Abu nasr Farobiyning taʼlim-tarbiyaga oid qarashlari - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	166.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Surayyo Qurbondurdiyeva

Ro'yxatga olish sanasi 04 Fevral 2025

19 Sotish

Abu nasr Farobiyning taʼlim-tarbiyaga oid qarashlari

Sotib olish

2 Mundarija
Kirish……………………………………………………….…….3
I. BOB.ABU NASR FAROBIYNING TA’LIM-TARBIYAGA
OID QARASHLARI.
1.1 Abu Nasr Farobiy haqida ma’lumot………………………….6
1.2 Farobiyning ta’lim-tarbiya metodlari……………………....15
II. FAROBIYNING ASARLARIDA PEDAGOGIK FIKRLARI
2.1 Farobiy hikmatli so’zlari……………………………………19
2.2 Farobiyning pedagogik qarashlari………………………..…22
Xulosa………………………………………………………..…26
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………27

3KIRISH
Mavzuning dоlzarbligi. Tarbiya fani O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
tashabbusi bilan umumiy o‘rta ta'lim muassasalarida 2020-2021-o‘quv yilidan
boshlab joriy qilindi. Ushbu fan Uzluksiz ma'naviy tarbiya konsepsiyasining bir qismi
sifatida o‘quvchilarda “Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari” g‘oyasini
singdirish[ Shavkat Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz. T.: O‘zbekiston 2017,85-86 b.], ularni ijtimoiy muvaffaqiyatli hayotga
tayyorlash, faol fuqarolik pozitsiyasi, mas‘uliyat, majburiyat, huquqiy ong va
madaniyat, teran dunyoqarash, sog‘lom a'tiqodlilik, ma'rifatparvarlik, bag‘rikenglik
kabi fazilatlarni shakllantirishni maqsad qilib qo‘ygan. Fan va darslik konsepsiyasini
yaratishda Yaponiya, Singapur, Angliya, BAA, Xitoy, Koreya, Rossiya, Germaniya kabi
xorijiy davlatlarning tajribasidan foydalanildi. Ta'lim jarayoni nihoyatda murakkab
jarayon bo‘lganligi uchun ta'lim samaradorligi pedagog va o‘quvchi faolliligiga, ta'lim
vositalarining mavjudligiga, ta'lim jarayonining tashkiliy, ilmiy, metodik
mukammalligiga bog‘liq. Bugungi kunda fan-tеxnikaning rivojlanishi bilan inson
faoliyati nihoyatda kеngayib, yangi tеxnologiyalar kirib kеlmoqda. Sifat o‘zgarishlari
shundan dalolat bеradiki, endilikda yangi mеtodikalarni talab etadigan va ta'lim
jarayonining ajralmas qismiga aylanib borayotgan, unga o‘zining ma'lum
xususiyatlarini joriy etadigan yangi tеxnikaviy, axborotli, audiovizualli, vositalar ham
mavjud bo‘lib, ular zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalarni aniq voqеlikka aylantirdi.
Ta'lim-tarbiya jarayonining unumdorligini oshiradi, o‘quvchilarni mustaqil fikrlash
jarayonini shakllantiradi, o‘quvchilarda bilimga ishtiyoq va qiziqishni oshiradi,
bilimlarni mustahkam o‘zlashtirish, ulardan amaliyotda erkin foydalanish ko‘nikma
va malakalarini shakllantiradi. An'anaviy o‘qitish tizimi, aytish mumkinki, yozma va
og‘zaki so‘zlarga tayanib ish ko‘rishi tufayli axborotli o‘qitish sifatida tafsiflanadi,
chunki o‘qituvchi faoliyati birgina o‘quv jarayonining tashkilotchisi sifatida emas,
balki nufuzli bilimlar manbaiga aylanib borayotganligini ta'kidlagan holda

4baholanmoqda. O‘zbеk xalqining yosh avlodni hayotga tayyorlashda ko‘p asrlar
davomida qo‘llagan usul va vositalari, tadbir shakllari, o‘ziga xos urf-odatlari va
an'analari, ta'lim-tarbiya haqidagi g‘oyalari va hayotiy tajribasi mavjud. Bu mеros
o‘tmishda ko‘plab alloma-yu donishmandlar etishib chiqishiga asos bo‘lgan.
Mavzuni o‘rganilganlik darajasi. Ta'lim-tarbiya jarayonini ilg‘or vositalari, metodlar,
texnik vositalar, usullariga tayanib takomillashtirish tizimi hisoblanadi. Bu tizim
o‘qituvchi tomonidan yaratiladi, ta'lim-tarbiya bosqichlarini o‘zaro bog‘lashga xizmat
qiladi. Uning mzmuni va vazifalarini, maqsadini oldindan belgilash, ta'lim-tarbiyaning
shakllari va vositalarini tayyorlash, o‘quvchida shakllantirish ko‘zda tutilgan ma'naviy
sifatlarni o‘zlshtirishga yo‘naltirilgan darslarni rejalashtirish kabilarni o‘z ichiga oladi.
Hozirgi kunda bu mеrosdan ijodiy foydalanish katta ahamiyatga ega. Ajdodlarimiz
bilim o‘rgatuvchi ustoz faoliyatiga katta ahamiyat bеrganlar. Bu pеdagogik faoliyatga
bo‘lgan asosiy talablardan biri edi. Sharq uyg‘onish davrining buyuk mutafakkiri Abu
Nasr Forobiy aqlli, dono va o‘tkir fikrlaydigan kishilar to‘g‘risida shunday dеydi: «Aqlli
dеb shunday kishiga aytiladiki, ular fazilatli, o‘tkir mulohazali, foydali ishlarga
bеrilgan, zarur narsalarni kashf va ixtiro etishda zo‘r istidodga ega; yomon ishlardan
o‘zini chеtda olib yuradilar. Bunday kishilarni oqil dеydilar»[ Abdujalilova SH.
Abdurauf Fitratning “Tarbiya” fani talqini. –Toshkent, 2020]. Uning fikricha, «Ta'lim
so‘z va o‘rgatish bilangina bo‘ladi. Tarbiya esa amaliy ish va tajriba bilan o‘rganishdir,
ya'ni shu xalq, shu millatning amaliy malakalaridan iborat bo‘lgan ish-harakatga,
kasb-hunarga bеrilgan bo‘lishidir. Agar ular ish, kasb-hunarga bеrilgan bo‘lsalar,
kasb- hunarga qiziqsalar, shu qiziqish ularni butunlay kasb-hunarga jalb etsa, dеmak,
ular kasbhunarning chinakam oshig‘i bo‘ladilar»
Kurs ishining maqsadi: Ta'limning maqsadi jamiyat ehtiyojiga mos ravishda
shakllanadi. Shunday ekan, ta'lim-tarbiya maqsadi mos va mutanosib bo‘lishi kerak.
Ilmiy adabiyotlarda ta'limning maqsadi imkoniyatlaridan to‘g‘ri, aniq, o‘rinli
foydalanish ko‘nikma va malakalarini hosil qilish, mantiqiy-ijodiy tafakkurni
rivojlantirish, kommunikativ savodxonlikni oshirish, milliy g‘oyani singdirish,

5sharqona tarbiyani shakllantirish, shaxsni ma'naviy boyitishdan iboratligi
ta'kidlangan. Ta'limiy maqsad asosida o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, og‘zaki va
yozma savodxonlikni oshirish, mantiqiy tafakkurni rivojlantirish orqali ularning
muloqot madaniyati takomillashtiriladi.
Kurs ishining vazifalari: Biror bir maqsadga qaratilgan tarbiya jarayonining
mohiyati va vazifalari tarbiyachi tomonidan rejalashtiriladi va tartibga solinadi.
O‘quvchining qaysi xislatini shakllantirish yoki yo‟qotish maqsadida rejalashtiriladi.
Shu hislatlarni tarbiyalash yoki yo‘qotish uchun xizmat qiluvchi manbalar izlab
topiladi. Belgilangan maqsad uchun xizmat qiladigan nazariy va amaliy manbalarni
qaysisini va qayerda ishlatish rejalashtiriladi.
Kurs ishining nazariy va metodologik asoslari: Tarbiya jarayoni o‘zaro
bog‘liq ikki faoliyatni – o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatini o‘z ichiga oladi. Tarbiya
jarayonida o‘quvchining ongi shakllana boradi, his-tuyg‘ulari va turli qobiliyatlari
rivojlanadi, g‘oyaviy, axloqiy, irodaviy, estetik xislatlari shakllanadi, tabiatga,
jamiyatga ilmiy qarashlar tizimi tarkib topadi, jismoniy kuch-quvvatlari
mustahkamlanadi. Tarbiya jarayonida o‘quvchida jamiyatning shaxsga qo‘yadigan
axloqiy talablariga muvofiq keladigan xulqiy malaka va odatlar hosil qilinadi. Bunga
erishish uchun o‘quvchining ongiga (ta'lim jarayonida), hissiyotiga (darsda va turli
sinfdan tashqari ishlarda), irodasiga (faoliyatni uyushtirish, xulqni idora qilish
jarayonida) tizimli va muntazam ta'sir etib boriladi.Tarbiyalash jarayonida bulardan
birortasi (ongi, hissiyoti, irodasi) e'tibordan chetda qolsa, maqsadga erishish
qiyinlashadi.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi . Mavzu kirish, asosiy qism, xulosa hamda
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

6I. BOB ABU NASR FAROBIYNING TA’LIM-TARBIYAGA OID
QARASHLARI
1.1 Abu Nasr Farobiy haqida ma’lumot.
Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Uzlug Tarxon – taxallusi Forobiy – O rtaʻ ʻ
Osiyoning ulug mutafakkiri va qomusiy olimi. Yunon falsafasini chuqur bilgani,
ʻ
unga sharhlar bitgani va jahonga targ ib qilgani hamda zamonasining ilmlarini puxta
ʻ
o zlashtirib, fanlar rivojiga ulkan hissa qo shgani uchun “al-Muallim as-soniy”
ʻ ʻ
(“Ikkinchi muallim”, Aristoteldan keyin), “Sharq Arastusi” nomlariga sazovor
bo ldi.
ʻ
Olimning ilmfan oldidagi xizmatlaridan biri uning yunon mutafakkirlari asarlarini
sharxlaganligi va ularni yangi gʻoyalar bilan boyitganligidir. Alloma, eng avvalo,
Arastu asarlariga sharhlar bitgan, uning naturfalsafiy gʻoyalarining targʻibotchisi va
davomchisi sifatida tanilgan. Farobiy, shuningdek, Aflotun, Aleksandr Afrodiziyskiy,
Yevklid, Ptolemey, Porfiriy asarlariga ham sharh yozganligi maʼlum. Bulardan
tashqari, Gippokrat, Epikur, Anaksagor, Diogen, Xrisipp, Aristipp, Suqrot, Zenon
asarlaridan xabardor boʻlgan hamda epikurchilar, stoiklar, pifagorchilar, kiniklar
maktablarini yaxshi bilgan. Farobiy oʻrta asrda mukammal hisoblangan ilmlar
tasnifini yaratdi. U „Ilmlarning kelib chiqishi haqida“, „Ilmlarning tasnifi haqida“
nomli risolalarida oʻsha davrda maʼlum boʻlgan 30 ga yaqin ilm sohasining tavsifi va
tafsilotini bayon qilib berdi. Mutafakkir tabiat va inson organizmiga xos boʻlgan
tabiiy jarayonlarni oʻrganuvchi ilm sohalarini birinchi oʻringa qoʻydi. Farobiy ilmlarni
quyidagicha tasniflaydi: 1) til haqidagi ilm (grammatika, orfografiya, sheʼriyat, toʻgʻri
yozuv va boshqalarni oʻz ichiga oladi); 2) mantiq (8 boʻlimdan iborat boʻlib,
tushuncha, muhokama, xulosa, sillogistika, dialektika, sofistika va boshqalarni oʻz
ichiga oladi); 3) matematika (arifmetika, geom., astronomiya, mexanika, optika,
sayyoralar, musiqa va ogʻirlik haqidagi ilmdan iborat); 4) tabiiy ilmlar, ilohiy ilmlar

7yoki metafizika; 5) shahar haqidagi ilm (siyosiy ilm, fiqh, pedagogika, axloqshunoslik
va kalom kiradi).
Farobiy fanlarni tasniflashda borliq xususiyatlarining tahlilidan va ularning fanda aks
etishidan kelib chiqadi. Uning tasnifi, eng avvalo, tabiatni, tafakkur va nutqni, til va
mantiqni oʻrganishga qaratilgan edi. Farobiyga ko`ra, ilmlarning tasnifidan maqsad
haqiqatni oʻrganish va tasdiqlashdan, uni yolgʻondan farqlashdan iborat. Olimning
fikricha, fanlar va umuman bilimlar borliqdan kelib chiqib, borliqni uzoq vaqt
oʻrganish asosida toʻplanib boradi. Turli ilmlar bir-birini inkor qilmaydi, balki oʻzaro
bir-biri bilan bogʻliq holda rivojlanadi. Ular dunyoni idrok qilishga va insonlarnkng
baxtsaodatga erishishiga qaratilgandir.
Farobiyning fanlar tasnifida tabiiy va ijtimoiy fanlar oʻz vazifasiga koʻra bir-biridan
farq qiladi. Masalan, matematika, tabiatshunoslik va metafizika ilmlari inson
aqlzakovatini boyitishga xizmat qiladi, grammatika, sheʼriyat va mantiq esa
fanlardan toʻgʻri foydalanishni, bilimlarni boshqalarga toʻgʻri tushuntirish, yaʼni akliy
tarbiya uchun xizmat qiladi. Siyosat, axloqshunoslik va pedagogikaga ovd bilimlar
kishilarning jamoaga birlashuvi, ijtimoiy hayotning qonun va qoidalarini oʻrgatadi.
Xullas, Forobiyning ilmlar tasnifi toʻgʻrisidagi maʼlumoti oʻrta asrda turli fanlarning
rivojida muhim ahamiyatga ega boʻldi, keyingi davrlarda yashagan olimlar uchun
qoʻllanma vazifasini oʻtadi.
Farobiyning ontologik qarashlari. Mutafakkir borliq muammosini „vujudi vojib“ va
„vujudi mumkin“ taʼlimotidan kelib chiqqan holda tushuntiradi. Uningcha, „vujudi
vojib“ barcha mavjud yoki paydo boʻlishi mumkin boʻlgan narsa, jism va
moddalarning birinchi sababchisidir. Farobiy Xudoga birinchi sabab, birinchi
mohiyat, deb taʼrif beradi. Xudo birinchi sabab sifatida boshqa sabab va turtkiga
muhtoj emas. U yaratadi, lekin boshqa narsalar tomonidan yaratilmaydi. Allohning
zotiga qarama-qarshilik, ziddiyat, turli nuqsonlar, beqarorlik va boshqa jarayonlar
xos emas. „Vujudi mumkin“ esa barcha yaratilgan, mavjud boʻlgan va yaratilajak
narsa va ashyolarni angatadi. Farobiy tabiat, ashyo va jismlar turli shakllari muayyan

8izchillik va zaruriyat boʻyicha yuz beradigan tadrijiy jarayonlar asosida paydo boʻladi,
deb hisoblaydi. Butun mavjudotni sabab va oqibat nuqtai nazaridan 6 daraja
(sabab)ga boʻladi: Xudo — birinchi sabab; ikkinchi sabab esa osmon jinslari, soʻng
faol aql, jon (annafs), shakl (assurat), modda yoki ashyolar (almodda). Xudo—vojibul
vujud, yaʼni zaruriy mavjudlik boʻlsa, qolganlari — vujudi mumkin, yaʼni imkoniy
mavjud narsalardir. Bular bir-biri bilan sababiy bogʻlangan. Xudo, yaʼni „vujudi vojib“
birinchi boʻlib aql faolni yaratadi. Aql esa har bir sayyoraga xos aqlni yaratadi. Eng
soʻnggi samoviy aql natijasida Yerdagi aql-ruh va barcha moddiy jismlar, yaʼni 4
unsur: tuproq, havo, olov, suv paydo boʻladi. 4 unsurdan esa nabotot odami,
hayvonot olami, inson zoti va notirik tabiat vujudga keladi. Organik olamga oʻsimlik
ruhi, hayvoniy ruh va insoniy ruh xosdir. Jismlarga harakat xos boʻlib, ular oʻzaro bir-
biri bilan bogʻlangan. Shunday qilib, Farobiyning borliq haqidagi taʼlimoti keyingi
davrlarda hurfikrlikning keng quloch yozishida muhim ahamiyatga ega boʻldi.
Farobiyning gnoseologik qarashlari, yaʼni bilish haqidagi taʼlimoti ijtimoiyfalsafiy fikr
rivoji tarixida alohida oʻrinni egallaydi. Olimning bu boradagi fikrlari uning „Mantiq
toʻgʻrisida risolaga muqaddima“, „Mantiqqa kirish“, „Akl toʻgʻrisida“, „Falsafaning
maʼnosi va kelib chiqishi“ va boshqa asarlarida taxlil qilib berilgan. Mutafakkir inson
Yer yuzidagi oliy mavjudot ekanligini taʼkidlab, uning qobiliyati, tevarakatrofdagi
narsa va hodisalarni idrok qilish kuchiga katta baho beradi.
Farobiy oʻz asarlarida bilish shakllari, insonning ruhiy holati, jon va tananing oʻzaro
munosabati, mantiqiy fikrlash toʻgʻrisidagi mulohazalarini bildiradi. Uning aytishicha,
insonning bilish, ruhiy qobiliyatlarini miya boshqaradi, yurak esa barcha aʼzolarni
hayot uchun zarur boʻlgan qon bilan taʼminlovchi markaz vazifasini bajaradi. Farobiy
„Ilm va sanʼatning fazilatlari haqida“ kitobida tabiatni bilishning cheksizligini, bilim
bilmaslikdan bilishga, sababiyatni bilishdan oqibatni bilishga, aksidensiya
(alaraz)dan substansiya (javhar)ga qarab borishni uqtiradi. Inson voqelikni idrok,
sezgi, xotira, tasavvur, mantiqiy tafakkur, akl, nutq va boshqa vosita hamda usullar
orqali bila oladi. Olim hissiy va akliy bilish mavjudligini, ular bir-biridan farq qilishini
ham aytib oʻtadi. Hissiy bilishda sezgi aʼzolari yordamida ashyolar, narsa va

9hodisalarning muayyan sifatlari bilib olinadi. Shu bilan birga, sezgi orqali narsa va
buyumlarning muhim boʻlmagan tomonlari ham idrok qilinadi. Aql orqali esa buyum
sifatlarini mavhumlashtirish orqali uning mohiyati va umumiy tomonlari bilinadi.
Farobiy aqlni, bir tomondan, ruhiy quvvat, yaʼni tugʻma, 2 tomondan, taʼlim-
tarbiyaning mahsuli ekanligini taʼkidlaydi. Farobiy davlatni boshqarishda,
qonunlarga amal qilishda, kishilararo munosabatda, axloq va xulqodob qoidalariga
rioya qilishda, taʼlimtarbiyada akl hukmidan kelib chiqqan holda harakat qilish
kerak, deb hisoblaydi. Farobiyning qimmatli fikrlaridan biri uning dunyoviy ruh va
dunyoviy aql, ularning barhayotligi haqidagi taʼlimotning talqinidir. Mutafakkirning
nazarida kishining ruhi va aqli oʻlganidan keyin yoʻq boʻlib ketmaydi, balki dunyoviy
ruh va akl bilan qoʻshiladi. Demak, odamning ruhi va akli abadiylikka ketadi. Lekin
ular hech vaqt qaytib kelmaydi va namoyon boʻlmaydi. Ular tanani tashlab
ketgandan soʻng bir butunlikni tashkil etadi, akl va ruh yashash davomida orttirgan
barcha maʼnaviy boylik toʻplanib barhayot dunyoviy ruh va aklni tashkil etadi.
Mutafakkirning bu taʼlimotida dunyoning abadiyligi, inson zotining oʻlmasligi, inson
bilimlari va aqlining uzluksizligi, insoniyat maʼnaviy madaniyatining taraqqiyoti
haqidagi purmaʼno gʻoyalar mavjud. Uning talqinida akliy bilish koinot akli
yordamida haqiqiy ilmga aylanadi. Forobiy bilishning ratsional usulini asoslagan
buyuk mutafakkirdir. U falsafiy taraqqiyotda, kuzatuv, bahsmunozara, bilish usullari,
hissiy mushohada toʻgʻrisida oʻz davri uchun eʼtiborga molik fikrlarni ilgari surdi.
Olim mantiq ilmiga bagʻishlangan bir necha risolalarning muallifidir. „Mantiq ilmiga
kirish“, „Mantiq toʻgʻrisidagi risolaga muqaddima“, „Sheʼriyat sanʼati qonunlari
haqida risola“, „Kataguriyas“ kitobi yoki „Kategoriyalar“, „Eysagoge“ kitobi yoki
„Kirish“ va boshqa shular jumlasiga kiradi. Forobiy mantiq ilmining mohiyati va
vazifasi haqida „Mantiq toʻgʻrisidagi risolaga muqaddima“ asarida shunday deydi:
„Bu shunday bir sanʼatki, u har doim odam notiklikda adashib qoladigan boʻlsa,
toʻgʻri fikrlashga olib keluvchi va aql yordamida biror bir xulosa qilinadigan boʻlsa,
xatolarning oldini oluvchi narsalarni oʻz ichiga oladi. Uning aklga nisbatan
munosabati grammatika sanʼatining tilga nisbatan munosabati kabidir. Grammatika

10odamlar nutqini toʻgʻrilagani kabi, u shuning uchun ham vujudga kelgan, mantiq ilmi
ham xato kelib chiqishi mumkin boʻlgan joyda tafakkurni toʻgʻri yoʻldan olib borish
uchun aklni toʻgʻrilab turadi“.
Farobiy mantiq ilmining shakllari: tushuncha, muhokama, xulosa, isbot va
boshqalarni tahlil qiladi. U induksiya, deduksiya va sillogizm (qiyoslash) haqida
batafsil maʼlumot beradi. Olim oʻzining „Mantiq ilmiga kirish“ asarida esa hech
qanday dalilisbotsiz bilinadigan fikrlarni 4 ga taqsimlaydi: maqbulot (yaʼni maqbul
boʻlgan fikrlar); mashhurot (yaʼni, mashhur boʻlgan); mahsulot (yaʼni sezish va idrok
natijasida boʻlgan); boshlangʻich maʼqulot (yaʼni bilimtushunchalar). Forobiy
ularning har birini mufassal tasvirlaydi. Olim mantiq ilmi va uning maqsad hamda
vazifalari, voqelikni bilishdagi oʻrnini aniq koʻrsatib bera olgan. Forobiyning mantiq
ilmi haqidagi qarashlari hozir ham ahamiyatini yoʻqotgani yoʻq, ular oliy oʻquv
yurtlarida qoʻllanma vazifasini oʻtamoqda.
Farobiy dunyoqarashida ijtimoiysiyosiy va axloqiy fikrlar ham muhim oʻrinni
egallaydi. Allomaning „Baxtsaodatga erishuv haqida“, „Fozil shahar aholisining
fikrlari“, „Baxtsaodatga erishuv yoʻllari haqida risola“, „Buyuk kishilarning naqllari“,
„Musiqa haqida katta kitob“, „Fuqarolik siyosati“ va boshqa asarlari jamiyat va uni
boshqarish, axloqd-oob va taʼlim-tarbiya masalalariga bagʻishlangan.
Farobiy Yaqin va Oʻrta Sharq mamlakatlari faylasuflari orasida birinchi boʻlib,
jamiyatning kelib chiqishi, uning maqsad va vazifalari haqidagi taʼlimotni ishlab
chiqdi. Oʻrta asr sharoitida jamiyat tabiiy ravishda kelib chiqqanligini, inson faqat
boshqalar yordamida hayot qiyinchiliklariga qarshi kurasha olishi mumkinligini
asoslab berdi. „Har bir inson, — deydi Farobiy, — oʻz tabiati bilan shunday
tuzilganki, u yashash va oliy darajadagi yetuklikka erishmoq uchun koʻp narsalarga
muhtoj boʻladi, u bir oʻzi bunday narsalarni qoʻlga kirita olmaydi, ularga ega boʻlish
uchun insonlar jamoasiga ehtiyoj tugʻiladi… Bunday jamoa aʼzolarining faoliyati bir
butun holda ularning har biriga yashash va yetuklikka erishuv uchun zarur boʻlgan
narsalarni yetkazib beradi. Shuning uchun insonlar koʻpaydilar va yerning aholi
yashaydigan qismiga oʻrnashdilar, natijada inson jamoasi vujudga keldi“. Shaharlar,

11uning fikricha, insonlarning jamoa boʻlib uyushishining oliy shakli boʻlib, unda
insoniy barkamol boʻlib yetishishi uchun zaruriy sharoitlar boʻladi. Forobiy insonlar
tabiiy ehtiyoj natijasida oʻzaro birlashib, jamoani tashkil qilganligini alohida
taʼkidlaydi.
Farobiy ulugʻ gumanist, insonparvar faylasuf sifatida inson qadrqimmatini
kamsituvchi va oʻzga mamlakatlarni bosib olishga asoslangan jamiyatga qarshi
chiqadi. Mutafakkir odamlarni tinchtotuv va oʻzaro hamkorlikda yashashga,
insonparvar boʻlishga daʼvat etadi. „Odamlarga nisbatan ularni birlashtiruvchi
boshlangʻich asos insoniylikdir, shuning uchun odamlar insoniyat turkumiga
kirganliklari uchun oʻzaro tinchlikda yashamoklari lozim“, — deydi mutafakkir.
Farobiyning eʼtiborga sazovor fikrlaridan biri jamiyat taraqqiyotida geografik
muhitning oʻrni masalasidir. Uning oʻylashicha, kishilarning muayyan qududda
yashashi ularning turmush tarzi, urfodatlari, axloqi, xulqodobiga taʼsir koʻrsatadi,
jamoaga birlashuviga yordam beradi. U mukammal jamiyat toʻgʻrisidagi taʼlimotida
odamlarni turli guruhlarga ajratadi. Bunda u insonlarni qaysi dinga eʼtiqod qilishiga,
irqiga qarab emas, balki aqliy qobiliyati, bilimi, ilmfanga qiziqishini inobatga oladi.
Forobiy din inson kamolotiga, maʼrifatga xizmat qilishi lozim, degan fikr tarafdori
edi. Olimning dunyoqarashi diniy xurofotdan xoli boʻlib, din erkinligiga asoslangan.
U islom diniga, Qurʼonga katta hurmat bilan qaradi. Uni kishilarni xulq va odobga
oʻrgatuvchi manba deb bildi. Ayni vaqtda undan oʻz g`arazli va shaxsiy manfaatlari
yoʻlida foydalanuvchi, jaholatga undovchilarning fikriga qoʻshilmadi.
Farobiy shahardavlatlarni fozil va johilga ajratadi. Fozil shahar xalqini baxtsaodatga
eltishi, uning boshligʻi esa adolatli, yuksak axloqli va maʼrifatli, oʻzida butun ijobiy
xislatlarni toʻplagan boʻlishi lozim. Pekin, shunday shahar yoki mamlakatlar
boʻladiki, ularning aholisi nafsga berilgan, butun fikrizikri boylik toʻplash boʻladi.
Forobiy bunday shaharlarni johil shaharlar deb ataydi. Johil shaharlarning boshliqlari
ham faqat boylik toʻplashga ruju qoʻygan boʻladi. „Ulardan chiqqan rahbar ham, —
deb taʼkidlaydi alloma, — rahbarlikni moldunyo koʻpaytirishda deb biladi. Shuning
uchun ham ular ertayukech moldunyo toʻplash harakatida boʻladi. Bunday

12rahbarlarning qoʻl ostida boʻlgan shahar xalqida har turli buzuq odatlar, shahvoniy
nafs, bir-birini koʻrolmaslik, bir-birini talash, dushmanlik, nizojanjallar paydo
boʻladi“. Forobiyning yozishicha, haqiqiy baxtga erishish uchun harakat qiluvchi,
oʻzaro yordam qiluvchi, xalqini birlashtirgan shahar — fozil shahar hisoblanadi.
Baxtga erishish maqsadida oʻzaro yordam bergan va birlashgan kishilar fazilatli
jamoa boʻladi. Farobiy fikriga koʻra, davlatni idora etuvchi shaxs oʻzining fazilat va
xulqodobi bilan ajralib turishi, xususan u 6 ta xislatni egallagan boʻlishi; yaʼni adolatli
va dono boʻlishi, boshqalarga gʻamxoʻrlik qilishi, qonunlarga toʻla rioya etishi va
qonunlarni yarata olishi, kelgusini oldindan koʻra bilishi kerak. Farobiyning
talqinicha, fozil shaharlar yuqori madaniyatli boʻladi. Unda yashaydigan xalq oʻzi
istagan kasbhunarni egallaydi. Bunday jamiyatda toʻla erkinlik va teng huquklik
hukm suradi. Farobiyning fozil jamoa haqidagi taʼlimoti uning axloqiy kamolot va
baxtsaodatga erishuv hamda insonparvarlik gʻoyalari bilan chambarchas bogʻliqdir.
U oʻzining ijtimoiyfalsafiy, siyosiy va axloqiy qarashlari markaziga insonni, uning
maqsad muddaolarini oʻrganishni, axloqiy kamolot va baxtsaodatga erishuv
yoʻllarini koʻrsatishni qoʻyadi. Axloqiy kamolot deganda, xayrehsonli ishlar, goʻzal
insoniy fazilatlarni tushunadi. Axloqiy kamolotga xalakit beruvchi salbiy xislatlarga
dangasalik, bekorchilik, bilimsizlik, ongsizlik, kasbhunarsizlikni kiritadi. Farobiy aql,
ilm va maʼrifatni baxtsaodatga erishishning asosiy vositasi deb bildi.
Farobiy inson fazilatlarini tugʻma va yashash jarayonida paydo boʻladigan
fazilatlarga boʻladi. Olimning fikricha, tugʻma fazilatlarga insonning oʻta oʻtkir
zehnliligi, biror narsani bilishga oʻta qobiliyatsizliligi kiradi. Lekin tugʻma fazilatlar
hayotda kam uchraydi. Asosiy axloqiy fazilatlarni odam yashash davomida egallaydi.
Tugʻma fazilatli odamlar ham tarbiyaga muhtoj. Agar unday odamni tarbiyalab va
toʻgʻri yoʻlga solib turilmasa, uning qobiliyati tezda soʻnib qolishi mumkin. Tugʻma
qobiliyat ham nisbiy tushunchadir. Baʼzi kishilar tugʻma qobiliyatini ishga solib
yaxshi natijaga erishsa, boshqalari yomon natijaga erishishi mumkin.
Farobiy musiqani inson tarbiyasiga taʼsir qiluvchi omillardan biri deb billi. U
musiqani insonga nafosat, estetik zavq bagʻishlovchi, his-tuygʻulari va axloqini

13tarbiyalovchi muhim vosita, deb hisoblaydi. Mutafakkir „Musiqa haqida katta kitob“
nomli koʻp jildli asarida musiqa nazariyasi va tarixi, turli musiqa asboblari, kuylar va
ularning ichki tuzilishi, tovushlar, ritmlar, ohanglar haqida maʼlumot berdi; ilmi iyqo,
ilmi taʼlif fanlariga asos soldi. Yuqoridagi asarida oʻtmishdagi musiqashunos va
tadqiqotchilar musiqa taraqqiyotiga katta hissa qoʻshganligini alohida qayd qiladi.
Shuningdek, kuylar uygʻunligi, kuy ijro etish usullari haqida soʻz yuritadi.
Rivoyatlarda keltirilishicha, Farobiy yangi musiqa asbobi yaratgan, kuy bastalagan,
mohir sozanda sifatida nom chiqargan. Farobiyning aytishicha, musiqiy tasavvurlar
inson ruhining eng nozik joyidan qaynab chiqib, ohang holida sezgi quvvatlariga
taʼsir qiladi.
Farobiyning dunyoqarashi, uning jamiyat va axloq toʻgʻrisida yaratgan yaxlit taʼlimoti
ilk oʻrta asrlar va keyingi davrlarda ijtimoiy-falsafiy, siyosiy va axloqiy fikr rivojida
muhim ahamiyatga ega boʻldi. Uning qarashlari Sharq mamlakatlariga keng yoyildi.
Oʻrta asr mutafakkirlari Ibn Xallikon, Ibn alKiftiy, Ibn Abi Usabiʼa, Bayhaqiy, Ibn Sino,
Ibn Boja, Umar Xayyom, Beruniy, Ibn Rushd, Ibn Xaldun va boshqa taʼlimotini
chuqur oʻrganib, uni yangi gʻoyalar bilan boyitganlar. Buyuk mutafakkir va
shoirlardan Alisher Navoiy va Abdurahmon Jomiy, Jaloliddin Dovoniy Farobiyning
ijtimoiy-falsafiy, siyosiy va axloqiy taʼlimotidan bahramand boʻlganlar.
Farobiy ilgari surgan fikrlar XVI-XX asrlarda ham musulmon mamlakatlari olimlari
tomonidan katta qiziqish bilan oʻrganildi. Mutafakkir qoldirgan meros faqat Sharq
mamlakatlarida emas, balki Yevropada ham tarqaldi va ijtimoiyfalsafiy fikr
taraqqiyotida sezilarli taʼsir koʻrsatdi.
Farobiyning ilmiy merosini oʻrganish XX asrning 1yarmida boshlangan. Yevropa
olimlari Karra de Vo, R. Xorten, M. Alonsa, D. M. Donlap, A. Shtekl, T. U. Buur, B. M.
Shtrenshneyder, G. Ley, R. Xammond, R. de Erlanjer, I. Goldsiyer, Forobiy Deteritsi,
G. Farmer, N. Rishar va boshqa Forobiyning ilmiy merosini oʻrganishga oʻz hissalarini
qoʻshdilar. Rus olimlari A. Krimskiy, M. M. Filippov, T. I. Raynov, V. V. Bartold, Ye. E.
Bertels, S. N. Grigoryan, O. V. Traxtenberg , A. V. Sagadeyev, A. M. Johid va boshqa
Forobiy asarlarini tadqiq etish borasida koʻp ish qildilar. Yaqin va Oʻrta Sharq

14mamlakatlari olimlari Dexxudo Husayniy, alFaxuri, Usmon Amin, M. Maxdi, Sayd
Nafisiy, I. Madkur, Rajabi Tabriziy, Mexrdod, A, Atesh, Oydin, Umar Farrux,
Saidhusayn Nosir, Mahmud Abbos, Turker va boshqa Forobiyning hayoti va ijodi
bilan qiziqdilar. Qozoq olimlari A. Moshanov, A. X. Qosimjonov, A. Kubasov, S. K.
Satibekova va boshqa Forobiyning asarlarini rus tilida chop etib, ijtimoiyfalsafiy,
mantiqiy va axloqiy qarashlarini tahlil qildilar. Forobiyning boy ilmiy merosini
oʻrganishda, ayniqsa, oʻzbek olimlarining hissasi katta boʻldi. A. Saadiy, T. N.
QoriNiyoziy, I. M. Moʻminov, V. Y. Zohidov, M. K. Oripov, R. Nosirov, H. Aliqulov, O.
Fayzullayev, A. Kaziberdov, A. Irisov va boshqa allomaning hayoti, ijodi va falsafiy
qarashlari haqida ilmiy tadqiqot olib bordilar. M. M. Xayrullayev sobiq Shoʻrolar
davrida birinchi bulib I. M. Moʻminov rahbarligida 1966-yil Forobiyning falsafiy
merosi hamda dunyoqarashiga bagʻishlangan drlik dissertatsiyasini himoya qildi va
Oʻzbekistonda forobiyshunoslikka asos soldi.
Respublikamiz mustaqillikka erishgach, qomusiy olimning asarlari oʻzbek tilida chop
etila boshladi, uning boy merosi xolisona, tarixiylik va mantiqiylik tamoyillari asosida
yoritila boshlandi Oliy oʻquv yurtlari, maktab va kutubxonalar, koʻchalar uning nomi
bilan ataladi.

151.2 Farobiyning ta’lim-tarbiya metodlari
Forobiy Eron va O'rta Osiyolik mutafakkirlar Nazzam, Ravandiy,Ar-Roziy; qadimgi
yunon faylasuflari: Suqrot, Aristotel, Platon, Galiley ta'limotlarini chuqur o'rgangan.
Beruniy, Ibn Sino va Firdavsiy mutafakkirlar singari oila, uy-joy orzusini ilm yo'lida
qurbon qilib, butun umrini fanga bag'ishlagan. U 160 dan ortiq asar yozib, o'rta asr
ilm-faniga ulkan hissa qo'shgan. Bu asarlar orasida "Arastuning metafizika asariga
sharh","Baxt-saodatga erishuv haqida", "Tirik mavjudot a'zolari haqida", "Fozil
odamlar shahri" asarlari muhim ahamiyatga ega. Mutafakkirning ilm-fan oldidagi
ulkan xizmatlaridan yana biri bu uning yunon olimlarining asarlarini sharhlaganligi va
ularni yangi g'oyalar bilan boyitganligidir. Forobiy yunon falsafasini chuqur bilgani,
unga sharhlar bitganligi va jahonga targ'ib qilgani hamda zamonasining ilmlarini
puxta o'zlashtirib, fanlar rivojiga ulkan hissa
qo'shgani uchun Sharqda Arastudan (Aristotel) dan keyingi yirik mutafakkir
-"Muallim us-soniy" va "Sharq Arastusi" nomlari bilan shuhrat topgan.
Forobiy ilmlarni tasniflashda borliq xususiyatlarining tahlilidan va ularning
fanda aks etishidan kelib chiqadi. Uning tasnifi, eng avvalo, tabiatni, tafakkur va
nutqni, til va mantiqni o'rganishga qaratilgan. Forobiyga ko'ra, ilmlarning tasnifidan
maqsad haqiqatni o'rganish va tasdiqlashdan, uni yolg'ondan farqlashdan iborat.
Olimning fikricha, fanlar va umuman bilimlar borliqdan kelib chiqib, borliqni uzoq
vaqt o'rganish asosida to'planib boradi. Turli ilmlar bir-birini inkor qilmaydi, balki
o'zaro bir-biri bilan bog'liq holda rivojlanadi. Ular dunyoni idrok qilishga va
insonlarning baxt-saodatga erishishiga qaratilgandir.
"Ta'lim degan so'z insonga o'qitish, tushuntirish asosida nazariy bilim berish ; ma'lum
birhunarni egallash uchun zarur bo'lgan amaliy malakalar", -deydi olim. Forobiyning
ta'limtarbiya haqidagi qarashlarida insonparvarlik g'oyalari alohida o'rin tutadi.
Forobiyning ta'kidlashicha, tarbiyalanuvchi ixtiyoriy ravishda zaruriy, aqliy va axloqiy

16xislatlarni bilimli bo'lishga, to'g'rilik va haqiqatni sevishga, jasur, do'stlarga sadoqatli
bo'lish singari fazilatlarni egallashga intilmog'i lozim. Abu Nasr Forobiy insonga xos
hamda uning ma'naviy yuksalishida muhim ahamiyat kasb etuvchi tafakkur va
nutqning rivojlanishini ta'lim- tarbiyaning asosini tashkil etuvchi muhim jarayon
hisoblaydi. U insonni dunyotaraqqiyotining eng mukammal va eng yetuk yakuni deb
biladi. Shunga ko'ra olim o'z asarlarida insonga tarbiya va ta'lim berish zarurligini
aytadi va bunda ta'lim- tarbiya usullaridan kutilgan maqsad masalalari asosiy o'rinni
egallashini qayd qiladi. Forobiy insonning ma'naviy hayotida, asosan, uning ikki
tomoniga: aql-idrok ongiga va axloqiga e'tibor beradi. Shuning uchun ta'lim- tarbiya
uning fikricha aqliy tomondan ham, axloqiy tomondan ham yetuk qilib yetishtirishga
qaratilmog'i lozim. Ta'limtarbiya jarayonida nazariy bilim bilan amaliy harakat, odatiy
malaka, faoliyat birlashib boradi, yetuklik shu birlashuvning darajasiga qarab yuzaga
keladi. Forobiy tarbiya berish usullari haqida shunday yozadi: birinchi usul:
qanoatbaxsh so'zlar, chorlovchi, ilhomlantiruvchi so'zlar yordamida odat hosil
qilinadi va malakalar vujudga keltiriladi, odamdagi g'ayrat, kasbga intilish harakatga
aylantiriladi. Ikkinchi usul: majbur etish yo'lidir. Bu usul majburiyravishda
tarbiyalanuvchilarni tarbiyalashdir. Farobiy o'zqarashlarida insonning aqliy va axloqiy
jihatlariga alohida e'tiborini qaratadi va u "Fozil odamlar shahri" asarida o'n ikki
tug'ma xislatni birlashtirgan kishigina axloqli inson bo'la olishini ta'kidlaydi. Bular
quyidagilar: "Birinchidan bunday odamning barcha a'zolari mukammal taraqqiy
etgan, sog'lom bo'lish lozim; ikkinchidan, tez fahm so'zlovchining maqsadini tez
payqay oladigan bo'lsin; uchinchidan, xotirasi juda kuchli va mustahkam bo'lsin;
to'rtinchidan, zehni tez va o'tkir bo'lsin; beshinchidan, nutqi ravon, fikri teran,
mulohazalarini yorqin bayon eta olsin; oltinchidan, bilish va o'rganishga ishtiyoqi
baland bo'lib,
bilimlarini charchashni sezmasdan o'zlashtira olsin; yettinchidan, nafsini tiya
oladigan, qimor o'yinlaridan jirkanadigan bo'lsin; sakkizinchidan haqiqatni sevadigan
bo'lsin; to'qqizinchidan g'ururli va vijdonli bo'lsin, oliyjanob ishlarga intilsin;
o'ninchidan, mol-dunyo yig'ishga berilmasin; o'nbirinchidan, adolatli bo'lsin,

17odamlarni adolatga targ'ib etadigan bo'lsin; o'n ikkinchidan, adolatli bo'lsin, ammo
qaysar bo'lmasin, adolat oldida qaysarlik qilib, o'zbilarmonlikka berilmasin, lekin har
qanday adolatsizlik, pastkashlik oldida lafzli bo'lsin, o'zi zarur debbilgan narsasini
amalga oshirishda qat'iylik ko'rsatsin, qo'rqmas, jasur bo'lsin, qo'rqish va ojizlikni
bilmasin".
Keyinchalik esa o'zgaradi, ya'ni ijtimoiylashuv jarayonida odamalar ming yillardnberi
amal qilib kelayotgan qadriyatlar va me'yorlarni qabul qiladilar. O'zining " Baxt-
saodatga erishuv haqida"asarida bilimlarni o'rganish tartibi haqida fikr bayon etgan.
Uning aytishicha, avval bilish zarur bo'lgan ilm o'rganiladi, bu olam asoslari haqidagi
ilmdir. Uni o'rgangach, tabiiy ilmlarni, tabiiy jismlar tuzilishini, shaklini, osmon
haqidagi bilimlarni o'rganishi lozim. Undan so'ng, umumanjonli tabiat ya'ni o'simlik
va hayvonlar haqidagi ilm o'rganiladi, deydi. Forobiy inson kamolotga ta'lim -
tarbiyani to'g'ri yo'lga qo'yish orqali erishish mumkin deydi. Chunkimaqsadga
muvofiq amalga oshirilgan ta'lim-tarbiya insonni ham aqliy, ham axloqiy jihatdan
kamolga yetkazadi.
Forobiyning yozishicha, haqiqiy baxtga erishish uchun harakat qiluvchi, o'zaro
yordam qiluvchi, xalqini birlashtirgan shahar — fozil shahar hisoblanadi. Baxtga
erishish maqsadida o'zaro yordam bergan va birlashgan kishilar fazilatli jamoa
bo'ladi. Forobiy fikriga ko'ra, davlatni idora etuvchi shaxs o'zining fazilat va xulq-
odobi bilan ajralib turishi, xususan u 6 ta xislatni egallagan bo'lishi, ya'ni adolatli va
dono bo'lishi, boshqalarga g'amxo'rlik qilishi, qonunlarga to'la rioya etishi va
qonunlarni yarata olishi, kelgusini oldindan ko'ra bilishi kerak. Forobiyning
talqinicha, fozil shaharlar yuqori madaniyatli bo'ladi. Unda yashaydigan xalq o'zi
istagan kasb-hunarni egallaydi. Bunday jamiyatda to'la erkinlik va teng huquqlik
hukm suradi. Forobiyning fozil jamoa haqidagi ta'limoti uning axloqiy kamolot va
baxtsaodatga erishuv hamda insonparvarlik g'oyalari bilan chambarchas bog'liqdir. U
o'zining ijtimoiy-faIsafiy, siyosiy va axloqiy qarashlari markaziga insonni, uning
maqsad muddaolarini o'rganishni, axloqiy kamolot va baxt-saodatga erishuv
yo'llarini ko'rsatishni qo'yadi. Axloqiy kamolot deganda, xayr-ehsonli ishlar, go'zal

18insoniy fazilatlarni tushunadi. Axloqiy kamolotga xalaqit bemvchi salbiy xislatlarga
dangasalik, bekorchilik, bilimsizlik, ongsizlik, kasb- hunarsizlikni kiritadi. Forobiy aql,
ilm va ma'rifatni baxtsaodatga erishishning asosiy vositasi deb biladi. Forobiy inson
fazilatlarini tug'ma va yashash jarayonida paydo bo'ladigan fazilatlarga bo'ladi.
Olimning fikricha, tug'ma fazilatlarga insonning o'ta o'tkir zehnliligi, biror narsani
bilishga o'ta qobiliyatliligi kiradi. Lekin tug'ma fazilatlar hayotda kam uchraydi. Asosiy
axloqiy fazilatlarni odam yashash davomida egallaydi. Tug'ma fazilatli odamlar ham
tarbiyaga muhtoj. Agar unday odamni tarbiyalab va to'g'ri yo'lga solib
turilmasa, uning qobiliyati tezda so'nib qolishi mumkin. Tug'ma qobiliyat ham nisbiy
tushunchadir. Ba'zi kishilar tug'ma qobiliyatini ishga solib yaxshi natijaga erishsa,
boshqalari yomon natijaga erishadi.
Bu fikrlardan Forobiyning ta'lim-tarbiyada, yoshlarni mukammal inson qilib
tarbiyalashda, xususan, aqliy-axloqiy tarbiyaga alohida e'tibor berganligi ko'rinib
turibdi. Uning ta'kidlashicha, bilim bilangina maqsadga erishilmaydi va bola ham
yetuk bo'lmaydi. Olim daraxtning yetukligi uning mevasi bilan bo'lganidek, insonning
barcha xislatlari ham axloq bilan yakunlanishini aytadi. Umuman, Forobiy o'z
davridagi yoshlarning ta'lim olishlari, bilim egallashlari, hunar egallashlari, faoliyat
ko'rsatishlari, mehnat qilishlari zarurligi xususida fikrlar bildirgan. Bu fikrlar hozirda
ham ta'lim-tarbiyaga g'oyat muhimdir.

19II. BOB. FAROBIYNING ASARLARIDAGI PEDAGOGIK FIKRLAR.
2.1 Farobiyning hikmatli so’zlari.
Abu Nasr Forobiy ta lim va tarbiyaga birinchi marta ta'rif bergan olim sanaladi. ʼ
"Ta lim degan so z insonga o qitish, tushuntirish asosida nazariy bilim berish ;
ʼ ʻ ʻ
ma lum bir hunarni egallash uchun zarur bo lgan amaliy malakalar",- deydi olim.
ʼ ʻ
Forobiyning ta limtarbiya haqidagi qarashlarida insonparvarlik g oyalari alohida
ʼ ʻ
o rin tutadi. Forobiyning ta'kidlashicha, tarbiyalanuvchi ixtiyoriy ravishda zaruriy,
ʻ
aqliy va axloqiy xislatlarni bilimli bo lishga, to g rilik va haqiqatni sevishga, jasur,
ʻ ʻ ʻ
do stlarga sadoqatli bo lish singari fazilatlarni egallashga intilmog'i lozim. Abu Nasr
ʻ ʻ
Forobiy insonga xos hamda uning ma'naviy yuksalishida muhim ahamiyat kasb
etuvchi tafakkur va nutqning rivojlanishini ta'lim- tarbiyaning asosini tashkil etuvchi
muhim jarayon hisoblaydi. U insonni dunyo
taraqqiyotining eng mukammal va eng yetuk yakuni deb biladi. Shunga ko ra olim
ʻ
o z asarlarida insonga tarbiya va ta lim berish zarurligini aytadi va bunda ta lim-
ʻ ʼ ʼ
tarbiya usullaridan kutilgan maqsad masalalari asosiy o rinni egallashini qayd qiladi.
ʻ
Forobiy insonning ma naviy hayotida, asosan, uning ikki tomoniga: aql-idrok ongiga
ʼ
va axloqiga e tibor beradi. Shuning uchun ta lim- tarbiya uning fikricha aqliy
ʼ ʼ
tomondan ham, axloqiy
tomondan ham yetuk qilib yetishtirishga qaratilmog'i lozim. Ta lim-tarbiya
ʼ
jarayonida nazariy bilim bilan amaliy harakat, odatiy malaka, faoliyat birlashib
boradi, yetuklik shu birlashuvning darajasiga qarab yuzaga keladi. Forobiy tarbiya
berish usullari haqida
shunday yozadi: birinchi usul: qanoatbaxsh so zlar, chorlovchi, ilhomlantiruvchi
ʻ
so zlar yordamida odat hosil qilinadi va malakalar vujudga keltiriladi, odamdagi
ʻ
g ayrat, kasbga
ʻ
intilish harakatga aylantiriladi. Ikkinchi usul: majbur etish yo lidir. Bu usul majburiy
ʻ

20ravishda tarbiyalanuvchilarni tarbiyalashdir. Farobiy o'zqarashlarida insonning aqliy
va axloqiy jihatlariga alohida e'tiborini qaratadi va u "Fozil odamlar shahri" asarida
o'n ikki tug'ma xislatni birlashtirgan kishigina axloqli inson bo'la olishini ta'kidlaydi.
Bular quyidagilar: "Birinchidan bunday odamning barcha a'zolari mukammal
taraqqiy etgan, sog'lom bo'lish lozim; ikkinchidan, tez fahm so'zlovchining
maqsadini tez payqay oladigan
bo'lsin; uchinchidan, xotirasi juda kuchli va mustahkam bo'lsin; to'rtinchidan, zehni
tez va o'tkir bo'lsin; beshinchidan, nutqi ravon, fikri teran, mulohazalarini yorqin
bayon eta olsin; oltinchidan, bilish va o'rganishga ishtiyoqi baland bo'lib, bilimlarini
charchashni sezmasdan o'zlashtira olsin; yettinchidan, nafsini tiya oladigan, qimor
o'yinlaridan jirkanadigan bo'lsin; sakkizinchidan haqiqatni sevadigan bo'lsin;
to'qqizinchidan g'ururli va vijdonli bo'lsin, oliyjanob ishlarga intilsin; o'ninchidan,
mol-dunyo yig'ishga berilmasin; o'n birinchidan, adolatli bo'lsin, odamlarni adolatga
targ'ib etadigan bo'lsin; o'n ikkinchidan, adolatli bo'lsin, ammo qaysar bo'lmasin,
adolat oldida qaysarlik qilib, o'zbilarmonlikka berilmasin, lekin har qanday
adolatsizlik, pastkashlik oldida lafzli bo'lsin, o'zi zarur deb bilgan narsasini amalga
oshirishda qat'iylik ko'rsatsin, qo'rqmas, jasur bo'lsin, qo'rqish va
ojizlikni bilmasin". Forobiy o z ishlarida ta lim- tarbiyani uzviy birlikda olib borish ʻ ʼ
haqida ta lim bergan
ʼ
bo lsa ham, ammo har bir insonni kamolga yetkazish uchun tarbiya va ta limning o z
ʻ ʼ ʻ
o rni bor ekanligini ta kidlaydi. Olim yosh avlodni voyaga yetkazishda u
ʻ ʼ
yashayotgan jamiyatdagi muhit, hayotiy tajriba, ta lim-tarbiyaning ta'siri va bu ta'sir
ʼ
natijasida ular o zlaridagi ijobiy yoki salbiy xislat-fazilatlarni namoyon qilishlarini
ʻ
aytadi.Insonlar
tug ilganda kamolotli bo lib tug ilmaydi, ularni orasida aslida farq ham bo lmaydi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
ularning xulqi va faoliyati, hayoti o xshash bo ladi. Keyinchalik esa o zgaradi, ya'ni
ʻ ʻ ʻ
ijtimoiylashuv jarayonida odamalar ming yillardn beri amal qilib kelayotgan
qadriyatlar va me'yorlarni qabul qiladilar. O zining " Baxt- saodatga erishuv
ʻ
haqida"asarida bilimlarni o rganish tartibi haqida fikr bayon etgan. Uning aytishicha,
ʻ

21avval bilish zarur bo lgan ilm o rganiladi, bu olam asoslari haqidagi ilmdir. Uni ʻ ʻ
o rgangach, tabiiy ilmlarni, tabiiy jismlar
ʻ
tuzilishini, shaklini, osmon haqidagi bilimlarni o rganishi lozim. Undan so ng, jonli
ʻ ʻ
tabiat ya'ni o simlik va hayvonlar haqidagi ilm o rganiladi, deydi. Forobiy inson
ʻ ʻ
kamolotga ta lim - tarbiyani to g ri yo lga qo yish orqali erishish mumkin deydi.
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
Chunki maqsadga muvofiq amalga oshirilgan ta'lim- tarbiya insonni ham aqliy, ham
axloqiy jihatdan kamolga yetkazadi. Xususan, inson tabiat va jamiyat qonun-
qoidalarini to g ri bilib oladi va hayotda to g ri yo l tutadi, boshqalar bilan to g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
munosabatda bo ladi, jamiyat tartib-qoidalari qoidalariga rioya etadi. Demak,
ʻ
Forobiy ta lim-tarbiyaning asosiy vazifasi jamiyat talablariga javob bera oladigan va
ʼ
shu jamiyat uchun xizmat qiladigan yetuk insonni tarbiyalashdan iborat deb biladi.
Forobiy ta'limotida axloqiy tarbiya ham
aqlli, ham fazilatli inson tarbiyalashning muhim shartlaridan bo lib, aqliy tarbiya
ʻ
xususan, "Fozil odamlar shahri" asarida o z ifodasini topgan. U qaysi tartibda axloqli
ʻ
qilib tarbiyalash, bolaning qaysi xislatlariga e tibor berish kabi masalalarga to xtalib
ʼ ʻ
o tirmaydi, balki ideal , axloqli insonning abstrakt obrazini yaratish bilan, tarbiya
ʻ
sohasida shu obrazni namuna qilib, insonlarni ta lim va tarbiyaga chorlaydi. Forobiy
ʼ
bilimdon, ma rifatli, yetuk odamlarning obrazini tasvirlar ekan bunday deydi: " Har
ʼ
kimki ilmhikmatni o rganaman desa, uni yoshligidan boshlasin, sog lig i haqida
ʻ ʻ ʻ
qayg ursin, yaxshi axloq va odobli bo lsin, so zning uddasidan chiqsin, yomon
ʻ ʻ ʻ
ishlardan saqlanadigan bo lsin, bilimdon va notiq bo lsin, ilmli va dono kishilarni
ʻ ʻ
hurmat qilsin, ilm va ahli ilmdan moldunyoni ayamasin, barcha mavjud, moddiy
narsalar to g risida bilimga ega bo lsin".
ʻ ʻ ʻ
Forobiyning yozishicha, haqiqiy baxtga erishish uchun harakat qiluvchi, o'zaro
yordam qiluvchi, xalqini birlashtirgan shahar — fozil shahar hisoblanadi. Baxtga
erishish maqsadida o'zaro yordam bergan va birlashgan kishilar fazilatli jamoa
bo'ladi. Forobiy fikriga ko'ra, davlatni idora etuvchi shaxs o'zining fazilat va xulq-
odobi bilan ajralib turishi, xususan u 6 ta xislatni egallagan bo'lishi, ya'ni adolatli va
dono bo'lishi, boshqalarga g'amxo'rlik qilishi, qonunlarga to'la rioya etishi va
qonunlarni yarata olishi, kelgusini oldindan ko'ra bilishi kerak.

22Forobiyning talqinicha, fozil shaharlar yuqori madaniyatli bo'ladi. Unda yashaydigan
xalq o'zi istagan kasb-hunarni egallaydi.
2.2 Farobiyning pedagogik qarashlari
Bugungi kunda mamlakatimiz ilm-fanida Markaziy Osiyo xalqlarining ijtimoiy-
falsafiy tafakkuri yuzasidan yetarlicha ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Shuningdek,
ularning insoniy fazilatlar, vatanga muhabbat, jasurlik, do'stlik, sadoqat, vafodorlik
kabi tushunchalarning aksiologik talqinini ochib berish va shu asosda yoshlarning
ma'naviy qiyofasini shakllantirish, yot mafkura, g'oyaviy tahdid va axloqiy
inqirozdan himoya qilishda Markaziy Osiyolik mutafakkirlar ta'limotlaridagi
altruizm, filantropiya va insonparvarlik tamoyillarini zamonaviy falsafiy
yondashuvlar asosida tadqiq etish zarurati ortib bormoqda. Yoshlar ma'naviy
dunyoqarashini shakllantirishda, ularda tabiat, jamiyatning kelib chiqishi, rivojlanishi
haqida tasavvur hosil qilishda Markaziy Osiyo mutafakkirlari tomonidan yaratilgan
ilmiy-falsafiy merosning o'rni muhim o'rin tutadi. Insoniyat falsafiy tafakkuri rivojida
"Markaziy Osiyo Uyg'onish davrining ko'plab yorqin namoyondalarining islom va
jahon sivilizatsiyasiga qo'shgan hissasi"] o'zining boy ma'naviy-axloqiy ideallari
bilan diqqatga sazovordir. Ushbu falsafiy merosdan foydalanish hozirgi vaqtda
mustaqil jamiyatimzning oldida turgan dolzarb vazifadir.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan jadal islohotlar davrida jahon
sivilizatsiyasiga o'zining boy ma'naviy me'rosi bilan muhim hissa qo'shgan buyuk
allomalarning shaxsiyati, ilmiy-ma'naviy merosini har tomonlama, chuqur
o'rganishga katta e'tibor berilmoqda. Mazkur masalada Prezident Shavkat Mirziyoyev
Oliy Majlisga qilgan Murojaatnomasida "Hozirgi kunda O'zbekistonning kitob
fondlarida 100 mingdan ziyod qo'lyozma asarlar saqlanmoqda. Afsuski, bu nodir
kitoblar hali to'liq o'rganilmagan, ular olimlar va o'z o'quvchilarini kutib turibdi.
Ushbu noyob asarlarda bugungi davr o'rtaga qo'yayotgan juda ko'p dolzarb
muammolarga javob topish mumkin"[2.82], deya ta'kidlaydi. Shu bois, jamiyatning
ma'naviy yuksalishi, vatanparvarlik tarbiyasi, uni da vlat barqarorligini saqlashdagi

23konstruktiv roli haqidagi turli davrdagi buyuk mutafakkir, alloma va jamoat
arboblarining ilmiy-falsafiy qarashlarini chuqur tadqiq etsak, jahonning rivojlangan
demokratik davlatlarining yuksalish tarixini o'rgansak, mamlakatimizni
umuminsoniylik tendensiyalariga mos ravishda yuksaltirishimiz, xalqimizni davlat va
jamiyatning milliy yuksalishida faol ishtirok etishga safarbap eta olamiz. Sharq
Uyg'onish davrida juda ko'plab pedagogik asarlar yaratilgan bo'lib, ta'lim-tarbiyada
inson komilligining xususiy va umumiy metodlari haqida o'lmas ta'limoti bilan nom
qoldirgan tarbiyashunos olimlar maydonga chiqdi. Anashunday allomalardan biri
o'rta asr ijtimoiy - falsafiy fikr taraqqiyoti mutafakkir Abu Nasr Forobiy nomi bilan
bog' liq bo'lib, uning inson kamoloti haqidagi ta'imoti ta'lim - tarbiya sohasida katta
ahamiyatga ega. Mashhur Yunon faydasufi Arastudan keyin sharqda o'z bilimi, fikr
doirasining kengligi bilan nom chiqargan Forobiyni yirik mutafakkir - «Muallimiy
soniy» - «Ikkinchi muallim» deb ataydilar. Abu nasr Forobiy qomusiy olim
hisoblanib, uning 160 dan ortiq ilmiy asarlar yaratganligini qayd etilgan. Haqiqatdan
ham Abu Nasr Forobiy o'rta asr davri ilm - fani taraqqiyotiga katta hissa qo'shgan
olim. Forobiy tabiiy, ilmiy va ijtimoiy bilimlarning barcha sohalarida ilmiy ish olib
borgan. Forobiy o'zidan keyin juda boy ilmiy meros qoldirgan. Falsafa, musiqa,
filologiya va boshqa tabiiy, ilmiy bilimlarning turli sohalarida asarlar yaratgan.
Demak, Forobiy inson baxt - saodatga erishuvi uchun ularni baxtli - saodatli qila
oladigan jamoa rahbari bo'lishi kerak deydi. U fozil shaharni boshqaradigan hokim
tabiatdan: sog' - salomat bo'lib, o'z vazifasini bajarishda hech qanday qiyinchilik
sezmaligi; tabiati nozik, farosatli; xotirasi mustahkam, zehni o'tkir, o'z fikrini
tushuntira oladigan notiq, bilim-ma'rifatga havasli, taom eyishda, ichimlikda,
ayollarga yaqinlik qilishda ochofat emas, aksincha, o'zini tiya oladiga bo'lishi (qimor
yoki boshqa o'yinlardan) zavq, huzur olishdan uzoq bo'lishi, haq va haqiqatni, odil va
haqgo'y odamlarni sevadigan, yolg'onni va elg'onchilarni yomon ko'radigan, o'z
qadrini biluvchi va oriyatli bo' lishi, mol dunyo ketidan quvmaydigan, adolatparvar,
qatiyatli, sabotli, jur'atli, jasur bo'lishi muhimligini qayd etadi. Forobiy bu fazilatlarni
har bir etuk insonda ko'rishni istaydi.

24Farobiy odamlarni turli belgilarga qarab guruhlarga bo'ladi. Bunda u kishilarning
diniy mashabiga, millatiga, irqiga qarab emas, balki tabiiy xususiyatlari, qobiliyatlari
iqtidori, bilim ko'nikmalariga e'tibor berish zarur, deydi. U o'zining "Baxt saodatga
erishuv yo'llari haqida risola" asarida "Davlatning vazifasi insonlarni baxt-saodatga
olib borishdir, -deb yozadi. Bu esa ilim va yaxshi axloq yordamida qo'lga kiritadi"
Forobiy ta'lim tarbiyaga bag'ishlangan asarlarida ta'lim - tarbiyaning muhumligi, unda
nimalarga e'tibor berish zarurligi, ta'lim - tarbiya usullari va uslubi haqida fikr
yuritadi. «Fozil odamlar shahri», «Baxt saodatga erishuv to'g'risida», «Ihso-al-ulum»,
«Ilmlarning kelib chiqishi», «Aql ma'nolari to'g'risida» kabi asarlarida allomaning
ijtimoiy - tarbiyaviy qarashlari o'z ifodasini topgan. Forobiy ta'lim - tarbiyani uzviy
birlikda olib borish haqida ta'lim bergan bo'lsa ham, ammo har birining insonni
kamolga etkazishda o'z o'rni va xususiyati bor ekanligini alohida
ta'kidlaydi. Forobiy «Baxt - saodatga erishuv to'g'risida» asarida bilimlarni o'rganish
tartibi haqida fikr yuritadi. Uning ta'kidlashicha, avval bilish zarur bo'lgan ilm
o'rganiladi, bu - olam asoslari haqidagi ilmdir. Uni o'rgangach, tabiiy ilmlarni, tabiiy
jismlar tuzilishini, shaklini, osmon haqidagi bilimlarni o'rganish lozim. Undan so'ng,
umuman, jonli tabiat o'simlik va hayvonlar haqidagi ilm o'rganiladi, deydi. Forobiy
inson kamolotga yolg'iz o'zi erisha olmaydi. U boshqalar bilan aloqada bo'lishi,
ularning ko'maklashuviga yoki munosabatlariga muhtoj bo'ladi. Uning fikricha
tarbiya jarayoni tajribali pedagog, o'qituvchi tomonidan tashkil etilishi muhumdir.
Chunki har bir odam ham baxtni va narsa hodisalarni o'zicha bila olmaydi. Unga
buning uchun o'qituvchi bo'lishi lozimimligini ta'kidlaydi. Demak, Forobiy ta'lim -
tarbiyaning asosiy vazifasi jamiyat talablariga javob bera oladigan va shu jamiyat
uchun xizmat qiladigan yetuk insonni tarbiyalashdan iborat deb biladi. Forobiy ta'lim
va tarbiyaga birinchi marta ta'rif bergan olim sanaladi. Ta'lim - degan so'z insonga
o'qitish, tushuntirish asosida nazariy bilim berish; tarbiya - nazariy fazilatni, ma'lum
hunarni egallash uchun zarur bo'lgan xulq normalarini va amaliy malakalarni
o'rgatishdir, deydi olim. Ta'lim faqat so'z va o'rgatish bilangina bo'ladi. Tarbiya esa,
amaliy ish tajriba bilan, ya'ni shu xalq, shu millatning amaliy malakalardan iborat
bo'lgan ish-harakat, kasb-hunarga berilgan bo'lishi bilan o'rganishidir.

25Forobiy axloqiy fazilatlar deganda bilimdonllik, donolik va mulohazali bo'lish,
vijdonlilik, kamtarlik, ko'pchilik manfaatini yuqori qo'yish, haqiqat, ma'naviy
yuksaklikka intilgan, adolatlilik kabi hislatlarni tushunadi. Ammo bu hislatlarning
eng muhimi har bir insonning bilimli, ma'rifatli bo'lishidir. Shuning uchun ham
Forobiy axloq tushunchasiga aql bilan uzviy bog' liq holda, tafakkurga asoslangan
ahloq sifatida qaraydi. Bundan biz Forobiyning axloqni xulq me'yorlari ifodasi
sifatidagini emas, balki kishilarning aqliy faoliyatining natijasi sifatida ham talqin
etganligini ko'ramiz. Forobiy «Aql ma'nolari haqida» risolasida aql masalasini tahlil
qilib, aql bilish haqidagi ta'limotida mantiq (logika) ilmi muhim o'rin tutadi deydi. U
mantiq ilmi bilan grammatika o'rtasidagi mushtarakligini qayd etib, mantiqning aqlga
munosabati, grammatikaning tilga munosabati kabidir. Grammatika odamlar nutqini
tarbiyalagani kabi, mantiq ilmi ham tafakkurni haqiqiy yo'lda olib borish uchun aqlni
to'g'irlab turadi deydi. Forobiy «Muzika haqida katta kitob» degan ko'p jildi asari
bilan o'rta asrning yirik muzikashunosi sifatida ham mashhur bo'ldi. U muzika ilmini
nazariy, amaliy jihatdan yoritib, muzikani inson ahloqini tarbiyalovchi sihat
salomatligini mustahkamlovchi vosita deb qaragan. Uning muzika sohasida qoldirgan
merosi muzika madaniyati tarixida muhim ahamiyatga molikdir.

26 Xulosa
Xulosa qilib aytganda Forobiy pedagogik ta'limotining asosida komil insonni
shakllantirish, insonni o'z mohiyati bilan ijtimoiy, ya'ni faqat jamiyatda, o'zaro
munosabatlar jarayonida komillikka erishadi, degan falsafiy qarashi yotadi. Insonning
kamolga yetishida ham aqli, ham axloqiy tarbiyaning o'zaro aloqasi muhim ahamiyat
kasb etadi. Bunda Forobiy tavsiya etgan ta'lim - tarbiya usullari hozirgi davrda ham
o'z ahamiyatini yo'qotmaganligi bilan diqqatga sazovordir.
Forobiy ta'limda barcha fanlarning nazariy asoslari o'rganilsa, tarbiyada ma'naviy -
axloqiy qoidalar, odob me'yorlari o'rganiladi, kasb-hunarga oid malakalar hosil
qilinadi, deb uqtiradi. Bu muhim vazifa tajribali tarbiyachilar tomonidan ta'lim-
tarbiyaning turli metodlari yordamida amalga oshiriladi. Forobiy ta'lim - tarbiya
ishlarini ikki yo'l bilan amalga oshirishni nazarda tutadi. «Amaliy fazilatlar va amaliy
san'at (kasb-hunar)lar va ularni bajarishga odatlanish masalasi»ga kelganda, bu odat
ikki yo'l bilan hosil qilinadi: bulardan birinchisi - qanoatbaxsh so'zlar, chorlovchi,
ilhomlantiruvchi so'zlar yordamida odat hosil qilinadi, malakalar vujudga keltiriladi,
odamdagi g'ayrat, qasd-intilish harakatga aylantiriladi. Ikkinchi yo'l (yoki usul) -
majbur etish yo'li. Bu usul gapga ko'nmovchi, qaysar shaharliklar va boshqa sahroyi
xalqlarga nisbatan qo'llaniladi. Chunki ular o'z istaklaricha so'z bilan g'ayratga
kiradiganlardan emaslar. Ulardan birortasi nazariy bilimlarni o'rganishga kirishsa,
uning fazilati yaxshi bo'ladi. Kasb hunarlarni va juz'iy san'atlarni egallashga intilish
bo'lmasa, bunday odamlarni majbur etmaslik kerak. Chunki shahar xalqlariga tarbiya
berishdan maqsad - ularni fazilat egasi qilib va san'at ahllariga aylantirishdir. Demak,
Forobiy ta'lim - tarbiyada rag'batlantirish, odatlantirish, majbur etish metodlarini
ilgari surgan. Har ikkala usul ham pirovardida insonni har tomonlama kamolga
etkazish maqsadini ko'zlaydi.

27FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.Shavkat Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz. T.: O‘zbekiston 2017,85-86 b.
2. Piter Entoni Nyusam, “Boshlang‘ich maktab”, Microsoft Encarta 2004 nashri (CD-
Rom), 199-200 b.
3. Quzmonova G.B, Beketov N. Uzluksiz ta'limda matematika o‘qitishda tarixiy
materiallardan foydalanish. Amerika ijtimoiy fanlar va ta'lim innovatsiyalari jurnali,
2-jild, 9-son, 2020-yil, ISSN 2089-100X, 2(9), 531-537
4. Usmonova S. Ta'lim jarayonida noan'anaviy darslarga ijodiy yondashish usullari. -
Buxoro: “Pedagogik mahorat” jurnali, 2005-yil, 2-son. 19-21 b.
5.M. Xayrullayev, B. To‘xliyev, Sh. Qurbonov, X. Masudov, M. Qurbonov
PEDAGOGIKA TARIXI 2004 yil
6.Forobiy. «Fozil odamlar shahri». - T.: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi.
nashriyoti, 1993.
7.O‘zbekiston Respublikasi “Ta'lim to‘g‘risida”gi Qonuni. //www. Ziyonet.uz
8. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 6iyundagi 422-sonli
“Umumiy o‘rta ta'lim muassasalarida “Tarbiya”fanini bosqichma-bosqich amaliyotga
joriy etish chora-tadbirlarito‘g‘risida”gi Qarori. // www. Ziyonet.uz
9.Abdujalilova SH. Abdurauf Fitratning “Tarbiya” fani talqini. –Toshkent, 2020.
10.Tarbiya kitobi. 1-4-sinflar uchun darslik. –Toshkent, 2020.
11. Yo‘ldoshev J., Usmonov S. Pedagogik texnologiya asoslari. T.,2004
12.Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. Toshkent, “O‘zbekiston”, 2017.29 b.
13.Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.“O‘zbekiston”, 2017. – 47 b.
14.Mirziyoyev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. “O‘zbekiston”, 2017. – 485 b.

26

Sotib olish