Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	63.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	25 Январь 2025
Расширение	docx
Категория	История

Abdullaxon II ning o’zbek davlatchiligi tarixida tutgan o’rni

o’tgan voqealar haqida haqiqatni yoritib bergan asardir. Shu jumladan, bu kitobni
qancha ko’p o’qilmasin undagi voqaelardan yanada yangi tarixiy jarayonlarni
aniqlashga musharaf bo’lamiz. Darhaqiqat asar Abdullaxonning buyrug’i bilan
yozilganligini yoddan chiqarmasligimiz lozim, negaki bu asarda keltirib o’tilgan
voqealar albatta, Abdullaxonning olib borgan siyosatini qay darajada yuksakligi
hamda, tarixiy voqealarning ketma – ketligi aniq qilib berilgan. “Abdullanoma”
asari har jihatdan mukammal yozilgan tarixiy manbadir 6
.
Abdullaxoning tasnifi albatta asarda ajoyib qilib, yoritib berilgan.
Shuningdek asarda o’sha davr zamoni bilan qaraydigan bo’lsak, oddiy xalq albatta
qiynalganligini ham Hofiz Tanish Buxoriy o’z asarida keltirib o’tadi.
“Abdullanoma” asari haqida bir qancha olimlar ham tadqiqotlari jarayonida uning
mukammalligini va uning o’sha davr zamon ruhida yozilganini haqiqatni yoritilishi
boshqa asarlarga nisbatan salmoqli o’rinda turganligini ham ta’kidlab o’tadi.
Asarda Abdullaxonning taxtga kelishi jarayonida siyosiy vaziyat qay vdarajada
bo’lganligi haqida ko’p ma’lumot uchramaydi, biroq Abdullaxonning viloyat va
shaharlarga qilgan yurishlari haqida ma’lumotlar keltirilgan. Darhaqiqat tarixiy
voqealarning jarayoni hamda Dashti Qipchoqdagi elchilik aloqalari, Badaxshon
elchilik aloqalari haqida ham ko’pgina ma’lumotlar batafsil yoritib berilgan. Shuni
alohida ta’kidlab o’tish joizki tarixchi Hofiz Tanish Buxoriy Abdullaxon
saroyining tarixchisi bo’lgan va unig asarida Abdullaxonga tasnif berilganligi ham
biroz bo’lsada namoyon bo’ladi.
Hofizi Tanish Buxoriyning qachon vafot etgani ma’lum
emas. Mashhur adabiyotshunos olim va shoir Mutribiy “Tazkirat ush-shuaro”
asarida “Janobi Hofizi Tanish ulamo jumlasidandir. Maleho Samarqandiyning
ma’lumoticha Hofiz Tanish Buxoriyni 1589 – yil xotini tomonidan zaharlab
o’ldirilgan. U Mahdumiy Hasan hojaning tazkirasida tilga olinadi. Yuqorida zikr
etilgan Hofizining og‘a-inilari uning vafotidan keyin xotini qandaydir jinoyat
qilganlikda ayblab unga da’vogar bo‘lganlar va oliy farmonga ko‘ra uning Buxoro
minorasidan tashlab yuborilishiga erishganlar, degan mish-mishlar bor” deb
6
Madraimov, G. Fuzailova. Manbashunoslik. T. 2008. -B.263.
8

4. Аҳмедов. Б. Ўзбек улуси. Т.1992.
5. Эрматов. Ўрта Осиё Россия ва Ҳиндистон халқлари ўртасидаги дўстона
алоқалар тарихи. Ўзб ССР Дав Т. 1959.
6. Муҳаммаджонов. Бухоро ва Хиванинг Россия билан муносабатларига доир
манбалар. Т. 1957.
7. Xayrullaev. M O’zbek diplomatiyasi tarixi. Sharq. T. 1994.
8. Madraimov, G. Fuzailova. Manbashunosli. T.: 2008
9. Zamonov. А. Buxoro xonligi tarixi. T. 2021.
10. Ҳофиз Таниш ибн Мир Муҳаммад Бухорий. Абдулланома (Шарафномайи
шохий) Биринчи нашр / I жилд. Форсчадан С. Мирзаэв таржимаси, нашрга
тайёрловчи, сўз боши ва изоҳлар муаллифи Б.А. Аҳмедов. - Тошкент: Фан,
1966.
11. Ҳофиз Таниш ибн Мир Муҳаммад Бухорий. Абдулланома. / II жилд.
Форсчадан С. Мирзаэв таржимаси, нашрга тайёрловчилар тарих фанлари
кандидатлари Р. Ғофурова, А. Жувонмардиэв, Б. Аҳмедов. - Тошкент: Фан,
1969.
12. Maradjabova F. E. К историй Ташкентского Восстачния 1558 года. Markaziy
Osiyo tarixi: manbashunoslik va tarixshunoslik izlanishlar. I ilmiy to’plam T. 2009.
13. Nizomiddinov XVI – XVIII asrlarda O’rta Osiyo Hindiston munosabatlari. T. 1966.
25

To'xtamishxon yurtiga intiqom uchun yurdi. Bu yerga yetib, belgi bo'lsun deb bu
minorani qurdirdi. Tangri nusrat bergay inshoolloh. Tangri el kishiga rahmat
qilg'ay. Bizni duo bilan yod qilg'ay».
Mazkur bitiklar 1391-yili Amir Temur To'xtamishxonga qar-shi lashkar
tortgan kezi shu tog' ustiga chiqib, so'ng bu yerda bir minora qurdirib xarsang
toshga o'ydirib yozdirgan xotira so'zlari edi. Abdullaxon II buyuk sohibqiron
haqiga duolar o'qittirib, o'zi ham qarshi tomonda bir minora qurishga buyruq berdi
va unga «Kimki bu manzilga qadam qo'ysa, xayrli duo ila bizni yod aylasin»
so'zlarini o'ydirtiradi. Amir Temur Turkiston shahrida Xo'ja Ahmad Yassaviy
maqbarasi va masjidini qurdirgani ma'lum. Tugallanmay qolgan bu ishni oxiriga
yetkazish Abdullaxon II ga nasib etadi. Abdullaxon II XVI asrning 80-yillarida
Xurosonda, uning markazlari Hirot, Mashhadda, 90-yillarda Seyiston, Garmsir va
to Xilmand daryosigacha bo'lgan hududlarda o'z saltanatini o'rnatdi, Qandahorni
ham egallaydi. Uning davrida hozirgi Qarag'andadan (Ulug'tog'dan) Xilmand
daryosigacha, Sibir xonligidan Mashhadgacha bo'lgan hududlar yana bir bor Oliy
hokimiyati Buxoro qo'l ostida birlashdi 10
.
Bunday katta saltanatga Amir Temurdan so'ng Abdullaxon II asos
soladi. Rossiyaliklar uning davlatiga nisbatan «Buyuk Buxoriya» degan iborani
qo'llashgan edilar. Ana shu davrdagi Abdullaxon II ning markazlashgan davlat
tuzish borasidagi faoliyati Hofiz Tanish Buxoriyning «Abdullanoma» asarida
o'zining mukammal ifodasini topgan. Abdullaxon zamonida Buxoro xonligida
dehqonchilik, hu-narmandchilik, savdo-sotiq rivojlanadi, madaniy hayot ancha
yuksaladi. Juda ko'p sug'orish inshootlari: Abdullaxon bandi, Tuyatortar kanali,
Okchopsoy to'g'oni va suv ombori, Vahshdan chiqarilgan ko'plab ariqlarning
qurilishi dehqonchilikni rivojlantiradi. Bu vaqtlarda Buxoro xonligida bug'doyning
10 xil turi, suli, qo'noq, jo'xori, mosh, no'hat, makkajo'xori, loviya, sholi paxta,
kunjut, beda, arpa, sabzavot va poliz ekinlari ekilgan, bog'dorchilik, chorvachilik
va ipakchilik rivojlangan. Samarqand, Buxoro, Marg'ilon, Xo'jand, Andijon,
Toshkent, Jizzax, O'ratepa, Shahrisabz va boshqa yirik shaharlarda hunarmand-
10
Zamonov. A. Buxoro xonligi tarixi. T. 2021. -B.31.
15

yozgan. Lekin uning Abdullaxon vafoti (1006/1598) dan so‘ng Ashtarxoniylar
sulolasidan bo‘lgan Imomqulixon (1611 –1642) saroyida yashaganligi va unga
atab 7200 misradan ortiq she’r yozganligi ham ma’lum. Marhum Ibodulla Odilov
(1872-1944) Hofizi Tanish Buxoriyning “Imomqulinoma” degan she’riy asar
yozganligini aytadi. Ammo bu asar “Suhayliy” taxallusi bilan mashhur bo‘lgan
shoir tomonidan yozilgani ma’lum. Xullas “Sharafnomayi shohiy” yirik shoh asar
bo’lib, uni qancha ko’po’qisa ham unda o’rganish lozim bo’lgan shuncha ko’p
yangiliklar ochiladi deb V. V. Velyaminov – Zernov aytib o’tadi.
Shuning uchun ham bu asar
ko’p vaqtlardan beri sharqshunos olimlarning diqqat – e’tiborini o’ziga tortib
kelyapdi. Asar haqida V. V Velyaminov – Zernov, akademik V. V. Bartoldning
shogirdi L. A. Zimin, Sodiq Mirzaev, M. A. Salohiddinova, N. Sayfiyev, ingiliz
olimi G. Yete. Ch. A. Storiylar o’z fikrlarini aytib o’tishgan. V. V Velyaminov –
Zernov, L. A. Zimin, Sodiq Mirzaev, M. A. Salohiddinovalar asarning bir qismini
rus va o’zbek yillariga tarjima qilishdi. V. V Velyaminov – Zernov tarjimasi qisqa
bo’ib uni nashrga tayyorlagan, biroq chop etilmagan. L. A. Zimin ning tarjimasi
esa Uminyakovning bso’zlariga qaraganda, 1918 – yili Toshkentda chop etilgan.
Lekin olimlarning tezlikda O’zbekistonga kelishi natijasida bu ish to’xtab qoldi.,
1924 – yil Bartold Ziminning tarjimasini matrealllarini toplab, nashr qilish
kerakliginin aytadi. Sodiq Mirzaev, M. A. Salohiddinovalar asarning tortdan bir
qismini rus va o’zbek tillariga tarjima qilganlar.
II. Abdullaxon qo’shni davlatlar bilan olib borgan iqtisodiy diplomatik
aloqalari
Buxoro taxtini Abdullaxon Hindiston taxtini esa Akbarshoh egallaganlaridan
keyin o’z davlatlarini mustahkamlashga, shu o’rinda mustaqil va yarim mustaqil
9

 Abdullaxon II ning hukmronlik davrida davlatni boshqarish tizimi va uning
ahamiyatini tahlil qilish.
2. Darsning vazifalar i
 Abdullaxon II ning hayoti va faoliyatini o’rganish;
 Uning davrida yuzaga kelgan ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlar bilan tanishish;
 Abdullaxon II ning davlatni mustahkamlash borasida amalga oshirgan
islohotlarini o’rganish;
 Abdullaxon II ning xonliklararo siyosati va uning O’zbek davlatchiligiga
qo’shgan hissasini tahlil qilish.
3. Darsning tarkibi
I. Kirish (5 daqiqa)
 Abdullaxon II ning hayoti va faoliyatiga qisqacha kirish.
 Abdullaxon II ning O’zbek davlatchiligiga qanday ta’sir qilgani haqida
boshlang’ich ma’lumotlar.
II. Abdullaxon II ning siyosiy faoliyati (15 daqiqa)
 Abdullaxon II ning hukmronlik davrida amalga oshirilgan siyosiy islohotlar:
o Ichki siyosatdagi islohotlar: davlatning boshqaruv tizimini
mustahkamlash, amaldorlar va yer egalari tizimiga oid o’zgarishlar;
o Tashqi siyosatdagi yutuqlar: O’rta Osiyo xonliklari bilan
munosabatlar, Urganch, Xiva, Buxoro va Samarqandning
boshqarilishi.
III. Abdullaxon II ning iqtisodiy va ijtimoiy siyosati (10 daqiqa)
18

Sharti: O’quvchilar 2 guruhga bo’linadi: Har bir guruhdan 1 tadan o’quvchi chiqib
Abdullaxon II shaxsiga oid atama yoki yil yozadi. Qaysi guruh birinchi bo’lib ishni
tugallasa o’sha guruh g’olib bo’ladi.
Natijasi: O‘quvchilar mavzuning umumiy ko‘rinishini anglaydi va uning
qismlarini bir-biriga bog‘laydi.
Xulosa
Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asari shayboniylar haqida to’liq
ma’lumot beradigan manbadir. Bu kitob ikki qisimdan iborat bo’lib “Sharafnomayi
shohiy” deb ham nomlangan. Kitobda O’zbekiston, Qozag’iston, shuningdek
21

 O’quvchilarning bilimini tekshirish uchun savol-javoblar, testlar va tahliliy
ishlanmalar.
7. Darsni quyidagi metodlar orqali ham o’tish mumkin.
 Venn diagrammasi : I-Abdullaxon II; II Shayboniyxon;
III o’xshash taraflari.
I III II
Natijasi: Ushbu metod orqali
o’quvchilar an alitik fikrlashni
rivojlantirish, qiyosiy tahlil qilish
ko'nikmasi va vaziyatga ijodiy
yondashuvni o’rganadilar.
8. Klasterlash (Cluster Mapping)
20
Abdullaxon II

 Iqtisodiy islohotlar: savdo, qishloq xo’jaligi va hunarmandchilikni
rivojlantirish, shuningdek davlat iqtisodiyotini mustahkamlash borasidagi
yutuqlar;
 Ijtimoiy islohotlar: elatlarning turmush sharoitlarini yaxshilash, madaniyat
va ilm-fan sohasidagi yutuqlar.
IV. Abdullaxon II ning O’zbek davlatchiligiga qo’shgan hissasi (10 daqiqa)
 Abdullaxon II ning davlatni boshqarishda qo’llagan metodlari va ular o’zbek
xalqi uchun qanday ahamiyatga ega bo’ldi;
 Abdullaxon II ning O’zbek tarixida qoldirgan merosi, uning davrining
ijtimoiy, siyosiy va madaniy aspektlari.
V. Xulosa (5 daqiqa)
 Abdullaxon II ning O’zbek davlatchiligi tarixidagi o’rni, uning siyosiy va
ijtimoiy islohotlarining muhimligi haqida umumiy xulosa.
 Darsda o’rganilgan asosiy nuqtalarni qisqacha takrorlash.
4. Materiallar
 Abdullaxon II ning hayoti va faoliyatiga oid hujjatlar, tarixiy manbalar.
 Abdullaxon II ning siyosiy va iqtisodiy islohotlarini aks ettiruvchi tarixiy
xaritalar.
 Tarixiy ma’lumotlar va dars slaydlaridan foydalanish.
5. Darsni o’tish uslubi
 Darsning o’tilish uslubi: ma’ruzali-uslubiy usul, guruhli muhokama, tarixiy
manbalar bilan ishlash.
 Dars davomida savol-javoblar va talabalar bilan fikr almashish.
6. Baholash
19

binolar haqida ma’lumot keltirib o’tishni xoxlagan. Lekin asar yozilishi o’zgargan,
ya’ni birinch va ikkinchi reja qo’shilib yozilgan, xotima esa muallifning bevaqt
o’limi tufayli yozilmay qolgan.
Muallif asar muqadimasida keltirishicha Narshaxiyning
“Tarixi Buxoro”, shayxulislom Sayfiuddin Abubakr Abdullo Balxiyning “Fazoili
Balx”, Istaxriyning “Kitobi masolik ul - mamolik”, Juvayniyning “Tarixi
Jahonkushoyi”, Rashiduddinning “Jome ut - tavorix”, Mirxondning “Ravzat us -
safo”, Sharfiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”, Mirza Muhammad Haydarning
“Tarixi Rashidiy” kabi asarlardan foydalanib asarni yozadi. XVI asrda sodir
bo’lgan voqealar sroyda muntazam foydalanadigan kundalik daftar, sodir bo’lgan
siyosiy ijtimoiy masalarni o’zi guvohi bo’lib, 70 – 80 yillar oralig’idagi
ma’lumotlarni o’zi ketirib o’tadi. “Sharafnomayi shohiy” da Firdavsiy, Rudakiy,
Sa’diy, Kamoliddin Binoiy, Mushfiqiy, “Qur’oni karim” oyatlari va shunga
o’xshagqan buyk shaxslarning she’riy parchalari keltirilgan. Kitobda siyosiy
voqealar bilan birga ijtimoiy – iqtisodiy mavzularga doir ma’lumotlar ham keltirib
o’tilgan. Shu jumladan soliq, iqto, suyurg’ol, xiroj, ixrijot, tog’ar, kabi davlat
tayanch birliklari ham keltirib o’tilgan.
Ushbu asarning qo’lyozma nusxalari ko’p,
asl matinning uchdan ikki qismi Sank – Peturburglik olima M. Salohutdinova
ruscha tarjimasi bilan chop etgan 5
. Kitob 1942 – 1952 – yillari Sodiq Mirzayev va
oxirgi qismi Yu. Hakimjanovlar tomonidan 60 – yillar o’zbek tiliga tarjima qilindi.
Biroq 1- 2 – jildlari zarur tuzatishlar, tadqiqot izohlari bilan 1966 va 1969 –
yillarda B. Ahmidov tomonidan chop etilgan. 3 – 4 – jildlarini 1995 – 1997 –
yillarda chop etadi. “Abdullanoma” ning ikkinchi kitobida Movoraunnahr va
Dashti Qipchoqda to’rt yil 1579 – 1583 – yillarda bo’lib o’tgan siyosiy voqealar
hamda Abdullaxonning Badaxshon, Ko’lob, Hirotni buysundirishi bilan bog’liq
voqealar haqida ma’lumotlar keltirib o’tilgan. Bizga ma’lumki, Abdullaxon 1567 –
1576 – yillari og’ir kurashlardan so’ng, Movoraunnahrni batomom birlashtirishga
5
Ҳофиз Таниш ибн Мир Муҳаммад Бухорий. Абдулланома. / II жилд. Форсчадан С. Мирзаэв таржимаси,
нашрга тайёрловчилар тарих фанлари кандидатлари Р. Ғофурова, А. Жувонмардиэв, Б. Аҳмедов. - Тошкент:
Фан, 1969. - Б. 361.
6

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Mustaqiligimizga erishganimizdan so’ng biz
tariximizga doir har bir voqealarni asl holaticha o’rganish imkoniyatiga ega
bo’ldik. Chorizm davrida tariximizga haqqoniylik bilan yondashilmadi sovet
tizimiga mos qilib o’zbek fuqarolariga o’rgatilgan bo’lsada, ota – bobolarimiz
o’zligini, o’z tarixini unutmasdan bizgacha qoldirishga harakat qildilar. Zero tarix
bugun va kelajakning ko’zgusi. Mustaqil hayotimizda buyuk maqsadlar sari
intilishimiz uchun sharoyitlarning yaratilganligi hamda buyuk kelajak uchun
madaniy – ma’naviy merosga ega bo’lishimiz darkor. El – yurtimiz o’zining ko’p
asrlik tarixi davomida bunday mash’um xatarlarni necha bor ko’rgan, ularning
jabrini tortgan. Shunday asoratlar tufayli tilimiz, dinimiz, tariximiz va
ma’naviyatimiz bir paytlar qanday xavf ostida qolganini barchamiz yaxshi bilamiz.
Ana shunday fojiali o’tmish, bosib o’tgan mashaqqatli yo’limiz barchamizga saboq
bo’lishi, bugungi voqelikni teran tahlil qilib, mavjud tahdidlarga nisbatan doimo
ogoh bo’lib yashashga da’vat etish lozim. Zero o’z tarixini bilmaydigan, kechagi
kunni unutadigan millatning kelajagi yo’q 1
.
Shuning uchun ham O‘zbekiston mustaqilligining
dastlabki yillaridanoq tarixni o‘rganish borasida muhim qadamlar qo‘yildi. 1998-
yil 26-iyunda Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning bir guruh tarixchi olimlar
va ijodkor ziyolilar vakillari bilan o‘tkazgan uchrashuvidan keyin tarixni
o‘rganishga bo‘lgan e’tibor yanada kuchaydi. Ushbu uchrashuvda davlat rahbari
tarixni qayta tiklash borasidagi eng dolzarb masalalarni ko‘rsatib berdi. Hech qaysi
bir xalq o‘tmishini o‘rganmay, o‘zining zamon va makondagi o‘rnini aniq belgilab
olmasdan, nasl-nasabini, kimligini bilmasdan turib rivojlanishi mumkin emasligini
ta’kidlaydi. Shuningdek, birinchi prezidentimi I.A Karimov ushbu uchrashuvda
davlatchilik tarixini o‘rganish va qayta tiklash davlat siyosati darajasidagi muhim
vazifalardan biri ekanligini quyidagicha bayon etgan edi: «Davlatchilik bugungi
kunda o‘ta siyosiy masala bo‘lib turibdi. O‘zbek tarixchilarining bugungi kundagi
asosiy vazifasidir. Asosiy maqsad davlatchiligimizning ilmiy nuqtai nazardan
1
Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Маънавият. Т. 2008. -Б.4.
2

asoslangan tarixini yaratishdir». Darhaqiqat tarixiy bir davrda ajdodlarimiz qoldirib
ketgan tarix manbalarni biz albatta mukammal darajada yoritib kelajakka yetkazib
berishimiz lozim. Ana shuningdek asarlardan biri bo’lgan “Abdullanoma” asari
haqida mulohaza yuritar ekanmiz, albatta o’rta asr davlatlarining qay darajada
mustahkam va qudratliyligini o’sha davlatning madaniyati hamda davlat tuzilish
strukturasiga e’tibor qaratib uni aniqlashimiz mumkin.
Shuningdek XVI asr ikkinchi yarmida Buxoro
xonligining qo‘shni davlatlar bilan olib borgan diplomatik, savdo va madaniy
aloqalarini o‘zbek davlatchiligi tarixi tamoyillari nuqtai nazaridan chuqur tadqiq
qilish, bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri deyish mumkin. Hamda
bugungi kunda ham bu davlatlarning ahamiyat qay darajda ekanligini bilishimizdir.
Shayboniylar davlati haqida Hofiz Tanish Buxoriy qimmatli manba bizga taqdim
etganligi, bu albatta o’tmishimizdagi voqealarning haqiqiyligiga ishonchni
oshiradi. Ana ushningdek asarlardan bu davlatlarning hayotimizda qay darajada
dolzarbligini bilishimiz mumkin. Albatta biz o’tmishimizni mukammal bilib, ularni
kelajak avlodga salmoqli darajada qoldirishimiz oldimizga qo’yilgan eng dolzarb
masaladir. Mavzuning o’rganilish darajasi: Buxoro xonligi tarixini
bir qanchasi rus va o’zbek olimlari o’rgangan. Buxoro xonligida XVI asr
Shayboniylar hukumronligi haqida bir qancha adabiyotlarda keltirib o’tilgan bo’lib
B. Ahmedovning “ Tarixdan saboqlar”, va “O’zbek ulusi”, Azamat Ziyoning
“O’zbek davlatchilik tarixi”, Barakaevning “ Buxoro tarixi eng qadimgi davrdan
Ulug’ oktyabr inqilobigacha”, Alimovaning “O’rta Osiyoning chet el sharqi bilan
aloqalari XIV – XVII asrlar”, Ermatovning “O’rta Osiyo Rossiya va Hindiston
xalqlari o’rtasidagi do’stona aloqalar tarixi”, Muhammadjonovning “Buxoro va
Xivaning Rossiya bilan munosabatlariga doir manbalar”, Aminovning “XVI – XX
asrdagi O’rta Osiyo Rossiya bilan tarixiy iqtisodiy aloqalari”, A. Zamonovning
“Buxoro xonligi tarixi” 2
kabi bir qancha olimlar va boshqa mualliflarning asarlarini
2
Аҳмедов. Б. Тарихдан сабоқлар. Т.: 1994. -Б.389. // Аҳмедов. Б . Ўзбек улуси. Т. 1992. -Б.261. // Азамат Зиё.
Ўзбекистон давлатчилиги тарихи. Т. 2001. -Б.236. // Баракаэв Бухоро тарихи энг қадимги даврдан Улуғ
октябр инқилобигача. Т. 2003. -Б. 73. // Алимова Ўрта Осиёнинг чет эл шарқи билан алоқалари Х IV – Х VII
асрлар. Т. 2009. -Б. 51. // Эрматов. Ўрта Осиё Россия ва Ҳиндистон халқлари ўртасидаги дўстона алоқалар
тарихи. Ўзб ССР Дав Т. 1959. -Б.63. // Муҳаммаджонов. Бухоро ва Хиванинг Россия билан муносабатларига
3

o’tadi. 1586 – yilning avgust oyida Mirqurayish boshliq elchilarning Hindistondan
o’z yurtlariga Akbar tomonidan Abdullaxon huzuriga yuboril;gan HakimHamom
va Sadr Jahon elchligi bilanbirgalikda qaytib keladilar. Hakim Hamom davlat
ishlari bilan kelgan elchi bo’lsa, Sadr Jahon Abdullaxonning otasining o’limi
munosabati bilan ta’ziya uchun yuborilgan Akbarshoh elchisi edi.
1587 – yilning fevralida elchilar Kobuldan
Hindiston elchilari bilan qaytib kelayotganligi haqida xabar Abdullaxonga yetib
keladi. Abdullaxon elchilarning kelishi bilanoq ularni o’z mansablariga mos
ravishda saroydan o’rinlar ajratishni amaldorlariga buyuradi. Undan tashqari Kobul
hokimiga elchilarni ko’p ushlab turmasligi haqida maktub yuboradi. Mirqurayish
bu buyruqni eshitgach u, 1587 – yilning oyida darhol Balxga jo’naydi va u yerdan
sentyabrda hind elchilari bilan birga Abdullaxon saroyiga keladi. Elchilarni Hoji
Muhammad, Haydar Muhammad Munshiylar tantanali qabul qiladilar. Ertasi kuni
esa elchilar sharafiga Sulton Husayin Mirzo madrasasida katta bazm bo’ladi.Unda
Abdullaxonning amaldor va viloyat noiblari ham mansablariga qarab o’rin
egallaydilar, shu jumladan elchilar ham. Bazmda varaqi tun kiygan, qilichlari
marvarid va boshqa qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan maxsus
xizmatchilarxizmat qildi. Abdullaxon huzurida bo’lgan hind elchilari Hakim
Hamom va Sadr Jahonlar o’z urf – odatlariga mos hukumdorga iltifot ko’rsatadi.
Ya’ni Hakim Hamom xon oldiga kelib, kaftini yerga tekkizib,tepaga ko’taradi. Bu
holatni yigirma yitti marta takrorlaydi va Abdullaxon taxti yaqiniga tizza bilan
yurib kelib uning qo’lidan o’padi va Akbarshohdan keltirgan hadiya va tortiqlarini
taqdim etadi. Elchilar ertasi kuni Abdulmo’min
huzurida bo’ladi. Abdullaxon buyrug’i bilan elchilar har kuni noib va amirlar
huzurida bolishni buyuradi o’zi esa Hirot uhun kurashga jo’nadi. Elchilar
Mirqurqyish boshchligida Buxoroga jo’naydi, ularni Nuriddin Muhammad yaxshi
kutib oladi. Chunki Abdullaxon elchilarga yaxshi qarab turishni unga buyurgan
edi. Hind elchisi o’zi bilan Akbarshohning Abdullaxonga maxsus yo’llagan
maktubni keltiradi. Maktubda Abdullaxonning o’z mamlakatini idora qilishda
boshqa mamlakatlar bilan o’rnatilgan do’stlik munosabatlarida uning tutgan o’rni,
13

berkitgan. Faqat ayrimlarigagina mis tangalar ishlab chiqarishga ruxsat bergan.
Kumush tangalarni zarb qilish Buxoroda yo‘lga qo‘yilgan. Buxoro zarbxonalari
butun xonlikni kumush tanga bilan ta’minlagan va ular mamlakatning har bir
burchagiga yetib borgan. Uning qiymati o‘ttiz mis tangaga teng bo‘lgan.
Shuningdek, 1581 yil 13
oktyabrda Abdullaxon II farmoniga binoan oltin tangalarning zarb qilinishi
markaziy hokimiyat mavqeini kuchaytirish bilan birga davlatning ichki va xalqaro
miqyosdagi savdo-sotiq ishlari yaxshilanishiga yordam bergan. Shuningdek,
Abulg‘ozi Bahodirxonning «Shajarai turk» asarida Abdullaxon II davrida zarb
qilingan tangalar halqaro bozorda yuqori mavqega ega bo‘lganligi e’tirof etilgan.
Xonlikda sug‘orish inshootlarining qurilishi qishloq xo‘jaligi rivojlanishiga,
buning natijasida esa ishlab chiqarishning takomillashuviga sabab bo‘lib, xonlik
markazlashuvini yanada mustahkamlagan. Mahsulot ishlab chiqarishning o‘sishi,
yagona pul siyosatining o‘tkazilishi, yangi savdo rastalari, karvonsaroylarning
barpo etilishi, karvon yo‘llarining qayta ta’mirlanishi albatta faqatgina ichki savdo-
sotiqning emas, balki tashqi savdoning ham yuksalishiga olib kelgan. Davlatning
hududiy va iqtisodiy jihatdan birlashtirilishi natijasida qo‘shni davlatlar oldidagi
mavqei yanada o‘sgan va bu Qozoq va Yorkend xonliklari tomonidan siyosiy,
iqtisodiy jihatdan qudratli markazlashgan davlat sifatida tan olinib, ular bilan
munosabatlar yaxshilanishiga olib kelgan. XVI asr ikkinchi
yarmida Buxoro va Dashti qipchoq o‘rtasidagi harbiy ittifoqchilik aloqalarining
kuchayishi o‘zaro diplomatik aloqalarning avvalgiga nisbatan yaxshilanishiga
sabab bo‘lgan. Buxoro va Dashti qipchoq o‘rtasidagi aloqalar o‘zaro elchilik
almashinuvi orqali ham olib borilgan. 1579 yilning 59 59 o‘zida ikki marta Dashti
qipchoqdan elchi kelganligi va unga javoban Abdullaxon II o‘z elchisi bilan birga
xat jo‘natganligi fikrimizni tasdiqlaydi. Tadqiqot jarayonida aniqlangan
ma’lumotlar, ular o‘rtasidagi elchilik aloqalari doimiy ravishda olib borilgan deb
xulosa qiladi. Yuqorida keltirilgan manba va adabiyotlardagi ma’lumotlarga
asoslanib shuni ta’kidlash lozimki, bu xalq o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarda Buxoro,
Samarqand, Toshkent, Sirdaryobo‘yi viloyatlari markaz vazifasini o‘tagan.
23

muvofiq bo’ladi. Shu o’rinda mustaqil markaziy davlat aparatini o’rnatishga
muvofiq bo’ladi. Oradan ko’p vaqt o’tmay, 1579 – yil noyabr oyi o’rtalarida
Sirdaryoning shimoliy tomonidagi yerlarni ya’ni, Toshkent, Turkiston, Sabron,
Sayram viloyatlarini ham Buxoro xonligining tarkibiga kiritish uchun astoydila
harakat qiladi. Jumladan bu urush to’rt yil davom etadi, shu davr mobaynida
Abdulaxon bu hududlarga olti martadan hujum qilgan edi.
Shu o’rinda shayboniy
sulolasining yana bir qancha vakillari bilan ham kurash olib borib, ulardan
Boboxon, Buzaxo’r sulton, darvish sulton va boshqalarni Ulug’tog’ ( Ulutau)
gacha taqib qilib boradi va oxiri qozoq xonlari Shig’oyxon va Tavakkal bilan
ittifoq tuzib, ular ustidan to’la g’alaba qozonishga muvoffiq bo’ladi. Hofiz Tanish
Buxoriy saroy tarixchisi bo’lgan edi. Shuning uchun ham Abdullaxonning
yurishlarini zo’r ko’tarinki ruhda tasverlagan. Shu o’rinda bu yurishlarni kitobida
saroyni osoyishtaligini ta’minlash uchun qilingan kurashlar deb takidlaydi. Biroq
asarda keltirilgan voqealarni diqqat bilan e’tibor bersak, muallif oddiy xoalqning
bu yurishlardan behisob aziyat chekkanligini guvohi bo’lamiz. Asarda
bo’ysunmagan shahar va qishloqlarning bo’ysunmaganlarini qirib tashlanganligi
va mol – mulklari talon taroj qilinganliklari haqida ko’pgina ma’lumotlar uchraydi.
“Abdullanom
a” ning Sodiq Mirzayev tarjimasiga asos bo’lgan nusxasi (O’zbekiston Fanlar
akadimiyasi Sharqshunoslik instituti, inv. №2207 ) to’liq bo’lmay, 1583 yil
voqealari bilan tugallangan, jumladan asarning Sank – Peturburg, Boku va
Dushanbeda saqlanadigan nusxalari 1584 – 1588 yillar voqealarini ham o’z ichiga
oladi. Asarning 1584 – 1588 - yillarda Badaxshon, Ko’lob va Hirotning Buxoro
xonligi qo’shib olinishi, movoraunnahr va Xorazmning ana shu yillar ichidagi
ijtimoiy – siyosiy ahvolinio’z ichiga olgan qismi Sank – Peturburg va Boku
nusxalari asosida arab va fors tiliga yunisxoja Hakimjonov tarjima qilgan.
Asarning Mirziyayev qilgan tarjimasida ikkinchi bobning bir qismi bilan tugaydi.
Ana shu tarjima qismini nashrga A. Juvonmardiyev va ilmiy xodima M.
Xo’jayevlar ishtirok etadilar. “Abdullanoma” asari haqiqatdan bizga tarixda bo’lib
7

Muhammad Alti Zohid, tabiblardan mavlono Abdulhakim va boshqalar yashab
ijod etgan. Abdullaxon II ning o'zi ham iste'dodli shoir bo'lib «Xon» taxallusi bilan
o'zbek va fors tillarida she'r yozgan. Harbiy san'at taraqqiy etgan. Qo'shin tarkibini
nayza, qilich, manjaniq, shotular bilan qurollangan otliq va piyoda qismlar tashkil
qilganlar. XVI asr ikkinchi yarmidan qo'shin Turkiyadan keltirilgan pitta miltiq va
zambaraklar bilan qurollana boshlagan. Abdullaxon II markazlashgan davlatni
tuzishda isyon-kor zodagonlarni qattiqqo'llik va shafqatsizlik bilan jazoladi,
sultonlar, beklar, amirlar va o'zining bir qator qarindosh-urug'larining boshlarini
tanlaridan judo qildirdi. Ammo u har qancha qattiqqo'l bo'lmasin siyosiy tarqoqlik
tartibotlariga qarshi kurashda ojizlik qiladi va bu tartibotlarning navbatdagi
qurboni bo'ladi.
Rivoyatlarga qaraganda Abdullaxon II o'g'li Abdulmo'min tomonidan 1598-
yili zaharlab o'ldirilgan. Bu ishda harbiy zodagonlar boshliqlaridan bin Muhammad
Boqibiy tash-kilotchilik qilgan. Hokimiyatni zo'rlik yo'li bilan otasi qo'lidan olgan
oqpadar Abdulmo'min yarim yil o'tmasdanoq o'zi ham boshqa bir dushman
zodagonlar guruhi qolida (1599) halok bo'ldi. Taxtni so'nggi Shayboniy hukmdor
Pirmuhammadxon egallaydi. Ammo 1601-yili Samarqand hokimi Boqi
Muhammad bilan kurashda u yengiladi va taxtdan ag'dariladi. Shu bilan
Shayboniylar hukmronligi tugaydi. Ana shu Boqi Muhammad boshqa bir sulola -
Ashtarxoniylarga mansub edi. 1601-yildan vatanimiz siyosiy hayotida yangi sulola
-Ashtarxoniylar hukmronlik qila boshlaydi. Shu tariqa qariyb yuz yil davom etgan
Shayboniylar sulolasi o'zaro qirg'inbarot urushlar va o'zaro nizolar oqibatida qirilib
tamom bo'ladi va taxt vorisligiga da'vogar qolmaydi
Dars ishlanma rejasi:
1. Darsning maqsadi
 Abdullaxon II ning O’zbek davlatchiligi tarixidagi o’rnini o’rganish;
 Uning siyosiy va ijtimoiy islohotlari haqida ma’lumot olish;
17

haqidagi maktubini topshiradi. Akbarshoh Oltamishni Gujaratni bosib olgandan
keyin qabul qilga tarixchi Varmaning ma’lumotiga ko’ra elchi Akbarshohga
safaviylarning yerlarini bo’lib olishni ham taklif qilgan va Akbarshoh buni sir
saqlagan deydi.
Biroq bu taklif bo’lmagan degan fikrlarni olimlarimiz quyidagi sabab orqali
aniqlik kiritadi:
1) Abdullaxon hali Movoraunnahr va Balxni o’ziga butkul
bo’ysundirmaganligini;
2) o’sha davrda Eronda Texmasp poddshohlik qilib turgan vaqtda (1524 –
1576) taxt uchun. o’zoro kurash kuchaymagan. Shuning uchun Oltamish elchiligi
hali safaviylarning yerlarini bo’lib olish yuzasidan taklif qilishi ehtimoldan uzoq
edi. Chunki elchi olib brogan maktubda Abdullaxon hind imperatorining
yordamiga suyanib, Turonda o’z dushmanlari ustidan g’alaba qozonishini aytgan
edi. Akbarshoh elchi orqali Abdullaxon nomiga yuborgan maktubidado’stlik
munosabatlarini o’rnatishga rozi ekanligini bildirdi. Abdullaxon elchisi
Hindistondan o’zyurtiga qytish arafasida Badaxshonda hokimyat uchun o’zoro
kurash boshlanganligining daragi keladi. Bunda Abdullaxoning qo’li borligini
Akbarshoh gumon qiladi. 1577 – yilda Abdullaxonning ikkinchi elchi Abdurahim
Hindistonga keladi. Elchi O’rta Osiyobilan Hindiston o’rtasida Eronni bo’lib
olishni taklif qiladi. Natijada Akbarshoh o’z elchisi Mirza Fulod boshchiligida
Abdullaxon saroyiga javob elchilarini jo’natadi.
Hind elchisi Eroning musulmon davlati ekanligini eslatib, Akbarshoh
rozi emasligini aytishi kerak edi. Shu jumladan elchi zimmasiga ikkinchi vazifa
Abdullaxonning Badaxshon davlatiga bo’lgan munosabatini aniqlash va uni qurolli
kuch bilan emas diplomatic munosabat orqali hal etish choralarini ko’rishni
topshirgan edi. Abdullaxon 1583 – 1584 – yillarda Badaxshonga hujum qilib bosib
oldi va Badaxshon hokimi Mirza Sulaymon va uning nabirasi Shohruh Akbardan
yordam so’rab Dehliga boradi. Abdullaxon Mirquraysh boshchiligida elchini
Hindistonda Akbarshoh huzuriga jo’natadi va unda Badashoning bosib olinish
sabablarini tushuntiradi.Biroq nemis olimiG. Noer o’rganib chiqqan
11

Afg’oniston va Eronning XVI asrdagi ijtimoiy – siyosiy tarixi ham bayon qilingan
bo’lib, bu xalqlar o’rtasidagi madaniy, siyosiy, savdo, diplomatik munosabatlar
haqida qimmatli ma’lumotlar keltirib o’tadi. Undan tashqari, asarda Buxoro
xonligi bilan Eron, Hindiston, Qoshg’ar va Rossiya o’rtasidagi munosabatlar
haqida ham ma’lumotlar keltirib o’tadi. Hofiz Tanish Buxoriy asarni XVI asrning
80 yillarida yozib tugallaganligi haqida zamondoshlaridan Mutribiy aytib o’tadi.
Shuningdek Mutribiy bu asarning oxrgi qismini xonning buyrug’i
bilan qozi Poyanda Zominiy yozgan deb keltirib o’tilgan. Biz uchun uning yozilish
tarixidan ko’ra unda mamlakatimiz tarixida ro’y bergan voqealarni batafsil
keltirilganligi va uning tarixda tutgan ahamiyatli jihatlaridir. “Abdullanoma” asari
haqiqatdan ham noyob asarlar sarasiga kiradi va unda qamrab olingan davr
jarayoni boshqa asarlarga solishtirganda ham haqiqiyligini bilishimiz mumkin.
XVI asr ikkinchi yarmida Movarounnahr, Xorazm va Xurosonni o‘z ichiga olgan
markazlashgan davlatning barpo etilishi, Buxoro xonligi siyosiy hayotida ma’lum
darajada barqarorlikni ta’minladi. O‘sha davrda siyosiy boshboshdoqliklarga va
o‘zaro taxt uchun kurashlarga barham berib, o‘lkada osoyishtalikni o‘rnatish
mamlakatdagi yirik mulk egalari, hunarmand va savdogarlar ko‘pchilik qismining
ham istagi edi. Garchi Abdullaxon II bu maqsadga tinimsiz harbiy
harakatlar natijasida erishib, xonlik aholisi ijtimoiy hayotida notinchliklarni yuzaga
keltirgan bo‘lsa ham, o‘zaro ichki nizo va janglarga qisqa muddat bo‘lsada barham
berdi. Abdullaxon II tomonidan hokimiyat boshqaruvini yagona markaz ostiga
birlashtirgan. Mamlakatni markazlashtirish nafaqat hududiy birlik, balki, iqtisodiy
jihatdan markazlashtirishni ham talab qiladi. Jumladan, pul birligini joriy etish va
yagona pul siyosatini o‘tkazish davlat mustaqilligi va mustahkamligining asosiy
mezonlaridan biri hisoblanadi. XVI asr ikkinchi yarmiga kelib, har bir 58 58
viloyat hokimlari tomonidan tangalar zarb qilinishi pulning qadrsizlanishiga olib
kelgan va bu kayfiyatlar yanada kuchayishiga sabab bo‘lgan; asosiysi esa ichki va
tashqi savdoga salbiy ta’sir ko‘rsatgan. Kumush tangalarning davlat va bozordagi
qadri tushib ketishi natijasida, ular muomaladan chiqqan. Dastlab Abdullaxon II
kumush tangalar chiqarishni markazlashtirish maqsadida ko‘pgina zarbxonalarni
22

Buxoro, Dashti qipchoq va Hindiston aholisi o‘rtasida siyosiy va iqtisodiy
aloqalarning rivojlanishi o‘z o‘rnida madaniy aloqalarga ham ta’sirini o‘tkazmay
qolmagan. Bu davltlar o’rtasidagi aloqalarning aksariyati abadiy do’stlik bilan
tugagan.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Ma’naviyat. T. 2008.
2. Азамат Зиё. Ўзбекистон давлатчилиги тарихи. Т. 2001.
3. Аҳмедов. Б. Тарихдан сабоқлар. Т. 1994.
24

chilik taraqqiy qilgan. Samarqand qozi kalonining hujjatlaridan ma'lum
bo'lishicha, XVI asrda Samarqandda hunarning 61 turi mavjud bo'lgan.
Movarounnahrlik hunarmandlar zo'r san'at bilan turli-tuman metall buyumlar, ip va
ipak matolar, a'lo navli qog'ozlar ishlab chiqarganlar. Buxoro shahri bu vaqtda
ancha kengaytirilgan, devor va harbiy istehkomlar qaytadan qurilgan. Shaharda
madrasalar, xonaqoh va karvonsaroylar, yangi rastalar barpo qilingan. Shahar
o'rtasidagi tim, ko'chalar chorrahasi ustiga gumbaz-toqlar, hammomlar, karvon
yo'llarida sardobalar, karvonsaroylar, ko'priklar qurilgan. Abdullaxon davrida
Buxoro xonligining Hindiston, Xitoy, Turkiya, Rossiya bilan savdo va diplomatik
munosabatlari rivojlangan. 1572-1578-yillari Hindistonda
Buxoro xonining elchilari, Buxoroda esa Hindiston podshohi Akbarning elchilari
bo'lgan. Abdullaxon II elchilari 1583-yili Moskvadan o'q-dori, ov qushlari, mato
olib kelganlar. Bunday elchilik 1589, 1595-yillarda ham takrorlangan. Abdullaxon
II ning mamlakat ichki siyosatidagi, davlat boshqaruv tizimini mustahkamlash,
ayniqsa, pul islohoti o'tkazish yo'lidagi faoliyati natijalari keyingi davrlarda ham
saqlanib qolgan. Uning davrida Buxoro yaqinida Sumitan (Jo'ybor) mavzesida
Jo'ybor xojalaridan Abu Bakr Sa'd mozori atrofiga madrasa, masjid, xonaqoh va
chorbog', Buxoroda madrasa, hammom, Govkashon, Fathulla qushbegi, Mirakan,
Xoja Muhammad Porso, Yangi Chorsu (1569-1570), tim (Abdullaxon timi),
Karmana yaqinida Zarafshon daryosi ustiga ko'prik (1582) qurilgan. Bu kabi
inshootlar Toshkent, Samarqand, Balh va boshqa shaharlarda ham qurilgan.
Turkiston shahridagi Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasi, masjidi ta'mirlangan.
Abdullaxon II ning nufuzli amiri Qulbobo Ko'kaldosh sharafiga Toshkentda
Ko'kaldosh madrasasi qurilgan. Uning davrida shaharsozlik, ilm-fan taraqqiy etadi.
Buxoro madaniyat, ilm-fan markaziga aylanadi. Buxoroda mashhur Abdullaxon
kutubxonasi tashkil bo'ladi. Unda mashhur hattotlar Mir AH Hiraviy,
AhmadHusayniylar va boshqalar kitob ko'chirish bilan mashg'ul bo'Iishgan.
Sayid Hasanxoja Nisoriyning «Muzakkiri ahbob» asari Abdullaxon II ga
bag'ishlangan. Bu davrda shoir, adib va ilohiyotchi olimlardan Mushfiqiy, Nizom
Muammoiy, Muhammad Darvish oxund, Qozi Poyonda Zominiy, Mulla Amir,
16

qayd etish mumkin. Shuningdek biz ham ushbu loyiha ishda yuqoridagi asarlardan
foydalandik. Mavzuning maqsadi va vazifalari: Biz bu davlatni
o’rganishdan maqsad, Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asarining tahlili
jarayonida ichki va tashqi diplomatik munosabatlarni yoritib berishdir. Darhaqiqat
Shayboniylarning davlatimiz hayotida tutgan ijobiy va salbiy darajalarini bilish
asosiy maqsadimizdir. Vazifalari esa quyidagicha etib bergilandi
- Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asari
yozilishi tarixini o’rganish; - Abdullaxonning taxtga kelishi arafasida Buxoro
amirligida ijtimoiy – siyosiy vaziyatni tahlil qilish;
- “Abdullanoma” asarida Abdullaxonning
boshqa davlatlar bilan olib borgan diplomatik aloqlarini yoritilishi;
- Abdullaxon va Akbarsoh o’rtasidagi
diplomatik aloqalar; - Abdullaxonning Rossiya bilan savdo
va diplomatik munosabatlaridir. Mavzuning ob’ekti va predmeti
Yurtimizda XVI asrda shayboniylar hukumronligi o’rnatilishi, sulola tarixini
yoritishda “Abdullanoma” asari mavzuning ob’ekti etib bergilandi. Predmeti esa
Hofiz Tanish Buxoriyning asarlarida hukumdor Abdullaxon tarixini o’rganishdir.
I. Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asarida Abdullaxon II
davrining o’rganilishi tarixi
доир манбалар. Т. 1957. -Б.229. // Аминов. Х VII – ХХ асрдаги Ўрта Осиё Россия билан тарихий иқтисодий
алоқалари. Т. 1958. -Б.163. // Zamonov . A . Buxoro xonligi tarixi . T . 2021. - B .7.
4

“Abdullanoma” yoki “ Sharafnomayi shohiy” asarining muallifi XVI asrda
yashab ijod qilgan. U Buxorolik shoir va tarixchi olim Hofiz Tanish Buxoriydir. U
1549 – yil mansabdor oilada tug’uladi va otasi Mir Muhammad al – Buxoriy
xonlikning nufuzli kishilaridan biri bo’lib, 1550 – yil Koshg’arga ketib o’sha yerda
vafot etadi. Hofiz Tanish Buxoriy esa o’z davrining ma’lumotli kishilaridan bo’lib,
u 1584 – yil Abdullaxonning amaldorlaridan biri Qulbobo ko’kaldoshning
tavsiyasi bilan hukumdorning xizmatiga shaxsiy voqeanavis, tarixchi bo’lib o’tadi 3
.
Hofiz Tanish Buxoriy “Abdullanoma” yoki “Sharafnomayi
shohiy” asari bilan tarixda qolgan shaxsdir. Kitobda O’zbekiston, Qozag’iston,
shuningdek Afg’oniston va Eronning XVI asrdagi ijtimoiy – siyosiy tarixi ham
bayon qilingan bo’lib, bu xalqlar o’rtasidagi madaniy, siyosiy, savdo, diplomatik
munosabatlar haqida qimmatli ma’lumotlar keltirib o’tadi. Undan tashqari, asarda
Buxoro xonligi bilan Eron, Hindiston, Qoshg’ar va Rossiya o’rtasidagi
munosabatlar haqida ham ma’lumotlar keltirib o’tadi. Hofiz Tanish Buxoriy asarini
XVI asrning 80 yillarida yozib tugallaganligi haqida zamondoshlaridan Mutribiy
aytib o’tadi. Shuningdek Mutribiy bu asarning oxirgi qismini xonning buyrug’i
bilan qozi Poyanda Zominiy yozgan deb keltirib o’tadi. “Sharafnomayi shohiy”
muallifning rejasiga ko’ra asar muqaddima, ikki qism yoki maqola va xotimadan
iborat qilib yozishni xoxlagan 4
. Muqaddimada Allohning madhu va hamdu sanosi,
homiy, hukumdor Abdullaxoning shaniga aytiladigan tavsiflar, Abdullaxonning
ota bobolari, qadimda Markaziy Osiyoda hukumronlik qilgan turk – mo’g’ul
qavmlari, Chingizxon va uning avlodlari haqida ma’lumot keltirgan.
Birinchi maqolada Movoraunnahrda 1533 – 1583 -
yillarda sodir bo’lgan voqealar keltirilgan. Ikkinchi maqolatda esa O’zbekiston,
Qozag’iston va qo’shni davlatlarda yuz berishi mumkin bo’lgan voqealar keltirib
o’tilgan. Xotimada esa Abdullaxonning ajoyib fazilatlari, u bilan bir davrda
yashagan shayxlar, vazirlar, amirlar, va shuningdek Abdullaxon zamonida qurilgan
3
Ҳофиз Таниш ибн Мир Муҳаммад Бухорий. Абдулланома (Шарафномайи шохий) Биринчи нашр / I жилд.
Форсчадан С. Мирзаэв таржимаси, нашрга тайёрловчи, сўз боши ва изоҳлар муаллифи Б.А. Аҳмедов. -
Тошкент: Фан, 1966. - Б .216.
4
Аҳмедов. Б. Тарихдан сабоқлар. Т. 1994. -Б.389.
5

Mavzu: Abdullaxon II ning o’zbek davlatchiligi tarixida tutgan o’rni
Mun darija
Kirish ………………………………………………………………………….…2-4
1. Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asarida Abdullaxon II davrining
o’rganilishi tarixi…………………………………………………………………5-9
2. Abdullaxon qo’shni davlatlar bilan olib borgan iqtisodiy diplomatik
aloqalar i………………………………………………………………..………10-14
3. Abdullaxon II davrida ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayot…………………..15-17
Dars ishlanma ……………………………………….………………………..18-19
Xulosa ………………………………………………………………….…...…20-23
Foydalanilgan adabiyotlar
Ilova
1

hindmanbalarida Mirqurayish elchisi Hindistonga hind sarkardasi Todar Malning
Haybardagi afg’onqabilalari ustidan qilgan g’alabasidan so’ng hind qo’shinlarining
o’zbek yerlariga ham bostirib kelishlaridan xavfsiranib yuborgan elchiligidi aslida
maqsad Eronga qarshi kurash Akbarshoh bilan kelishish edi.
Mirqurayish elchiligi O’rta Osiyo bilan Hindiston o’rtaidagi
munosabatlarning uzoq muddat to’xtab qolishiga sabab – O’rta Osiyoda imperator
Akbarning islom dini qoidalaridan vozkechganligi haqida noto’g’ri
ma’lumotlarning tarqalishi va o’zbek xoning ichki kurashlar bilan shug’ullanib
qolganligi, deb ko’rsatadi. Abdullaxon tomonidan Badaxshonning bosib olinishi
guyo Shohruhning o’zboshimchalik harakatlaridan kelib chiqqan emish. “Tarixi
Akbarshoh” asarida esa Mirqurayishning elchiligi saroyga kelmasdan oldin,
Turondan Akbarni xursand qilish uchun eng yaxshi o’ynoqi kabutarlar bilan
kabutar o’ynatuvchi kabutarbozlar kelishgan. “Shu kuni – deb yozadi avtor, -
Nazarbiy va uning bolalari Qambarbiy, Shidibiy va boqibiylar qudsi (muqaddas)
ostonasiga sajda qilib, pishonalarini yorqin qildilar. Turon elchilari shu vaqt Sind
daryosida yotgan bo’lib,Zobuliston tuprog’ida edilar. Kutal, ot va tuyalar katta
qiyinchilik bilan daryodan o’tdilar”.
Mirqurayish – sayidlar urug’ining eng yaxshisi ot, tuya, yurg’a xachirlar,
yaxshi pustin, teri va boshqanafis molar bilan oily dargohga dilomuz do’stlik
haqidagi noma bilan yuborildi”. “Tarixi Akbarshoh” da keltirilishicha Akbarshoh
kasalligi sababli uzoq vaqt Mirqurayishelchisini qabul qilmagan, so’ngra bu hol
elchilarni tashvishga solgach, ular Akbarni Akbar yangisolgan 21 – devonxonada
qabul qilganligi haqida bayon qiladi. Shuningdik xisravon ziyofat berildi deb
aytagi. Haqiqatdan Mirqurayish elchiligi uzoq vaqt davom etgan sayohatdir 9
.
Tarixchi Uminyakovning fikricha elchilarning uzoq muddat davomida qabul
qilinmaganligi bu albatta Akbarshoh qudratining qay darajada yuqoriligini
ko’rsatish edi deb keltirib o’tadi. Buning sababi o’sh paytda impperiyada
Kashmirni egallash uchun kurash bormoqda edi. Kashmir bo’ysundirilgandan
keyin Mirqurayish elchisiga o’z vataniga qaytishga ruxsat berilganligini aytib
9
Ermatov. O’rta Osiyo Rossiya va Hindiston xalqlari o’rtasidagi do’stona aloqalar tarixi. T . 1959. - B .63.
12

Abdullaxonning Akbarshohni islom diniga nisbatan tutgan pozisiyasini qoralash
to’g’risida yozilgandi. Akbarshoh maktubida u chin musulmonligi, islom dini
qoidalari buzulishiga urunmaganligi, faqat ulomolar hal eta olmagan masalalarni
haletishga urunganini ta’kidlaydi. So’ngra Eron masalasiga
to’xtalib, hozirda Eron shohiga faqatgina uning amaldorlarigina bo’ysunmay
qolmay, balki turk sultoni ham fursatdan foydalanib ko’p eron yerlarini bosib
olmoqda. Shuning uchun eron shohi mushkul holatga tushgan bir paytda unga
yordam qo’lini cho’zishni o’zining vazifasideb his qiladi. Maktubda
Badaxshonning bosib olinishi haqida so’z yuritilmagan. Demak Hindiston
hukumdori Abdullaxon bilan munosabatini yomon bo’lishini xoxlamaydi. Undan
tashqari maktubda Eronni bo’lib olish haqida aniq fikr aytmagam bo’sa ham, lekin
Eron davlatlarining bir qismini bosib olishni xoxlagan va shuning uchun
Abdullaxon bilan ittifoqchiligini davom ettirga. Bu bilan Akbarshoh harbiy va
savdo nuqtai nazardan katta ahamiyatga ega bo’lgan Qandahor shahrini o’z
davlatiga qo’shib olmoqchi va Akbarshoh imperiyasining sharqiy rayonlariga
Abdullaxonning hujumini oldini olishni va Eronga qarshi urushda guyo kofir –
shiyalarga qarshi kurashda qatnashgan bo’lib, o’zini haqiqiy islom taqvodori
sifatida ko’rsatmoqchi edi.
III. Abdullaxon II davrida ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayot
Abdullaxon II Amir Temurdan so'ng Movarounnahrda nisbatan qat'iy siyosat
yurgiza olgan yagona va so'nggi davlat arbobi edi. U Buxoro hokimiyatini tiklash
maqsadida Qozog'istonning hozirgi Qarag'anda viloyati g'arbidagi, Sariqsuv
daryosining Shimolida joylashgan Ulug'toqqa yetibborgach, tog' tepasidagi bir
minorada bitilgan quyidagi so'zlarga ko'zi tushadi: «Tarix yetti yuz to'qson uchinda
qo'y yili, yozning ora oyi, Turonning sultoni Temurbek ikki yuz ming cherik bila
14

xon va knyazliklarni bo’ysundirishga, yangidan yangi o’lkalarni bosib olishga
kirishdi. Abdullaxon o’z davri ning qudratli hukumdori sifatida xalq ko’zida
gavdalandi. Shuningdik Abdullaxon davlatini mustahkamlash uchun bir qancha
o’lkalarga zafarli yurishlar olib bordi va o’lkan hududlarni qo’lga kiritdi. 1573 –
yil Balx va Hirotni, 1574 – yilShahrisabiz, Qarshi va Hisorni qo’lga kiritdi. Ayni
shu paytda Hindiston hukumdori AkbarMalva, Gondvan, Chitor, Gujaratni bosib
oldi. 1576 – yil Abdullaxon Samarqand va Toshkentni, Akbar esa Bengaliyani
bosib oldi 7
. 1581 – yilda Abdullaxon qipchoq xonlari qozoq Sigay (Shigay) va
uning o’g’li Tavakkulni avvalqurol kuchi bilan so’ng katta hadiya suyurg’ol berish
bilan o’ziga qaramqilb oldi.
Abdullaxon kuchli bilim sohibi va teran fikirlaydigan buyuk shaxs
bo’lgan deya olishimiz mumkin. Negaki u butun ilmiy salohiyati bilan davlatni
qudratini kengaytira olgan. Abdullaxon hududini kengaytirishga davom etayotgan
bir paytda u e’tiborini Qandahorda qaratadi. Lekin bu paytda Akbarning qudrati
Abdullaxonning rejalariga imkon bermaydi. Natijada Abdullaxon Akbarning
ittifoqiga suyanib safaviylarning yerlarini bosib olishga harakat qila boshlaydi 8
.
Natijada har ikkala davlat o’rtasida diplomatic munosabatlarning kuchayishiga olib
keladi. Hid tarixchisi Ramish Chandira Varma XVI asrning ikkinchi yarmida O’rta
Osiyo bilan Hindiston o’rtasidagi diplomatik munosabatlarni ikki davrga bo’lib
tushintiradi.
1) 1555 – 1589yilllar Abdullaxonning Hindistonga agresiv siyosat olib
borganligi;
2) 1588 – yildan boshlab Akbarning o’limiga qadar (1605 bo’lib,
Hindistoning O’rta Osiyoga hisbatan zo’ravonlik siyosatini butunlay yoritib
berishga harakat qiladi. Abdullaxon Eron hukumdori Abbos I ga qarshi kurashish
uchun ittifoqi bo’lgan davlat Hindiston bilan diplomatik munosabatlari 1572 – yil
Dehliga Oltamishni elchi qilib yuborishidan boshlanadi.Elchi Abdullaxonning har
ikkala davlat o’rtasida davom etib kelayotgan do’stlik aloqalarining kuchaytirish
7
Nizomiddinov XVI – XVIII asrlarda O’rta Osiyo Hindiston munosabatlari. T. 1966. -B.117.
8
Xayrullaev. M. O’zbek diplomatiyasi tarixi. Sharq. T. -B.373.
10

Купить