Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 232.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 27 Noyabr 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Moxira Xasanova

Ro'yxatga olish sanasi 06 Yanvar 2025

16 Sotish

Abdulla Avloniy asarlarida ta’lim tarbiya masalasining yoritilishi

Sotib olish
KURS ISHI 
MAVZU:  ABDULLA AVLONIY ASARLARIDA TA’LIM TARBIYA
MASALASINING YORITILISHI         MUNDARIJA.
KIRISH ………………………………………………………………………………. 3
I. BOB.
1.1.
1.2.
1.3. ABDULLA AVLONIYNING PEDAGOGIK QARASHLARI.............. .
Abdulla Avloniyning hayot yo‘li  ………………………………………….
Abdulla Avloniyning ta’limiy-ahloqiy masalalarda pedagogik qarashlari...
Abdulla  Avloniy tashkil etgan maktablar va darsliklar  …………………… 8
8
12
15
II. BOB
 
2.1.
2.2.
2.3. ABDULLA   AVLONIY   ASARLARIDA   TA’LIM   TARBIYA
MASALASINING YORITILISHI.............................................................
Asardagi ta’limiy tarbiyaviy masalalarning  dolzarbligi  ………………….
Abdulla   Avloniyning   zamondoshlari   asarlarida   tarbiyaviy   ahloqiy
g‘oyalar…………………………………………………………………….
A.Avloniyning   “Turkiy   guliston   yoxud   axloq”   asarida   keltirilgan
masalalar........................................................................................................ 20
20
23
26
III.BOB
3.1.
3.2.
3.3. TURKIY   GULISTON   YOHUD   AXLOQ   ASARIDAGI   KOMIL
INSON TARBIYASIGA OID ILGARI SURILGAN G‘OYALAR  …
A.Avloniyning   “Turkiy   guliston   yoxud   axloq”   asarining     komil   inson
tarbiyasidagi o‘rni  …………………………………………………………
Abdulla Avloniyning didaktik  asarlari  ……………………………….. …..
“Turkiy guliston yoxud axloq” asarida tarbiyaviy ahloqiy masalalar........... 29
29
32
37
XULOSA……………………………………………………………………………... 43
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR.....……………………. 46
2 KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi   Hayot   olamida,   shubhasiz,   tarbiya   singari
insoniyatga ta’sirli narsa yo‘qdir. Shu sababdan qadimdan mashhur donishmandlar
tarbiya to‘g‘risida qimmatli fikrlarni yozib qoldirganlar.
Yoshlar   tarbiyasi,   ularni   ilmli   va   har   tomonlama   etuk   qilib   voyaga   etkazish
barcha zamonlarda muhim vazifa hisoblangan. Mutafakkirlarimiz tomonidan yozib
qoldirilgan  bunday  nodir   asarlar     o‘sib  kelayotgan  yosh   avlodni   salbiy  illatlardan
asrab, axloqan pok, haqiqiy inson bo‘lib etishishlariga undagan.
Ajdodlarimiz   asrlar   davomida   sevib   mutolaa   qilgan   “Pandnoma”,
“Siyosatnoma”,   “Qobusnoma”,   “Axloqi   muhsiniy”,   “Axloqi   jaloliy”,   “Axloqi
nosiriy”,   “Qonuni   hikmat”,   “Nigoriston”,   “Bahr   al-ulum”,   “Kachko‘li   sultoniy”,
“Jovidoni   xirad”,   “Bistu   se   hikmat”,   “Hikoyoti   dilpisand”,   “Odob   as-solihin”,
“Turkiy   “Guliston”   yoxud   axloq”     singari   asarlar   shular   jumlasidandir.   Ushbu
nodir asarlarda avval axloq-tarbiyaga oid biror so‘z va tushunchani izohlab, keyin
unga   o‘quvchi   amal   qilish   uchun   naqliy   va   axloqiy   dalillar   keltiradi.   Umuman
ularning mazmun-mundarijasi, ularda ilgari surilgan ilg‘or g‘oyalar bugungi kunda
ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan.
Xitoy   donishmandi   Syun-Szi   “Chaqaloqlar   hamma   erda   bir   xil   yig‘lashadi.
Katta   bo‘lganlarida   esa   turli   qiliqlar   qilishadi.   Bu   –   tarbiyaning   oqibati”,   deb
yozgan edi. Olmon faylasufi Immanuil Kant o‘z asarida “Inson faqat tarbiya orqali
inson bo‘ladi, uning qandayligi tarbiyaning natijasidir”, degan fikrni bildiradi.
Tarbiyaga   e'tiborsizlikning   oqibati   nimalarga   olib   kelishini   o‘z   vaqtida
Abdulla   Avloniy   kuyunib,   “Bugungi   kunda   jamiyatimizning   yuzini   qora   qiluvchi
pastkashlar, yomonlar, beboshlar, o‘g‘rilar, giyohvandlar va nashavandlar... kecha
tarbiyalariga e'tibor berilmagan bolalardir”, deb yozib qoldiradi. 
Adabiyotshunos   olim   Abdurauf   Fitrat   “Xalqning   harakat   qilishi,   davlatmand
bo‘lishi,   baxtli   bo‘lib   izzat-hurmat   topishi,   jahongir   bo‘lishi,   zaif   bo‘lib   xorlikka
tushishi,   faqirlik   jomasini   kiyib,   baxtsizlik   yukini   tortib   e'tibordan   qolishi,
o‘zgalarga   tobe   va   qul,   asir   bo‘lishi   bolalikdan   o‘z   ota-onalaridan   olgan
tarbiyalariga bog‘liq. Bolalar axloqiy tarbiyani muhitdan oladilar, boshqacha qilib
3 aytganda,   bolalar   suvga   o‘xshaydi,   suv   idishning   shaklini   olganidek,   bolalar   ham
muhitning   odob-axloqini   qabul   qiladilar”,   deydi.Alixonto‘ra   Sog‘uniy   tarbiya
xususida   shunday   yozadi:   “Yolg‘iz   insonga   emas,   barcha   jonlik   mavjudotlarda
ta’lim-tarbiya   ta’siri   ko‘z   oldimizda   ko‘rilib,   buning   natijalari   butun   dunyoga
tarqalib   turmoqda.   O‘qitish-o‘rgatish   buyon   tursin,   suhbat   o‘zi   ham,
suhbatdoshlarga o‘t bilan suvdek tez o‘tadi. Shuning uchun ham har kimga, suhbat
yo‘ldoshlariga   qarab   baho   beriladi”.Darhaqiqat,   nafaqat   bir   oila,   balki   er
sayyorasidagi   har   bir   mamlakatning   gullab-yashnashi,   undagi   yashovchi
xalqlarning farog‘ati  ham shak-shubhasiz ta’lim va tarbiya tufaylidir.
Bugungi   kunda   har   tomonlama   taraqqiy   topib   borayotgan   jamiyatimizda
ma’naviyatni   yuksaltirish   yuksak   vazifalardan   biridir.Ma’naviyatimizni   yanada
rivojlantirishda   esa   millatimiz   tarixini,ma’naviy   qiyofasini   o‘zida   badiiy   aks
ettirgan   tarixiy   badiiy   hamda   ilmiy   asarlarning   ahamiyati   va   o‘rni
beqiyosdir.O‘zbek   adabiyotida   bunday   asarlar   juda   ko‘p.   Ular   yosh   avlodni
barkamol   qilib   voyaga   yetkazishda   muhim   ahamiyatga   ega.Bu   jihatdan,taniqli
o‘zbek   adibi   Abdulla   Avloniyning.   maktab   uchun   yaratgan   to‘rt   qismdan   iborat
“Adabiyot   yoxud   milliy   she’rlar”hamda   “Birinchi   muallim”,   “Turkiy   guliston
yoxud   axloq”,   “Ikkinchi   muallim”,“Maktab   gulistoni”   kabi   darsliklari   ham
xarakterli   bo‘lib   hisoblanadi.Buasarlardagi   mukammal   fikrlarning   g‘oyaviy
to‘liqligi,   ta’lim-tarbiya   tizimiga   vatushunchalariga   doir   fikrlarning   ilmiy-nazariy
asoslanganligi yuqoridagi fikrlarimiz dalilidir. Shuningdek, Abdulla Avloniy ijodiy
merosi   bilan   ilk   darsliklarning   mukammal   yaratuvchisi   sifatida   ham
gavdalanganligi,asarlaridagi   ta’lim   va   tarbiyaga   doir   tushunchalarning,   g‘oyaviy-
badiiy   mushohadalarning   tadqiq   qilinganligi,   qolaversa,mavzuning   dolzarbligi
ma’rifatparvar adib, serqirra ijodkor Abdulla Avloniyning ijodida bugungi kunning
eng   muhim   masalasi-ta’lim   va   tarbiyaga   doir   fikrlarning   dalili   hikoyalar,   she’riy
lavhalar misolida yoxud majoziy xarakterga ega hikoyatlar asosida ochib berilishi
asnosida ko‘zga tashlanadi.
  2017-   yilning   3-avgust   kuni   O‘zbekiston   Prezidenti   Shavkat   Mirziyoyev
mamlakatimiz   ijodkor   ziyolilari   vakillari   bilan   uchrashuv   o‘tkazdi.Ushbu
4 uchrashuda   madaniyat   va   san’at   sohasida   yuzaga   kelgan   ko‘plab   muammolar
o‘rtaga   tashlandi.   Mazkur   yig‘ilishda   madaniyat,   ommaviy   axborot   vositalari,
adabiyot   va   san’at   sohasini   tubdan   isloh   qilish   maqsadida   amalga   oshiriladigan
keng miqyosli ishlar xususida so‘z bordi, yosh iste’dodlar tarbiyasi, madaniyatimiz
va   adabiyotimizni   rivojlantirish   maqsadida   yangi   g‘oya,   tashabbus   va   takliflar
bildirildi:   “Biz   uchun   hech   qachon   kun   tartibidan   tushmaydigan   yana   bir   o‘ta
muhim masala borki,unga alohida to‘xtalib o‘tish zarur deb bilaman, u ham bo‘lsa,
unib-o‘sib   kelayotgan   yosh   avlodimiz,   farzandlarimiz   tarbiyasi   bilan   bog‘liq.
Buyuk bobomiz Abdulla Avloniy aytganidek,bu masala biz uchun, haqiqatdan ham
,yo hayot-yo mamot,yo najot- yo halokat, yo saodat- yo falokat masalasidir.” Shu
ma’noda   Abdulla   Avloniyning   ta’lim-tarbiya   sohasidagi   qarashlari   o‘zbek
xalqining   ruhiyati,   turmush   tarzi,   milliy   qadriyatlari   bilan   chambarchas
bog‘langanligi   adibning   boy   pedagogik   merosi   ta’lim-tarbiya   masalalarini
rivojlantirish,   uni   o‘quvchilar   qalbida   shakllantirish-   da   axloqiy   va   ma’naviy
barkamol   yoshlarni   tarbiyalashda   milliy   maktab   va   qimmatbaho   manba   bo‘lib
xizmat   qilganini   o‘rganib  chiqish  davr  talabiga  aylanmoqda.Abdulla   Avloniyning
maktab uchun yaratgan asarlari va ularda axloq-odob tushunchalarining yoritilishi
tarbiya masalasining ifodasi nafaqat badiiy,balki noyob tarixiy-pedagogik,ta’limiy
va qomusiy yodgorlik hisoblanadi. 1
Avloniy   asarlari   bilan   yaqindan   tanishar   ekanmiz,yana   bir   bor   shunga   iqror
bo‘lamizki,uning   asarlarida   ifoda   etilgan   ta’limiy,tarbiyaviy   g‘oyaviy,   falsafiy
pedagogik   hikmatlar   o‘zining   hayotiy   mazmuni   bilan   bizni   bugun   ham   hayratda
qoldiradi.Avloniy   asarlarining   tub   ma’no-mohiyatini   belgilab   beradigan
insonparvarlik,   mehnatsevarlik,   vatan-   parvarlik   g‘oyalari   va   axloq-odob
tamoyilida   hozirgi   zamon   uchun   ham   behad   ibratli   bo‘lgan   saboqlar   borligini
alohida   ta’kidlab   o‘tmoq   joiz.   Avloniy   1878-yil   12-iyulda   Toshkent   shahrining
Mergancha   mahallasida   tavallud   topgan.   Ijodkor   o‘zbek   xalqining   san’ati   va
1
  Ishmuhammmedov   R.   Innovatsion   texnologiyalar   yordamida   ta'lim   samaradorligini   oshirish   yo’llari.   -   Т.:
TDPU, 2005
5 adabiyoti   hamda   milliy   madaniyatini,   xalq   ta’limi   ishlarini   yo‘lga   qo‘yishda   kata
xizmatlar qilgan adib, jamoat arbobi va iste’dodli pedgogdir.
Ma’lumki,   ulug‘   mutafakkir   Abu   Ali   ibn   Sino   merosida   ilm   va   axloq
uyg‘unligi   masalasi   alohida   o‘rin   tutadi.   Allomaning   “Tadbiri   manzil”   risolasida
tarbiya masalasi  ko‘proq tahlil etilgan. Xususan,  “Tadbiri  manzil”da inson tayyor
shaxsiy   sifat,   odat   va   ko‘nikmalar   bilan   tug‘ilmasligi   qayd   etiladi.   Bunday
xususiyatlar   odamning   ijtimoiy   hayotida   sekin-asta   shaxsiy   va   o‘zgalar   tajribasi,
avvalgi   ajdodlar   an'analari,   ta’lim-tarbiya   o‘zgalarning   ta’siri   ostida   shakllanadi.
SHaxs   kamolotida   ijobiy   fazilat   va   odatlarni   qaror   toptirish   qanchalik   qiyin   va
mushkul bo‘lsa, ma’naviy qiyofaga yopishib olgan salbiy jihat va odatlardan xalos
bo‘lish   shunchalik   murakkabdir.   Alloma   nazdida   bolalar   tarbiyasini   barvaqt
boshlagan ma’qul: “Bola tana bo‘g‘inlari barqaror bo‘lgan, uning tili to‘g‘ri, ravon
gapirish   va   quloqlari   tinglash   va   o‘zgalar   so‘zlarini   qabul   qilish   hamda
o‘rganilayotgan   narsaga   (tabiiy)   moyillik   paytdan   boshlab   uni   ilmlar   va     axloq-
odob (asoslari)ga o‘rgatib borish lozim”.
Kurs     ishimiz   maqsadi   A.Avloniyning   “Turkiy   guliston   yoxud   axloq”
asarining     komil   inson   tarbiyasidagi   o‘rni ni   o‘rganish.     A.Avloniyning   “Turkiy
guliston yoxud axloq” asarini tarbiyaviy-ahloqiy tomonlarini o‘rganish va hayotda
tadbiq etish.
Kurs     ishimiz   obyektini   A.Avloniyning   “Turkiy   guliston   yoxud   axloq”
asarini tarbiyaviy-ahloqiy tomonlarini o‘rganish va hayotda tadbiq etish.
Kurs ishining vazifasi:
A.Avloniyning asarlarida axloqiy tarbiyani o‘rganish;
A.Avloniy   asarlarida   komil   inson   tarbiyasi   qanday   olib   berilishi   kerakli
haqida o‘rganish.
A.Avloniyning   “Turkiy   guliston   yoxud   axloq”   asarini   tarbiyaviy-ahloqiy
tomonlarini o‘rganish va hayotda tadbiq etish.
Kurs   ishining   metodologik   asosi:   O‘zbekiston     Respublikasining
Konstitutsiyasi,   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   Qarorlari   “Ta’lim
to‘g‘risida”gi Qonuni, Vazirlar Mahkamasining qarorlari.
6 Kurs   ishining   metodlari :   Mavzuga   oid   adabiyotlar,normativ   me’yoriy
hujjatalarni o‘rganish , nazariy-pedagogik tahlil, kontent tahlil, so‘rov.
  Kurs ishining tuzilishi va hajmi .  Kurs ishi  A.Avloniyning “Turkiy guliston
yoxud   axloq”   asarini   tarbiyaviy-ahloqiy   tomonlarini   o‘rganish   va   hayotda   tadbiq
etish   haqida   yozilgan.   Unda   asosan   O‘zbekiston   Respublikasining   oil   ava   oni
tashkil etish borasidagi farmon va qarorlariga asoslangan holda amalga oshirilgan .
Ushbu   kurs   ishi   kirish,   uch   bob,   to‘qqiz   paragraf,   xulosa   va   foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib , ____ sahifani tashkil etadi.
7 I.BOB. ABDULLA AVLONIYNING PEDAGOGIK QARASHLARI.
1.1. Abdulla Avloniyning hayot yo‘li
Bugungi   kunda   har   tomonlama   taraqqiy   topib   borayotgan   jamiyatimizda
ma’naviyatni   yuksaltirish   yuksak   vazifalardan   biridir.Ma’naviyatimizni   yanada
rivojlantirishda   esa   millatimiz   tarixini,ma’naviy   qiyofasini   o‘zida   badiiy   aks
ettirgan   tarixiy   badiiy   hamda   ilmiy   asarlarning   ahamiyati   va   o‘rni
beqiyosdir.O‘zbek   adabiyotida   bunday   asarlar   juda   ko‘p.   Ular   yosh   avlodni
barkamol   qilib   voyaga   yetkazishda   muhim   ahamiyatga   ega.Bu   jihatdan,taniqli
o‘zbek   adibi   Abdulla   Avloniyning.   maktab   uchun   yaratgan   to‘rt   qismdan   iborat
“Adabiyot   yoxud   milliy   she’rlar”hamda   “Birinchi   muallim”,   “Turkiy   guliston
yoxud   axloq”,   “Ikkinchi   muallim”,“Maktab   gulistoni”   kabi   darsliklari   ham
xarakterli   bo‘lib   hisoblanadi.Buasarlardagi   mukammal   fikrlarning   g‘oyaviy
to‘liqligi,   ta’lim-tarbiya   tizimiga   vatushunchalariga   doir   fikrlarning   ilmiy-nazariy
asoslanganligi yuqoridagi fikrlarimiz dalilidir.  2
Yuqoridagilardan   shu   narsa   ma’lum   bo‘lmoqdaki,   hamma   vaqt   tarbiyada
butun ish nafaqat ota-onalarga, balki go‘zal axloq va ilmiy salohiyatga  ega bo‘lgan
ustoz-muallimlarning   sa’y-harakatiga   ham   bevosita   bog‘liq.   Bunda   ishni   tashkil
qilish shakllarinigina emas, ayni paytda, ishlashni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish shartlarini
bilish ham muhimdir Har bir millatning o‘z ma’naviy qiyofasi mavjud. 
Shuningdek,   Abdulla   Avloniy   ijodiy   merosi   bilan   ilk   darsliklarning
mukammal   yaratuvchisi   sifatida   ham   gavdalanganligi,asarlaridagi   ta’lim   va
tarbiyaga   doir   tushunchalarning,   g‘oyaviy-badiiy   mushohadalarning   tadqiq
qilinganligi, qolaversa,mavzuning dolzarbligi ma’rifatparvar adib, serqirra ijodkor
Abdulla   Avloniyning   ijodida   bugungi   kunning   eng   muhim   masalasi-ta’lim   va
tarbiyaga doir fikrlarning dalili hikoyalar, she’riy lavhalar misolida yoxud majoziy
xarakterga ega hikoyatlar asosida ochib berilishi asnosida ko‘zga tashlanadi. 2017-
yilning   3-avgust   kuni   O‘zbekiston   Prezidenti   Shavkat   Mirziyoyev   mamlakatimiz
ijodkor   ziyolilari   vakillari   bilan   uchrashuv   o‘tkazdi.Ushbu   uchrashuda   madaniyat
2
  Abdulla Avloniy. Tanlangan asarlar. . – Toshkent: 2008.
8 va   san’at   sohasida   yuzaga   kelgan   ko‘plab   muammolar   o‘rtaga   tashlandi.   Mazkur
yig‘ilishda   madaniyat,   ommaviy   axborot   vositalari,   adabiyot   va   san’at   sohasini
tubdan isloh qilish maqsadida amalga oshiriladigan keng miqyosli ishlar xususida
so‘z   bordi,   yosh   iste’dodlar   tarbiyasi,   madaniyatimiz   va   adabiyotimizni
rivojlantirish maqsadida yangi  g‘oya, tashabbus  va takliflar  bildirildi:  “Biz  uchun
hech qachon kun tartibidan tushmaydigan yana bir o‘ta muhim masala borki,unga
alohida   to‘xtalib   o‘tish   zarur   deb   bilaman,   u   ham   bo‘lsa,   unib-o‘sib   kelayotgan
yosh   avlodimiz,   farzandlarimiz   tarbiyasi   bilan   bog‘liq.   Buyuk   bobomiz   Abdulla
Avloniy aytganidek,bu masala biz uchun, haqiqatdan ham ,yo hayot-yo mamot,yo
najot- yo halokat, yo saodat- yo falokat masalasidir.” 
Shu   ma’noda   Abdulla   Avloniyning   ta’lim-tarbiya   sohasidagi   qarashlari
o‘zbek   xalqining   ruhiyati,   turmush   tarzi,   milliy   qadriyatlari   bilan   chambarchas
bog‘langanligi   adibning   boy   pedagogik   merosi   ta’lim-tarbiya   masalalarini
rivojlantirish,   uni   o‘quvchilar   qalbida   shakllantirish-   da   axloqiy   va   ma’naviy
barkamol   yoshlarni   tarbiyalashda   milliy   maktab   va   qimmatbaho   manba   bo‘lib
xizmat qilganini o‘rganib chiqish davr talabiga aylanmoqda.
Abdulla   Avloniyning   maktab   uchun   yaratgan   asarlari   va   ularda   axloq-odob
tushunchalarining   yoritilishi   tarbiya   masalasining   ifodasi   nafaqat   badiiy,balki
noyob   tarixiy-pedagogik,ta’limiy   va   qomusiy   yodgorlik   hisoblanadi.Avloniy
asarlari   bilan   yaqindan   tanishar   ekanmiz,yana   bir   bor   shunga   iqror
bo‘lamizki,uning   asarlarida   ifoda   etilgan   ta’limiy,tarbiyaviy   g‘oyaviy,   falsafiy
pedagogik   hikmatlar   o‘zining   hayotiy   mazmuni   bilan   bizni   bugun   ham   hayratda
qoldiradi.
Avloniy asarlarining tub ma’no-mohiyatini belgilab beradigan insonparvarlik,
mehnatsevarlik, vatan- parvarlik g‘oyalari va axloq-odob tamoyilida hozirgi zamon
uchun ham  behad ibratli bo‘lgan saboqlar  borligini  alohida ta’kidlab o‘tmoq joiz.
Avloniy 1878-yil  12-iyulda Toshkent  shahrining Mergancha  mahallasida tavallud
topgan. Ijodkor  o‘zbek xalqining san’ati  va adabiyoti  hamda milliy madaniyatini,
xalq ta’limi ishlarini yo‘lga qo‘yishda kata xizmatlar qilgan adib, jamoat arbobi va
9 iste’dodli   pedgogdir.   U   birinchilardan   bo‘lib   o‘zbek   teatrini   professional   teatrga
aylantirdi, matbuot, maorif sohasi rivojiga hissa qo‘shdi. 
U   Turkistonda   ma’naviy-ma’rifiy   ishlarni   amalga   oshirgan   jadidlar
harakatining   ko‘zga   ko‘ringan   vakillaridan   biri   bo‘lib   hisoblanadi.   Avloniyning
mehnati   yuksak   qadrlanib   unga   o‘zbek   madaniyati   va   adabiyotini   yuksaltirishda,
xodimlar tayyorlashda uzoq yillik mehnati uchun 1925-yilda “Mehnat qahramoni”
unvoni,   1930-yilda   “O‘zbekiston   maorifi   zarbdori”   unvoni   berilgan.   Shuningdek,
adib   milliy   ta’lim-tarbiya   tizimini   yaratishga   beqiyos   hissa   qo‘shganligi   uchun
2020-yil 30-sentyabr sanasida “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni bilan taqdirlandi.2
Avloniy   “Usuli   jadid”   maktablari   uchun   to‘rt   qismdan   iborat   “Adabiyot   yoxud
milliy she’rlar” hamda “Birinchi muallim” (1912), “Turkiy guliston yoxud axloq”
(1913),   “Ikkinchi   muallim”   (1915),   “Maktab   gulistoni”   (1917)   kabi   darsliklar
yaratdi.Bu asarlarida hamda publitsistik maqolalarida dunyo xalqlari madaniyatini,
ilm-fanni, maktab va maorifga chorlaydi.XX asr boshlarida yangi maktablar uchun
yozilgan   alifbelar   anchagina   edi.   Shular   orasida   Avloniyning   “Birinchi   muallim”
asari   ham   o‘ziga   xos   o‘ringa   ega.   Avloniy   uni   yozishda   Saidrasul   Aziziyning
“Ustozi   avval”   asariga   suyanadi.   Avloniyning   “Ikkinchi   muallim”  asari   “Birinchi
muallim” kitobining uzviy  davomidir.  Biz  birinchi   kitobni  shartli   ravishda,   alifbe
deb, ikkinchi kitobni xrestomatiya deb atashimiz mumkin. 
Kitob   maktabni   olqishlovchi   she’r   bilan   boshlanadi:   Avloniyning   ta’lim-
tarbiyaga oid asarlari ichida “Turkiy guliston yoxud axloq” asari katta ahamiyatga
molik   axloqiy   va   ta’limiy   tarbiyaviy   asardir.   Asarda   insonlarni   yaxshilikka
chaqiruvchi,   yomonliklardan   qaytaruvchi   ilm-axloq   haqida   fikr   haqida   fikr
yuritiladi. Shuningdek, u bola tarbiyasining roli haqida fikr yuritib: “Agar bir kishi
yoshligida   nafsi   buzulib,   tarbiyasiz,   axloqsiz   bo‘lib   o‘sdimi,   bunday   kishilardan
yaxshilik kutmoq, yerdan turib yulduzlarga qo‘l  uzatmak kabidir”3,-deydi. Uning
fikricha,   bolalarda   axloqiy   xislatlarning   tarkibi   to‘g‘risida   ijtimoiy   muhit,   oilaviy
sharoit   va   bolalarning   atrofidagi   kishilar   ahamiyatga   ega.   O‘zbek   pedagogikasi
tarixida Avloniy- birinchi “Pedagogika”, ya’ni bola tarbiyasining fanidir” deb ta’rif
berganlar. Avloniy bola tarbiyasini nisbiy ravishda 4 bo‘limga ajratadi: 
10 1. Tarbiyaning zamoni.
2. Badan tarbiyasi.
3. Fikr tarbiyasi.
4.   Axloq   tarbiyasi   hamda   uning   ahamiyati   xususida   fikr   yuritadi.
“Tarbiyaning   zamoni”   bo‘limida   tarbiyani   yoshlikdan   berish   zarurligini   bu   ishga
hammani:   ota-ona,   muallim,   hukumat   va   boshqalarning   kirishishi   kerakligini
ta’kidlaydi.   Avloniy,   tarbiya   xususiy   ish   emas,   milliy   ijtimoiy   ishdir.   “Alhosil,
tarbiya   bizlar   uchun   yo   hayot-   yo   mamot,   yo   najot-   yo   halokat,   yo   saodat-   yo
falokat masalasidir”,4-deb ta’kidlaydi. Har bir xalqning taraqqiy qilishi, davlatning
qudratli bo‘lishi avlodlar tarbiyasiga ko‘p jihatdan bog‘liq, deb ta’kidlaydi adib.
  Tarbiya zurriyot dunyoga kelgandan boshlanib, umrning oxiriga qadar davom
etadi. U bir qancha bosqichdan – uy, bog‘cha, maktab va jamoatchiliktarbiyasidan
iborat bo‘ladi. Avloniy tarbiyaning doirasini keng ma’noda tushunadi. Uni birgina
axloq bilan chegaralab qo‘ymaydi. U birinchi navbatda bolaning sog‘ligi haqida
g‘amxo‘rlik   qilish   lozimligini   uqtiradi.   “Turkiy   guliston   yoxud   axloq   “asari
ma’rifatparvarlik   g‘oyalarini   targ‘ib   qiladi.   Adib   kitobda   ilm   haqida   shunday
deydi: “ Ilm dunyoning izzati, oxiratning sharofatidir. Ilm inson uchun g‘oyat oliy,
muqaddas   bir   fazilatdir.   Zeroki,   ilm   bizga   o‘z   ahvolimizni,   harakatimizni   oyina
kabi ko‘rsatur” ,-deydi 3
.
3
  Abdulla Avloniy. Tanlangan asarlar. . – Toshkent: 2008.
11 1.2.   Abdulla   Avloniyning   ta’limiy-ahloqiy   masalalarda   pedagogik
qarashlari.
       Uning pedagogik qarashlari bugungi kunda o‘zbek milliy maktabini yaratishda
muhim   ahamiyat   kasb  etadi.   Avloniy  ijodiy  merosini  chuqur  o‘rganishga  qiziqish
ortib   bormoqda.   U   insonga   xos   xulqni   ikkiga   –   yaxshi   va   yomonga   ajrata-di.
“Yaxshi   xulqlar”   deb   nomlangan   birinchi   qismida   u   31   fazilat ,   “Yomon   xulqlar”
deb   atalgan   ikkinchi   qismda   esa   20   il-latga   ta’rif   beradi.   O‘z   mulohazalarini
dalillash   uchun   Qur-`on   oyatlari   va   hadislardan,   shuningdek,   Arastu,   Suqrot,   Ibn
Sino,   Sa’diy,   Mirzo   Bedil   singari   mashhur   mutafak-kirlarning   fikrlarini   keltiradi.
Har   bir   axloqiy   katego-riyaga   o‘z   munosabatini   bildirgach,   o‘sha   fikrning
mazmunini ifodalovchi bayt yo biror maqol-hikmat ilova qiladi.
Avloniy   “axloq   ulamosi”ning   qarashlari   asosida   insonlarning   xulqlarini
yaxshi   va   yomon   xulqlarga   ajratadi,   bunga   ularning   nafs   tarbiyasini   asos   qilib
oladi. U yaxshi xulqlarga fatonat, nazofat, shijoat, intizom, vijdon, vatanni suymak
kabi   fazilatlarni   kiritsa,   g‘azab,   shahvat,   jaholat,   safohat   kabi   illatlarni   yomon
xulqning belgilari deb biladi.
Avloniyning   ma’rifatparvarlik   va   milliy   uyg‘onish   g‘oyalarini   kuylagan
dastlabki   she’rlari   o‘zbek   milliy   uyg‘onish   davri   adabiyotining   hamisha   bebaho
mulki   bo‘lib   qoladi.   U   bu   turkumga   mansub   she’rlarida   o‘zbek   mumtoz
adabiyotidagi   she’riy   shakllarni   katta   ijtimoiy   mazmun,   ma’rifatparvar-lik
g‘oyalari, hajviy ruh va xalqona ohanglar bilan boyitdi.
Abdulla   Avloniy   bolalar   uchun   ham   bir   qancha   she’r   va   masallar   yozgan.
SHoir   bu   asarlarida   maktab   yoshidagi   bolalarning   fikr   doirasini   kengaytirish,
ularda   maktab   va   kitobga,   mehnatga,   tabiatga,   Vatanga   muhabbat   uyg‘otishni
maqsad   qilib   qo‘ygan.   Uning   ko‘pgina   she’rlari   zamirida   Vatanni   sevish   g‘oyasi
yotadi.   SHoir   bu   she’rlarida   Vatanni   sodda   va   samimiy   misralarda   tasvirlaganki,
faqat   o‘sha   10-yillarning   o‘rtalaridagina   emas,   balki   bugungi   maktab   yoshidagi
bolalar  ham  ulardan katta  estetik zavq  olishlari  mumkin. Darhaqiqat, shoir  Vatan
ta’rifini boshlab, “Tog‘laridan   konlar chiqar , Erlaridan donlar chiqar… Havosi o‘ta
12 yoqumlik, CHo‘llari bor toshlik, qumlik, Toshkand emas, toshqand erur, Kesaklari
gulqand erur”, deya bolalarda ona diyorga katta mehr uyg‘otishga erishadi.
Ma’rifatchilik   va   ijtimoiy   mavzu   Avloniy   she’riya-tida   markaziy   o‘rin
egallaydi.  Shoir ilm-fanning fazilat-larini zavq bilan kuylaydi. “Maktab”, “maorif”,
“ilm”,   “fan”   kabi   tushunchalar   shoir   she’rlarida   ezgulikning   betim-sol   ramzi,
obrazi   darajasiga   ko‘tariladi,   “jaholat”   va   “nodon-lik”   esa   zulmat   va   yovuzlik
timsoli sifatida talqin qilinadi.
Abdulla   Avloniyning   “Muxtasar   tarixi   anbiyo   va   tarixi   Islom”   asari   ham
mavjud.   Ushbu   asar   boshlang‘i ч   maktablarning   o‘quvchilariga   mo‘ljallangan.   Bu
asar   birinchi   marta   1910   yilda   Munavvarqori   tomonidan   Toshkentda   Il’in
bosmaxonasida   bosilgan.   Mustaqillik   yillarida   esa   Zokirxon   Afzalov   SHokirxon
o‘g‘li   tomonidan   1994   yilda   “Fan”   nashriyotida   chop   etilgan.   Risolada   Odam
alayhissa-lomdan   Muhammad   alayhissalomgacha   o‘tgan   payg‘ambarlarning
qissalari va zuhuri islom zikr etilgan.
Islom   tarixi   fanida   payg‘ambarlar   tarixi,   payg‘am-barimiz   Muhammad
alayhissalomning   hayotlari   va   Islom   dini   tarixi,   shuningdek,   ilk   xalifalik   davri
tarixi     uch bosqichda o‘rganiladi. Nasiruddin Rabg‘uziyning “Qissayi Rabg‘uziy”,
Alisher Navoiyning “Tarixi anbiyo va hukamo” asarlari payg‘ambarlar tarixiga oid
bo‘lsa, Alixonto‘ra    Sog‘uniyning “Tarixi Muhammadiy”si ikkinchi va Rizoud-din
ibn   Faxrud-dinning   “Xulafoi   roshidin”   asari   uchinchi   davrni   o‘z   ichiga   oladi.
Abdulla Avloniy asari mana shu uch davrni mujassam-lashtirgan. 
Adibning   asosiy   ko‘zlagan   maqsadi   millat   kelajagi   bo‘lgan   bolalarni
boshlang‘ich   sinf-danoq   qisqacha   bo‘lsa-da   Islom   tarixi   bilan   tanishtirish,   diniy
ma’rifatlarni oshirish, ularning qalblariga iymon nurini singdirish bo‘lgan. Abdulla
Avloniyning bu asari tahsinga sazovordir. 4
4
 R. Mavlonova, B. Normurodova, N. Rahmonqulova, «Tarbiyaviy ishlar metodikasi» o'quv qo'llanma, O'zbekiston 
Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi, Toshkent: «Tib kitob» nashriyoti, 2010
13 U   o‘zbek   xalqi   madaniyati,   ma’rifati   bilan   bir   qator-da   qo‘shni   afg‘on   xalqi
ijtimoiy-siyosiy   hayotidа   ham   1919-1920   yillarda   muhim   rol’   o‘ynagan.   SHo‘ro
hukumatining Af-g‘onistondagi siyosiy vakili va konsuli vazifasini bajargan 5
.
Abdulla   Avloniy   asarlar   yozish   bilan   bir   qatorda   maktablar   ochish,   xalqni
savodxon   qilishi,   o‘zbe к   xotin-qizlarini   o‘qitish,   o‘qituvchilar   va   ziyoli   kadrlar
tayyorlash bilan shug‘ullanadi. U 1923-24 yillarda eski shahardagi xotin-qizlar va
erlar   maorif   bilim   yurtlari   mudiri,   1924-29   yillarda   Toshkent   harbiy   maktabida
o‘qituvchi,   1925-34   yillarda   O‘rta   Osiyo   Kommunistik   universiteti,   O‘rta   Osiyo
Qishlo ќ   xo‘jaligi   maktabida ,   O‘rta   Osiyo   Davlat   universi-tetida   dars   beradi.
Pedagogika   fakul’tetining   til   va   adabiyot   kafedrasi   professori   va   mudiri   bo‘lib
ishladi.
U 1933 yilda o‘zbek maktablarining 7-sinfi uchun “Adabiyot xristomatiyasi”
tuzib,   nashr   ettirdi.   Abdulla   Avloniy   “Hijron”,   “Nabil”,   “Indamas”,   “SHuhrat”,
“Tang-riquli”, “Surayyo”, “SHapaloq”, “CHol”, “Ab”, “CHig‘aboy”, “Abdulhaq”
taxalluslari bilan tanqidiy va ilmiy maqola, 4000 misradan ortiq she’r ijod qilgan.
Avloniy 1927 yilda “Mehnat qahramoni” unvoni bilan taqdirlandi. 1930 yilda
unga “O‘zbekiston xalq maorifi zarbdori” faxriy unvoni berildi.
Hozirda   mustaqil   O‘zbekistonimizda   Abdulla   Avlo-niy   nomida   bir   qator
maktablar   bor.   O‘zbekiston   Yozuvchilar   uyushmasi   bolalar   adabiyoti   bo‘yicha
uning   nomida   mukofot   ta’sis   etgan.   Toshkent   ko‘chalaridan   biri,   Respublika
o‘qituv-chilar   malakasini   oshirish   markazi   va   mahallalardan   biri     uning   nomida.
Respublika   o‘qituvchilar   malakasini   oshirish   markazida   Abdulla   Avloniy   muzeyi
tashkil qilingan.
5
  . Begali Qosimov va boshqalar. Milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti. – Toshkent: Ma’naviyat, 
2004.
14 1.3. Abdulla  Avloniy tashkil etgan maktablar va darsliklar.
XIX   asr   oxiri   XX   asr   boshidagi   o zbek   milliy   madaniyatining   mashhurʻ
vakillaridan biri  ma rifatparvar  shoir, dramaturg, jurnalist, olim, davlat va jamoat	
ʼ
arbobi   Abdulla   Avloniydir.   U   1878   yilning   12   iyulida   Toshkentning   Mergancha
mahallasida,   to quvchi   Miravlon   aka   oilasida   dunyoga   keldi.   Bolaligi   Mirobod	
ʻ
mahallasining   egri-bugri   ko chalarida,   ko pchilik   qismini   ruslar   tashkil   qilgan	
ʻ ʻ
temir   yo l   ishchilari   bolalari   orasida   kechdi.   O qchidagi   eski   maktabda,   so ng	
ʻ ʻ ʻ
madrasada   o qidi   (1885–1886).   Mustaqil   mutolaa   bilan   shug ullandi.   Arab,   fors,	
ʻ ʻ
rus   tillarini   o rgandi.   Orenburg,   Qozon,   Tiflisda   chiqib   turgan   gazeta-jurnallarni
ʻ
kuzatib   bordi.   Qisqa   muddat   ichida   u   ma rifatparvar   sifatida   tanildi   va   o lkadagi	
ʼ ʻ
ijgimoiy-madaniy harakatchilikning faol namoyandalaridan biriga aylandi.
XX   asr   boshlarida   Turkiston   madaniy   hayotida   yuz   bergan   eng   muhim
o zgarishlardan   biri   maktab   o quv   ishlarida   o zgarish   bo ldi.   Avloniy   bu   davrda	
ʻ ʻ ʻ ʻ
jadidchilik   harakatiga   qo shilib,   Toshkentdagi   jadidlarning   faol   ishtirokchilaridan	
ʻ
biri   bo lib   tanildi.   Avloniy   1904   yilda   Mirobodda,   so ngroq   Degrezliqda   (1903–	
ʻ ʻ
14)   xuddi  shunday  yangi  usulda,  yangicha  maktab  ochib, dars  berdi  va  darsliklar
yozdi.
1909   yilda   maktab   maorif   ishlariga   yordam   beruvchi   “Jamiyati   xayriya”
ochib,   yetim   bolalarni   o qitdi.   “Adabiyot   yoxud   milliy   she rlar”   nomli   to rt	
ʻ ʼ ʻ
qismdan iborat she riy to plamining birinchi juz ini nashr qildirdi. Munavvarqori,	
ʼ ʻ ʼ
Muhammadjon   Podshoxo jayev,   Tavallo,   Rustambek   Yusufbekov,   Nizomiddin	
ʻ
Xo jayev,   Shokirjon   Rahimiy   kabi   taraqqiychilar   bilan   sheriklikda   “Nashriyot”	
ʻ
(1914),   “Maktab”   (1916)   shirkatlarini   tuzdi.   “Taraqqiy”,   “Shuhrat”   (1907),
“Osiyo”   (1908),   “Turon”   (1917)   gazetalarini   chiqardi.   1918   yilda   Turkiston
Shurolar  hukumatining  birinchi   gazetasi  “Ishtirokiyun”ning tashkilotchilaridan  va
uning   birinchi   muharrirlaridan   bo ldi.   U   sovet   davrida   turli   mas uliyatli	
ʻ ʼ
lavozimlarda xizmat qildi, qaysi vazifada ishlamasin ilm-ma rifat tarqatish, ta lim-	
ʼ ʼ
tarbiya   masalalari   bilan   shug ullanib   keldi,   bilimyurtlarida,   oliy   maktablarda	
ʻ
15 o qituvchilik   qildi.   1930–34   yillarda   O rta   Osiyo   davlat   universitetida   (hozirgiʻ ʻ
ToshDU) kafedrani boshqardi. U 1934 yilda vafot etdi.
Avloniy 1927 yilda Mehnat Qahramoni unvoniga sazovor bo ldi.	
ʻ
Avloniy   30   yildan   ortiqroq   ijod   qildi.   1916   yilgi   mardikorlik   voqealarining,
so ng   inqilobiy   talotumlaru   milliy-ozodlik   kurashlarining   guvohi   bo ldi.   O tgan	
ʻ ʻ ʻ
davr   ichida,   o zi   ta kidlaganidek,   “o nlab   she r   va   maktab   kitoblari,   to rt   teatr	
ʻ ʼ ʻ ʼ ʻ
kitobi”qoldirdi.   Uning   madaniyatimiz   tarixidagi   o rni   haqida   gap   ketganda,   ikki	
ʻ
jihatini alohida ta kidlash zarur: pedagogik faoliyati va adabiy badiiy ijodi. Uning	
ʼ
pedagogik   faoliyati,   ta lim-tarbiya   haqidagi   fikrlari   XX   asrning   boshlarida   yangi	
ʼ
bosqichga   ko tarilgan   ma rifatchilikning   xususiyatlarini   belgilashda   muhim	
ʻ ʼ
manbalardandir.
Avloniy   maktabi   gumanistik   va   erkin   tarbiya   asosiga   qurilgan,   dunyoviy   va
ilg or   ilm-fanni   bolalarga   o rgatishni   o z   oldiga   asosiy   vazifa   qilib   qo ygan,	
ʻ ʻ ʻ ʻ
yoshlarni   mamlakatning   ijtimoiy-siyosiy   hayotiga   aralasha   olish   qobiliyatiga   ega
bo lishini   ta minlaydigan   haqiqiy   xalq   maktabi   bo ldi.   Adib   bu   maktablar   uchun
ʻ ʼ ʻ
darsliklar   tuzdi.   Uning  avvalgi   sinf   shogirdlari  uchun  “Birinchi   muallim”i  (1911)
Oktyabr   o zgarishigacha   4   marta,   “Alifbedan   so nggi   o quv   kitobi”   –   “Ikkinchi	
ʻ ʻ ʻ
muallim”   (1912)   3   marta   kayta   nashr   etilgan.   Axloqiy   didaktik   mazmundagi
“Turkiy Guliston yoxud axloq” darsligi (1913) XX asr boshlari ijtimoiypedagogik
fikr taraqqiyotida alohida o rin egalladi. Unda tarbiya va axloq masalalari birinchi	
ʻ
marotaba XX asrning talab va ehtiyojlari nuqtai nazaridan tahlil qilingan. Avloniy
xulqlarni   an anaviy   yaxshi   va   yomonga   ajratar   ekan,   mulohazalarini   Gippokrat,	
ʼ
Platon,   Aristotel,   Sa diy   Sheroziy,   Bedil   fikrlari   bilan   dalillagan   holda	
ʼ
zamonaviylikni   asosiy   mezon   qilib   oladi.   Adib   Vatan   muhabbatini   uning   uchun
kurashmoqni eng yaxshi insoniy xulqlardan hisobladi. Vatan – bu har bir kishining
tug ilib   o sgan   shahar   va   mamlakati.  Uni   qadrlamoq,  sevmoq,   yashartmoq   kerak.	
ʻ ʻ
Shoir  Vatan va unga muhabbat deganda shuni  tushungan edi. Tilga, madaniyatga
muhabbat   esa,   har   bir   kishining   o z   xalqiga   bo lgan   muhabbatidir:   “Har   bir	
ʻ ʻ
millatning   dunyoda   borlig ini   ko rsatadurgon   oyinai   hayoti   til   va   adabiyotidir.	
ʻ ʻ
Milliy tilni yo qotmak millatning ruhini yo qotmakdur”.	
ʻ ʻ
16 Avloniy   Hijron,   Nabil,   Indamas,   Shuhrat,   Tangriquli,   Surayyo,   Shapaloq,
Chol,   Ab,   Chegaboy,   Abdulhaq   taxalluslari   bilan   she r,   hikoyalar   va   maqolalarʼ
yozgan. Shuni aytish kerakki, Avloniy ancha murakkab hayot va ijod yo lini bosib	
ʻ
o tdi. U adabiyotga g oyaviy kurashlar g oyat keskinlashgan bir davrda kirib keldi.	
ʻ ʻ ʻ
Hech   ikkilanmasdan   ma rifat   va   taraqqiyot   uchun   kurashishini   maslak   etib   qabul	
ʼ
qildi.   Shoir   she riyati   bilan   tanishar   ekansiz,   qiziq   bir   holga   duch   kelasiz.   Unda	
ʼ
birorta   ishqiy   she r   yo q.   U   ijtimoiy   muammolarni,   el-yurt   g amini   muhimroq	
ʼ ʻ ʻ
biladi.   Xalq   va   Vatan   baxtsizligi   oldida   har   qanday   muhabbatni   rad   etadi.   O z	
ʻ
onadiyorini   bamisoli   “yor   kabi   sevadi”.   Butun   mehrini   shunga   bag ishlaydi.	
ʻ
Asrimiz   boshlari   Turkiston   takdirida   g oyat   mas uliyatli   bo lgan,   uning   hayot	
ʻ ʼ ʻ
mamot masalasi  hal qilinayotgan bir payt edi. Buni Avloniy davrning peshqadam
ziyolisi,   yirik   ma rifatparvar,   jadidlar   ta limotining   faol   tarafdori   sifatida   tezda	
ʼ ʼ
ilg ab oldi.	
ʻ
Dastlabki   poetik   asarlari   “Adabiyot   yoxud   milliy   she rlar”   (I,   II,   III,	
ʼ
GUjuzlar),   “Maktab   gulistoni”   (1916),   “Mardikorlar   ashulasi”   (1917)   kitoblarida
va   “Sabzavor”   tazkirasi   (1914)   hamda   vaqtli   matbuot   sahifalarida   chop   etilgan
asarlaridir.   Ularda   ilm-ma rifat   targ ib   qilingan,   jaholat   va   nodonlik,   eski	
ʼ ʻ
tuzumning   ijtimoiy-axloqiy   asoslari   qoralangan,   ozod   va   baxtiyor   zamon   haqida
fikr yuritilgan. Shu jihatdan Avloniyning bu davrdagi she rlari Hamza, Anbar otin	
ʼ
poeziyasiga   ohangdoshdir.   Avloniy   barmoq   vaznini   adabiyotda   keng   qo llagan.	
ʻ
Milliy kuylarga moslab she rlar yozgan va poeziyaning imkoniyatlarini boyitgan.	
ʼ
Avloniyning   adabiyot   oldidagi   muhim   xizmatlaridan   biri   shu   bo ldiki,   u	
ʻ
mardikorlik   she riyati   deb   atalgan   yangi   adabiy   hodisaning   yaratuvchilaridan	
ʼ
bo ldi.   1916   yilgi   mardikorlik   voqealarini   ifodalovchi   “Bir   mardikorning   otasi	
ʻ
o g liga   aytgan   so zlari”,   “Onasining   o g liga   aytgan   so zlari”,   “Afsus”   kabi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
she rlar yozdi. Ona yurtdan uzoq shimolning qorli-muzli yerlariga, front orqasidagi	
ʼ
qora xizmatga olib ketilgan mardikorlarning xayrlashuv manzaralarini, haqsizlikni
yoritdi.   Bu   she rlarning   ohang   va   uslubi   xalq   qo shiqlariga   g oyat   yaqin   bo lib,	
ʼ ʻ ʻ ʻ
ular xalqimizning milliy uyg onishida muhim o rin tutdi.	
ʻ ʻ
17 Avloniy 1917-yil fevral inqilobini xursandchilik bilan kutib oldi (“Qutuldik”,
“Yotma”   she rlari).   Oktyabrga   bag ishlab   “Hurriyat   marshi”   (1919),   “Ishchilarʼ ʻ
qulog iga”   kabi   she rlar   yozdi,   yangi   sotsialistik   tuzumni   ulug ladi.   Lekin   ko p	
ʻ ʼ ʻ ʻ
o tmay,   rus   sovet   tuzumi   eski   chor   tuzumining   oldingidan   battarroq   shakli	
ʻ
ekanligini,   sovet   siyosati   riyokorlik   asosiga   qurilganligini   anglay   boshladi.
Jumladan,   tantanavor   va da   qilingan   erkinlikning   berilmaganligi   shoir   ijodida	
ʼ
g amgin   tushkun   ohanglarning   paydo   bo lishiga   olib   keldi   (“Haftalik   soatda”	
ʻ ʻ
1919).   Shularga   qaramasdan   Avloniy   turli   mavzularda   she rlar   yozdi.   1919–20	
ʼ
yilgi   Afg oniston   safariga   doir   “Afg on   sayohati”   kundaliklari   esa	
ʻ ʻ
mamlakatimizning   yon   qo shnimiz   bilan   o zaro   do stlik,   totuvlik   aloqalarining	
ʻ ʻ ʻ
o rnatilishi tarixini o rganishda muhim ahamiyatga ega.	
ʻ ʻ
Avloniy o zbek teatrining asoschilaridan  edi. U 1913-yilda “Turkiston” teatr	
ʻ
truppasini tuzdi. “Turkiston” o zining qatiy nizomini ham e lon qilgan edi. Uning	
ʻ ʼ
tashkilotchisi   ham,   g oyaviy-badiiy   rahbari   ham   Avloniy   edi.   Truppa   “Zaharli	
ʻ
hayot”   (Hamza),   “Baxtsiz   kuyov   (A.   Qodiriy)   kabi   XX   asr   boshlari   o zbek	
ʻ
dramaturgiyasining   eng   yaxshi   namunalarini   sahnalashtirgan,   teatr   ozarbayjon
dramaturglari   asarlari   (“Badbaxt   kelin”,   “Xo r-xo r”,   “Jaholat”,   “Uliklar”,   “Joy	
ʻ ʻ
ijaraga   olgan  kishi”,  “Man  o lmisham”,  “Layli   va  Majnun”,   “Asli  va   Qaram”)  ni	
ʻ
o zbekchaga   tarjima   qilib   sahnaga   qo ygan.   Avloniyning   o zi   Mallu   (“Layli   va	
ʻ ʻ ʻ
Majnun”),   Fayziboy   (“Baxtsiz   kuyov”),   Aliboy   (“To y”),   Boy   (“Padarkush”)	
ʻ
rollarini ijro etgan.
Avloniy   “Advokatlik   osonmi?”   (1914),   “Pinak”   (1915)   komediyalari,   1914–
17-yillarda yozgan “Biz va Siz”, “Portugaliya inkilobi”, “Ikki sevgi” kabi fojeaviy
asarlari bilan o zbek dramaturgiyasining maydonga kelishi va teatrchilikning xalq	
ʻ
orasigatomir   otishiga   muhim   hissa   qo shdi.   Advokat   Davronbek   orqali	
ʻ
Turkistondagi   huquqsizlik,   dunyodan   xabarsizlikni   fosh   etdi.   “Advokatlik
osonmi?”   degan   asarida   bir   qator   ko knori   va   qimorbozlar   obrazini   yaratib,	
ʻ
ma naviy   turmushning   tuban   bir   holga   kelib   qolganlini   ko rsatdi.   Monarxiyaga	
ʼ ʻ
qarshi   kurash,   bayrog i   ostida   kechgan   1910   yilgi   Portugaliya   inqilobi,   1909   yili	
ʻ
Turkiyada   yuz   bergan   “Yosh   turklar”   inqilobi   (“Ikki   sevgi”)   haqida   yozib,
18 adabiyotimizda mavzu va g oyalar ko lamini  kengaytirdi. “Biz va Siz”da esa XXʻ ʻ
asr boshidagi Turkistonning eskilik va yangilik borasidagi kurashini aniq taqdirlar
misolida yoritib berdi.
Avloniy   asosiy   ijodiy   faoliyatining   eng   sermahsul   yillari   1917-yildagi
Oktyabr to ntarishiga kadar bo lgan davrga to g ri keladi.	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Avloniy ijodi  60-yillarning oxiridan o rganila boshlandi.  Hozirda uning turli	
ʻ
janrlardagi asarlaridan namunalar alohida kitoblar holida chop etilgan. 6
Dunyoning   rivojlangan   mamlakatlarida   har   jihatdan   rivojlangan   kishini
tarbiyalash   muammosi   hozirgi   kunning   asosiy   talabi   bo‘lib   turibdi.   Chunki,
jamiyatda   yuz   berayotgan   inqilobiy   o‘zgarishlarni   insonning   o‘zini
o‘zgartirmasdan   amalga   oshirib   bo‘lmaydi.   Ammo,   yangi   kishini   tarbiyalash   o‘z-
o‘zidan emas, balki ijtimoiy munosabatlar yangilanishi  jarayonida amalga oshadi.
Bu jarayonda maktablar tizimi muhim ahamiyat kasb etadi.
Axborot   texnologiyalari   yetakchi   o‘ringa   chiqib   olgan   hozirgi   kunda
rivojlangan   mamlakatlarda   maktablar   tizimini,   ta’lim   mazmunini   yangilash
zaruratga aylandi. Eskicha o‘qitish usullari va metodlari ma’nan eskirib, ta’limning
ilg‘or   pedagogik   texnologiyalarga   asoslangan   metodlari   va   shakllariga   ehtiyoj
kuchaydi.
6
  . Begali Qosimov va boshqalar. Milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti. – Toshkent: Ma’naviyat, 2004.
19 II.BOB. ABDULLA AVLONIY ASARLARIDA TA’LIM TARBIYA
MASALASINING YORITILISHI.
2.1.   Asardagi ta’limiy tarbiyaviy masalalarning  dolzarbligi.
Qadimgi ajdodlarimiz olamning murakkab tabiiy jarayonlarini o‘rganib borar
ekan, insonni, uning ma’naviy-axloqiy kamolotini olamdan tashqarida emas, balki
shu   olamning   ichida   deb   qaraydilar.   Ularning   fikricha,   odam   –   olam   ichidagi
kichik   olam   bo‘lib,   unda   katta   olam   (olami   Kubro)   ning   barcha   xususiyatlari   o‘z
aksini   topgandir.   Bu   hol   olamni   to‘la   tasavvur   qilishdan   oldin   odamni,   inson
olamini yaxshi bilishni taqozo etadi. Shu nuqtai-nazardan qaraganda, hozirgi davr
rivojlangan   mamlakatlarida  insonni   tabiatning   oliy  mahsuli   sifatida,   olamning  bir
parchasi deb qarashda biryoqlamalikka berilib ketish kuzga tashlanadi.
Ta’lim-   tarbiyada   samarali   islohotlarni   amalga   oshirish   talab   etilayotgan
hozirgi   davrda   esa   ilmiy   texnika   taraqqiyoti,   yangi   texnologik   revolutsiya
sharoitida   muvaffaqiyatli   faoliyat   ko‘rsata   oladigan   jamiyat   a’zolarini   yetishtirib
berish,   yosh   avlodni   kasb   –   hunarga   yo‘naltirishda   davlat   xizmatini   hamda   o‘rta
ta’limning   ko‘p   variantli   uchinchi   bosqichini   joriy   etish,   ta’lim   mazmunini
yaxshilashda   pedagogic   vositalarni   qo‘llash,   ta’limda   tashabbuskorlik   va
ijodkorlikka   keng   yul   oshish,   uning   muhim   tizimlarini   yaratish   kabi   chet   el
tajribalarini o‘rganish ayni muddaodir.
Rivojlangan   xorijiy   davlatlarda   ta’limning   mamlakat   ishki   siyosatiga   faol
ta’sir   etadigan   ijtimoiy   jarayon   ekanligi,   e’tirof   qilingan   haqiqatdir.   Shu   tufayli
ham   chet   mamlakatlarda   maktab   ehtiyojini   iqtisodiy   ta’minlashga   ajratilayotgan
mablag‘ miqdori yildan yilga - oshib bormoqda.
Yaponlarda   masalan,   ««maktab   muvaffaqiyati   va   farovonlik   timsoli»«   gina
bo‘lib   qolmay,   ««u   insonlarni   yaxshilaydi»«,   degan   fikr   ishonch   va   e’tiqodga
aylangan.   Ta’lim   to‘g‘risidagi   g‘amxo‘rlik   taniqli   siyosatchilarning   ham   hamisha
diqqat   –   e’tiborida   bo‘lgan.   Shuning   uchun   ham   AQSH   ning   sobiq   Prezidenti
R.Reyganni,   Buyuk   Britaniya   Bosh   vaziri   M.Techcherni,   Fransiya   Prezidenti
20 F.Mettiranlarni   maktab   islohotining   tashabbuskorlari   deb   bejiz   aytishmaydi.
F.Mitteran maktabni  “ Jamiyatini harakatlantiruvchi kuch ”  deb hisoblagan.
Rivojlangan mamlakatlarda pedagogik tadqiqotlarni amalga oshiradigan ko‘p
sonli   ilmiy   muassalar   ishlab   turibdi.   Germaniyada   ularning   ikki   mingdan   ortiq.
Fransiya,   AQSH,   Yaponiyada   ta’lim   tarbiya   nazariyasi   muammolari   bilan   yuzlab
davlat   va   xususiy   tashkilotlar   Universitetlar   pedagogik   tadqiqot   markazlari
shug‘ullanmoqdalar.  Ular   faolitini   esa   xalqaro   ta’lim   markazlari,   masalan,   AQSH
da   xalqaro   instituti   muvofiqlashtirib   bormoqda.   Ko‘pchilikning   faoliyati   o‘quv
dasturini takomillashtirish va qayta qurishga qaratilgan.
Maktab dasturlarini o‘zgartirish ikki asosiy yo‘nalishda: ekstensiv va intensiv
yo‘l bilan amalga oshiriladi.
Birinchi   holatda   o‘quv   muddati   uzaytiriladi,   o‘quv   materiallari   hajmi
ko‘paytiriladi;   ikkinchi   holda   esa   mutlaqo   yangi   dastur   yaratiladi.   Bu   o‘rinda
ikkinchi   yo‘l,   ko‘pchilik   mutaxassislarning   e’tiroficha,   maqbul   hisoblanadi.   1961
yilda   ««Bosh   yangi   bazis»«   tamoyillari   asosida   AQSH   o‘rta   maktablarni   islohot
qilish boshlangan edi. Buning mohiyati shundaki, ingliz tili va adabiyoti (to‘rt yil),
matematika (to‘rt yil), tabiiy bilimlar (uch yil), ijtimoiy fanlar (uch yil), kompyuter
texnikasi   (yarim   yil)   kabilardan   iborat   besh   yo‘nalishdagi   majburiy   ta’lim   joriy
qilindi.
XX asrning 80- yillarida majburiy ta’lim hajmini qisqartirish jarayoni yanada
chuqurlashtirildi.   Hatto   ayrim   kollejlarda   bu   sohada   uch   yangi:   ingliz   tili   va
adabiyoti ,   matematika,   ijtimoiy   bilimlar   bazislari   asosida   ish   olib   borilmoqda.
Ta’limning   boshqa   turlari   esa   ihtisoslashtirish   davrigacha   amalga   oshiriladigan
bo‘ldi.   Amerikadagi   ko‘zga   ko‘ringan   “ Found   Karnegi ”   pedagogik   markazi   bu
dasturni   XXI   asr   dasturi   deb   baholamoqda.   O‘quv   dasturlarini   qayta   qurish
jarayoni G‘arbiy Yevropa davlatlarida ham amalga oshirilmoqda. Masalan,   Buyuk
Britaniyada   ta’lim   vazirligining   tavsiyalariga   muvofiq   o‘quv   rejasi   va   dasturini
ta’lim muassasalarining o‘zlari belgilaydilar mazkur tavsiyalarga muvofiq 50 foiz
o‘quv   soatlari   o‘qitilishi   shart   bo‘lgan   yadrо   predmetlar:   ingliz   tili   adabiyoti
matematika,   din   darsi   jismoniy   tarbiyaga   ajratiladi.   O‘quv   soatlarining   boshqa
21 qismi esa o‘qitilish shart hisoblanib, tanlab olingan predmetlarga (gumanitar, tabiiy
matematik) ajratiladi.
80-yillardan boshlab Buyuk Britaniyada ham AQSH dagi singari o‘rganilishi
majburiy   bo‘lgan   fanlar   doirasi   kengaytirildi.   Ingliz   tili   va   adabiyoti,   matematika
va   tabiiy   fanlar   o‘quv   setkasining   yadrosini   tashkil   etadigan   bo‘ldi.   Qolgan
predmetlarni  tanlab  olish   o‘quvchilar   va  ota-   onalar   ixtiyoridadir.   “ Yangi   dunyo ”
ning   pedagogik   g‘oyalari   Fransiya   va   Germaniya   ta’limiga   ham   sezilarli   ta’sir
etayotir. Germaniya to‘liqsiz o‘rta maktablarida asosiy predmetlar bilan bir qatorda
tanlab olinadigan ximiya, fizika, chet tillari kiritilgan o‘quv dasturlari ham amalga
oshirilayotir. Bu o‘quv dasturi tobora to‘liqsiz o‘rta   maktab doirasida chiqib, o‘rta
maktablar va gimnaziyalarni ham qamrab olmoqda.
Fransiya   boshlang‘ich   maktablarida   ta’lim   mazmuni   ona   tili   va   adabiyoti
hamda   matematikadan   iborat   asosiy,   tarix,   geografiya,   aholishunoslik,   tabiiy
fanlar,   mehnat   ta’limi,   jismoniy   va   estetik   tarbiya   kabi   yordamchi   predmetlarga
bo‘linadi.
Yaponiya   maktablari   ikkinchi   jahon   urushida   keyinroq   Amerika   ta’limi
yo‘lidan   bordi.   Lekin   shunga   qaramay,   bu   ikki   mamlakat   o‘quv   dasturida   qator
farqlar ko‘zga tashlanadi. Yaponiyada o‘quv dasturlari jiddiy murakkablashtirilgan
asosiy   fanlar   majmui   ancha   keng,   bir   qator   yangi   maxsus   va   o‘quv   fakultativ
kurslar kiritilgan.
Germaniya   maorifidagi   asosiy   muammo   sobiq   GDR   dagi   ta’limni   bir   xil
milliy   me’yorga   solishdan   iboratdir.   Asosiy   vazifa   sobiq   GDR   dagi   ta’lim
tuzilmasini   yangi   me’yorga   va   o‘lchovga   tushirish ,   oddiy   usul   bilan   GFR   dagi
ta’lim   tizimiga   o‘tkazib   o‘qishdan   iborat.   Ammo,   buning   ham   o‘ziga   xos
muammolari   bor.   Birinchidan   mablag‘   masalasi   bo‘lsa,   ikkinchidan   sobiq   GDR
dagi ta’lim jarayoni qatnashchilarining bu o‘zgarishga munosabatidir.
Germaniyada   ta’lim   davlat   va   jamiyat   tomonidan   ardoqlanayotgan   soha
bo‘lib, u mamlakatning iqtisodiy-ijtimoiy rivojlantirishga barakali hissa qo‘shib
kelmoqda.
22 2.2.   Abdulla   Avloniyning   zamondoshlari   asarlarida   tarbiyaviy   ahloqiy
g‘oyalar.
Maktabgacha   tarbiya   Germaniya   ta’lim   tizimida   muhim   bosqich   hisoblanib,
uning 100 yildan ortiq tarixi bor. Germaniyada bolalar bog‘chalari ta’limning quyi
bosqichi hisoblansada, lekin u davlat ta’lim tizimi tarkibiga kirmaydi.
Eski yerlardagi (sobiq GDR ga kirmagan yerlar) 24000 dan ortiq bog‘chalarni
mablag‘   bilan   ta’minlash   turli   jamoat   tashkilotlari,   xayriya
birlashmalari,   korxonalar,   xususiy   shaxslar,   diniy   muassasalar   zimmasidadir.   Ota
onalar ham qisman pul to‘laydilar. 3 yoshdan 6 yoshgacha bo‘lgan bolalarning 80
foizi   bolalar   bog‘chasiga   qatnaydi.   Bog‘chalarda   ta’lim   tabaqalashtirib   olib
boriladi.   Germaniyada   bolalar   bog‘chalarida   odatda   bolalar   tushgacha
tarbiyalanadilar.   Kunning   ikkinchi   yarmida   esa   uyda,   oilada   bo‘ladilar.   Kuni
uzaytirilgan   guruhlar   ham   mavjud.   Furqat   o‘zining   eng   yaxshi   lirik   asarlarida
Lutfiy, Navoiy, Fuzuliy, Bobur, Mashrab, Ogahiy singari ustozlarning tajribalariga
suyangan holda o‘zbek lirikasining ifoda imkoniyatlarini kengaytirdi. U she’rlarida
insonning   g‘oyat   murakkab,   to‘liq   tasvirlash   mushkul   bo‘lgan   ruhiy   holatlarini
ifodalay   olish   iqtidorini   ko‘rsatdi.   Furqatning   lirika   sohasidagi   dastlabki   mashq
qilish   davri   g‘oyat   qisqa   bo‘lgan.   Uning   she’rlari   nazm   ahliga   manzur   bo‘lgani
uchun  ham  yosh   yigitlik  yillaridayoq  alohida  devon  tartib  berilgan,  ,,O‘lturg‘usi ”
radifli g‘azaliga Muqimiydek taniqli shoir taxmis bog‘lagan.
Furqat lirikasining katta qismida ko‘p asrlik an’anaga muvofiq, ishq mavzusi
qalamga  olinadi.  Lekin Furqat  o‘z davrining shoiri   edi. Davr   esa  bu  vaqtga kelib
tubdan o‘zgargan, yangilangandi. Binobarin, shoir lirikasida ana shu yangi davrda
yashayotgan   yangi   odamning   muhabbat   quvonchlari,   iztiroblari,   kuzatish-u
xulosalari tasvir etiladi. An’analarga to‘liq rioya qilib yaratilgan lirik she’rda ham
kutilmaganda   zamonning   muammosi   aks   etadi.   Furqat   eng   yuksak   she’riy
an’analar   ruhida,   arab   va   fors   adabiyotining   yuqori   tajribalari   ta’sirida
shakllangani, nozik ruhiy jilvalarni batafsil tasvirlashga intilgani uchun ham shoir
asarlari   tili   Muqimiy   she’rlarinikiga   qaraganda   murakkabroq.   U   turli   xil
23 tuyg‘ularni, chigal hayotiy vaziyatlarni aks ettirishda arab, fors so‘zlaridan unumli
foydalanadi.  “
Furqat   lirikasining   tabiatini,   undagi   yetakchi   yo‘nalishlarni
belgilashda   “Qosido,   ayg‘il   o‘shal   dildorg‘a”   deb   boshlanadigan   g‘azal   alohida
o‘rin  tutadi.   Shoirning   bu  she’rida  uning   olamni   mutasavvuf   ko‘zi   bilan   ko‘rishi,
so‘fiylik tuyg‘ulari bilan his etishi yaqqol namoyon bo‘lgan. Bu g‘azal ham aslida
ishqiy mavzuda.  Lekin bu o‘rinda qalamga  olingan ishq faqat  majoziygina bo‘lib
qolmay,   ilohiy   xususiyatga   ham   ega.   Qizig‘i   shundaki,   shoir   g‘azalning   ilohiy
mohiyatini darrov ko‘z-ko‘z qilmaslikka, pardada tutib turishga urinadi:
Qosido, ayg‘il o‘shal dildorg‘a,
Bir tarahhum aylasun men zorg‘a.
Ikkinchi   baytda   o‘zining   ma’shuqa   rahm-shafqatiga   zorligi   sababini
izohlaganday bo‘ladi:
Tushti savdoyi judolig‘ boshima,
Yurmisham rasvo bo‘lub bozorg‘a.
Jo‘ngina   so‘zlardan   iborat   bu   bayt   zamiriga   teran   mazmun   yashiringan.
Chunonchi,   “ savdoyi  judolig‘ ”   birikmasi  Allohdan ayriliqni,   “ bozor ”   esa dunyoni
anglatadi. Yaratgandan judolik oshiq   “ rasvo ” ligiga sababdir. Keyingi baytda shoir
o‘z holatini o‘zgalar nazari bilan baholaydi:
Ba’zilar holim ko‘rub   majnun dedi ,
Bilmaganlar o‘xshatur hushyorg‘a.
Oshiqning   holini   ko‘rganlar   uning   ««majnun»«-telba   ekanligini   aytishadi,
bilmaganlar  esa  sog‘   odamga  o‘xshatishadi.   Chin  ishq  yo‘lida  dunyodan kechish,
o‘tkinchi   dunyoning   omonat   tartiblaridan   yuz   o‘girish-majnunlik   belgisi.   Oshiq
o‘zining   ishq   ahlidan   ekanini   biladi.   Faqat   bilmaganlargagina   u   oddiy   odam
ko‘rinadi. To‘rtinchi baytda ana shu ikki xil munosabat tufayli yuzaga kelgan holat
tasvirlanadi.
G‘azalning   beshinchi   baytida   shoir   ko‘nglidagi   so‘fiyona   tuy-g‘ularni   ochiq
bildiradi.   She’rning   asl   tasavvufiy   mohiyati   ham   ayni   shu   o‘rinda   namoyon
24 bo‘ladi.   G‘azalning   qahramoni   haqiqiy   ishq   yo‘lida   har   qanday   sinovga
tayyorligini bayon etadi:
No‘sh etib avval muhabbat bodasin,
So‘ng osilay Mansur osilg‘on dorg‘a.
Ma’lumki,   mashhur   so‘fiy   Mansur   Xalloj,   azbaroyi   Allohga   bo‘lgan   hadsiz
muhabbati   haqi,   o‘zidan   kechib,   “ men ” ligini   yo‘qotib:   “ An   al-Haq ” ,   ya’ni   “ Men
xudoman ” ,  degan  va  johillar   tomonidan   dorga  tortilgan.  Furqat  ham  g‘azalda   o‘z
muhabbati miqyosini, darajasini buyuk Mansurning holatiga mengzaydi. Shoir bu
qadar   yuksak   tuyg‘ularni,   odamni   o‘zidan   kechishga   olib   boradigan   holatlarni
hamma ham tushunavermasligini shunday ifoda etadi:
Dilda ohi bo‘lmog‘on bedardni,
Mahram etma har nechuk asrorg‘a.
Chindan ham kishining dardiga begonalik, uning o‘ziga begonalikdir. Chunki
dard-ko‘ngil   hosilasi.   Inson   ko‘nglini   angla   magan   kimsa,   qon   jihatdan   unga
qanchalik   yaqin   bo‘lmasin,   baribir   begonadir.   Shu   bois   shoir   bedardga   ko‘ngil
sirlarini aytmaslik kerak, deb hisoblaydi. G‘azalning teran va zalvorli ma’nosiga u
qadar   mos   kelmaganday   tuyuladigan   bir   qadar   yengil   ohang   uning   o‘qilishi   va
anglanishini osonlashtirgan. She’rga o‘zgacha tarovat, shira bag‘ishlagan. 7
2.3.   A.Avloniyning   “Turkiy   guliston   yoxud   axloq”   asarida   keltirilgan
masalalar
Shoirning   “ Muncha  zolim  bo‘lmish  ul   xunrez   tarso  ko‘zlaring ”   misrasi   bilan
boshlanadigan   g‘azali   an’anaviy   yo‘sinda   bitilgan.   Furqat   ma’shuqaning   ko‘zlari
oshiqqa   turfa   yo‘llarda   azob   berayotganini   o‘zigagina   xos   mahorat   bilan   aks
ettiradi:
Muncha zolim bo‘lmish ul xunrez tarso ko‘zlaring,
Kim solur islom eliga sho‘r-u g‘avg‘o ko‘zlaring.
Mumtoz   shoirlar   yor   vujudining   har   bir   muchasidan   yog‘iladigan   azoblarni
tasvirlashning   boy   an’anasiga   ega.   Bunda   ma’shuqaning   kiyimidan   tortib,   ko‘zi,
qoshi,   kipriklari,   tishlari,   qo‘llari   turli   yo‘llar   bilan   oshiqqa   azob   berishi
7
  Abdulla Avloniy..Turkiy guliston yoxud axloq - Toshkent: Yoshlar nashriyot uyi, 2019.
25 tasvirlanardi.   Furqat   birgina   ko‘z   vositasida   ma’shuqa   oshiqni   qanday   og‘ir
holatlarga   solganligini   shunday   yangicha   ifodalaydiki,   shoir   mahoratiga   tan
bermaslik   mumkin   emas.   G‘azalning   dastlabki   baytlarida   yorning   ko‘zlari   qon
to‘kuvchi,   gunohkor ,   mo‘minlar   orasiga   g‘avg‘o   soluvchi,   zulfi   esa   ko‘ngillarni
band etguvchi sifatlari bilan ko‘rsatiladi. Uchinchi baytda ko‘zlarning  “ vazifasi bir
qadar o‘zgarganday bo‘ladi:
Ketkil ul yon deb, ishorat qilsa har gah qoshlaring,
Kel beri deb, aylashur ohista imo ko‘zlaring.
Fitrat vataniga qaytgach,   Buxoro   jadidlarining tashkilotchilaridan biri sifatida
xalqni   ma rifat   va   madaniyatdan   bahramand   qilish   uchun   astoydil   kurashdi,ʼ
xususan   u   Buxoroning   turli   tumanlarida   o‘qituvchilik   qilib,   jadidchilik   g‘oyalarini
keng   targ‘ib   etdi.   1915-yildan   „Yosh   buxoroliklar“   harakatining   so‘l   qanotiga
boshchilik qildi.   1916-yilga qadar buxorolik jadidlar yakdil va yagona jabha bo‘lib
ish   olib   borgan   bo lsalar,   keyinchalik   ular   ikkiga   bo‘linib   ketadilar.	
ʻ   Abdulvohid
Burhonov   boshchiligidagi   jadidlarning   bir   qismi   eski   tarzda   faqat   ma rifat-	
ʼ
madaniyat   tarqatish  yo‘lini  tutgan  bo‘lsa,  ularning boshqa  bo‘lagi   Fitrat,   Fayzulla
Xo‘jayev   kabi   chet   mamlakatlarda   o‘qib   kelgan   yoshlar   omma   o‘rtasida   ma rifat
ʼ
va   madaniyat   tarqatish   bilan   birga   amirga   qarshi   kurashishni   ham   yoqlab
chiqadilar.  Bunday bo‘linishning asosiy sabablari:
 Turkiston   o‘lkasi,   shu   jumladan   Buxoro   amirligidagi   ijtimoiy-
iqtisodiy   va   siyosiy   vaziyatning   og‘irligi,   rus   podshosi   va   amirlikning   ikki
yoqlama zulmkorlik siyosati;
 bolsheviklarning   mahalliy   xalq   o‘rtasida   yurgizgan   tashviqot   va
targ‘ibotlari ta siriga ishonuvchanlik;	
ʼ
 mahalliy xalq vakillarining siyosiy  vakuumda saqlanganligi,  ularning
siyosat   borasidagi   g‘oyaviy-nazariy   saviyasining   yetarli   darajada
rivojlanmaganligi.
26 Fitrat   1917-yilgi   fevral   voqealaridan   so‘ng   jadidlarning   Buxorodagi   ahvoli
murakkablashgach,   Samarqandga   ko‘chib   borib   1917-yil   aprelidan   1918-yil
martigacha   chiqib   turgan   „Hurriyat“   gazetasiga   muharrirlik   qiladi   (1917-yilgi   27-
sonidan   1918-yilgi   87-sonigacha),   gazeta   ishlarini   rivojlantirish   maqsadida   Fitrat
nashriyotga   O‘rta   Osiyo   jadidchiligining   darg‘asi,   muftiy   Mahmudxo‘ja
Behbudiyni   taklif   etadi.   Ayrim   ma lumotlarga   qaraganda   Fitrat   shu-ʼ
yillarda   „Ittihodi taraqqiy“   tashkiloti Eski Buxoro bo‘limining raisi ham bo‘lgan..
1918-yil   martdagi   Kolesov   voqeasidan   keyin   u   Toshkentga   keldi.
Dastlab   Xadradagi   maktabda,   may-iyun   oylaridan   boshlab   Turkiston   musulmon
dorilfununi   qoshida   tashkil   topgan   dorulmualliminda   til   va   adabiyotdan   dars
berdi.   1919-1920-yillarda   Afg‘oniston   Amirligining   Toshkentdagi   vakolatxonasida
tarjimonlik qildi.
.   Abdulla   Avloniy   pedagog   sifatida   bola   axloqiga,   tarbiyasiga   alohida   e’tibor
beradi.   Uning   fikricha,   bolalarda   axloqiy   xislatlarning   tarkib   topishida   ijtimoiy
muhit, oilaviy sharoit va bolaning atrofdagi kishilar katta ahamiyatga ega. Haqiqiy
insoniy   axloqni   o‘zida   barqaror   qilgan   yaxshi   kishilar   yoshlarga   yaxshi   ta’sir
ko‘rsatadi   va   ularning   mehr-shafqqatli,   sofdil   va   maqbul   bo‘lib   tarbiyalanishi
uchun   zamin   hozirlaydi.   “Turkiy   guliston   yoxud   axloq”   asari   barcha   pedagog   va
ruhshunoslar   uchun   qo‘llanma   sifatida   foydalanuvchi   asar   bo‘lib   qoldi.   Asarda
insonlarni   “yaxshilikka   chaqiruvchi,   yomonlikdan   qaytaruvchi   bir   ilm”   –   axloq
haqida   fikr   yuritiladi.   Axloq   bu   xulqlar   majmuidir.   Xulq   esa   ezgulik   yoxud
razillikning   muayyan   bir   insonda   namoyon   bo‘lish   shakli.Binobarin,   har   bir   xulq
yezgulik   va   oliyjanoblikning   yoki   razillik   va   badbinlikning   timsoli.   Shu   jihatdan
ular   yaxshi   va   yomonga   bo‘linadilar.   Lekin   bular   har   bir   insonda   o‘z-o‘zidan
paydo bo‘lmaydi, shakllanmaydi. Ularning shakllanishi uchun ma’lum bir sharoit,
tarbiya   kerak   deb   ta’kidlaydi.   Abdulla   Avloniyning   shaxsning   ma’naviy   axloqiy
rivojlanganlik   darajasini   aniqlash   borasidagi   fikr-mulohazalari   ham   diqqatga
sazovordir.   Olim:   “…   so‘z   insonning   daraja   va   kamolini,   ilm   va   fazlini   o‘lchab
27 ko‘rsatadurg‘on tarozisidir. Aql sohiblari kishining dilidagi fikr va niyatini, ilm va
quvvatini,   qadr   va   qimmatini   so‘zlagan   so‘zidan   bilurlar…”,   -deb   ta’kidlaydi.
Abdulla   Avloniy   ko‘plab   ma’naviy-axloqiy   sifatlarni   o‘z   asarlarida   ta’riflaydi.
Jumladan, “haqqoniyat deb ishda to‘g‘rilik, so‘zda rostlikni aytilur. Inson bo‘stoni
salomatga, gulzori  saodatga  haqqoniyat  yo‘li ila chiqar. Insoniyatning ildizi  o‘lan
rahmdillik,   haqshunoslik,   odillik   kabi   eng   yaxshi   sifatlarning   akasi
haqqoniyatdur…”.   “Hayo   deb   ishda,   so‘zda   odobni   rioya   qilmakka   aytilur.   Hayo
dilni   ravshan   qiladurgan   bir   nurdirki,   inson   har   vaqt   shul   ma’naviy   nurning
ziyosiga muhtojdir. 
                  Shariat   buyurmagan,   odamlar   suymagan   ishlarni   ishlamoq   g‘iybat,   hajv,
masxara,   safsata,   so‘puv   kabi   odamlarning   nafsiga,   iffatiga   tegadurgan   odobsiz
so‘zlarni   so‘zlamak   zo‘r   odobsizlikdir.   Iffatning   pardasi,   vijdonning   niqobili,
hayodir”. Abdulla Avloniyning fikricha, hayo ishda va gapirayotgan har bir so‘zda
odob-axloqqa   rioya   qilishdir.   Shariat   buyurmagan,   odamlarga   yoqmaydigan
ishlarni qilish, g‘iybat qilish, birovni masxara qilish, bundan tashqari odamlarning
nafsiga   tegadigan   odobga   to‘g‘ri   kelmaydigan   so‘zlarni   aytish   odobsizlikdir.
Haqiqatan   ham,   Abdulla   Avloniy   tomonidan   qariyb   ikki   asr   oldin   aytilgan
yuqoridagi fikrlar hozirgi zamon bilan hamohangdir.
28 III.BOB.TURKIY GULISTON YOHUD AXLOQ ASARIDAGI KOMIL
INSON TARBIYASIGA OID ILGARI SURILGAN G‘OYALAR .
3.1. A.Avloniyning “Turkiy guliston yoxud axloq” asarining  komil inson
tarbiyasidagi o‘rni .
  “Turkiy   Guliston   yoxud   axloq”   asari   boshidan   oxirigacha   insonni
ta’limtarbiyaga,   axloqli   bo‘lishga   chorlovchi   asardir.   Asarning   boshi   ham   aynan
“Axloq” mavzusi bilan boshlanadi. 
AXLOQ.Insonlarni yaxshilikg‘a chaqirguvchi, yomonlikdan qaytarguvchi bir
ilmdur.   Yaxshi   xulqlarning   yaxshiligini,   yomon   xulqlarning   yomonligini   dalil   va
misollar ila bayon qiladurgan kitobni axloq deyilur. Axloq ilmini o‘qub, bilub amal
qilgan kishilar o‘zining kim ekanin, janobi Haq na uchun xalq qilganin, yer yuzida
nima ish qilmak uchun yurganin bilur. Bir kishi o‘zidan xabardor bo‘lmasa, ilmni,
ulamoni, yaxshi kishilarni, yaxshi narsalarni, yaxshi ishlarning qadrini, qimmatini
bilmas. O‘z aybini bilub, iqror qilub tuzatmakg‘a sa’y va ko‘shish qilgan kishi chin
bahodir   va   pahlavon   kishidur.   Rasuli   akram   nabiyyi   muhtaram   afandimiz:
««Mezon   tarozusiga   qo‘yiladurgan   amallarning   ichida   yaxshi   xulqdan   og‘irroqi
yo‘qdur. Mo‘min banda yaxshi xulqi sababli kechasi uxlamasdan, kunduzlari ro‘za
tutub ibodat qilgan kishilar darajasiga yetar»«, – demishlar. 
XULQ .   Inson   ikki   narsadan   murakkabdur.   Biri   jasad,   ikkinchisi   nafsdur.
Jasad ko‘z ila bor narsalarni ko‘rur. Ammo nafs idrok ila yaxshini yomondan, oqni
qoradan ayirur. Jasadning ham, nafsning ham biror surati bordurki, yo yaxshi va yo
yomon bo‘ladur. 
YAXSHI   XULQ,   YOMON   XULQ   Axloq   ulamosi   insonlarning   xulqlarini
ikkiga   bo‘lmishlar   Agar   nafs   tarbiyat   topib,   yaxshi   ishlarni   qilurga   odat   qilsa,
yaxshilikg‘a   tavsif   bo‘lub,   ««yaxshi   xulq»«   agar   tarbiyatsiz   o‘sub,   yomon
ishlaydurgan bo‘lub ketsa, yomonliqg‘a tavsif bo‘lub ««yomon xulq»« deb atalur.
««Qush uyasinda ko‘rganin qiladur»«. Inson javhari qobildur.  8
8
  Abdulla Avloniy..Turkiy guliston yoxud axloq - Toshkent: Yoshlar nashriyot uyi, 2019.
29 Agar   yaxshi   tarbiya   topib,   buzuq   xulqlardan   saqlanub,   go‘zal   xulqlarga
odatlanub katta bo‘lsa, har kim qoshida maqbul, baxtiyor bir inson bo‘lub chiqar.
Agar tarbiyatsiz, axloqi buzulub o‘ssa, Allohdan qo‘rqmaydurgan, shariatga amal
qilmaydurgan, nasihatni qulog‘iga olmaydurgan, har xil buzuq ishlarni qiladurgan,
nodon,   johil   bir   rasvoyi   olam   bo‘lub   qolur.   Abdulla   Avloniy   tarbiyani   tug‘ulgan
kundan   boshlash   kerakligini,   aynan   shu   paytdan   axloqimizni   go‘zal   qilib
borishimizni, zehnimizni ham ravshanlashtirishimizni 
“Turkiy   guliston   yoxud   axloq”   asarida   aytib   o‘tgan.   Bundan   tashqari,
“Tarbiyani inson qayerdan olishi kerak”,- degan savolga birinchi navbatda, uydan
olish   kerakligini   va  farzandiga   tarbiya   berish,   avvalo,  onaning   vazifasi   ekanligini
ta’kidlagan.   Kishiga   onaning   tarbiyasidan   tashqari   maktab   va   madrasaning
tarbiyasi  ham, bundan tashqari tarbiya berish otaning, muallimning, mudarrisning
va hukumatning ham vazifasi ekanligini aytgan. 
Yoshlarga   ma’naviyatning   ma’no-mazmunini,   uning   inson   va   jamiyat
hayotidagi   o‘rni   va   ahamiyatini   tushintirishga,   ruhiy-ma’naviy   oziq   berish,
dunyoqarashini   yuksaltirishga   xizmat   qiladi.   Maktablarda   ham   o‘quvchilarning
tarbiyasini yaxshilashga, ularni namunali xulqqa, axloqiy sifatlarini rivojlantirishga
yo‘naltiruvchi   turli   anjumanlar,   davra   suhbatlari,   bahsmunozaralar,   uchrashuvlar
uyushtirish,   ma’naviy   tarbiyaning   mazmunmohiyatini   o‘quvchilarga   tushunarli
tarzda   izohlab   beradigan   qo‘llanma   va   tavsiyalar   tayyorlash   kerak.   Xulosa   qilib
aytganda,   yoshlarni   yuqorida   ko‘rsatilgan   usullar   yordamida   ma’naviy-ma’rifiy
ruhda tarbiyalash barkamol avlodni shakllantirishdagi muammolarni bartaraf etishi
mumkin.
Axloq— kishilarning bir-birlariga, oilaga, jamiyatga bo lgan munosabatlaridaʻ
namoyon   bo ladigan   xatti-harakatlari,   xulq-atvorlari,   odoblari   majmui.Insoniyat	
ʻ
taraqqiyotida   axloq   muhim   o rin   tutadi.   Sharqning   buyuk   mutafakkirlari   insonni	
ʻ
Axloqiy   kamol   toptirish,   uni   har   tomonlama   rivojlantirish,   ma naviy   qiyofasini	
ʼ
shakllantirish   jamiyat   taraqqiyotining   muhim   omillaridan   biri,   deb   qarashgan.
Inson   axloqiy,   umuman   ma naviy   va   ma rifiy   jihatdan   kamol   topishi   jarayonida	
ʼ ʼ
turli  tarixiy bosqichlardan — johillik, nodonlikdan ilmga, yovuzlikdan ezgulikka,
30 vahshiylikdan   insoniylikka   o tarkan,   jamiyat   ham   shu   tariqa   rivojlanadi.   Ikkiʻ
muqobil ibtido — yovuzlik va ezgulik, jaholat va kamolatning o zaro kurashi inson	
ʻ
va   jamiyat   taraqqiyotini   belgilagan,   inson   aqlzakovat   sohibi   sifatida   o zini	
ʻ
anglashiga olib kelgan. Bu ikki mukrbil kuch kurashi jamiyatdagi mavjud ijtimoiy
munosabatlarda   ifodalansa,   insonga   nisbatan   uning   ichki   olamiga   xos   nafs   bilan
qalb, aql bilan aqlsizlik o rtasidagi kurashda ifodalanadi. Axloq muayyan jamiyat	
ʻ
va davrda o zgarishlarga uchrashi, rivojlanishi, so nishi mumkin. Har bir xalqning	
ʻ ʻ
yoki   millatning   o ziga   xos   axloqi   bilan   bir   qatorda,   umumbashariy   Axloq	
ʻ
me yorlari   ham   bor.   Bunday   axloq   me yorlari   jamiyatning   umumiy   taraqqiyotiga	
ʼ ʼ
samarali ta sir ko rsatadi. 	
ʼ ʻ
Axloqning   shakllanishida   va   uning   ijtimoiy   o rnida   dinning   ahamiyati   katta.	
ʻ
Dinning asosiy maqsadlaridan biri, insonga yomonlikning zararlarini bayon qilish
hamda   yomon   yo lga   kirib   ketganlarni   to g ri   yo lga   da vat   etishdir.   Dinlarda	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
to g ri   yo lga   chorlash,   umuman   yaxshilik   va   yomonlik   tushunchasi   turlicha	
ʻ ʻ ʻ
bo lishi,   hatto   bir-biriga   zid   kelishi   mumkin.   Zardushtiylikning   muqaddas   kitobi
ʻ
Avestoda   yaxshilik   va   ezgulik   xudosi   Ahuramazda   bilan   yomonlik   va   yovuzlik
xudosi Anxramaynu o rtasidagi  kurash abadiy davom etadi, Axloq bu kurashning	
ʻ
ifodasidir,   degan   g oya   ilgari   suriladi.   Xristianlik,   yahudiylik.   Dinlarda   ham	
ʻ
yaxshilik   va   yomonlikning   o z   ifodasi   bor.   Islomda,   uning   muqaddas   kitobi	
ʻ
Qur oni   Karimda   Axloq   masalasiga   alohida   e tibor   berilgan.   Qur oni   Karim	
ʼ ʼ ʼ
bajarishga   buyurgan   yaxshi   xulqlarga   insonlar   amal   qilishsa,   o zlari   uchun   katta	
ʻ
baxtga   sazovor   bo ladilar.   Qur oni   Karimda   to g ri   yo lga   yurishlik   istiqomat	
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
(o zini o zi isloh qilish) tushunchasida ifodalangan. 	
ʻ ʻ 9
9
 Abdulla Avloniy. Tanlangan asarlar. . – Toshkent: 2008 .
31 3.2. Abdulla Avloniyning didaktik  asarlari
Abdulla   Avloniy   o‘z   ona   tilini   mukammal   bilish,   har   bir   so‘zni   o‘z   o‘rnida
ishlatish,   milliy   adabiy   tilning   taraqqiysi   uchun   jonkuyarlik   qilish   zarur,   deydi:
“Har   bir   millatning   dunyoda   borligini   ko‘rsataturg‘on   oynai   hayoti:   til   va
adabiyotidur. Milliy tilni yo‘qotmoq millatning ruhini yo‘qotmoqdur. Hayhot! Biz
Turkistonliklar   milliy   tilni   saqlamoq,   bir   tarafda   tursin   kundan-kun   unutmoq   va
yo‘qotmoqdadurmiz.   Tilimizning   yarmiga   arabiy,   forsiy   ulangani   kamlik,   bir
chetiga   rus   tilini   yopishtirmoqdadurmiz.   Durust,   rus   tilini   bilishimiz   kerak,   lekin
o‘z yerinda ishlatmoq va so‘zlamoq lozimdur. Zig‘ir yog‘i solub, moshkichiri kabi
qilub, aralash-quralash qilmoq tilning ruhini buzadur. ...Bobolarimizga yetushg‘on
va   yarag‘on   muqaddas   til   va   adabiyot   bizga   ham   kamlik   qilmas.   O‘z   uyimizni
qidirsak   va   axtarsak,   yo‘qolganlarini   ham   topamiz.   Yo‘qolsa   yo‘qolsin   o‘zi
boshimga   tor   edi”,   -   deb   Yevropa   qalpog‘ini   kiyub,   kulgi   bo‘lmoq   zo‘r   ayb   va
uyatdur”.   Avloniy   so‘zlashuv   odobiga   ham   alohida   e’tibor   beradi.   U   so‘zning
inson qadr-qimmatini belgilashdagi mohiyatiga yuqori baho berib: “So‘z insonning
daraja va kamolini, ilm va fazlini o‘lchab ko‘rsatadurgan tarozusidir. 
Aql   sohiblari   kishining   tilidagi   fikr   va   niyatini,   ilm   va   quvvatini,   qadr   va
qimmatini so‘zlagan so‘zidan bilurlar” , — deydi. Ilmiy tadqiqot ishida o‘rganilgan
ilmiy,   pedogogik   va   badiiy   manbalar   tahlili   va   amalyotdagi   holatni   o‘rganish
shundan   dalolat   berdiki   boshlang‘ich   sinf   o‘quvchilarining   “Ona   tili   va   o‘qish
savodxonligi”   hamda   “Tarbiya”   darsliklariga   A.Avloniyning   “Turkiy   Guliston
yoxud   axloq”   asaridan   hamda   hadislardan   namunalar   kiritish   kerakligi,
boshlang‘ich   sinf   o‘quvchilariga   birinchi   sinfdanoq   iqtisodiy   ta’lim   va   iqtisodiy
tarbiya   berib   borish,   ona   tilini   mukammal   o‘rgatish,   maktab   darsliklarida
hadislardan   namunalar   kiritish   dolzarb   muammolar   ekanligi   aniqlandi.   Bunda   bir
qancha   adabiyotlar,   maqolalar,   maktab   darsliklari,   maktablardagi   ta’lim
jarayonlari,   internet   manbalari   o‘rganib   chiqildi.   Ilmiy,   pedogogik   va   badiiy
manbalar   tahlili   va   amalyotdagi   holatni   o‘rganishdan   kelib   chiqib   quyidagi   taklif
va tavsiyalar berildi. 
32 1.   Boshlang‘ich   sinf   o‘quvchilarini   tarbiyalashda   A.Avloniyning   “Turkiy
Guliston   yoxud   axloq”   asaridan   keng   foydalanish,   darsliklarda   hamda   darsdan
tashqari   mashg‘ulotlarda   ushbu   asardan   namunalar   keltirish.   Binobarin,   bu   asar
boshlang‘ich   sinf   o‘quvchilarini   ma’naviyatini   o‘stirishda   muhum   manba
hisoblanadi. 
2.   O‘tkazilgan   so‘rovnomalar   natijalaridan   kelib   chiqib,   boshlang‘ich   sinf
o‘quvchilariga   ona   tilini   mukammal   o‘rgatish,   keyingi   o‘rinlarda   chet   tillarini
o‘rgatish; 
3.   Nafaqat   o‘quvchilarni   balki   o‘qituvchilarga   ham   A.Avloniyning   “Turkiy
Guliston   yoxud   Axloq”   asarini   o‘qishlari   kerakligi;   (Tadqiqot   natijasida   42   %
o‘qituvchini bu kitob haqida bilmasligi aniqlandi) 
4.   Boshlang‘ich   sinf   “Ona   tili   va   o‘qish   savodxonligi”   hamda   “Tarbiya”
darsliklariga hadislardan namunalar keltirish; 
5.   Boshlang‘ich   sinf   “Ona   tili   va   o‘qish   savodxonligi”   hamda   “Tarbiya”
darsliklarida keltirilgan tarbiyaviy hikoyalarni hadislar bilan dalillash; 
6.   Boshlang‘ich   sinf   o‘quvchilariga   1-sinfdanoq   iqtisodiy   bilimlar   berib
borish, buni darsliklarga kiritish; 
7. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarini ilmiy-metodik tavsiyalar hamda nazariy
bilimlar   bilan   qurollantirish.   Semenar   treninglar   o‘tkazish.   Chunki,   boshlang‘ich
sinf o‘quvchilarini ma’naviyatini shakllantirishda ular asosiy kuch hisoblanadi. 
8. Oliy o‘quv yurtlarida o‘qiyotgan bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarini
tarbiyaviy   faoliyatga   tayyorlashda   ularning   sharq   mutaffakirlari   asarlarini
o‘rganishlariga alohida e’tibor berish.
Abdulla   Avloniy   pedogogika   soxasiga   ulkan   hissa   qo‘shdi.   Yosh   avlodni
tarbiyalashda   yo‘lida   butun   umrini   ma’rifatga   bag‘ishladi.   Uning   pedagogik
qarashlarida   insonning   o‘z   Vataniga   tiliga   bo‘lgan   muhabbat,   tarbiyasi,   ma’rifati
jamiyat   rivoji   uchun   xizmat   qilish   kerakli   yaqqol   ko‘zga   tashlanadi.   Ayniqsa,
uning  “Turkiy  Guliston  yoxud  axloq”  asari   yosh  avlodni  tarbiyalashda   juda  katta
ahamiyatga   molikdir.   Axloqiy-didaktik   yo‘nalishda   yozilgan   ushbu   noyob   va
mukammal   bu   kitob   har   tomonlama   yetuk,   sog   ‘lom   fikrli   kelajak   avlod   va
33 zamonaviy   pedagoglarni   tarbiyalashga   xizmat   qildi.   Bu   asarda   mutafakkir
vatanparvarlik,   ona   tliga   muhabbat,   do   ‘stlik,   vijdoniylik,   hilmlilik,   aql,   jaholat,
g‘azab   kabi   xislat   va   illatlar   haqida   fikr   yuritadi   va   xulosalar   chiqaradi.   Abdulla
Avloniy   ushbu   asarida   zamonaviy   pedagogikaning   nazariy   va   amaliy   asoslarini
yaratdi   va   asar   zamonaviy   pedagoglar   tayyorlashga,   darslik,   qo‘llanmalar
yaratilishiga   asos   bo‘ldi.   Zero,   bu   inson   pedagogika   fanining   asoschisidir.   Uning
pedagogika, tarbiya haqidagi fikrlari bugungi kunda ham muhim hisoblanadi.
  Abdulla   Avloniy     yosh     avlodni     tarbiyalash     borasida   ulkan   madaniy  
ma’rifiy       meros   qoldirgan     shahs     sifatida   tarixda     iz   qoldirdi.       Uning   “Birincni
muallim”asari ta’limiy va tarbiyabiy asardir.    Prezidentimiz qa’chon ta’lim-tarbiya
haqida   gapiradigan   bo‘lsa,albatta   Abdulla   Avloniy   haqida   to‘xtalib   o‘tadi.Uning
ibratomuz   so‘zi   va   ishini   misol   qilib   aytdi:   “Men   Avloniyning   “Tarbiya   bizlar
uchun   yo   hayot,   yo   mamot,yo   najot,yohalokat,yo   saodat,yo   falokat   masalasidir”
degan   fikrini   ko‘p   mushohada   qilaman   deb   “bu   muallimning   bosib   o‘tgan   hayot
yo‘lini   yoshlarga   ibrat   qilib   ko‘rsatadi.   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti
Shavkat   Mirziyoyevning   2020-yil   8-oktabrdagi   F-5598   son   farmoyishiga   ko‘ra
Vatanimiz   istiqboli,xalqimiz   ozodligi   va   erkinligi,kelajak   avlodlarning   tinch   va
farovon hayotini  ta’minlash  yo‘lida mardona  kurash  olib borib aziz  jonlarini  fido
qilgan   mustabid   tuzum   davrida   qatag‘on   qilingan   ajdodlarimiz   nomini
tiklash,abadiylashtirish   ularning   faoliyati   va   merosini   o‘rganish   qatag‘on
qurbonlari muzeyi tashkil qilish to‘g‘risida qaror qa’bul qilindi
Qator   ajdodlarimiz   shu   jumladan   qatag‘on   qurbonlari     nomlari   oqlandi   ular  
haqidagi     noto‘g‘ri   ayiblovlar   olib     tashlandi   va     nomlari   tiklanib
abadiylashtirilmoqda.   Ulardan   Mahmudxo‘ja   Behbudiy,Abdulla   Avloniy,
Is’hoqxon    Ibrat,Fitrat, Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy    kabi ajdodlarimiz nomi tiklanib
ular   xotirasiga   bag‘ishlangan   haykallar   ,muzeylar,   ijod   maktablari   ochildi.Shular  
jumlasidan     o‘z   asarlarida   o‘zbek   xalqining   eng   yaxshi   an’analarini   ijtimoiy-
siyosiy   hayotida,o‘zbek   xalqining   san’ati   va     adabiyoti,milliy   madaniyatini   xalq
ta’limi   ishlarini   yo‘lga   qo‘yishda   ta’lim-tarbiyaga   oid   hayotiy   masalalar   berishda
katta xizmatlar qilgan adib,jamoat arbobi Abdulla Avloniydir.         Alloma maktab
34 uchun   yaratgan   “Birinchi   muallim”,   “Ikkinchi   muallim”   “Turkiy   Guliston   yoxud
axloq”,    “Maktab Gulistoni” kabi darslik va o‘qish kitoblari xarakterli bo‘lib,yaxlit
bir   tadqiqot   uchun   manba   bo‘la   oladi.Ayniqsa   uning   “Turkiy   Guliston   yoxud
axloq”   asari   axloqiy   va   ta’limiy   tarbiyaviy   asardir.Asar   1913-yilda   yozilgan
bo‘lib,insonlarni   “yaxshilikka   chaqiruvchi,yomonlardan   qaytaruvchi”   bir   ilm-
axloq   haqida   fikr   yuritiladi.   Muallif   bu   kitob   boshlanishiga   “Man   xastayomu
millatim   o‘lmish   nega   bemorq”   degan   retorik   so‘roq   qo‘ygan   va   asar   davomida
ushbu savolga javob berishga harakat qilgan. “Birincni muallim” asarida “qanoat”,    
“Yomonliq jazosi”, “zar qadrini zargar bilar”, “yaxshilik erda qolmas”, “to‘grilik’’,
“ittifoq” deb nomlangan    xikoyalari    bor..
  A.Avloniy “Birincni muallim”asarida shunday deydi:” “Muhtaram muallim  
afandilarimizdan   rijo   qilurmanki,   bizning   “Birincni   muallim”   asarimizdan   ham
olib,   tajriba   qilib   o‘qitib   ko‘rsalar,   chunki   har     gulning   bir   isi,   har   mevaning   bir
ta’m va mazzasi vordur.Bu    “bo‘y’’ va ta’m esa tajriba sohiblarini kashf va ma’lum
o‘lur.   Shoyad,   millat   bolalarina   foidabaxsh   o‘lur   umidinda   bir   necha
muallimlarimizning   iltijolari   ila   ko‘b   vaqt   tajriba   so‘ngindan   bu   risolayi
ojizonamni “Birincni muallim” ismi-la maydoni intishora    qo‘ydim.
  Ma’rifatparvar   muallim   birodarlarimiz   iltifotsiz   qoldurmasalar   kerak.   Inson
nuqsondan   xoli   emasligi   qilgon   amali   ham   qusur   va   xatodan   ori(u)   o‘lmas.   Shul
sababli muallim afandilarimiz har bir qusur va kamchiliklarimdan tanbih va tanqid
ila   ogoh   qilsalar   edi”.[2]   Alloma   darsliklarida   o‘quvchilarni   ilm   olishga
chorlovchi, motivasiya beruvchi sherlar bilan boshlagan, ular quyida ko‘rsatilgan; -
Shavkati inson erur ilm-u adab, -E’tibor etmas anga mol-u nasab.      
U   maktablar   ochib,   shaxsan   o zi   muallimlik   qilish   bilan   birga   maktablarniʻ
darsliklar   bilan   ta minlash   ishiga   katta   hissa   qo shdi.   Uning   qalamiga   mansub	
ʼ ʻ
“Turkiy Guliston yoxud axloq”, “Birinchi muallim”, “Ikkinchi muallim” “Maktab
Gulistoni “asarlari bir necha bor nashr etildi. Bular ichida “Turkiy Guliston yoxud
axloq”   asari   o zbek   klassik   pedagogikasining   ajoyib   namunasi   hisoblanadi.	
ʻ
Abdulla   Avloniy   mazkur   asarni   fors   klassik   shoiri   shayx   Muslihiddin   Sa diy	
ʼ
(1184–1310)ning   “Guliston”   asaridan   ta sirlanib,   unga   taqlid   qilib   yozganligi	
ʼ
35 haqida   shunday   deydi:   “Ban   bu   asari   nochizonami   bir   necha   muallim
birodarlarimning iltijolari ila yozmoq va nashr qilmoqg a g ayrat va jasorat qilmishʻ ʻ
edim.   Alhamdulilloh   val   minna   ikkinchi   tab ihada   muvaffaq   o ldum,   chunki	
ʼ ʻ
Turkiston   maktablarida   o z   shevamizda   (o zbek   tilida   demoqchi)   yozilmish	
ʻ ʻ
mukammal “Axloq kitobi”ning shunday asarga tashna va muhtoj ekanlig i o zum	
ʻ ʻ
muallimlar   jumlasidan   o ldig imdan   manga   ham   ochiq   ma lum   o ldi.   Shuning	
ʻ ʻ ʼ ʻ
uchun   ko p   vaqtlar   tajriba   so ngidan   adibi   muhtaram   shayx   Sa diy   usulida	
ʻ ʻ ʼ
yozmoqni,  garchi   og ir   ish   bol sa   ham,  o zimga   muqaddas   bir   vazifa  ado   qilaroq	
ʻ ʼ ʻ
bu kamchilikni oradan ko tarmakni munosib ko rdim”. 	
ʻ ʻ 10
Demak,   aytish   mumkinki,   “Turkiy   Guliston   yoxud   axloq”   Sa diyning	
ʼ
“Guliston” asari usulida o zbek tilida yozilgan axloq kitobidir. 	
ʻ
Abdulla   Avloniyning   mazkur   asari   1913-yilda   Toshkentda   bosmaxonada
litografik (toshbosma) usulida nashr etildi. Asar bunday darslikka bo lgan ehtiyojni	
ʻ
hisobga   olib   1917-yilda   ikkinchi   marta   chop   qilindi.   Har   ikki   nashr   ham   hajm
jihatidan bir-biridan farq qilmaydi. Faqat birinchisi kotib Abdusalom Abdurahmon
o g li, ikkinchisi kotib Abdul Mannon ibni Abdul Majid (o zbek milliy teatrining	
ʻ ʻ ʻ
mashhur aktyori Mannon Uyg ur Majidov) dastxatidir.	
ʻ                    
3.3. “Turkiy guliston yoxud axloq” asarida tarbiyaviy ahloqiy masalalar .
  Maktab     Maktab   uyi-dopulamon,   Maktab   hayoti   jovidon,   Maktab   safoyi
qalb-u   jon   Gayrat   qilib   o‘qing,   o‘g‘lon!   Maktab   erur   doruladab,   Maktab   erur
ehsoni   Rad,   Maktab   erur   gulzor   ajab,   Gayrat   qilib   o‘qing,   o‘g‘lon!   Alloma
o‘quvchilarni     tarbiyalashda     ularning     fazilatlarini     shakllantirishga, illatlarini     esa
yo‘qotishga    qaratilgan    hikoyalar    ezgan.    Quyida ayrimlarini keltirib    o‘tamiz:  
Yamonliq jazosi   Bir kishining Qosim  ismli  o‘g‘li bore di. Ota va onasining
so‘zig‘a   kirmasdan   har   xil   yomon   ishlarni   qilur   edi.   Bolalar   birla   urushub,
yaqolashub, kiyimlarini yirtub kelar edi. Uyda onasi mehmon uchun asrab qo‘ygan
taom-   larini   yegon   vaqtda,   onasi:   -Qosim   o‘g‘lum!   Taomni   sen   yedingmu?»«   –
desa, Men yeganim yo‘q, mushuk yegandir»«, der edi. Bir kuni otasi ustol ustiga
10
 Abdulla Avloniy. Tanlangan asarlar. . – Toshkent: 2008.
36 bir  tanga  pul  qo‘yub, o‘zi  uxlagan kishi  bo‘lib yotdi. Qosim  kelub, sekin  tangani
olib   og‘zig‘a   soldi.   Shul   vaqt   otasi   ushlab   olmoqchi   bo‘lgonda   tangani   yutub
yubordi.   Tanga   borub,   Qosimning   halqumig‘a   tiqilib,   jon   berdi.   bolalar!
Ko‘rdingizmi, yamonning yamonlig‘i o‘z Ey boshig‘a yetdi.  
QANOAT   Bir kishining Ali va Vali ismli iki o‘g‘li bor edi. Ali qanoatli, Vali
qanoatsiz edi. Bir kun otasi olub kelub, bolalarini sinamoq sizga olma beraman, –
dedi   menga   hammasini   bozordan   olma   uchun   chaqirub,   mana,   .   Vali   tezlik   bila
kelub:   ««Otajon,   bering»«,   –   dedi.   Ali   sekingina   kelub,   manga   birgina   olma
bersangiz bo‘ladur, – dedi. Otasi Alining qanoatiga ofarin qilub, qu- Valiga berdi.
iki   olma   berdi.   Ammo   chog‘iga   olub,   peshonasidan   o‘pub,   olma   bermak   qayda,
balki   qanoatsiz   bo‘lma,   deb   adab   berdi   Qanoat   birla   qorin   to‘yg‘uzursiz,   Qanoat
bo‘lmasa,   ko‘p   och   qolursiz.   Qanoatsiz   kishi   bag‘rini   dog‘lar,   Qanoatlik   kishi
og‘zini yog‘lar.  
ZAR   QADRINI   ZARGAR   BILUR   Bir   kun   bechora   Xurus   ayog‘lari   ila
xashak   arosini   axtarub   turgon   zamonda   bir   dona   marvarid   topdi.   Ul   marvaridni
cho‘qub-cho‘qub,   nola   qilub:”   Oh,   aqlsiz   odam   bolalari!   Hech   narsaga
yaramaydurgon   narsalarni   qadrlik   bilub,   eng   qadrlik   narsalarni   qadrin   bilmaslar.
Hozirda man buni  tobg‘uncha,  bir  dona bug‘doy tobsam  edi, manga  ovqat  bo‘lur
erdi,   –   deb   xafa   bo‘lurdi.   Har   kishi   o‘z   nafsiga   bir   pul   uchun   g‘avg‘o   qilur,
Boshqaga ming so‘m zarar kelsa, qachon parvo qilur. Har kim o‘z qornin adosidur,
agar eshondur, Qushdur, insondur, o‘zining qornig‘a qurbondur.
  YAXSHILIK   YERDA   QOLMAS   Bir   ari   suv   ustinda   uchub   borur   edi.
Birdan   suvga   yiqilub   ketdi.   Qanotlari   ho‘l   bo lib   ucharga   kuchi   yetmadi.   O larʻ ʻ
holatga   yetdi.   Buni   bir   Kabutar   ko rub,   Ariga   rahmi   kelub,   darhol   bir   cho‘bni	
ʻ
tishlab, suvga tashladi. Bechora Ari bu cho bni kema qilub, suv balosidan qutuldi.	
ʻ
Arodan ko‘p o‘tmadi. Bir bola tuzoq qo‘yub, Kabutani tutmoqchi bo‘ldi. Ari buni
ko rgon   zamon   kelub,   bolani   qulog‘in   qulog‘ini   choqdi.   Bola   qulog‘i-   ning	
ʻ
alamidan tuzoqni tashlab, qulog‘ini ushladi. Kabutar vaqtni g‘animat bilub, uchub
ketub o‘limdan qutuldi. Yaxshilik qilsang, bo‘lur joning omon, Yaxshilikdan hech
37 kishi   qilmas   ziyon,   Yaxshi   so‘z   birlan   ilon   indan   chiqar,   So‘z   yamon   bo‘lsa,
pichoq qindan chiqar.  
TO‘G‘RILIK   Bir   kampirning   uyinda   bir   tup   balx   tuti   bor   edi.   Niho-   yatda
to‘g‘ri  o‘sgan edi. Bechora kampirning shul  tutdan boshqa hech narsasi  yo‘q edi.
Pishgan   vaqtda   qurutub   olub,   bordonga   solub,   boylarga   tortuq   qilub,   pul   olub,
butun   avqotini   tut   sotub   o‘tkarur   edi.   Bir   kun   ul   shaharning   podshohi   bir   ayvon
solmoqchi   bo‘lub,   ustun   oxtarganda   kampirning   tuti   to‘g‘ri   keldi.   Podshoh   tutni
ming   oltunga   sotub   oldi.   Bechora   kampir   boy   xotun   bo‘lub   qoldi.   Bir   kun   tutni
ko rgali   bordi.   Ko‘rdiki,   tuti   jannat   kabi   bir   ayvon   o rtasinda   turubdur.   Kampirʻ ʻ
tutiga qarab dediki: Ey tutim, to‘g‘rilig‘ing qildi bizi davlatga yor, Egri bo‘lsang,
san   o‘tun   bo‘lg‘ay   eding,   man   xor-zor,   To‘g‘rilar   jannatning   ayvonindadur,
O‘g‘rilar ranj-u alam konindadur.  
Ittifoq   Hayvonlar   ichida   eng   kichiklari   chumolilardur.   Lekin   o‘zlari   kichik
bo‘lsalar   ham   nihoyatda   g‘ayratlik,   ittifoq   hayvonlardur.   O‘zlaricha   podshohlari,
kattalari,   askarlari   bo‘ladur.   Ulug‘lari   nimani   buyursa,   shuni   qilur.   Ittifoq   va
g‘ayratlari   soyasinda   o‘zlaridan   katta-katta   dushmanlardan   qo‘rqmaslar.   Agar   ari
kabi dushman kelub, birlariga tegsa, hammalari birdan dushmanga yopushub, biri
qo‘lini, biri ayog‘ini, biri qanotini qattiq tishlab, o‘zlarindan necha baro- bar katta
bo‘lsa ham tezgina qochurlar.
  Ko‘rdingizmi, yung o‘zi xo‘b maydadur, Birlashub arqon bo‘lsa, fil boylanur.
Ittifoqa   kuch-quvvat   kor   aylamas,   Ittifoqa   jin   ham   ozor   aylamas.   Abdulla
Avloniynig   “Turkiy   Guliston   yoxud   axloq”   asarida     yonat,     g‘ayrat,   riyozat,
shijoat,   qanoat,   sabr,   nafs,   vijdon,   iffat,oliy   himmatlik   va   shu   kabi   axloqiy
tushunchalar, zulm, ta’ma, xasad, loqaydlik, g‘iybat,haqorat, chaqimchilik, adovat
kabi   yomon   xulqlar   millat   va   vatan   sadoqatiga   e’tiborsizlik   va   bepisandlik   bilan
bog‘langan holda muhim ijtimoiy muammo sifatida talqin etilgan 
.Masalan   “Turkiy   Guliston   yoxud   axloq”da,     “Xulq”     haqida   shunday
deyilgan:   Inson   ikki   narsadan   murakkabdir.       Biri   jasad,ikkinchisi   nafsdir.Jasad
ko‘z   ila   bor   narsalarni   ko‘rur.Ammo   nafs   idrok   ila   yaxshini   yomondan,   oqni
qoradan   ayirur.Ammo   nafsning   sur’ati   ko‘zga   ko‘rinmaydigan.aql   bilan
38 o‘rganadigan   bir   narsaki,   buni   xulq   deb   atalur   deyilgan.   “Yaxshi   xulq,yomon
xulq”qismida   esa:   Axloq   ulamolari   insonning   xulqlarini   ikkiga   bo‘lganlar:Agar
nafs tarbiya topib,yaxshi  ishlarni qilishga odat  qilsa,yaxshilikka tavsif  bo‘lur,agar
tarbiyasiz   o‘sib,yomon   ishlar   qiladigan   bo‘lib   ketsa,yomonlikka   tavsif   bo‘lur,bu
esa yomon xulq deb atalur. 
-Hasadchi   kishi   bir   on   bir   zamon   rohat   va   farog‘at   yuzini   ko‘rmas.Dunyoda
qancha   mehnat   va   musibat   bo‘lsa   barchasi   ul   bechorani   o‘rab   olmishdir.   -
Dangasalik,yalqovlik   kishilar   baxtini   shikastlovchi   katta   ofatdir.   -Jaholat     deb
o‘qimagan,bilimsiz   hech   narsaga   tushunmaydigan   nodonlarga   aytiladi.Jaholat
insoniyatning eng zo‘r dushmani va yomon xulqini boshlig‘idir. 
Abdulla Avloniy pedagog sifatida “Turkiy Guliston yoxud axloq”asarida bola
tarbiyasining   roli   haqida   fikr   yuritib   “Agar   bir   kishi   yoshligida   nafsi
buzilib,tarbiyasiz   axloqsiz   bo‘lib   o‘sdimi,ollohu   akbar,bunday   kishilardan
yaxshilik   kutmoq   yerdan   turib   yulduzga   qo‘l   uzatmoq   kabidir”deydi.Uning
fikricha bolalarda axloqiy hislatlar  tarkib topishida ijtimoiy muhit, oilaviy sharoit
va   bolaning   atrofidagi   kishilar   g‘oyat   katta   ahamiyatga   egadir.”Turkiy   Guliston
yoxud   axloq”   kitobi   ma’rifatparvarlik   g‘oyasini   targ‘ib   qiladi.Abdulla   Avloniy
kitobda   ilm   to‘g‘risida   shunday   deydi:   Ilm   dunyoning   izzati   oxiratning
sharofatidir.Ilm   inson   uchun   g‘oyat   oliy   muqaddas   bir   fazilatdir.Zeroki,ilm   bizga
o‘z   ahvolimizni   harakatimizni   oyna   kabi   ko‘rsatadi.Ilmsiz   inson   mevasiz   daraxt
kabidir.Avloniy   ilmni   amaliy   va   hayotiy   foydalarini   aytib,   “Bizlarni
jaholat,qorong‘ulikdan   qutqarar.   Madaniyat   insoniyatni   ma’rifat   dunyosiga
chaqirar,yomon   fe’llardan   buzuq   ishlardan   qaytarar,yaxshi   xulq   va   odob   sohibi
qiladi.Butun   hayotimiz,   saodatimiz,maishatimiz,himmatimiz,g‘ay-ratimiz,dunyo
va   oxiratimiz   ilmga   bog‘liqdir.   Avloniy     o‘z   ilmini   amalda   qo‘llay   oladigan
kishilarga yuksak baho beradi,ularni dono insonlar” deb ataydi. 
Alloma   asarda   tarbiyaga   va   uning   xususiyatlariga   to‘xtalib;   tarbiya
zamoni,badah tarbiya, fikr tarbiyasi, axloq tarbiyasi    o‘ta muhim ekanligini aytadi:
–   Axloq     tarbiyasi:   insonlarga   eng   muhim,   ziyoda   sharaf,   baland   daraja   beruvchi
axloq   tarbiyasidir.   -Tarbiyaning   zamoni:   tarbiyani   kimlar   qilur?   Qayda   qilur?-
39 degan   savol   keladur.   Bu     savolga       “biricni   –   uy   tarbiyasi   onaning   vazifasidur.
Ikkinchi     maktab   va   madrasa   tarbiyasi.   Bu   ota,   muallim,mudarris   va   hukumat
vazifasidir ”. -Badan tarbiyasini: Badanning salomat va quvvatli bo‘lmogi insonga
eng kerakli narsadur. -Fikr tarbiyasi: 
Fikr   insonning   sharofatlik,   g‘ayratlik   bo‘lishiga   sabab   bo‘ladur.Jism   ila   ruh
ikkisi   bir   choponning   o‘ng   ila   tersi   kabidur.   Abdulla   Avloniy   asarlarida   “Har   bir
millatning   dunyoda   borligini   ko‘rsatadigan   oynai   hayoti   til   va   adabiyotidir.Milliy
tilni   yo‘qotish   millatning   ruhini   yo‘qatmakdir”deb   qayg‘uradi.Ma’lum   vaqtda
muallif   hadislarga   mo‘l-m’ol   murojaat   qilgan,Qur’oni   karimdagi   ulug‘   falsafiy
kalomidan unumli   foydalangan.  U  juda og‘ir   suronli  davrda  ijod qilib qisqa  umri
davomida   ma’rifat,   maorif   va   madaniyat   masalalari   bilan   keng   shug‘ullanib   bir
necha   jildga   jo   bo‘ladigan   asarlar   yozdi.U   kelajak   avlodning   ma’naviy   olamini
kengaytirish   borasida   tinmay   g‘amxo‘rlik   qilib   “Turkiy   guliston   yoxud   axloq”,
“Adabiyot   yoxud   milliy   she’rlar”,   “Ustodi   avval”,   “Muallimi   soniy”   kabi   darslik
va   qo‘llanma   hamda   Turkistonda   sahna   san’atini   keng   targ‘ib   qilish   ishida   ham
jonbozlik   ko‘rsatib,”Advokatlik   osonmiq”,   “Pinok”,   “Biz   va   siz”,   “Ikki
muhabbat”,”Portugaliya inqilobi” kabi pyessalar yaratadi .
«« TURKIY GULISTON YOXUD AXLOQ »« - bu Abdulla Avloniyni Axloq
to‘g‘risidagi kitob .-   So‘z boshi   Abdulla Avloniy   Yaxshi xulqlar , yomon xulqlar //
Axloq   —   1917-yil.   XIX   asrning   ikkinchi   yarmi   XX   asrning   boshlarida   Turkiston
(Markaziy   Osiyo)   o‘lkasida   pedagogik   fikrlarning   rivojlanishida,   xalq   maorifi
ishlarini   yuksaltirishda   ilg‘or   ziyolilarning   xizmatlari   kattadir.   Bunda   jadid
adabiyotining   yirik   vakili   shoir ,   dramaturg ,   muallim   Abdulla   Avloniy   (1878-
1934) ning   xizmatlari   ko ‘ p .  U   maktablar   ochib ,  shaxsan   o ‘ zi   muallimlik   qilish   bilan
birga   maktablarni   darsliklar   bilan   ta ’ minlash   ishiga   katta   hissa   qo ‘ shdi .   Uning
qalamiga   mansub   ««Turkiy   Guliston   yoxud   axloq»«,   ««Birinchi   muallim»«,
««Ikkinchi   muallim»«   ««Maktab   Gulistoni   »«   asarlari   bir   necha   bor   nashr   etildi.
Bular   ichida   ««Turkiy   Guliston   yoxud   axloq»«   asari   o‘zbek   klassik
pedagogikasining   ajoyib   namunasi   hisoblanadi.   Abdulla   Avloniy   mazkur   asarni
fors   klassik   shoiri   shayx   Muslihiddin   Sa’diy   (11841310)ning   ««Guliston»«
40 asaridan ta’sirlanib, unga taqlid qilib yozganligi haqida shunday deydi: ««Ban bu
asari   nochizonami   bir   necha   muallim   birodarlarimning   iltijolari   ila   yozmoq   va
nashr   qilmoqg‘a   g‘ayrat   va   jasorat   qilmish   edim.   Alhamdu   lilloh   val   minna
ikkinchi   tab'ihada   muvaffaq   o‘ldum,   chunki   Turkiston   maktablarida   o‘z
shevamizda   (o‘zbek   tilida   demoqchi)   yozilmish   mukammal   ««Axloq   kitobining
shunday   asarga   tashna   va   muhtoj   ekanlig‘i   o‘zum   muallimlar   jumlasidan
o‘ldig‘imdan manga ham ochiq ma’lum o‘ldi. Shuning uchun ko‘p vaqtlar tajriba
so‘ngidan  adibi   muhtaram   shayx   Sa’diy  usulida   yozmoqni,   garchi   og‘ir   ish   bolsa
ham, o‘zimga muqaddas bir vazifa ado qilaroq bu kamchilikni oradan ko‘tarmakni
munosib ko‘rdim»«.
  Demak,   aytish   mumkinki,   ««Turkiy   Guliston   yoxud   axloq»«   Sa’diyning
««Guliston»«   asari   usulida   o‘zbek   tilida   yozilgan   axloq   kitobidir.   Abdulla
Avloniyning   mazkur   asari   1913   yilda   Toshkentda   Ilin   bosmaxonasida   litografik
(toshbosma) usulida nashr etildi. Asar bunday darslikka bo‘lgan ehtiyojni hisobga
olib 1917 yilda ikkinchi marta chop qilindi. 
Har ikki nashr ham hajm jihatidan bir-biridan farq qilmaydi. Faqat birinchisi
kotib Abdusalom  Abdurahmon o‘g‘li, ikkinchisi  kotib Abdul  Mannon ibni Abdul
Majid   (o‘zbek   milliy   teatrining   mashhur   aktyori   Mannon   Uyg‘ur   Majidov)
dastxatidir.   ««Turkiy   Guliston   yoxud   axloq»«ning   uchinchi   nashrini   1967   yili
««O‘qituvchi»« nashriyoti amalga oshirdi.  11
Bunda asarda uchragan diniy iboralar,
Hadisdan olingan hikmatlar davr talabiga ko‘ra tushirib qoldirildi.  
  Asarni ««O‘qituvchi»« nashriyoti 1992 yil asli nusxa yozuvida (arab yozuvi
asosidagi   o‘zbek   yozuvida)   va   rus   alifbosi   asosidagi   o‘zbek   yozuviga   o‘girilgan
matni   bilan   birga,   shuningdek,   qiyin   so‘zlar   lug‘ati   ilova   qilingan   holda   bosib
chiqardi.   ««Turkiy   Guliston   yoxud   axloq»«ning   qo‘lingizdagi   beshinchi   nashri
sobiq   nashrlar   ichida   eng   mukammalidir.   Bunda   kotib   Mannon   Uyg‘ur   dastxati
matnining   faksimeli,   lotin   yozuvi   asosidagi   yangi   o‘zbek   yozuviga   o‘girilgan
matni, qiyin so‘zlar lug‘ati berilgan. 
11
  ?
  Abdulla Avloniy..Turkiy guliston yoxud axloq - Toshkent: Yoshlar nashriyot uyi, 2019.
41 Bundan   tashqari   Abdulla   Avloniyning   ««Birinchi   muallim»«,   ««Ikkinchi
muallim»« ««Maktab Gulistoni»« asarlaridan tanlangan hikoya, she'rlari ham ilova
qilindi. Kitobni nashrga tayyorlashda iqtidorli shogirdlarimiz Tavakkalova Dilnoza
va   Boboxonova   Feruzalarning   xizmatlari   bo‘r.   Asar   keng   kitobxonlar   ommasiga
mo‘ljallangan   ma’rifat   darsligidir   .   Uning   yoshlarning   axloqiy   tarbiyasida   katta
ahamiyatga   ega   ekanligiga   ishonchimiz   komildir.   Nashr   haqida   bildirilgan   fikr-
mulohazalar, istaklar mamnuniyat bilan qabul qilinadi.
42 XULOSA .
Xulosa   qilib aytganda, u     nima qilsa ham  Turkiston  uchun va uning kelajagi
bo‘lgan yoshlar uhun    millat kelajagi, vatan ravnaqi, qadriyati, mustaqilligi    yo‘lida
mehnat   qildi,       noyob   asarlar   yozib,   o‘z   maqsadi   yo‘lida   g‘ururini   bukishga   yo‘l  
qo‘ymay   kelajak   avlodga   namuna   bo‘ldi.   Bu   borada         bolalar   savodini   chiqarish
ularning   dunyo  ilmidan   xabardor   bo‘lishi   uchun   butun  vujudi   bilan   harakat   qildi.
Uning   asarlari   vatanga   sadoqat,   insonparvarlik,   sabr-   ganoat,   shukronalik,   ilm-
ma’rifatga   intilish,   mafkuraviy   immunitet,   mehr-oqibatlilik,   mas’uliyatlilik,
bag‘rikenglik,   huquqiy   madaniyat,   tadbirkorlik,   innovatsion,   kreativ   fikrlash   kabi
fazilatlarni   tarbiyalash   farzandlarimizni   ham,   xalqimizni   ham   baxtli,   farovon
qilishiga   qaratilganligi   bilan   ahamiyatliligi,       ta’lim-tarbiyada   o‘z   ahamiyatini,
dolzarbligini   yo‘qotmaydi   deb   o‘ylaymiz   va     yoshlar   uchun   shubxasiz   o‘rnak   va
ibratdir!    
Abdulla  Avloniy  atoqli   metodist  olim   sifatida  ««Turkiy  guliston...»«  asarida
o‘quvchilarning   og‘zaki   nutqini   o‘stirish   masalasiga,   voizlik   (notiqlik)   san'atini
egallashga alohida e'tibor qaratadi. Muallif fikricha, har bir o‘quvchi ona tilida o‘z
fikrini   aniq,   ta’sirchan,   shu   bilan   birga,   chiroyli   bayon   qilish   qobiliyatiga   ega
bo‘lishi   kerak.   Buning   uchun   esa   o‘quvchi   ona   tilining   nozik,   go‘zal   jihatlarini
puxta egallagan bo‘lishi kerak:  “ Umumiy milliy tilni saqlamak ila barobar xususiy
oqiz orasidagi tilni (og‘zaki nutqni U. D.) ham saqlamak lozimdur ” - deydi. Chunki
so‘z   insonning   daraja   va   kamolini,   ilm   va   fazlini   o‘lchab   ko‘rsatadurgon
tarozisidur. Aql sohiblari kishining dilidagi fikr va niyatini, ilm va quvvatini, qadr
va qiymatini so‘zlagan so‘zidan bilurlar. 
U o‘z maktabida bolalarga geografiya, tarix, adabiyot, til, hisob-kitob, hikmat
kabi fanlardan muayyan ma’lumotlar beradi. Adibning har bir fanda ilg‘or har bir
sohada  yuqtuqlarga bo‘y ekanligi  bilan o‘z maqsadi  yo‘lida tinim  bilmaganlarini,
maqsadlariga   erishib   nafaqat   o‘z   hayotlarini   balki   o‘z   ona   vataniga   ulkan   ishlar
qilib, iz qoldirganlarini guvohi bo‘lamiz. Abdulla Avloniy 1917-yil to‘ntarishidan
keyin, 1918 - yildan boshlab Respublikamizda o‘qituvchilar uyushmasi, qorovullar,
tunukachilar,   konchilar,   hunarmandlar   va   bosmaxona   xodimlarining   kasaba
43 uyushmalarini tashkil qilib, ularga rahbarlik qiladi. Adib har doim o‘z vaqtini ezgu
va ulug‘ ishlarga sarf  etganlar  va buni bizga ham tavsiyalarida qoldirganlar. obiq
eski   shahar   ishchi   dehqon   Sovet   Ijroiya   Komitetiga   rais   qilib   saylanadi.   Avloniy
Turkiston Respublikasi milliy Komissariyatining mas'ul xodimi sifatida milliy urf-
odatlar   va   yangicha   madaniy   normalar   hamda   qonunlarga   doir   masalalar   bilan
shug‘ullanadi.1919-1920 - yillarda   Avloniy   Afg‘onistonning   Hirot   shahrida   Sovet
elchixonasida  bosh konsul  bo‘lib ishladi. Abdulla  Avloniy konsul  bo‘lib ishlagan
yillar   oz’   yurtlari   va   Afg‘oniston   xalqlari   orasida   do‘stona   munosabatni
shakillantirishda   jonbozlik   ko‘rsatib   Afg‘on   shohi   tamonidan   ham   izzat   va
e’tiborga musharaff bo‘lgan adiblardan biri bo‘lib hisoblanadi. 
“Axloq”   haqida   Avloniy   shunday   fikrlani   bildiradi:   “Insonlarni   yaxshilikg‘a
chaqirguvchi,   yomonlikdan   qaytarguvchi   bir   ilmdur.   Yaxshi   xulqlarning
yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini dalil va misollar ila bayon qiladurgan
kitobni axloq deyilur. Axloq ilmini o‘qub, bilub amal qilgan kishilar o‘zining kim
ekanin,   janobi   Haq   na   uchun   xalq   qilganin,   yer   yuzida   nima   ish   qilmak   uchun
yurganin   bilur.   Bir   kishi   o‘zidan   xabardor   bo‘lmasa,   ilmni,   ulamoni,   yaxshi
kishilarni,   yaxshi   narsalarni,   yaxshi   ishlarning   qadrini,   qimmatini   bilmas.   O‘z
aybini bilub, iqror qilub tuzatmakg‘a sa’y va ko‘shish qilgan kishi chin bahodir va
pahlavon kishidur. Rasuli akram nabiyyi muhtaram afandimiz:   “ Mezon tarozusiga
qo‘yiladurgan amallarning ichida yaxshi xulqdan og‘irroqi yo‘qdur. Mo‘min banda
yaxshi   xulqi   sababli   kechasi   uxlamasdan,   kunduzlari   ro‘za   tutub   ibodat   qilgan
kishilar darajasiga yetar ” , – demishlar
Abdulla  Avloniyning  “Xulq”  to‘g‘risidagi  fikrlari   ham   ahamiyatlidir:  “Inson
ikki   narsadan   murakkabdur.   Biri   jasad,   ikkinchisi   nafsdur.   Jasad   ko‘z   ila   bor
narsalarni   ko‘rur.   Ammo   nafs   idrok   ila   yaxshini   yomondan,   oqni   qoradan   ayirur.
Jasadning   ham,   nafsning   ham   biror   surati   bordurki,   yo   yaxshi   va   yo   yomon
bo‘ladur
Tarbiyaga   e'tiborsizlikning   oqibati   nimalarga   olib   kelishini   o‘z   vaqtida
Abdulla   Avloniy   kuyunib,   “Bugungi   kunda   jamiyatimizning   yuzini   qora   qiluvchi
44 pastkashlar, yomonlar, beboshlar, o‘g‘rilar, giyohvandlar va nashavandlar... kecha
tarbiyalariga e'tibor berilmagan bolalardir”, deb yozib qoldiradi. 
Xulosa   qilib   shuni   aytish   lozimki,   Avloniy   ijodiy   merosi   ma’naviy-ma’rifiy
tarbiya   g‘oyasining   targ‘ibotchisidir.   Uning   asarlarida   ilgari   surilgan   ta’lim-
tarbiyaga   oid   fikrlar   milliy   ma’naviyatimiz   rivojlanishida   qimmatli   bir   manba
bo‘lib xizmat qiladi. Bu ulug‘ adib ijodi, amaliy faoliyati bugungi kun yoshlarimiz
uchun ibrat maktabi, desak adashmaymiz
45 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .
1. Ilk   qadam”   davlat   o‘quv   dasturi   O‘zbekiston     Respublikasi   Maktabgacha
ta’lim   vazirligining  2020-yil   7-iyuldagi   802-sonli  hay’at     yig‘ilishi   qarori     bilan
tasdiqlangan va nashr etilgan dasturi.
2. Mirziyoyev  Sh.M.  Buyuk   kelajagimizni   mard  va  olijanob  halqimiz  bilan
birga quramiz. - T.: “O‘zbekiston”, 2017 yil. - 488 b.
3. Mirziyoyev   Sh.M.   ”Erkin   va   faravon,   demokiratik   O‘zbekiston   davlatini
birgalikda barpo etamiz’’ T.O‘zbekiston nashiriyoti 2016 yil
4. . Abdulla Avloniy..Turkiy guliston yoxud axloq - Toshkent: Yoshlar 
nashriyot uyi, 2019. - 96 6et.
5. Abdulla Avloniy..Turkiy guliston yoxud axloq - Toshkent: Yoshlar 
nashriyot uyi, 2019. 
6. . Abdulla Avloniy. Turkiy guliston yoxud axloq. – Toshkent: 2008. 
7. . Begali Qosimov va boshqalar. Milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti. – 
Toshkent: Ma’naviyat, 2004.
8.   .Mirzayev S. O‘zbek adiblari. . – Toshkent: Fan, 2002.
9.   .Abdulla Avloniy. Tanlangan asarlar. . – Toshkent: 2008.
10. R.   Mavlonova,   B.   Normurodova,   N.   Rahmonqulova,   ««Tarbiyaviy   ishlar
metodikasi»« o‘quv qo‘llanma, O‘zbekiston Respublikasi  Oliy va o‘rta maxsus
ta’lim vazirligi, Toshkent: ««Tib kitob»« nashriyoti, 2010. 216 bet
11.   Ishmuhammmedov   R.   Innovatsion   texnologiyalar   yordamida   ta’lim
samaradorligini oshirish yo‘llari. - Т.: TDPU, 2005
     12. Munаvvаrоv. Pеdаgоgikа. T. O‘qituvchi 2016
        Elektron ta’lim resurslari
1.   www. tdpu. uz
1. www. pedagog. uz
2. www. ziyonet. uz
46

Abdulla Avloniy asarlarida ta’lim tarbiya masalasining yoritilishi

Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • Mikroorganizmlar va kasalliklar mavzusini o’qitishda sog’lom turmush tarzini targ’ib etish
  • Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’limda o‘quvchilarning insho yozish malakalarini takomillashtirish metodikasi
  • Axloqiy tarbiya jarayonida A.Avloniy merosidan foydalanish
  • Axloqiy tarbiyada Kaykovusning «Qobusnoma»asaridan foydalanish
  • O’quvchi va o’qituvchi muloqotida muomala madaniyati

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский