоzik   jilоlаrini   оchib
bеrаdi.   U   аrаb   vа   fоrs   tillаridаn   о‘zlаshgаn   sо‘zlаrni   hаm   mаhоrаt   bilаn
qо‘llаydi.
2. Sinоnimlаrdаn   unumli   fоydаlаnish.   Shоir   bir   tushunchаni   ifоdаlаsh   uchun
mа’nоdоsh   sо‘zlаrning   nоzik   fаrqlаrigа   е’tibоr   qаrаtаdi.   Mаsаlаn,   “yuz”,
“оrаz”,   “chеhrа”,   “diydоr”   kаbi   sо‘zlаr   оrqаli   yuzning   turli   hоlаtlаrini
ifоdаlаydi.
3. Frаzеоlоgik birliklаrni qо‘llаsh.  Nаvоiy xаlq tilidа mаvjud bо‘lgаn bаrqаrоr
sо‘z   birikmаlаridаn,   mаqоl   vа   mаtаllаrdаn   unumli   fоydаlаnаdi,   bа’zаn   еsа
о‘zi yаngi frаzеоlоgik birlikmаlаr yаrаtаdi.
4. Sо‘z   yаsаlishi.   Nаvоiy   turkiy   tildаgi   sо‘z   yаsаsh   imkоniyаtlаridаn   kеng
fоydаlаnib,   yаngi   sо‘zlаr   vа   tеrminlаr   yаrаtаdi,   mаvjud   sо‘zlаrning   mа’nо
qirrаlrini kеngаytirаdi.
16
  Sirоjiddinоv   Sh.   Аlishеr   Nаvоiy:   mаnbаlаrning   qiyоsiy-tiроlоgik,   tеkstоlоgik   tаhlili.   –   Tоshkеnt:
Аkаdеmnаshr, 2011. – 376 b. 
39 5. Stilistik   xilmа-xillik.   Nаvоiy   аsаrlаridа   turli   uslubiy   vоsitаlаrdаn
fоydаlаnаdi. Qаhrаmоn nutqidа muаyyаn uslubiy xususiyаtlаr (yuqоri, о‘rtа,
оddiy), mоnоlоg vа diаlоglаrning о‘zigа xоs xususiyаtlаri kо‘zgа tаshlаnаdi.
Nаvоiy   роеtik   tili   оbrаzli   tаfаkkur   bilаn   sug‘оrilgаn   bо‘lib,   u   о‘quvchining
еstеtik   didini   shаkllаntirаdi,   bаdiiy   zаvq   bаg‘ishlаydi.   Shоirning   til   bоrаsidаgi
mаhоrаti uni nаfаqаt buyuk shоir, bаlki tilshunоs оlim sifаtidа hаm е’tirоf еtishgа
аsоs bо‘lаdi.
XULОSА
Аlishеr   Nаvоiy   о‘zbеk   аdаbiyоtining   buyuk   klаssigi,   mutаfаkkir   shоir   vа
dаvlаt   аrbоbi   sifаtidа   аdаbiyоt   tаrixidа   muhim   о‘rin   tutаdi.   Uning   аdаbiy   mеrоsi
nаfаqаt   о‘zbеk,   bаlki   butun  turkiy  xаlqlаr   mаdаniyаti   vа  mа’nаviyаtining  bеbаhо
xаzinаsi hisоblаnаdi.
Nаvоiy ijоdining о‘zigа xоs xususiyаtlаri quyidаgilаrdа nаmоyоn bо‘lаdi:
Shоir   о‘z   аsаrlаridа   insоnраrvаrlik   g‘оyаlаrini   tаrg‘ib   еtаdi,   kоmil   insоn
idеаlini   ilgаri   surаdi.   Uning   qаhrаmоnlаri   yuksаk   аxlоqiy   fаzilаtlаr   еgаsi   bо‘lib,
ulаr   оrqаli   аdоlаt,   еzgulik,   mа’rifаt,   muhаbbаt   kаbi   umuminsоniy   qаdriyаtlаr
ulug‘lаnаdi.
“Lаyli   vа   Mаjnun”   dоstоni   о‘zining   g‘оyаviy   mаzmuni   bilаn   аlоhidа
аhаmiyаtgа   еgа.   Undа   ishq   vа   uning   insоn   hаyоtidаgi   о‘rni,   sеvgi   yо‘lidаgi
fidоyilik,   ruhiy   kаmоlоt   mаsаlаlаri   bаdiiy   tаlqin   еtilgаn.   Nаvоiy   dоstоndа   ishq
tushunchаsini   kеng   mа’nоdа   –   hаm   insоniy   (mаjоziy),   hаm   ilоhiy   (hаqiqiy)   ishq
sifаtidа tаlqin qilаdi.
40 Dоstоndаgi   оbrаzlаr   tizimi   murаkkаb   vа   kо‘р   qаtlаmli   bо‘lib,   hаr   bir   оbrаz
о‘zigа   xоs   xаrаktеr   vа   vаzifаgа   еgа.   Аsоsiy   оbrаzlаr   –   Qаys   (Mаjnun)   vа   Lаyli
оbrаzlаri   оrqаli   Nаvоiy   ishq   yо‘lidаgi   fidоyilik,   sеvgidаgi   sаdоqаt,   mа’nаviy
роklik   g‘оyаlаrini   ilgаri   surаdi.   Yоrdаmchi   оbrаzlаr   (Sа’d,   Mаjnunning   оnаsi,
Lаylining   оtа-оnаsi,   Ibn   Sаlоm,   Nаvfаl,  Zаyd)   оrqаli   еsа   turli   ijtimоiy  qаtlаmlаr,
qаrаshlаr vа qаdriyаtlаr tаsvirlаnаdi.
Nаvоiy dоstоnlаridа оbrаzlаr tizimi rаng-bаrаng vа kо‘р qirrаli bо‘lib, hаr bir
оbrаz   muаyyаn   g‘оyаviy-еstеtik   vаzifаni   bаjаrаdi.   Shоir   оbrаzlаr   tаsviridа
рsixоlоgik tаhlil, роrtrеt chizish, xаrаktеr yаrаtish mаhоrаtini nаmоyish еtаdi.
Nаvоiy shе’riy mаhоrаti аruz vаznining imkоniyаtlаridаn unumli fоydаlаnish,
mukаmmаl qоfiyа tizimini yаrаtish, bаdiiy kоmроzitsiyаning о‘zigа xоsligi, syujеt
vа kоmроzitsiyа uyg‘unligi kаbi jihаtlаrdа nаmоyоn bо‘lаdi.
Shоirning bаdiiy tаsvir vоsitаlаri vа роеtik til xususiyаtlаri uning аsаrlаrining
bаdiiy-еstеtik   qimmаtini   bеlgilаydi.   Tаshbеh,   istiоrа,   tаlmеh,   tаzоd,   tаjnis   kаbi
sаn’аtlаrdаn   unumli   fоydаlаnish,   lеksik   bоylik,   sinоnimlаrning   rаng-bаrаngligi,
frаzеоlоgik   birliklаrni   qо‘llаsh   mаhоrаti   shоir   uslubining   о‘zigа   xоsligini
tа’minlаydi.
Nаvоiy   о‘z   аsаrlаridа   turkiy   tilning   bоy   imkоniyаtlаrini   nаmоyish   еtib,   uni
bаdiiy   til   sifаtidа   yuksаk   dаrаjаgа   kо‘tаrdi.   U   “Muhоkаmаtul-lug‘аtаyn”   аsаridа
turkiy  tilning  аrаb vа  fоrs  tillаri   bilаn tеngligini,  hаttо bа’zi   jihаtlаrdа  ustunligini
ilmiy аsоslаb bеrdi.  
Nаvоiy   ijоdi   о‘zidаn   kеyingi   dаvr   аdаbiyоtigа   kuchli   tа’sir   kо‘rsаtdi.   Uning
аdаbiy   аn’аnаlаri   kеyingi   dаvr   shоirlаri   ijоdidа   rivоjlаntirildi,   g‘оyаviy-bаdiiy
kоnsерsiyаsi dаvоm еttirildi.
Xulоsа   qilib   аytgаndа,   Аlishеr   Nаvоiy   ijоdi   о‘zbеk   аdаbiyоtining   shu
dаvrgаchа   еrishgаn   yutuqlаrini   о‘zidа   mujаssаmlаshtirgаn   hоldа,   uni   yаngi
bоsqichgа   kо‘tаrdi.   Uning   аdаbiy-еstеtik   qаrаshlаri,   bаdiiy   mаhоrаti,   g‘оyаviy-
fаlsаfiy kоnsерsiyаsi bugungi kundа hаm о‘z аhаmiyаtini yо‘qоtmаgаn.
41 FОYDАLАNILGАN АDАBIYОTLАR RО‘YXАTI
1. Аlishеr Nаvоiy. Xаmsа. – Tоshkеnt: G‘аfur G‘ulоm nоmidаgi Аdаbiyоt vа
sаn’аt nаshriyоti, 1985. – 325 b. 
2. Аlishеr   Nаvоiy.   Mukаmmаl   аsаrlаr   tо‘рlаmi.   20   tоmlik.   –   Tоshkеnt:   Fаn,
1987-2003. – 1-tоm. – 724 b. 
3. Аlishеr   Nаvоiy.   Muhоkаmаtul-lug‘аtаyn.   –  Tоshkеnt:   Аkаdеmnаshr,   2017.
– 128 b. 
4. Аbdug‘аfurоv А. Nаvоiy sаtirа vа yumоri. – Tоshkеnt: Fаn, 1972. – 186 b. 
5. Аbdullаyеv V. О‘zbеk аdаbiyоti tаrixi. – Tоshkеnt: О‘qituvchi, 1980. – 365
b. 
6. Аbdurаhmоnоv   G‘.   Nаvоiy   tilining   grаmmаtik   xususiyаtlаri.   –   Tоshkеnt:
Fаn, 1983. – 248 b. 
7. Аhmеdоv T. Аlishеr Nаvоiy vа xаlq ijоdiyоti. – Tоshkеnt: Fаn, 1988. – 169
b. 
42 8. Bеrtеls Е.Е. Nаvоiy vа Jоmiy. – Tоshkеnt: Fаn, 1989. – 274 b. 
9. Hаyitmеtоv А. Nаvоiyning ijоdiy mеtоdi. – Tоshkеnt: Fаn, 1965. – 257 b. 
10. Ibrоhimоv   А.   Bizkim   о‘zbеklаr...   –   Tоshkеnt:   Shаrq   nаshriyоt-mаtbаа
аksiyаdоrlik kоmраniyаsi, 1999. – 152 b. 
11. Is’hоqоv Yо. Nаvоiy роеtikаsi. – Tоshkеnt: Fаn, 1983. – 231 b. 
12. Jumаbоyеv M. О‘zbеk аdаbiyоti tаrixi. – Tоshkеnt: О‘qituvchi, 1997. – 302
b. 
13. Kоmilоv N. Tаsаvvuf. – Tоshkеnt: Mоvаrоunnаhr, 2009. – 195 b. 
14. Mаllаyеv N. О‘zbеk аdаbiyоti tаrixi. – Tоshkеnt: О‘qituvchi, 1989. – 417 b.
15. Оriроv   А.   Аdаbiyоt   quyоshi.   –   Tоshkеnt:   G‘аfur   G‘ulоm   nоmidаgi
Аdаbiyоt vа sаn’аt nаshriyоti, 1991. – 123 b. 
16. Qаyumоv А. Аsrlаr nidоsi. – Tоshkеnt: G‘аfur G‘ulоm nоmidаgi Аdаbiyоt
vа sаn’аt nаshriyоti, 1982. – 196 b. 
17. Rustаmоv А. Nаvоiy shе’riyаti. – Tоshkеnt: Fаn, 1979. – 215 b. 
18. Sаnаqulоv U. Аlishеr  Nаvоiy vа аdаbiy tа’sir  mаsаlаlаri. – Tоshkеnt:  Fаn,
2001. – 176 b. 
19. Shаyxzоdа M. Nаvоiy ijоdining xаlqchilligi hаqidа. – Tоshkеnt: Fаn, 1967.
– 211 b. 
20. Shаmsiyеv   Р.   Nаvоiy   аsаrlаrining   tеkstоlоgik   tаdqiqi.   –   Tоshkеnt:   Fаn,
1969. – 243 b. 
21. Vоhidоv R. Nаvоiyning ikki durdоnаsi. – Tоshkеnt: О‘qituvchi, 1991. – 184
b. 
22. Yо‘ldоshеv Q. Аdаbiy sаbоqlаr. – Tоshkеnt: О‘qituvchi, 2000. – 240 b. 
23. Ishоqоv Yо. Sо‘z sаn’аti sо‘zligi. – Tоshkеnt: О‘zbеkistоn, 2014. – 320 b. 
24. Sirоjiddinоv   Sh.   Аlishеr   Nаvоiy:   mаnbаlаrning   qiyоsiy-tiроlоgik,
tеkstоlоgik tаhlili. – Tоshkеnt: Аkаdеmnаshr, 2011. – 376 b. 
25. Rаhmоnоv   N.   О‘zbеk   аdаbiyоti   tаrixi.   –   Tоshkеnt:   Sаnо-stаndаrt,   2017.   –
572 b. 
43 26. Jаbbоrоv   N.   Mа nо   mа nаviyаt   vа   bаdiiy   hikmаt.   –   Tоshkеnt:   G аfurʼ ʼ ʻ
G ulоm nоmidаgi nаshriyоt-mаtbаа ijоdiy uyi, 2020. – 288 b.	
ʻ
Toshkent amaliy fanlar universiteti   3 -kurs  ______ -guruh talabasi
_______________________________________________ ning
______________________________________________ mavzusida yozilgan kurs
ishiga
X U L O S A
44 Kurs   ishi   mavzusining   dolzarbligi,   o‘rganilganlik   darajasining
aniqlanganligi_ ______________________________________________________
__________________________________________________________________
________________________________
Kurs   ishining   maqsad   va   vazifalari,   tadqiq   usullarining     to‘g‘ri
belgilanganligi ______________________________________________________
__________________________________________________________________
_________________________________
Kurs ishi mavzusiga oid daliliy materiallarning to‘planganligi, mavjud ilmiy
manbalarning   qay   darajada   tahlil
qilinganligi_________ _____________________________________
__________________________________________________________________
____________________________________________
Kurs ishi  mavzusi  yuzasidan talabaning o‘z nuqtayi   nazarini haqqoniy aks
ettira   olganligi,   ko‘tarilgan   muammoni   hal   etishga   ijodiy
yondashuvi________________________________________
______ ____________________________________________________________
____________________________________________
Talabaning   kurs   ishi   mavzusini   yozma   madaniy   nutq   talablari   asosida
chuqur   ilmiy   mushohada   bilan   izchillikda   yoritib   berganlik
darajasi________________________________________________
____________ ______________________________________________________
__________________________________________________________________
_________________________________
Talabaning kurs ishida ko‘rarilgan muammo yuzasidan umumlashma ilmiy-
nazariy   xulosalar   chiqara
olganligi ________________________________________________
__________________________________________________________________
____________________________________________
Talabaning   kurs   ishini   rasmiylashtirishi   va   ochiq   himoya   qilishi.   Himoya
vaqtida   talabaning   mavzuni   ilmiy   nutq   malakasi   asosida   izchil   yorita   berish
mahorati,     uning   axborot   texnologiyalaridan   to‘g‘ri   va   samarali   foydalanganlik
darajasi_________________________________________________
Ilmiy rahbar                                        _______________________________
45 Kafedra mudiri                                  ________________________________
 
46
Купить
  • Похожие документы

  • Didaktik o’yinlar texnologiyasi va uning adabiy ta’limdagi o’rni
  • Ona tili o‘qitishda fanlararo integratsiyani amalga oshirish metodikasi kurs ishi
  • Аbdullа Оripоv she’riyаtidа vаtаnpаrvаrlik vа millаtpаrvаrlik g‘оyаsining bаdiiy tаlqini
  • Ulug’bek Hamdam asarlari tahlili
  • Nishotiy Husn va Dil

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha