A. R. Luriyaning xotiraga doir tadqiqotlari - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	50.8KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	19 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

A. R. Luriyaning xotiraga doir tadqiqotlari

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKʼ А SI OLIY TA`LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR V А ZIRLIGI
MIRZO ULUG BEK NOMID
ʼ А GI O ZBEKISTON MILLIY ʼ
UNIVERSITETI
IJTIMOIY F А NL А R F А KULTETIAMALIY PSIXOLOGIYA
YO’NALISHI
2-BOSQICH TALABASI
KURS ISHI
Mavzu: A. R. Luriyaning xotiraga doir tadqiqotlari
Bajardi:
Ilmiy rahbar:

Toshkent 2023

Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 3
I BOB. Xotira bilish jarayoni sifatida ............................................................................................................. 5
1.1 Xotira fenomeni va uning nerv-fiziologik asoslari .............................................................................. 5
1.2 Xotira turlari va jarayonlari ................................................................................................................ 9
II bob A. R. Luriyaning xotiraga oid tadqiqotlari. .................................................................................... 17
2.1. Luriyaning talqinida xotiraning o’ziga xos xususiyatlari. ................................................................. 17
Xulosa ........................................................................................................................................................ 32
Foydalanilgan Adabiyotlar ......................................................................................................................... 33
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Xotira jarayonlarini o’rganish hamda ta’lim
jarayonida bilish jarayonlarini o’rganish dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi.
Bu katta amaliy ahamiyat kasb etadi. Mazkur sohada tadqiqot ishlarini olib borish
qator omillar bilan shartlanadi. Ulardan biri bizning fikrimizcha, eng muhimi –
ta’limning maktab dasturini о’zlashtirish uchun tayyorlov ishlari muhim
ahamiyatga ega.
Kurs ishi maqsadi. Xotira turlarini o’rganish. Uning o’quv faoliyatiga ta’sirini
o’rganish va ularni bilish jarayonlarini yanada rivojlantiri sh.
Kurs ishi vazifalari . A. R. Luriyaning xotiraga doir tadqiqotlari bilan tanishish
Kurs ishining predmeti: Talabalar orasida xotira turlarini rivojlanishini
o rganish.ʻ
Mavzuning o’rganilganlik darajasi: Psixologiyada xotira mavzusi A. N.
Leontev, N. I. Zinchenko, A. A. Smirnov, G. Ebbingauz, E. Torndayk, L. S.
Vigotskiy, A. V. Zankov, B. V. Zeygarnik va boshqalar tomonidan o’rganilgan.
Ilmiy psixologiyada xotiraEbbingauz tomonidan o’rganilgan. Bu olim assotsiativ
psixologiya maktabi vakili bo’lib, u mazmunsiz so’zlarni eslab qolishda
materialning barqarorligi, mustahkamligi va assotsiatsiyalar kuchini tadqiq etgan.
Geshtalt psixologiya vakillari esda olib qolishga ta’sir etuvchi asosiy sharoit
sifatida butun timsol – geshtalt, material strukturasi deb tushunganlar. Shuning
uchun mazmunsiz materialni eslab qolish uchun qo’shimcha sharoit – maqsad
(intensiya) bo’lishi shart.
Xebbning fikricha, qisqa muddatli xotira – bu takroran qo’zg’alishning natijasida
neyron yopiq tizimida vujudga keluvchi, morfologik o’zgarishlarni nazarda
tutmaydigan impuls faolligidir.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish qismi, 2 bob, 4 ta paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
Xotira biz ilgari idrok qilgan, boshdan kechirgan va bajargan ishlarimizni
yodda saqlash, keyinchalik ulami eslash yoki xotirlash jarayoni dir. Biz har kuni
3

yangi narsalarni bilamiz, kun sayin bilimlarimiz boyib boradi. Xotira faoliyatida
shaxsning g’oyaviy yo’nalishi katta o’rin egallaydi. Bu yo’nalish uning faoliyatini
hayot sharoiti ta’sirida shakllantiradi. Kishi o’zining shu faoliyati uchun muhim
bo’lgan voqea, hodisalami yaxshi eslab qoladi. Aksincha, kishi uchun kam
ahamiyatga ega bo’lgan narsalar yomon esda qoldiriladi va tezda unutib yuboriladi.
Shu o’rinda xotira borasidagi ta’riflarga qaytsak, ko’pgina adabiyotlarda xotira
tushunchasi quyidagicha ta’riflanadi. "Indvidning o’z tajribasida esda olib qolishi,
esda saqlashi va keyinchalik uni yana esga tushirishi xotira deb ataladi". Lekin
mazkur ta’riflami tahlil qilgan professor E. G’ G’oziev tomonidan xotira
tushunchasiga quyidagicha ta’rif beriladi: "Xotira atrof-muhitdagi voqelik
(narsa)ni bevosita va bilvosita, ixtiyoriy va ixtiyorsiz ravishda, passiv va faol
holda, reproduktiv va produktiv tarzda, verbal va noverbal shaklda, mantiqiy va
mexanik уo’l bilan aks ettiruvchi esda olib qolish, esda saqlash, qayta esga
tushirish, unutish hamda rnnish hissidan iborat psixik jarayon. Alohida va
umurniylik namoyon qiluvchi ijtimoiy hodisa barcha taassurotlami ijobiy qayta
ishlashgayo ‘naltirilgan mnemik faoliyatdir”. Shuni ta’kidlash joizki, keltirilgan
mazkur ta’rif xotiraning murakkab, keng qamrovli jihatlarini to’la ta’kidlash
imkoniyatiga ega.
4

I BOB. Xotira bilish jarayoni sifatida
1.1 Xotira fenomeni va uning nerv-fiziologik asoslari
Miya po’stida paydo bo’lgan muvaqqat (shartli) bog’lanishlar ko’p
yillargacha saqlanib turishi mumkin. Paydo bo’lgan bu bog’lanishlar vaqti-vaqti
bilan takrorlanib, mustahkamlanib turilsa, u odamning butun umri bo’yi saqlanib
qolishi mumkin. Bu esa psixik faoliyatning zaruriy negizini tashkil qiladi. Biz
sezgan, idrok qilgan narsalar iz qoldirmasdan yo’qolib ketmaydi, balki ma’lum
darajada esda olib qolinadi, ya’ni esimizda saqlanib qoladi va qulay sharoitda yoki
kerak bo’lganda esimizga tushadi. Shuningdek, kechirilgan tuyg’u, fikr va qilingan
ish-harakatlarimiz ham esimizda saqlanib qoladi va keyinchalik esimizga tushadi.
Buni har kim o’z tajribasidan yaxshi biladi. Masalan, o’quvchilar maktabda
o’qitilayotgan narsalarini esda olib qoladilar, esda saqlaydilar va esga tushiradilar.
Kundalik tajribamiz ko’rsatadiki, esda qolgan narsalarning hammasi ham esimizga
tushavermaydi, ularning bir qismi unutiladi. Unutish ham xotiraga oid hodisadir.
Ta’sirotlarning ana shunday esda qoldirish va keyin esga tushirishning fiziologik
asosi muvaqqat nerv bog’lanishlaridir, bu muvaqqat bog’lanishlarning hosil
bo’lish, mustahkamlanish va keyin jonlanish (tiklanish) jarayonidir.
1
Esda qoladigan narsa xotira materialini, esda saqlanib turadigan va esga
tushiriladigan narsa esa xotiraning mazmunini tashkil qiladi. Eng avval bevosita
idrok qilingan narsa va hodisalar (uylar, ko’chalar, daraxtlar, hayvonlar va
hokazolar) ning obrazlari esda olib qolinadi, saqlanib qoladi va esga tushadi.
Ko’rgan badiiy surat va rasmlar, eshitgan musiqa kuylari, ashulalar va hokazolar
esda qoladi. Ilgari idrok qilingan narsalarning esimizga tushgan obrazlari tasavvur
deb ataladi. Bu xotiramizda saqlanib qolgan idrok obrazlari bo’lib, mazmunan
obrazli xotiraga taalluqlidir. Odam xotirasining asosiy mazmunini nutq-so’z
materiali tashkil etadi. Idrok qilingan narsa va hodisalarning nomlari, o’qilgan
matnlar, so’zlar, gaplar boshqalarning nutqi esda olib qolinadi, esda saqlanib
qoladi va esga tushiriladi. Lekin nutq esda olib qolinganda u yoki bu oddiy
1
Xaydarov F.I. Xalilova N.I "Umumiy psixologiya" Toshkent, 2010
5

tovushlar birikish sistemalari emas, balki nutqda ifodalangan ma’no, o’zi va
boshqalarning fikrlari esda qoladi, saqlanadi va esga tushadi. So’zlarning ma’no
jihatdan mantiqiy sur’atda bir-biriga bog’lanib, esda qolishi va esga tushishi
mazmunan so’z logik xotirasi bo’lib, obrazli xotiraga nisbatan, ancha murakkab
aqliy faoliyatdir. Biz ko’ngildan kechirgan tuyg’ular, har xil muskul va
ishharakatlari ham xotira mazmunini tashkil qiladilar. Shu sababli esda qoladigan
materialning xilma-xil mazmuniga qarab, xotirani, odatda, obrazli, so’z logik,
emotsional (tuyg’u-hissiyot) va harakat xotirasi kabi xillarga ajratiladi. Albatta,
xotiraning ana shu xillarga bo’linishi nisbiydir. Haqiqatda xotiraning shu hamma
xillari bir-biri bilan chambarchas bog’langan, bironta narsaning esimizda qolgan va
keyin esimizga tushirilgan obrazi gap bilan ifodalanadi, har bir tuyg’uhissiyot
bironta bir tasavvurga, yoki fikrga, yoki ish-harakatga va hokazolarga bog’liq
holda tug’iladi.
Endi xotiraning xotiraning nerv-fiziologik asoslarini ko’rib chiqsak. Esda
olib qolish nerv tizimining egiluvchan, ya’ni o’zgaruvchanlik, qo’zg’atuvchilar
ta’sirida o’zida go’yo bir iz qoldirisb, saqlash imkoniyati tufayli yuzaga keladi.
Har qanday insonning miyasi egiluvchanlik xususiyatiga ega bo’lib, uning darajasi
har xil bo’ladi. Shaxs xotirasining sifati miyaning faolligi va turli faoliyatga
to’g’ridan-to’g’ri bog’liq ravishda rivojlanadi. Atrofni o’rab olgan borliqni faol
biluvchi kishi o’z miyasi faoliyatini to’xtovsiz kuchaytiradi. Shu bilan birga uning
egiluvchaniik darajasini oshiradi. Miya egiluvchanligi vaqtincha pasayishi, xotira
samarasining susayishi, ba’zi paytda odamning toliqishiga sabab bo’ladi. Dam
olgandan keyin yana tiklanadi. Odatda miya egiluvchanligi yosh o’tishi bilan
susayadi. Masalan. keksa kishilar gaplaridan adashib ketadi, ilgari gapirganlari
esdan chiqib, o’sha gapni takrorlayveradilar. Miya egiluvchanligining ko’rsatkichi
bosh miya po’stlog’ida muvaqqat nerv aloqalarini tezlikda vujudga kelishi,
davomli saqlanishi va ulaming tez, oson jonlantirilishi hisoblanadi. Muvaqqat nerv
aloqalari assosiatsiyalarni hosil qiluvchi fiziologik mexanizmdir. Assosiatsiya
bizning xotiramizda mustahkamlangan va ongimizda qayd qilingan ayrim voqea
hodisalaming o’zaro bog’lanishidir. Biror buyumni esda olib qolish. boshqa
6

buyumlar bilan bog’lash orqali anlalga oshiriladi. Bu o’rinda akademik
2
I.P.Pavlovning quyidagi so’zlari juda xarakterlidir. "Muvaqqat nerv
bog’lanishlari”- deb yozadi I. P. Pavlov. Shu bilan birga и psixik hodisa hamdir,
turli-tuman harakat; taassurot bo’Imasa harflar, so’zlar va fikrlar о’rtasida paydo
bo’ladigan bog’lanishlar-ki, bu bog’lanishlarni psixologlar assosiatsiyalar deb
ataydilar. Xotira, ya’ni esda olib qolish, idrok qilinayotgan narsalardan hosil
bo’lgan obrazlar o’rtasida assosiatsiyalarning yuzaga kelishidan iboratdir.
Shu bois inson xotirasidagi assosiatsiyalar 3 turga ajratiladi. Bular
yondoshlik assosiatsiyasi, o’xshashlik assosiatsiyasi va qarama-qarshilik
assosiatsiyalaridan iboratdir. Yondoshlik assosiatsiyasining asosida vaqt va fazoviy
munosabatlar yotadi. Boshqacha qilib aytganda, yondoshlik assosiatsiyasi bir
necha narsa yoki hodisalarni ayni bir vaqtda yoki ketma-ket idrok qilishdan hosil
bo’ladi. Masalan, bog’chada bolasi har kuni o’zimng tarbiyachi opasi va
tarbiyalanayotgan guruhini idrok qiladi. Keyinchalik, ya’ni katta bo’lgandan so’ng
bog’chasini eslasa tarbiyachi opasi va aksincha, tarbiyachi opasini eslasa, bog’cha
guruhi ko’z o’ngida gavdalanadi. Hozirgi paytda idrok qilinayotgan narsa bilan
ilgari idrok qilingan narsa o’rtasida ma’lum o’xshashlik bo’lsa, bu narsalar
o’rtasida o’xshashlik assosiasiyasi hosil bo’ladi. Masalan, bola dastavval
bog’chaga kelgan paytida bog’cha mudirasining tashqi ko’rinishi, ovozi va
munosabatlarini o’z onasiga o’xshatishi mumkin. Keyinchalik bola onasini
ko’rganda, mudira opasini va aksincha mudira opasini ko’rganda onasini
eslaydigan bo’lib qoladi. Bu ikkala odamning bola tasavvuridagi obrazlari
o’rtasida assosiatsiya hosil bo’ladi.
Hozirgi idrok qilinayotgan narsalar bilan ilgari idrok qilinayotgan narsalar
o’rtasida qarama-qarshi belgilar va xususiyatlar bo’lsa, bunday narsalar o’rtasida
qarama-qarshilik assosiatsiyasi yuz beradi. Masalan yoz-qish, issiq-sovuq kabi
narsalar o’rtasida qarama-qarshilik assosiatsiyalari hosil bo’ladi.
Shunday qilib, xotiraning nerv-fiziologik asosida bosh miya po’stida hosil
bo’ladigan shartli reflekslar, turli assosiativ bog’lanishlar yotadi. Lekin, odam esda
2
Zufаrоvа M.Е. "Umumiy psixоlоgiyа" – T:2008 y .

7

olib qolish paytida assosiatsiyalar hosil bo’lganligini mutlaqo sezmaydi. Har xil
assosiatsiyalaming hosil bo’lganini odam keyinchalik biror narsani esga tushirish
paytida bo’ladi. Xotiraning nerv-fiziologik mexanizmlari xususida to’xtalar
ekanmiz, so’nggi yillarda texnikaning g’oyat tez rivojlanishi natijasida turli esda
olib qoluvchi apparatlarga bo’lgan ehtiyoj benihoya ko’payib ketganligini
ta’kidlash joiz. Bu o’z navbatida xotiraning nerv-fiziologik mexanizmlarini
psixolog va fiziologlardan tashqari injenerlar, bioximiklar, genetiklar hamda
kibemetiklar tomonidan o’rganilishiga olib keldi. Natijada xotiraning nerv
fiziologik mexanizmlarini tushuntiruvchi bir qancha yangi nazariyalar maydonga
keldi. Ana shunday nazariyalardan eng muhimi molekulalaming o’zgarishi bilan
bog’liq bo’lgan bioximik nazariyadir. Bu nazariyaga ko’ra biror narsani esda olib
qolish va esda saqlab turish maxsus tuzilishni o’zgarishi bilan bog’liqdir.
O’tkazilgan tekshirishlarga ko’ra, biror narsa esda olib qolinganda, asosan nerv
hujayralarining (neyronlaming) dendrit shoxlari tarkibida o’zgarish yuzaga keladi.
Ular qandaydir boshqacharoq tuzilishga kirib oladilar. Dendritlar tuzilishidagi
hosil bo’lgan o’zgarish darrov o’tib ketadigan bo’lmay, ancha mustahkam bo’ladi.
Shu sababli esda olib qolgan narsa uzoq vaqt xotirada saqlanib turadi.
8

1.2 Xotira turlari va jarayonlari
Xotira insonning holati va faoliyatining barcha sohalarida qatnashishi tufayli
uning namoyon bo’lish shakllari, holatlari, shart-sharoitlari, omillari ham xilma-xil
ko’rinishga egadirlar. Odatda xotiiani muayyan turlarga ajratishda eng muhim asos
qilib uning tavsifnomasi sifatida esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish,
unutish singari jarayonlami amalga oshiruvchi faoliyatining xususiyatlariga
bog’liqligi olinadi. Shu o’rinda ta’kidlash joizki, ayrim darsliklarda xotira turiari
turlicha klassifikasiya qilinadi. Jumladan, 3
A.V.Petrovskiy tahriri ostida chiqqan
"Umumiy psixologiya" darsligida quyidagi klassifikasiya uchraydi:
Faoliyatda ko’proq sezilib turadigan psixik faollikning xususiyatiga ko’ra: harakat,
emosional, obrazli va so’z mantiq xotira.
Faoliyatning maqsadlariga ko’ra: ixtiyorsiz va ixtiyoriy xotira.
Materialni qancha vaqt esda olib qolish va esda saqlash muddatiga ko’ra: qisqa
muddatli, uzoq muddatli va operativ xotira.
M. G. Davletshin tahriri ostida chiqqan "Umumiy psixologiya" o’quv
qo’llanmasida quyidagi xotira klassifikasiyasi qayd qilinadi:
Psixik faolligiga ko’ra: ixtiyoriy va ixtiyorsiz xotira.
Faoliyat maqsadiga kо ‘ra: harakat, emosional, obraz va so’z-mantiq xotirasi.
Muddatiga ko’ra: uzoq muddatli, qisqa muddatli va operativ xotira.
E. G’. G’oziev tahriri ostida chiqqan "Umumiy psixologiya" o’quv qo’llanmasida
xotira turiari quyidagicha klassifikasiya qilingan.
Ruhiy faoliyatning faolligiga ko’ra:
a) harakat yoki motor harakat xotirasi;
b) obrazli xotira;
d) his-tnyg’u yoki hissiyot xotirasi;
e) so ‘z-mantiq xotira.
Ruhiy faoliyatning maqsadiga binoan: ixtiyorsiz, ixtiyoriy, mexanik.
3
Nishanova Z. Qarshiyeva D. Atabayeva N. Qurbonova Z. "Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya"
Toshkent, 2014;
9

Ruhiy faoliyatning davomiyligiga ko’ra: qisqa muddatli xotira, uzoq muddatli
xotira, operativ (tezkor) xotira.
Ruhiy faoliyat qo’zqatuvchisining sifatiga ko’ra: musiqiy, eshitish xotirasi.
Ruhiy faoliyatning inson yo’naiishiga qarab: fenomenal, kasbiy.
Harakat xotirasi - inson faoliyatining har bir turida ruhiy faollikning u yoki bu
ko’rinishlarini ustunlik qilishida kuzatiladi. Masalan, harakat, hissiyot, idrok, aql-
zakovat kabi ruhiy faoliyatning ko’rinishlari mavjuddir. Ana shu ruhiy faollik
turlarining har biri tegishli harakatiarda va ulaming mahsulotlarida o’z ifodasini
lopib harakatlarda, hissiy kechinmalarda, tuyg’ularda, obrazlarda, timsollarda, fikr
va mulohazalarda aks etadi. Turli harakatlar va ularning bajarilishi tartibi, teziigi,
sur’ati, izchilligi va boshqalami esda qoldirish, mustahamlash, esga tushirishdan
iborat xotira turi harakat xotirasi deb ataladi.
His-tuyg’u yoki hissiyot xotirasi. Bu xotira his-tuyg’ular, ruhiy kechinmaiar,
hissiyotlar, ehtiyoj larimiz va qiziqishlarimiz qanday qondirilayotganligidan,
atrofimizdagi narsa va hodisalaming xususiyatiga nisbatan munosabatimiz qay
tarzda amalga oshirilayotganligidan doimo xabar berib rurish imkoniyatiga ega.
Shuning uchun har bir kishining hayoti va faoliyatida hissiy xotira turi juda katta
ahamiyat kasb etadi. Voqelikdagi narsa va hodisalardan, o’z-o’zimizga bo’lgan
munosabatlarimizdan kelib chiqadigan yoqimli hamda yoqimsiz kechinmalami
esda qoldirish, esda saqlash, esga tushirishdan iborat xotira turi hissiy xotira turi
deb ataladi. Boshimizdan kechirgan va xotiramizda saqlanib qolgan hissiyotlar
harakatga undovchi va o’tmishda salbiy kechinmalarga ega bo’lgan harakatlardan
saqlanib qoluvchi signal tarzida namoyon bo’ladi. Hissiy xotira o’zining vujudga
kelish xususiyati, teziigi, dinamikasi, davomiyligi bilan xotiraning boshqa
turlaridan ma’lum ma’noda ajralib turadi. har bir odamga o’z turmush tajribasidan
ma’lumki, ko’pincha, qachonlardir o’qigan kitoblar, tomosha qilgan kinofilmlar
faqat taassurotlar”, bog’lanishlar zanjirini yechishning dastlabki tuguni sifatida
namoyon bo’ladi. Shuning uchun hissiy xotira ijtimoiy ahamiyat kasb etib,
umumiylik alohida olingan odamlar kayfiyatlari bir-birlariga o’xshashligi, iliq
ruhiy muhitni vujudga keltirish yoki noxush kechinmaiar to’lqinini Ьафо etish
10

ehtimoli to’g’risida mulohaza yuritilayotgan alomati ostida ijtimoiy guruhiy,
jamoaviy, barqaror va beqaror kayfiyatni vujudga keltiradi.
Obrazli xotira - tasavvurlar va turmush manzaralari, shuning bilan birga,
tovushlar, ta’mlar, ranglar shakllar, bilan bog’liq bo’lgan xotira turidir. Obraz
xotirasi deb yaqqol mazmunni, binobarin, narsa, hodisalaming aniq obrazlarini,
ulaming xususiyatlari va bog’Ianishlarini esda qoldirish, ongda mustahkamlash
hamda zaruriyat tug’ilganida esga tushirishdan iborat xotira turiga aytiladi.
Psixologiya fanida obrazli xotiraning bir necha turiari ajratib ko’rsatiladi va ular
quyidagilardan iborat. Izchil obrazlar sensor xotiraning eng sodda ko’rinishi yoki
shakli izchii obrazlardan iboratdir. Izchil obrazlaming namoyon bo’lish hodisasi
quyidagilardan tuziladi: agar sub’ektga bir necha daqiqa oddiy qo’zg’atuvchi
yuboriIsa, jumladan 15 sekund yorqin qizil kvadratga qarab turish taklif etilsa,
so’ng tekshiruvchi oldidan kvadrat olib quyi Isa, u qizil kvadrat o’mida xuddi
shunday geometrik shakl izini ko’rishda davom etadi. Asosan bu shakl ko’pligi
rangda tovlanadi. Mazkur iz o’sha zahoti, ba’zan bir necha sekunddan keyin paydo
bo’lib, 15 sekunddan to 45-60 sekundgacha o’sha ob’ektda saqlanib turadi,
shundan so’ng asta-sekin oqara boshlaydi. Natijada o’zining aniq qon turini
yo’qotadi, keyinchalik mutlaqo yo’qolib ketadi. Goho butunlay yo’qolishi uchun
qaytadan paydo bo’iishi mumkin. Odamlaming individual psixologik
xususiyatiariga qarab, izchil obrazlaming aniqligi va davomiyligi turlicha bo’iishi
ko’zga tashlanadi. O’zining kelib chiqishi, kuchliligi jihatidan izchil obrazlar
salbiy va ijobiy turlarga bo’linadi. Agar kuchli ravishda odam qizil rangga qarab
turib, so’ngra nigohini oq qog’ozga ko’chirsa, u holda ob’ektda ko’k-yashil rang
paydo bo’lganday ko’rinadi. Izchil obrazlaming ushbu turi salbiy, izchil obrazlar
deb ataladi. Bu holatni yana bir misol orqali tushuntirilsa, quyidagi ketma-ketlik
hodisasi namoyon bo’ladi. Qorong’u xonada ko’z oldida bir narsaga, masalan, qo’l
yaqinlashtirilsa so’ngra qisqa muddatli (0,5 sek) elektr chiroqi yoqilsa, bu holda
chiroq o’chgandan keyin odam bir necha daqiqa davomida narsalarning aniq
obrazini ko’rishda davom etadi. Mazkur obraz o’z rangida bir qancha muddat
saqlanib, sc’ng ko’zdan yo’qoladi. Izchil obrazlar xotira jarayonining sodda
11

izlariga misol bo’la oladi. Chunonchi, hodisalarga qarab uzaytirish ixtiyoriy
ravishda qayta tiklash mumkin emas. Binobarin, izchil obrazlar ushbu xotiraning
murakkabroq turlaridan ana shu jihatlari bilan farqlanadi. Izchil obrazlaming
eshitish turi orqali sezishda kuzatish mumkin, lekin bu vaziyatda izchil obrazlar
kucbliroq namoyon bo’lishini va qisqa muddat davom etishi kuzatiladi.
Operativ xotira - inson tomonidan bevosita amalga oshirilayotgan faol tezkor
harakatlar, usullar uchun xizmat qiluvchi jarayonni anglatuvchi mnemik holat
operativ xotira deb ataladi. Hozirgi zamon psixologiyasida ushbu holatni namoyon
qilish uchun quyidagi misol keltiriladi. Matematik amalni bajarishga kirishar
ekanmiz, biz uni muayyan bo’laklarga ajratib hal qilishni maqsad qilib qo’yamiz.
Shu boisdan oraliq natijalami yodda saqlashga intilamiz, nihoyasiga yaqiniashgan
sari ayrim materiallar esdan chiqa boshlaydi. Mazkur holat matnni talaba yoki
o’quvchi tomonidan o’qishda, uni ko’chirib yozishda, ijodiy fikr yuritishda, aqliy
faoliyatni amalga oshirishda yaqqol ko’zga tashlanadi.
4
Xotiraning asosiy 4 vazifa ya’ni 4 jarayondan iborat. Bular esda olib qolish, esda
saqlash, esga tushirish va unutish. Bu jarayonlar bilan birma-bir tanishamiz.
Esda olib qolish. Xotira faoliyati esda qoldirishdan boshlanadi. Esda qoldirish
idrok qilingan narsa va hodisalami miya po’stida iz hosil qilishdir. Uning
fiziologik asosi miya po’stida muvaqqat nerv bog’lanishining vujudga kelishidir.
Esda qoldirish o’zining faolligi jihatidan ikkiga bo’linadi:
a) ixtiyoriy esda qoldirish;
b) ixtiyorsiz esda qoldirish.
Ixtiyorsiz esda qoldirishda oldindan maqsad quyilmaydi, mavzu tanlanmaydi va
iroda kuchi sarfianmaydi. O’zining go’zalligi, hissiy ta’sirchanligi, hajmi,
harakatchanligi, teziigi, shakli va boshqa xossalari bilan farq qiladigan narsa va
hodisalar ixtiyorsiz esda qoladi. Masalan, tasodifiy hodisalar, kamay-sumay ovozi
ixtiyorsiz esda qoladi. Ixtiyoriy esda qoldirishda esa oldindan maqsad qo’yib
mavzu belgilanadi. Masalan, dars materiallarini esda olib qolish, imtihonga
tayyorlanish va boshqalar.
4
Davletshin M.G, Do’stmuhammedova Sh.A., Mavlonov M.M., To’ychiyeva S.M., "Yosh va pedagogik psixologiya" T.
TDPU, 2004
12

Ixtiyoriy esda qoldirishda quyidagi turli usullardan foydalaniladi:
a) maqsad qo’yish, masalan, institutga kirish oldidagi maqsad;
b) o’quv materiallarini tushunib esda qoldirish;
c) esda qoldirishning rasional usullaridan foydalanish, masalan, esga tushirish yo’li
bilan esda qoldirish.
Beixtiyor esda qoldirishda qiziqish katta rol o’ynaydi. Bizning oldingi tajribamiz
bilan bog’liq narsa va hodisalar beixtiyor oson esda qoladi. Biz ba’zi bir faktlami
bilsak, ular haqida tushunchaga ega bo’lsa, shu faktlarga tegishli bo’lgan hamma
narsalar oson esda qoladi.
Ixtiyorsiz esda qoldirish inson hayotida katta ahamiyatga ega bo’lib, undan
ortiqcha harakat talab qilmagan holda hayotiy tajribalami kengaytiradi va boyitadi.
Biroq ixtiyorsiz esda qoldirish tez bo’lsa ham ko’pincha noaniq bo’ladi, bunday
esda olib qolingan narsa va hodisalar keyinchalik yanglish esga tushiriladi.
Ixtiyoriy esda qoldirish ko’zda tutilgan maqsadga muvofiq tanlangan materialni
esda qoldirishdir. Kishi ixtiyoriy esda qoldirish uchun esda saqlashning maxsus
usullarini saqlagan holda materialni puxta esda qoldirish uchun o’zining kerakli
kuchini sarf qiladi. Ammo mexanik esda saqlanishni ma’noli esda saqlash bilan
qo’llanilishi foydalidir.
Esga tushirish. O’tmishda idrok qilingan narsalar, his-tuyg’u, fikr va ish-
harakatlaming ongimizda qaytadan tiklariishi esga tushirish deyiladi. Esga
tushirishning nerv- fiziologik asoslari bosh miya po’stida ilgari hosil bo’lgan nerv
bog’lanishlaming qo’zg’alishidir. Esga tushirishning tanish, eslash, bevosita
eslash, oradan ma’lum vaqt о ‘tkazib eslash, ixtiyorsiz va ixtiyoriy turiari mavjud.
Tanish ilgari idrok qilingan narsa va hodisalami takror idrok qilish natijasida u
yoki bu hodisani esga tushirishdir. Tanish aniq va noaniq bo’iishi mumkin. Noaniq
tanishda biz bu narsani notanish emasligini his qilamiz, xolos. Masalan, bir odam
ko’zimizga issiq kc’rinadi. lekin uni qaerda ko’rganimizni eslay olmaymiz. To’liq,
aniq tanishda esa idrok qilinayotgan narsaning nomi katta rol o’ynaydi. Masalan,
biz bir kishini ko’rib, uni taniy oimasak, uning familiyasini yoki ismini eshitsak,
darrov kim ekanligini bilamiz.
13

Esda saqlash. Esda saqlash deganda ilgari tug’ilgan taassurot, fikr, his-
tuyg’u va ish- harakatlaming takrorlanishiga moyiilik paydo qilishi va
mustahkamlanishi tushuniladi. Bunga sabab asab tizimining egiluvchanligidir.
Shuning uchun asab tizimi ilgari bo’lib o’tgan taassurotlarni takrorlashga tayyor
turadi. Faqat esga tushirish uchun qulay sharoit bo’Isagina esga tushadi. Bunday
sharoit bo’lmaganda zarur materialni ixtiyoriy eslash jarayoni qiyinlashadi.
Shunday qilib, esga tushirishda ana shu tariqa qiynalib qolib, zarur bo’lgan narsani
shu onda esga tushira olmaymiz. Unutilgan narsalarni yana xotirada qaytadan
tiklanishi rerainissensiya hodisasi (xira esga keltirish) deyiladi. Bu hodisaning
sababi shuki, uzoq vaqt bir ish bilan mashg’ul bo’lganda miya charchashi yuz
beradi. Charchash haddan tashqari oshishi natijasida nerv xujayralarida
tormozlanish yuz beradi. Materialni esda qoldirilgandan keyin 12 soat ichida esga
tushirilsa, materialning ko’p qismi unutiladi. Materialni o’qib o’rganib olingandan
keyinoq uni yaxshi xotirlay olmay, ammo oradan bir necha vaqt o’tgandan keyin
uni to’la xotirlay olishlikning sababi materialni o’qib. o’rganib olishda ro’y
beradigan charchashdir. Materialni eslash uchun bo’lgan kuchli xohish natijasida
tormozlanish yuzaga keladi, bu esa materialni qayta esga tushirishdagi
qiyinchilikni kuchaytirib yuborishi mumkin. Vaqt o’tishi bilan ishga chalqib
ketgan insonlarda tormozlanish tarqab ketadi. Shunda esga tushirish lozim bo’lgan
narsa xotiraga kiradi. Materialni mustahkamlashga bo’lgan qiziqishning bo’iishi
materialni uzoqroq esda saqlashga olib keladi. Unutish vaqtga bog’liq bo’ladi. Bu
Ebbingauz tomonidan aniqlangan bo’lib, unutish materialni yod olingandan keyin
darhol ayniqsa tez ro’y beradi, undan keyin esa unutish ancha sekinlashadi. Esda
saqlash deganda ilgari tug’ilgan taassurot, fikr, his-tuyg’u va ish- harakatlaming
takrorlanishiga moyiilik paydo qilishi va mustahkamlanishi tushuniladi. Bunga
sabab asab tizimining egiluvchanligidir. Shuning uchun asab tizimi ilgari bo’lib
o’tgan taassurotlarni takrorlashga tayyor turadi. Faqat esga tushirish uchun qulay
sharoit bo’Isagina esga tushadi. Bunday sharoit bo’lmaganda zarur materialni
ixtiyoriy eslash jarayoni qiyinlashadi. Shunday qilib, esga tushirishda ana shu
tariqa qiynalib qolib, zarur bo’lgan narsani shu onda esga tushira olmaymiz.
14

Unutilgan narsalarni yana xotirada qaytadan tiklanishi rerainissensiya
hodisasi (xira esga keltirish) deyiladi. Bu hodisaning sababi shuki, uzoq vaqt bir
ish bilan mashg’ul bo’lganda miya charchashi yuz beradi. Charchash haddan
tashqari oshishi natijasida nerv xujayralarida tormozlanish yuz beradi. Materialni
esda qoldirilgandan keyin 12 soat ichida esga tushirilsa, materialning ko’p qismi
unutiladi. Materialni o’qib o’rganib olingandan keyinoq uni yaxshi xotirlay olmay,
ammo oradan bir necha vaqt o’tgandan keyin uni to’la xotirlay olishlikning sababi
materialni o’qib. o’rganib olishda ro’y beradigan charchashdir. Materialni eslash
uchun bo’lgan kuchli xohish natijasida tormozlanish yuzaga keladi, bu esa
materialni qayta esga tushirishdagi qiyinchilikni kuchaytirib yuborishi mumkin.
Vaqt o’tishi bilan ishga chalqib ketgan insonlarda tormozlanish tarqab ketadi.
Shunda esga tushirish lozim bo’lgan narsa xotiraga kiradi. Materialni
mustahkamlashga bo’lgan qiziqishning bo’iishi materialni uzoqroq esda saqlashga
olib keladi. Unutish vaqtga bog’liq bo’ladi. Bu G. Ebbingauz tomonidan
aniqlangan bo’lib, unutish materialni yod olingandan keyin darhol ayniqsa tez ro’y
beradi, undan keyin esa unutish ancha sekinlashadi. Unutish.Unutish deb, esga
tushirishda ana shu tariqa qiynalib qolishni, shuningdek, zarur bo’lgan narsani shu
onda esga tushira olmaslikni tushunamiz. Unutilgan deb, esda saqlanib qolmagan
narsani emas, balki shu paytda esga tushira olmagan, esga tushish uchun qulay
sharoit mavjud bo’lmagan narsani aytamiz. Shuning uchun, unutish – esda
saqlashning aksi bo’lgan jarayon bo’lmay, balki esga tushirishning aksi bo’lgan
jarayondir. Unutishning nerv-fiziologik asosi muvaqqat bog’lanishlarning
tormozlanishidir. Unutish darajasi har xil bo’ladi. Materialni tamom yoki qisman
unutish mumkin, ya’ni material butunlay esdan chiqib ketadi yoki uning faqat bir
qismi unutiladi. Material tez orada yoki birmuncha vaqtdan keyin unutilishi
mumkin. Biror narsa ancha vaqtgacha unutilib turilishi mumkin, ya’ni bir narsani
ancha vaqtgacha xotiraga keltira olmay turishimiz mumkin. Odatda, unutish
vaqtincha bo’ladi, biz shu paytda zarur bo’lgan bir narsani darrov eslay olmaymiz,
ammo bir necha vaqtdan keyin u esimizga tushadi. Bu hodisaning sababi shuki,
uzoq vaqt bir ish bilan mashg’ul bo’lganda miya po’stining tegishli nerv
15

hujayralarida charchash yuz beradi va charchash haddan oshishi natijasida nerv
hujayralarida ehtiyot yuzasidan saqlovchi tormozlanish paydo bo’ladi va vaqtincha
esdan chiqarish ro’y beradi. Bir necha vaqt o’tgandan keyin charchash tugaydi,
dam olgan nerv hujayralari normal ishlay boshlaydi va vaqtincha unutilgan narsa
esga tushishi mumkin bo’ladi.
16

II bob A. R. Luriyaning xotiraga oid tadqiqotlari .
2.1. Luriyaning talqinida xotiraning o’ziga xos xususiyatlari.
5
1960-yillarda urush avjiga chiqqan paytda, Luriyaning karyerasi bir nechta
yangi kitoblarning nashr etilishi bilan sezilarli darajada kengaygan. 1962-yildagi
nashr alohida e’tiborga sazovor. Kitob bir nechta xorijiy tillarga tarjima qilingan va
neyropsixologiyani tibbiy intizom sifatida asoslaydigan asosiy kitob sifatida tan
olingan. Ilgari, 1950-yillarning oxirida Luriyaning xalqaro konferentsiyalardagi
xarizmatik ishtiroki deyarli butun dunyo e’tiborini uning tadqiqotlariga jalb qildi
va bu kitobni qabul qiluvchi tibbiy auditoriyani yaratdi.
Luriyaning 1960-yillarda yozilgan yoki hammualliflik qilgan boshqa kitoblariga
quyidagilar kiradi: Yuqori miya va aqliy jarayonlar (1963), Muammoni hal
qilishning neyropsixologik tahlili (1966, L. S. Tsvetkova bilan; 1990 yilda ingliz
tiliga tarjima qilingan), Frontal loblarning psixofiziologiyasi (birinchi bo’lib 1973
yilda nashr etilgan) va Old aloqa arteriyasining anevrizmasi bo’lgan bemorlarda
xotira buzilishi (A. N. Konovalov va A. N. Podgoynaya bilan hammualliflik
qilgan). Xotira buzilishlarini o’rganishda Luriya o’z tadqiqotlarini uzoq muddatli
xotira, qisqa muddatli xotira va semantik xotirani ajratishga qaratdi. Luriya uchun
xotiraning neyropsikologik patologiyasini intellektual operatsiyalarning
neyropsikologik patologiyalaridan farqlash muhim edi. Ushbu ikki turdagi
patologiya ko’pincha Luriya tomonidan xarakterlanadi;
Rus psixologiyasida eydetik obrazlaming namoyon bo’lish hodisasi A.R. Luriya
tomonidan ko’p yillar davomida o’rganilgan va shunga ko’ra eydetik xotiraning
individual tipologik xususiyatlari chuqur ta’riflab berilgan. Eydetik obrazlar
harakatianish xususiyatiga ega bo’lib, sub’ektlaming oldiga qo’yilgan vazifa va
uning tasavvurlari ta’siri ostida o’zgartirish mumkin. Ilmiy izlanishlardan olingan
miqdoriy materiallar eydetik obraz paydo bo’lishining psixologik ildizlarini
chuqurroq ochishga xizmat qiladi. Tasavvur obrazlari xotiraning yanada
murakkabroq turi bo’lib hisoblanadi va ulaming xususiyatlari haqida tasavvurga
5
V. V. Nurkov Tomonidan Yaratilgan. Xotira psixologiyasi
17

egamiz. Inson daraxt, meva, gul to’g’risida tasawurga ega ekanligi shuni
ko’rsatadiki, uning ilgarigi tajribalari sub’ektning ongida shu obrazlaming izlarini
qoldirgan. Shunga muvofiq psixologiyada xotiraning quyidagi tiplari farqlanadi:
ko’rgazmali obrazli xotira, so’z mantiqiy xotira va oraliq tipdagi xotira. Masalan,
ko’rgazmali obrazli xotira tipi ko’proq rassomlarda, so’z mantiqiy tipi nazariyotchi
olimlarda uchraydi. Bundan tashqari xotirlash va esda qoldirish jarayonlarida
analizatorlaming qatnashishiga qarab, xotira quyidagi tiplarga ajraladi:
a) kо’rish; b) eshitish; v) harakat; g) aralash xotira.
Bir xil kishilar ko’rish orqali, ikkinchi xillari eshitish orqali, uchinchi xillari
harakat yordamida, to’rtinchi xillari esda qoldirishning birga qo’shilgan usulida
yaxshi esda qoldiradilar. Xotiraning aralash tiplari eng ko’p tarqalgan. Xotiraning
individual farqlari kishi faoliyatining xususiyatiga bog’liqdir.
Esda olib qolish va unutish tezligiga ko’ra xotiraning quyidagi tiplari mavjud:
1) tez esda qoldirib, sekin unutish;
2) tez esda qoldirib, tez unutish;
3) sekin esda qoldirib, sekin unutish;
4) sekin esda qoldirib, tez unutish.
6
Xotira tasavvurlari Ilgari idrok qilingan nersa va hodisalar obrazlarining
ongimizda qaytadan gavdalanishiga xotira tasawurlari deyiladi. Esda olib qolish va
qayta esga tushirish tasavvur obrazlari orqali amalga oshiriladi. Xotira va xayol
tasavvurlari bir-biridan farq qiladi. Xotira tasavvurlari ilgari idrok qilingan, ammo
hozir ko’z o’ngimizda bo’lmagan narsalarning obrazlarini ongimizda
gavdalanishdan iborat. Masalan, yoshlik vaqtimizdagi hodisalami eslashimiz,
ongimizda qayta tiklashimiz xotira tasawurlari bo’ladi. Xayoliy tasavvur xotira
tasavvuriga qaraganda murakkab bo’lib, ongimizdagi bilimlar tajribalarimiz
asosida ilgari idrok qilinmagan, shu paytgacha uchramagan narsalarning
obrazlarini yaratishdan iboratdir. Xayoliy tasavvur ijod qilish bilan bog’liq.
Masalan: ertaklar, romanlar umuman biror asami o’qiyotganimizda undagi
qahramonlaming ko’z o’ngimizda gavdalanishi xayoliy tasavvurdir. Tasavvurlar
6
A. Bergson Tomonidan. Xotiraning ikkita shakli
18

paydo qilishda so’zning ahamiyati katta. So’z bilan nomlash tegishli obrazning
yaratilishiga yordam beradi. Masalan, ildiz, o’t so’zlarini to’rt kishiga berib,
qanday tasavvur qilishiarini so’rasak, ulaming tasavvurlari bir-biridan farq qilishini
ko’ramiz, chunki, har bir kishi tajribasiga ko’ra, kasbiga ko’ra tushunadi. Masalan,
matematik ildizni sonning ildizi deb, botanik o’simlik qismini, uning ildizini, tish
doktori esa tish ildizini tushunadi. Bunga bog’liq ravishda psixologiya fani oldida
xotira jarayonlarini o’rganish bilan aloqador bo’lgan qator murakkab muammolar
masalalarini tadqiq qilish masalasi turibdi. Bular quyidagilardan iborat: izlarni esda
olib qolishning fiziologik mexanizmlari qanday, esda olib qolishga qanday
ob’ektiv (tashqi), sub’ektiv (ichki), tabiiy, biologik va ijtimoiy, psixologik
sharoitlar ta’sir qiladi, ulaming chegaralari qanday kabi masalalarga qaratilgan.
Hozirgacha biz inson xotirasining umumiy naqshlari haqida to’xtalib o’tdik.
Biroq, ba’zi odamlarning xotirasi boshqalarnikidan farq qiladigan individual
farqlar mavjud. Xotiradag bu individual farqlar ikki xil bo’lishi mumkin. Bir
tomondan, turli xil sub’ektlarning xotirasi u yoki bu modallikning ustunligi bilan
farq qiladi — vizual, eshitish, vosita; boshqa tomondan, turli odamlarning xotirasi
ularning tashkil etish darajasida ham farq qilishi mumkin Ma’lumki ba’zi
odamlarda vizual, boshqalarida — eshitish, boshqalarida — motorli xotira turi
ustunlik qiladi. Buni turli xil odamlarning bir xil vizual tuzilmani qanday suratga
olishlarini taqqoslash va ba’zi tarkibni (masalan, telefon raqami yoki familiyasi)
eslab qolish usullarini tahlil qilish orqali osongina ko’rish mumkin. Shunga
o’xshash faktlarni eshitish xotirasida ham kuzatish mumkin. Bu erda individual
farqlar juda katta va agar tarixda bir marta tinglangan murakkab musiqiy asar aniq
eshitish xotirasi bo’lgan odamlar tomonidan ushlab turilgan va to’liq takrorlangan
holatlar qayd etilgan bo’lsa, unda deyarli butunlay qodir bo’lmagan odamlar
haqida ko’plab kuzatuvlar mavjud.musiqiy ohangni uzoq vaqt saqlab
qolish.Xotiraning qayd etilgan individual farqlarida ham tug’ma (genotipik)
xususiyatlar, ham odamlarning kasbiy faoliyati namoyon bo’ladi, bu esa vizual,
eshitish va ba’zan ta’m xotirasining yuqori rivojlanishiga olib keladi.
19

Xotiraning o’ziga xos xususiyatlari, shuningdek, turli xil sub’ektlar bir xil
vazifani butunlay boshqacha hal qilishlari mumkin, masalan, telefon raqamini yoki
noma’lum familiyani xotirada saqlash. Ma’lumki, ba’zi taniqli musiqachilar
(masalan, taniqli bastakor S. Prokofiev) telefon raqamlarini taniqli musiqiy kuylar
sifatida eslashlarini, boshqa sub’ektlar esa telefon raqamini doskada yozilganligini
ko’rishadi va vizual tarzda eslashadi.Biroq, turli xil odamlarda xotirani saqlash
usullari va xotirani tashkil etish darajasidagi farqlar ayniqsa muhimdir.Kuzatishlar
shuni ko’rsatadiki, ba’zi odamlarda yodlashning bevosita, hissiy (vizual, eshitish,
vosita) shakllari ustunlik qiladi, boshqalarda esa yodlash asosan materialni
murakkab kodlash, uni og’zaki — mantiqiy sxemalarga aylantirish xususiyatiga
ega. I. P. Pavlov odamlarni ikki guruhga ajratganda aynan shu narsani nazarda
tutgan, ulardan biri "badiiy", ikkinchisi "aqliy" turga tegishli. Xotiradagi individual
farqlar har doim ham mnestik jarayonlardan tashqariga chiqmaydigan faqat shaxsiy
xususiyatlar emas. Ko’pincha ular insonning butun shaxsiyati tarkibida sezilarli
o’zgarishlarga olib keladi.
7
A. R. Luriya shunday holatlardan birini mashhur sovet mnemonisti Sh.Bu
odam ajoyib vizual eidetik xotiraga ega edi. U raqamlar, so’zlarning ulkan
jadvallarini osongina ushlab turdi va ularni "ko’rishni" davom ettirdi, shu bilan
birga ularni tovushlar, tovush soyalari (sinesteziya) shaklida "his qildi". Shuning
uchun, u katta vaqt oralig’idan keyin, ba’zan ko’p yillar davomida hisoblab
chiqilgan ulkan materialni ko’paytirishda qiynalmadi.Biroq, uning xotirasining
g’ayrioddiy xususiyatlari uning fikrlash tuzilishi va shaxsiyatining o’ziga xos
xususiyatlarida aks etganligi Sh uchun muhim edi.Ajoyib vizual xotiraga ega
bo’lgan Sh., agar ularning echimi vizual ravishda davom etishi mumkin bo’lsa va
materialni vizual ravishda tuzatish va vizual tasvirlar bilan ishlash qobiliyatiga
tayansa, murakkab muammolarni osonlikcha hal qildi. Biroq, u vizual tasvirlardan
chalg’itishni talab qiladigan mavhum muammolarni hal qilishda ko’pincha engib
bo’lmaydigan qiyinchilik tug’dirdi, ularni vizual ravishda hal qilish imkonsiz edi.
Shu sababli, murakkab va mavhum mantiqiyogrammatik tuzilmalarni tushunish
7
A. R. Luriyaning fenomenal xotira holatini tasvirlaydigan klassik asari.
20

ko’pincha bunday kuchli vizual — majoziy xotiraga ega bo’lmagan odamlarga
qaraganda osonroq emas, balki ancha qiyin bo’lgan.Biroq, Sh shaxsiyatining
o’ziga xos xususiyati eng katta qiziqish uyg’otadi.uning vizual obrazli tasavvurlari
shu qadar kuchli ediki, uning tasavvur dunyosi ba’zan haqiqiy taassurotlar dunyosi
bilan birlashdi va aynan shu haqiqiy va xayoliy dunyo o’rtasidagi chegaralar, oddiy
odamda juda aniq, juda xiralashgan. Shuning uchun shning xatti-harakati
ko’pincha amaliy bo’lmaganligi, haqiqat va fantaziyaning o’zgarishi bilan ajralib
turardi va vizual majoziy xotiraning o’ta kuchli rivojlanishi uning shaxsiyatining
o’ziga xos xususiyatlarini shakllantirishga olib keldi. Xotiraning asosiy turlari.
Psixologiya xotiraning bir nechta asosiy turlariga ega. Biz ularni tobora ortib
borayotgan murakkablik tartibida tartibga solish orqali izchil ko’rib chiqamiz.
Biroq, biz faqat hissiy va motorli xotira hodisalarini ko’rib chiqishni chetga surib,
kognitiv jarayonlar uchun muhim bo’lgan xotira turlarini tahlil qilish bilan
cheklanamiz. Ketma-ket tasvirlar. Senzor xotirasining eng elementar shakli ketma-
ket tasvirlar deb ataladi. Ular vizual, eshitish va umumiy sezgir sohalarda namoyon
bo’ladi va psixologiyada yaxshi o’rganilgan.Ketma-ket tasvir fenomeni (ko’pincha
nemischa "Nachbild" atamasiga muvofiq NB belgisi bilan belgilanadi)
quyidagicha: agar siz mavzuni bir muncha vaqt oddiy stimulni taqdim qilsangiz,
masalan, uni 10-15 soniya davomida yorqin qizil kvadratga qarashga taklif
qilsangiz va keyin bu kvadratni olib tashlasangiz, mavzu olib tashlangan qizil
kvadrat o’rnida xuddi shu shakldagi izni ko’rishda davom etadi, lekin odatda ko’k-
yashil (qizildan tashqari) ranglar. Ushbu bosma ba’zan darhol paydo bo’ladi,
ba’zida bir necha soniyadan so’ng va ma’lum bir muddat davom etadi (10-15
soniyadan 45-60 soniyagacha), keyin asta-sekin oqarib, aniq konturlarini
yo’qotadi, go’yo u tarqaladi, keyin yo’qoladi; ba’zida u butunlay yo’q bo’lib
ketishi uchun yana paydo bo’ladi.
Turli mavzularda ketma-ket tasvirlarning yorqinligi, ravshanligi va davomiyligi
har xil bo’lishi mumkin. Ketma — ket tasvirlarning paydo bo’lishi retinaning
tirnash xususiyati o’z ta’siriga ega ekanligi bilan izohlanadi: u qizil rangni idrok
etishni ta’minlaydigan vizual purpura (konusning rang — sezgir komponenti)
21

fraktsiyasini susaytiradi, shuning uchun oq varaqqa qaraganingizda unga
qo’shimcha ko’k-yashil iz paydo bo’ladi. Ushbu turdagi ketma-ket tasvir salbiy
ketma-ket tasvir deb ataladi. U senzor izlarini saqlashning eng elementar turi yoki
sezgir xotiraning eng elementar turi sifatida qaralishi mumkin. Salbiy ketma — ket
tasvirlardan tashqari, aniq ketma-ket tasvirlar mavjud va mavjud. Agar siz biron bir
narsani (masalan, qo’lni) to’liq zulmatda ko’zingiz oldiga qo’ysangiz va juda qisqa
vaqt ichida (0,5 soniya) maydonni yorqin nur bilan yoritsangiz (masalan,
lampochkaning chirog’i) ularni kuzatish mumkin. Bunday holda, yorug’lik
o’chgandan so’ng, odam bir muncha vaqt ko’z oldida joylashgan narsaning yorqin
tasvirini ko’rishni davom ettiradi, bu safar tabiiy ranglarda; bu tasvir bir muncha
vaqt saqlanib qoladi va keyin yo’qoladi.
Ijobiy ketma-ket tasvir fenomeni qisqa muddatli vizual idrokning bevosita
natijasi natijasidir. Uning rangini o’zgartirmasligi, yaqinlashib kelayotgan
zulmatda fon retinaning qo’zg’alishiga olib kelmasligi va odam bir lahzaga kelib
chiqqan senzor qo’zg’alishining bevosita ta’sirini kuzatishi mumkinligi bilan
izohlanadi.Ketma-ket tasvirlar fenomeni har doim psixofiziologlarni qiziqtirgan,
ular bu hodisada senzor tirnash xususiyati ta’siridan asab tizimida saqlanib qolgan
izlarning jarayonlarini bevosita kuzatish va bu izlarning dinamikasini kuzatish
imkoniyatini ko’rishgan.Ketma-ket tasvirlar, birinchi navbatda, ko’zning to’r
pardasida paydo bo’ladigan qo’zg’alish hodisalarini aks ettiradi. Bu oddiy tajriba
bilan isbotlangan. Agar siz kulrang ekranda bir muncha vaqt qizil kvadratni
ko’rsatsangiz va bu kvadratni olib tashlasangiz, uning ketma-ket tasvirini oling va
keyin Ekranni asta-sekin orqaga surib qo’ysangiz, ketma-ket tasvirning kattaligi
asta-sekin o’sib borishini ko’rishingiz mumkin va ketma-ket tasvirning bu o’sishi
ekranning o’chirilishiga to’g’ridan-to’g’ri proportsionaldir ("Emmert qonuni").
Buning sababi shundaki, ekran olib tashlanganida, uning retinadagi aksini
egallay boshlagan burchak asta-sekin kamayadi va ketma-ket tasvir orqaga
tortilayotgan ekranning to’r pardasi tasvirining kamayib borayotgan maydonida
tobora ko’proq joy egallay boshlaydi. Ta’riflangan hodisa aniq dalil bo’lib xizmat
qiladi, bu holda biz haqiqatan ham retinada sodir bo’ladigan qo’zg’alish
22

jarayonlarining ta’sirini kuzatamiz va ketma-ket tasvir qisqa muddatli senzor
xotirasining eng elementar shakli hisoblanadi. Xarakterli jihati shundaki, izchil
tasvir ongli harakat bilan tartibga solinmaydigan eng elementar iz jarayonlarining
namunasidir: uni o’z xohishiga ko’ra uzaytirish yoki o’zboshimchalik bilan qayta
chaqirish mumkin emas. Bu ketma-ket tasvirlar va xotira tasvirlarining yanada
murakkab turlari o’rtasidagi farq. Ketma-ket tasvirlarni eshitish sohasida va teri
hissiyotlari sohasida kuzatish mumkin, ammo u erda ular zaifroq ifodalanadi va
qisqa vaqt davom etadi. Ketma-ket tasvirlar retinada sodir bo’ladigan
jarayonlarning aksi bo’lishiga qaramay, ularning yorqinligi va ketma-ketligi vizual
korteksning holatiga sezilarli darajada bog’liq. Shunday qilib, miyaning oksipital
mintaqasi o’smalari holatlarida ketma-ket tasvirlar zaiflashgan shaklda namoyon
bo’lishi va qisqa vaqt davom etishi mumkin, ba’zan esa umuman chaqirilmaydi (N.
N. Zislin). Aksincha, ba’zi ogohlantiruvchi moddalar kiritilganda ular yorqinroq va
uzoqroq bo’lishi mumkin.
Vizual (eidetik) tasvirlar. Vizual yoki eidetik tasvirlarning hodisalari ketma-
ket tasvirlardan ajralib turishi kerak (yunon tilidan. Eidos tasvir). Vizual (eidetik)
tasvirlar fenomeni (psixologiyada ular AB belgisi bilan belgilanadi — nemis
Anschaungsbild-dan) bir vaqtlar nemis psixologlari aka-uka Iensch tomonidan
tasvirlangan. Bu quyidagicha: ba’zi odamlarda (ayniqsa, bolalik va o’smirlik
davrida) ko’rsatilgan ob’ektning yorqin va aniq tasvirlarini yoki taqdim etilgan
narsalar yoki rasmlar olib tashlanganidan keyin uzoq vaqt davom etadigan butun
rasmlarni kuzatish mumkin. Ushbu hodisa tajribalarda kuzatilgan. Mavzuga 3-4
daqiqa davomida rasm taqdim etildi, masalan, ko’cha sahnasi tasvirlangan. Rasm
olib tashlanganidan so’ng, uning tafsilotlari haqida savollar berildi. Agar oddiy
sub’ektlar ushbu savollarning deyarli hech biriga javob bera olmasalar, unda
yorqin eidetik tasvirlarga ega bo’lgan sub’ektlar bu rasmni ko’rishda davom etishdi
va "tashqarida qancha daraxt bor edi?" kabi savollarga osongina javob
berishdi."rasmda qanday hayvonlar tasvirlangan, dashtdagi plakat nimaga
o’xshaydi? va hokazo ular bu savollarga javob berishdi, go’yo ular olib tashlangan
23

rasmga "qarashni" davom ettirishdi va, qoida tariqasida, ushbu tavsifda hech
qanday xato qilmadilar.
Yorqin eidetik tasvir ketma-ket tasvirdan ko’plab asosiy xususiyatlar bilan
ajralib turardi. U xohlagancha uzoq davom etishi mumkin edi; agar u keyinchalik
yo’q bo’lib ketgan bo’lsa, mavzu uni hech qanday qiyinchiliksiz qayta chaqirishi
mumkin edi, shuning uchun eidetik tasvirdan tafsilotlarni "o’qish" tajribalari
tajriba birinchi marta o’tkazilgandan bir necha hafta, oy va hatto yillar o’tgach
amalga oshirilishi mumkin edi.Sovet adabiyotida eidetik tasvirlar fenomeni A. R.
Luriya tomonidan tasvirlangan, u ko’p yillar davomida bunday yorqin vizual
vizual xotiraga ega odamni kuzatgan.Ketma-ket tasvirdan farqli o’laroq, eidetik
tasvirlar yanada murakkab tabiatga ega va umuman ko’zning to’r pardasida paydo
bo’lgan qo’zg’alish izlari emas. Bu oddiy tajriba bilan isbotlangan. Agar siz eidetik
xotiraga ega bo’lgan mavzuni ekranda shakl yoki murakkab tasvirni ko’rsatsangiz
va keyin bu Ekranni orqaga sursangiz, ekran ketma-ket tasvir bilan bir xil nisbatda
olib tashlanganida, bu shakl yoki tasvirdan qolgan tasvir kattalasha olmaydi, lekin
sezilarli darajada ko’proq barqarorlikni saqlaydi. "Emmert qonuni" dan bu og’ish
va eidetik tasvirning katta doimiyligi uni ketma-ket tasvirdan ajratib turadi va
ketma-ket tasvir (ekran o’chirilganda keskin o’sib boradi) va tasvir tasviri (uning
to’liq doimiyligini saqlab qoladi va ekran orqaga tortilganda umuman
kattalashmaydi) o’rtasida o’rta joyga qo’yiladi.). Bularning barchasi eidetik
tasvirlar Markaziy mexanizmlarga ega ekanligini va shuning uchun hissiy
xotiraning yanada murakkab turini ifodalaydi.Eidetik tasvirlar va ketma-ket
tasvirlar o’rtasidagi farq shundaki, ular aniqlikda hech qanday o’zgarishsiz
saqlanib qoladi, hech qanday parchalanish va tebranish hodisalarini ko’rsatmaydi,
istalgan vaqtda, shu jumladan ular o’rnatilgandan keyin juda katta vaqt oralig’ida
o’zboshimchalik bilan chaqirilishi mumkin.Va nihoyat, eidetik tasvirlar o’rtasidagi
muhim farq ularning harakatchanligi, ularni mavzuning vazifalari va g’oyalari
ta’siri ostida o’zgartirish qobiliyatidir.Aka-uka Yenshlarning oddiy tajribasi shuni
ko’rsatadiki, eidetik xotiraga ega bo’lgan sub’ektga olma tasvirlangan rasm va
undan bir oz masofada ilgak taqdim etiladi. Tasvir olib tashlanganidan va mavzu
24

eidetik tasvirni "ko’rishni" davom ettirgandan so’ng, u haqiqatan ham olma olishni
xohlayotganini tasavvur qilishga taklif qilinadi.
Ushbu ko’rsatmadan so’ng, mavzu ilgari olmadan uzoqroq bo’lgan ilgak
unga yaqinlashib, olmani mavzuga tortishini ta’kidlaydi. Eidetik tasvir, shuning
uchun harakatchan bo’lib chiqadi va sub’ektning munosabati ta’siri ostida
o’zgaradi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, eidetik tasvirlar bolalik va o’smirlik
davrida ko’proq uchraydi va asta-sekin yo’q bo’lib ketadi, faqat ba’zi odamlarda
saqlanib qoladi. Ba’zi taniqli rassomlar yorqin eidetik tasvirlarga ega deb o’ylash
uchun asos bor. Shunday qilib, Pa modelini faqat bir necha daqiqa tomosha qilish
uchun etarli bo’lgan rassomlar ma’lum, shundan so’ng ular model yo’qligida rasm
ustida ishlashni davom ettirishlari mumkin edi, model tasvirini barcha tafsilotlari
bilan saqlab qolishdi.Eidetik tasvirlarni kuchaytiradigan moddalar (aka-uka Ienslar
kaliy ionlarini o’z ichiga olgan moddalarni o’z ichiga oladi) va ularni
zaiflashtiradigan moddalar (ular tarkibiga kaltsiy ionlarini o’z ichiga olgan
moddalar kiradi) mavjud deb o’ylash uchun asos bor. Shuning uchun ba’zi maxsus
farmakologik vositalar (masalan, meska — Lin) eidetik tasvirlarni keskin oshirib,
yorqin vizual assotsiatsiyalarni keltirib chiqarishi mumkin.

25

2.2 A. R Luriya konstsepsiyasi.
Vakillik tasvirlari. Tasviriy xotiraning uchinchi, eng muhim turi-vakillik
tasviri ancha murakkab tuzilishga ega (ba’zan u psixologiyada YB — nemis
Vorstellungsbild tomonidan belgilanadi). Bunday tasvirlar hammaga yaxshi
ma’lum. Biz daraxt, limon, it haqida tasavvurga egamiz deymiz. Bu shuni
anglatadiki, bizning oldingi tajribamiz bizda bu tasvirlarning izlarini qoldirdi;
shuning uchun vakillik tasvirlarining mavjudligi xotiraning eng muhim shakli
sifatida qabul qilinadi. Bir qarashda, vakillik tasvirlari vizual tasvirlarga yaqin
bo’lib tuyulishi mumkin, ulardan faqat kamroq yorqin, kambag’al va loyqa,
kamroq aniq bo’lganligi bilan farq qiladi. Biroq, mazmunan kambag’al tasvirlar
kabi g’oyalarning bunday xarakteristikasi chuqur noto’g’ri va ehtiyotkorlik bilan
psixologik tahlil shuni ko’rsatadiki, g’oyalar tasvirlari kambag’al emas, balki
vizual tasvirlarga nisbatan beqiyos boyroqdir.
Vakillik tasvirlarini vizual tasvirlardan ajratib turadigan birinchi narsa
shundaki, vakillik tasvirlari har doim polimodaldir, boshqacha qilib aytganda, ular
har doim vizual va teginish, eshitish va motor izlarining elementlarini o’z ichiga
oladi; ular idrokning bir turi emas, balki ob’ektlar bilan murakkab amaliy
faoliyatning izlari.Tashqi tomondan, tasvirlar tasviri vizual jihatdan kambag’al
bo’lib tuyulishi mumkin va bu vizual vizual tasvirdan ko’ra ko’proq sxema, bu
narsaning umumiy konturidir. Biroq, u narsalar haqidagi g’oyalarning turli
tomonlarini o’z ichiga oladi: limon haqidagi g’oyalar tasviri uning tashqi
ko’rinishini (shakli va rangi), shuningdek ta’mini, qo’pol terisini, vaznini va
boshqalarni o’z ichiga oladi. stol tasviri nafaqat stolning kambag’al va sxematik
ko’rinishini, balki uning qo’llanilishini, uning izlarini ham o’z ichiga oladi. uning
orqasida o’tirgan, ovqatlangan, ishlagan va hokazo mavzu bilan turli xil amaliyotni
o’z ichiga olgan vakillik tasvirining ushbu ko’p tarkibi allaqachon mavzu haqidagi
g’oyani faqat tashqi ko’rinishiga qaraganda ancha boy qiladi.
Taqdimot tasvirining ikkinchi xususiyati shundaki, u har doim quyidagilarni o’z
ichiga oladi:
* mavzu taassurotini intellektual qayta ishlash;
26

* mavzuda eng muhim xususiyatlarni tanlash;
• uni ma’lum bir toifaga ajratish.
Biz nafaqat daraxt qiyofasini takrorlaymiz, balki uni ma’lum bir so’z deb ataymiz,
undagi muhim xususiyatlarni ta’kidlaymiz, uni ma’lum bir toifaga kiritamiz.
Daraxt g’oyasini qo’zg’atib, biz odatda biron bir daraxtning (bizga ma’lum bo’lgan
bitta qarag’ay yoki qayin) tasvirini chaqirmaymiz, lekin biz qayin yoki
qarag’ayning vizual tasvirini ham, terak yoki emanning vizual tasvirini ham o’z
ichiga olishi mumkin bo’lgan daraxtning umumlashtirilgan tasviri bilan
shug’ullanamiz. Tasvir tasvirining bir qarashda loyqa va vizual tasvirdan ko’ra
kambag’alroq ko’rinishi aslida uning umumlashma belgisi, uning orqasidagi
aloqalarning potentsial boyligi, uni har qanday munosabatlarga kiritish
mumkinligining belgisidir. Shu bilan birga, g’oya tasvirining bu ko’rinadigan
qashshoqligi shuni ko’rsatadiki, unda biron bir belgi (xususiyatlar majmuasi) eng
muhim deb ajralib turadi, boshqa belgilar esa unchalik ahamiyatli emas.
Binobarin, vakillik obrazi oxir-oqibat bizning vizual idrokimizning passiv izi
emas, balki uni tahlil qilish va sintez qilish, mavhumlashtirish va umumlashtirish
natijasi, boshqacha qilib aytganda, ma’lum bir tizimda qabul qilingan kodlash
natijasidir.Bu shuni anglatadiki, taqdimot tasvirida bizning xotiramiz qabul
qilingan vaqtlarning izini passiv ravishda saqlamaydi, balki u bilan chuqur ish olib
boradi, bir qator taassurotlarni birlashtiradi, mavzu mazmunini tahlil qiladi, ushbu
taassurotlarni umumlashtiradi, o’zining vizual tajribasini mavzu haqidagi bilimlar
bilan birlashtiradi.Binobarin, vakillik obrazi izchil yoki vizual tasvirga qaraganda
beqiyos darajada murakkab faoliyat va beqiyos darajada murakkab psixologik
ta’lim mahsulidir.Taqdimot tasvirining bu murakkabligi mavzuni tanib olishda
ham, tasvirni saqlashda ham aniq ko’rinadi.Ob’ektni tanib olish hech qachon idrok
etilgan ob’ektni xotirada saqlanadigan tasvir tasviriga shunchaki yopishtirish
jarayoni emas. Bu, qoida tariqasida, ob’ektning muhim xususiyatlarini ajratib
ko’rsatish, kutilgan va haqiqatan ham idrok etilgan mavzudagi o’xshash va farqli
xususiyatlarni taqqoslash orqali sodir bo’ladi, natijada ko’rinadigan ob’ekt biz
kutgan mavzumi yoki yo’qmi degan "qaror" paydo bo’ladi.
27

Biror kishining do’stining "qiyofasi" borligi, u bu do’stning to’liq vizual
iziga ega ekanligini anglatmaydi va u idrok etilgan tasvirni uning xotirasida
saqlanadigan tasvir bilan oddiy identifikatsiyasini chalkashtirib, uni "taniydi". Bu
shuni anglatadiki, u tanishi uchun muhim bo’lgan umumlashtirilgan xususiyatlar
majmuasiga ega: baland bo’yli, kal, ko’zoynak taqqan, to’g’ridan-to’g’ri ushlab
turadigan va hokazo. bu tanishga o’xshash odam bilan uchrashganda, u individual
xususiyatlarni taqqoslaydi va agar bu xususiyatlar biron bir narsaga mos kelmasa
("kal, ko’zoynak, lekin yuzi yumaloq..."), u oldida noto’g’ri odam borligini "qaror
qiladi", uni "tanimaydi". Faqatgina barcha etakchi belgilarning tasodifiyligi uning
oldida kutilgan odam ekanligiga ishonchga va "qaror qabul qilishga" olib keladi,
bu uning tanishini tan olishning namoyonidir. Bu vakillik tasvirini bitta
taassurotning xotirasidagi oddiy iz emas, balki qisqartirilgan, murakkab
faoliyatning katlanmış mahsuloti sifatida vizual tajriba va u haqidagi bilim
elementlarini o’z ichiga olgan ob’ekt bilan ko’rib chiqishga asos beradi. Xuddi
shunday murakkab jarayon-bu tasvir tasvirini xotirada saqlash.
Bir qator tadqiqotlar (va birinchi navbatda sovet psixologi I. M.
Solovyovning tadqiqotlari) ko’rsatganidek, vakillik tasviri ba’zan xotirada
o’zgarishsiz saqlanmaydi; u har doim dinamik o’zgarishlarni boshdan kechiradi,
agar sub’ektga mavzu bilan tanishish imkoniyatini beradigan bo’lsa, uni aniqlash
oson, keyin bir muncha vaqt o’tgach (kun, hafta, oy, bir necha kun). oy) nafaqat
ushbu mavzuning vakili bor-yo’qligini so’rash, balki uni chizishni taklif qilish.
Tajriba shuni ko’rsatadiki, ushbu tasvirni xotirada saqlash amalda ushbu mavzuni
aks ettirish tasvirining o’zgarishi, uning eng muhim xususiyatlarini ta’kidlash va
ta’kidlash, uning individual xususiyatlarining yo’q bo’lib ketishi, boshqacha qilib
aytganda, xotirada saqlanadigan tasvirni chuqur qayta ishlash bilan
bog’liq.Bularning barchasi shuni ko’rsatadiki, vakillik obrazi eng murakkab
psixologik hodisa bo’lib, insonning" majoziy xotirasi " ni hech qanday darajada
elementar hodisa deb hisoblash mumkin emas.Tasvir tasvirlari xotira izlarining
ancha murakkab turlari bo’lib, ularning intellektual jarayonlarga yaqinligi ularni
insonning kognitiv faoliyatining eng muhim tarkibiy qismlaridan biriga
28

aylantiradi.Og’zaki xotira.Xotiraning yanada murakkab va yuqori o’ziga xos inson
turi og’zaki xotirani ifodalaydi.Biz nafaqat ob’ektlarni belgilash uchun so’zlardan
foydalanamiz va og’zaki nutq nafaqat g’oyalarni shakllantirish va vizual
ma’lumotlarni saqlashda ishtirok etadi. Biror kishi og’zaki tizim orqali, og’zaki
ma’lumotni idrok etish, kitoblarni o’qish va nutq orqali olingan ma’lumotlarning
natijalarini xotirasida saqlash orqali juda ko’p miqdordagi bilimlarni oladi.Og’zaki
xotira, vakillik shaklida qoldirilgan vizual tajriba natijalarini qayd etish va
saqlashdan ko’ra, so’zlarni to’g’ridan-to’g’ri tuzatish va ular keltirib chiqaradigan
tasvirlarni passiv saqlashdir.Quyida biz og’zaki ma’lumot olayotganda, odam
so’zlarni eng kam eslab qolishini va unga etib kelgan taassurotni matnli ravishda
ushlab turishini ko’ramiz.
Og’zaki xotira har doim og’zaki ma’lumotlarni qayta ishlash, undan eng
muhimlarini ajratib ko’rsatish, yon, ahamiyatsiz narsalardan chalg’itish va
to’g’ridan-to’g’ri sezilmaydigan so’zlarni emas, balki og’zaki xabarda uchraydigan
fikrlarni saqlashdir. Bu shuni anglatadiki, og’zaki xotira har doim muhim
bo’lmagan tafsilotlardan chalg’itish va ma’lumotlarning Markaziy nuqtalarini
umumlashtirish jarayoni bilan bog’liq bo’lgan xabar qilingan materialni
transkodlashning murakkab jarayoniga asoslanadi. Shuning uchun odam og’zaki
xabarlar va o’qiladigan kitoblardan olingan keng materiallarning mazmunini "eslab
qolish" imkoniyatiga ega bo’lib, shu bilan birga ularning so’zma-so’z mazmunini
xotirada saqlay olmaydi. Og’zaki xotira ko’pincha "assotsiativ" yoki
"mantiqiy"deb nomlanadi. Buning sababi shundaki, so’zlar hech qachon bizda
izolyatsiya qilingan tasavvurlarni qo’zg’atmaydi, balki assotsiativ yoki mantiqiy
bog’liq elementlarning matritsasining butun zanjirlarini keltirib chiqaradi. Tibbiyot
va psixologiya sohasidagi bilimlarni birlashtirgan Aleksandr Romanovich Luriya
yangi fan – neyropsixologiyani yaratdi. Agar siz miya qanday ishlashini bilmoqchi
bo’lsangiz, ushbu maqolani o’qishga arziydi. U bugungi kungacha muvaffaqiyatli
qo’llanilgan Luriya metodologiyasiga va uning asosiy nazariy modeliga
bag’ishlangan. Luriya XX asrning birinchi yarmida faol ilmiy faoliyat bilan
29

shug’ullangan. Uning ilg’or g’oyalari sovet haqiqatidan ustun edi, shuning uchun
ular jamiyat tomonidan qabul qilinmadi. Ammo u chet elda tan olingan.
Luriya kontseptsiyasini o’rganishga o’tishdan oldin, biz olimning hayotidan
qiziqarli faktlarni qayd etamiz: Luriya usuli AQShda ixtiro qilingan yolg’on
detektorining ishlash printsipiga asos bo’ldi.1932 yilda AQShda olimning "inson
to’qnashuvlarining tabiati"deb nomlangan birinchi jiddiy asari nashr etildi.
Rossiyada bu ishlarga faqat 70 yildan keyin e’tibor berildi.1950 yil Luriya
faoliyatiga katta ta’sir ko’rsatgan psixologik fanni ta’qib qilish boshlandi. Paydo
bo’lgan tahdidlar tufayli u egizaklardagi aqliy jarayonlarning shakllanishini
o’rganish bo’yicha ishni tugata olmadi.1953 yilda Luriya shifokorlar ishida
ayblangan, chunki u ishlagan Defektologiya institutida yahudiy qoni ishchilari juda
ko’p edi.
1953 yilda olim chet elga chiqib, ilmiy aloqalarni tiklaydi. Aynan shu vaqtda
u Frantsiya, AQSh va Buyuk Britaniyaning etakchi universitetlari tomonidan
haqiqiy e’tirof va qo’llab-quvvatlanmoqda. Shunday qilib, mahalliy penatlarda tan
olinmagan daho chet elda eshitildi. Bundan tashqari, u erda uning asarlari yuqori
baholangan va tibbiyotda ham, psixologiyada ham ishlatilgan. Ushbu fan miyaning
tarkibiy va funktsional tuzilishi va sub’ektning xatti-harakati o’rtasidagi
munosabatlarni o’rganadi. Birinchisi tibbiyot, ikkinchisi psixologiya. Luriyaning
fikriga ko’ra, neyropsixologiyaning maqsadi shikastlanish natijasida miyaning
qaysi funktsiyalari buzilganligini, bu buzilish qolgan jarayonlarga qanday ta’sir
qilishini va miyaning sog’lom joylaridan foydalanib, zararlanganlarni qanday
tiklashni tushunishdir. Luriya neyropsixologiyada urush paytida yaralangan
ko’plab bemorlarning miyasini tiklashga yordam beradigan kontseptsiyani ishlab
chiqdi. Ushbu kontseptsiya orqali u yigirmanchi asrning taniqli olimiga
aylandi.Luriyani neyropsikik tahlil qilish asoslari.Luriyaning miyaning funktsional
bloklari haqidagi kontseptsiyasiga ko’ra, ushbu organning tuzilishi quyidagicha
ifodalanadi.Tartibga solish, ohangni saqlash va hushyor turish uchun mas’ul
bo’lgan energiya bloke.sezgi organlari uchun mas’ul bo’lgan operatsion
birlik,aqliy jarayonlarni dasturlash bloki.Energiya blokining vazifasi interoseptiv
30

xarakterdagi ma’lumotlarni, ya’ni miyaga ichki organlardan kiradigan
ma’lumotlarni qayta ishlashdir. Ushbu blokning asosiy vazifasi tanani yaxshi
holatda va uyg’onish rejimida ushlab turadigan ibtidoiy mexanizmlarni
ta’minlashdir. Energiya blokining ishlashi tufayli tananing faollashishi sodir
bo’ladi. Agar uning ishi buzilgan bo’lsa, unda odam sustlashadi, charchaydi,
xotirasi, e’tibori yomonlashadi va hissiy holatning muvozanati yo’qoladi.
31

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, xotira tufayli ongimizda faqat hozirgi paytdagi
narsalar, hodisalar aks etib qolmay, balki o’tmishda idrok qilingan narsa va
hodisalar, kechirgan tuyg’u, fikrlar ham aks etadi. Xotiraga ega bo’lmaganimizda
edi biz shu paytda idrok qilinayotgan narsa va hodisalarnigina aks ettirar edik, shu
bilan birga, idrok qilinayotgan narsa va hodisalar hamma vaqt bizga yangi,
notanishdek ko’rinar edi. Odam xotira tufayli malaka va ko’nikmalar hosil qiladi,
bilimini boyitadi va saviyasini kengaytiradi. Xotira boshqa psixik jarayonlarning
faoliyati va taraqqiysi uchun katta ahamiyatga egadir. Idrok to’g’risidagi bobda
biz, xotira idrokimizni boyitadi, deb ko’rsatib o’tgan edik. Xotira mahsuli bo’lgan
tasavvur, shuningdek, fikr bilim va bizning tajribalarimiz xotiramizda mustahkam
o’rnashib qolsa, bu bilan xayol, tafakkur, nutq, iroda va his faoliyati hamda
taraqqiysi uchun sharoit ta’minlangan bo’ladi. Odamning tasavvurlari boyligi va
xotirasida mustahkam o’rnashib qolgan bilimlari boyligi qanchalik boy bo’lsa,
uning idroki ham shunchalik mazmundor, to’la, aniq bo’ladi. Xayol, tafakkur, nutq
va irodasining faoliyati ham samarali bo’ladi.
32

Foydalanilgan Adabiyotlar
1. Xaydarov F.I. Xalilova N.I "Umumiy psixologiya" Toshkent, 2010
2. Zufаrоvа M.Е. "Umumiy psixоlоgiyа" – T:2008 y.
3. Nishanova Z. Qarshiyeva D. Atabayeva N. Qurbonova Z. "Psixodiagnostika va
eksperimental psixologiya" Toshkent, 2014;
4. Davletshin M.G. "Umumiy psixologiya". T TDPU, 2002.
5. Davletshin M.G, Do’stmuhammedova Sh.A., Mavlonov M.M., To’ychiyeva S.M.,
"Yosh va pedagogik psixologiya" T. TDPU, 2004
33

A. R. Luriyaning xotiraga doir tadqiqotlari

Sotib olish