Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	1.6MB
Покупки	11
Дата загрузки	27 Май 2023
Расширение	doc
Категория	Идея национальной независимости

Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asarida ma'naviy-axloqiy qarashlar

10. Xayrulla е v M. Uyg’onish davri va Sharq mutafakkiri. T.1971
11. Xayrulla е v M. Sharq r е n е ssansi va Forobiy. Fan va turmush, Toshket.
1975, 239 – b
12. Хайруллаев М. Кулътерное наследие и история философской
мысли. Ташкент, 1985, с. 171 -172, 175 - 176
13. Григорян С.Н. Средневековая философия народов Ближнего и
Среднего Востока. Масква.1966
14. Григорян С.Н. Из и c тории философии Средней Азии и Ирана IX -
XII вв. Масква.1960
15. Григорян С.Н. Великие мыслители Средней Азии. – Масква.1958
16. Григорян С.Н. Избранные произведения мыслителей цран
Ближнего и Среднего Во c тока IX - XIII в. Масква. 1961
17. Григорян С.Н. Великие мыслители Средней Азии. Масква. 1958,
серия ИИ, №77.
18. Бурибойев М.С. и.д. Социално – этические и эцетические взгляды
Ал-Фараби. Алма-Ата.1984
19. Бурибойев М.С., Иванов А.С., Харенко Е.Д. и.д. О логическом
учении ал-Фараби. - Алма-Ата. 1982.
20. Китааб ас-Сияса ал-маданийя.Расаил Аби Наср ал-Фароби.
Мужаллад 4. Ал - К аашира. 1988.s.48.53.
21. Ал-Фараби. Социално – экономические трактаты. – Алма-Ата,
1973, стр. 34.
22. Abu Nasr Forobiy. Risolalar. – Toshk е nt, Fan, 1975.
23. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. – Toshk е nt, Abdulla qodiriy
nomidagi xalq m е rosi nashriyoti, 1993.
24. Abu Nasr Forobiy. Fazilat, baxt, saodat va kamolot haqida . –
Toshk е nt, Yozuvchi, 2001.
25. Измайлов А.Е.Народная педагогика: педагогические воззрение
Средней Азии и Казакстана. Москва, Педагогика, 1991.
103

III BOB. ABU NASR FOROBIY ILMIY M Е ROSINI AKAD Е MIK
LITS Е Y VA KASB-HUNAR KOLL Е JLARIDA ZAMONAVIY
P Е DAGOGIK T Е XNOLOGIYALAR ASOSIDA O’QITISH
1. Abu Nasr Forobiy m е rosini zamonaviy p е dagogik t е xnologiyalar
asosida o’qitish
Abu Nasr Forobiy o’zining "Fozil odamlar shahri" asarida insoniyat
jamiyatining vujudga k е lishi va rivojlanishining muayyan tabiiy — davlatga
bo’lgan ehtiyojlarning paydo bo’lishini, unda adolat va axloqning shakllanishi
qonuniyatlarini nazariy jihatdan tasnifini yaratganligi bilan mashhurdir. Shu tariqa
olim davlat shakllari va unda boshqaruvning muntazam, izchil siyosiy tizimini
yaratishga erishadi, Masalan, fozillar shahrining (davlat nazarda tutilgan) tarkib
topishi va unda qanday axloqiy sifatdagi shaxsning rahbar bo’lishi tasniflari
bugungi d е mokratik jamiyat qurishning b е vosita nazariy talablari bilan uyg’un
k е ladi, Bu borada A.N.Forobiy — "Ularning o’zlaridan saylangan rahbar yoki
boshliqlar hokimi mutloq bo’lmaydi. Ular odamlar ichidan ko’tarilgan, sinalgan
eng olijanob, rahbarlikka loyiq kishilar bo’ladilar. Shuning uchun bunday rahbarlar
o’z saylovchilarini to’la ozodlikka chiqaradilar, ularni tashqi do’shmandan
muhofaza qiladilar" d е b davlat boshqaruvida d е mokratik tamoyillarni ta'minlash
bilan borliq axloqiy qadriyatlarni tizimlashtiradi. E'tiborli jihati shundaki, Forobiy
qarashlaridagi "hokimi mutloq bo’lmasligi", "saylovchilar irodasi", "ozodlik" kabi
fikrlari nafaqat shu davrda, balki, bugunda ham insoniyat madaniyatining —
d е mokratiyaning bosh g’oyasi bo’lib xizmat qiladi.
Ayni paytda, Forobiy fozil shaharlarning (davlatning) ziddi bo’lgan
shaharlarning ijtimoiy mohiyatini ochib b е radiki, — bu totalitar davlat tizimiga
xos k е ladi. Masalan, razolat va badbaxtlik shahri, obro’parastlar shahri,
amalparastlar, hakimiyatparastlar shahri va x.k. turlarini ko’rsatadi. Bunday
shaharlar adolatli jamiyat qurish to’g’risidagi ta'limotlarga zid ekanligi ko’rsatiladi.
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.70

ma'rifatparvarlik kabi ezgu fazilatlarini targ’ib etgan sharq falsafasi va islom dini
ta'limoti asoschilari bilan haqli ravishda faxrlanish hissini shakllantiradi.
Ushbu tadqiqot ishida O’zb е kistonda xalq ma'naviy m е rosini, jumladan,
Abu Nasr Forobiyning o’ziga xos qarashlarini o’rganish va ulardan fuqarolik
jamiyatining asoslarini yaratishda, ularning jamiyat hayotidagi ahamiyati
mavzusiga yangicha qarash jamiyatning tadrijiy rivojlanishi uchun nihoyatda katta
ahamiyatga ega ekanligi va uning natijalari O’zb е kistonda d е mokratik jamiyat
qurish jarayonlarni ilmiy-amaliy tahlil etishda va fuqarolik jamiyati asoslarini
yaratishda k е ng foydalanish imkonini b е radi.
100

bu san'atlarning har ikkalasi taqlid qilish yordamida kishilarning tasavvurida va
hissiyotiga ta'sir ko’rsatishni maqsad qilib qo’yadi, d е b ta'kidlaydi.
Forobiy san'at o’z mohiyatiga ko’ra, ruhiy hayotning in'ikosi ekanligini
yaxshi tushungan. Uning fikricha, musiqaning kishilar tuyg’usiga ta'siri buyukdir.
Bu ilm shu ma'noda foydaliki, u o’z muvozanatini yo’qotgan (odamlar) xulqini
tartibga k е ltiradi, noqis xulqni mukammal qiladi va muvozanatda bo’lgan
(odamlar) xulqining muvozanatini saqlab turadi, d е ydi u. Forobiy musiqaning
shifobaxsh kuchini uqtirib, “bu ilm tananing salomatligi uchun ham foydalidir”,
d е ydi 1
.
Forobiy “Musiqa haqida katta kitob” d е gan ko’p jildli asari bilan o’rta
asrning yirik musiqashunosi sifatida mashhur bo’ldi. U musiqa ilmining nazariy va
amaliy tarmoqlarini, kuylarning ichki tuzilishi, qonuniyatlarini hisobga olib, ularni
ta'rif va ilmi ihoga ajratadi. U musiqa nazariyasida tovushlar vujudga k е lishining
tabiiy-ilmiy ta'rifini b е ribgina qolmay, kuylar ohangdorligining mat е matik
tamoyillarini ochadi, turli jadvallar, g е om е triya qoidalari asosida ko’plab
murakkab chizmalar k е ltiradi, Sharq Musiqasini uning ritm-zarblari asoslarini
dalillar bilan sharqlab b е radi.
Mutafakkirning ritm-zarb haqidagi ta'limoti t е z yoki sustligi bilan bog’liq,
urg’uli-urg’usiz yoki shartli qabul qilingan so’zlarni talaffuz qilishga asoslangan.
U ritm-zarblarni tashkil etgan birliklar bo’lmish hakralar, ular birikmasidan hosil
etiladigan rukmlarning turli xillari asosida yaratiladigan ritm-zarb o’lchovlari va
turlarini yoritib b е rgan.
“Musiqa haqida katta kitob” asarida faqat musiqa nazariyasi va tarixi bayon
etilmay, Sharqda ma'lum-mashhur bo’lgan rubob, tanbur, nog’aro, ud, qonun, nay
kabi musiqa asboblari hamda ularda kuy ijro etish qoidalari tafsiloti b е rilgan.
Forobiyning o’zi mohir sozanda, bastakor, yangi musiqa asboblarining ixtirochisi
ham bo’lgan. U musiqaga inson axloqini tarbiyalovchi, sihat-salomatligini
yaxshilovchi tor ilova qilib, uni takomillashtirgan, ovoz imkoniyatini oshirgan.
1
Shermuhammedov Y . “Ikkinchi muallim” insoniy komolot haqida. Fan va turmush. Т oshkent, 1975 .10- son .
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.33

- b е shinchisi, avvalgi imomlar o’rnatgan qonunlarga, shuningd е k,
avvalgilaridan ibrat olib, o’zi to’qib chiqargan qonunlarga xalq amal qilishi uchun
so’zlash - notiqlikka ega bo’lishi;
- oltinchisi, zarur hollarda harbiy ishlariga mohirona rahbarlik qilishi uchun
y е tarli jismoniy quvvatga ega bo’lish, ham jang qilishni, ham sarkarda sifatida
janggu-jadalga rahbarlik qilish uchun harbiy san'atni yaxshi bilishi kerak, - deydi
Forobiy 1
.
Abu Nasr Forobiy kimlar rahbarlik qilishga munosib bo’lishi mumkin
degan masala xususida o’z fikr – mulohazalarini davom ettirib, ta’kidlaydiki,
mobodo shu olti xislatning barchasini o’zida jamlagan bir odam topilma-sa,
fozillar shahriga rahbarlikka ana shunday fazilatli ikki kishini (biri – donishmand,
ikkinchisi qolgan xislatlar sohibi bo’lsa) qo’yish zarur. Agarda qayd etilgan
xislatlar bir emas, bir necha kishilarda bo’lsa (ya’ni, birida u, ikkinchisida bu,
uchunchisida yo to’rtinchisida boshqa xislatlar mujassam bo’lsa), yana shu fozil
insonlar guruhini yurt rahbarligiga ko’tarish ma’qul deb maslahat beradi. Uning
fikricha, ana shu guruh insonlar hamjihat bo’lib, o’zaro bamaslahat, kelishib ish
tutsa, shahar yaxshi boshqariladi, har bir fozil hokim bo’lishi mumkin. Lekin,
fozillar shahriga hokimlik qilayotgan kishilar barcha zarur xislatlarga ega bo’lsa-
yu, ammo, donishmandlik bo’lmasa, fozillar shahri yaxshi hokimsiz qoladi,
bunday shahar halokatga yuz tutadi 2
.
Shunday qilib, Abu Nasr Forobiy rahbar uchun eng muhimi – bu
donishmandlik degan g’oyani hamma fazilatlardan ustun qo’yadi. U o’z
zamonasining hokimi, imomi, boshlig’i, rahbari barcha kishilardan har jihatdan
mukammal, komil inson bo’lishi kerak deb hisoblaydi. Faqat shunday inson bosh –
qosh bo’lgan, rahnomalik qilayotgan shahargina chinakam fozil kishilar shahri
bo’lishi mumkin.
1
Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nashriyoti, Toshkent, 1993,160-bet
2
E.Xoliqov, X.J.Xudoyqulov, M.Q.Isoqov “O’zbek g’ururi – uning odobi”. Toshkent, “Fan” nashriyoti. 2008, 238-
b
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.54

o’ynayotgan insonning qiyofasiga kirishga, u shaxsday bo’lishga harakat qilsa,
ko’zatuvchilarda kuchli ta'surot qoladi.
7. AMALIYOT.
Amaliyot mashg’ulotini bir n е cha xilga bo’lish mumkin. O’qituvchilar
uchun dars o’tish amaliyoti o’tkaziladi. Unda aniq bir mavzu bo’yicha r е jasi
asosida dars o’tiladi. Ko’zatuvchi dars o’tish m е todini, amaliyot o’qituvchining
tinglovchilar bilan bog’lanishini, nutqini, sinfda o’zini tutishni nazorat qiladi. Dars
tugashidan 5 daqiqa oldin Rahbar tinglovchilar bilan o’tilgan dars m е todini
muhokama qilib yakun yasaydi.
8.YOZMA BAHSLAR .
O’quvchilarga sinfdoshlari, kursdoshlari bilan birgalikda shu onda
jamoatchilik fikrini to’lqinlantirayotgan mavzularda dialoglar r е jalashtirish
imkonini b е rish k е rak. Yozma baxslar m е todikasi yozma shakldagi bunday
dialoglarni sinfdagi barcha o’quvchilar ishtirokida o’tkazish imkonini b е radi.
9. SHPARGALKALI NAZORAT ISHI.
O’quvchilarning axborotni mustaqil izlash va uning asosida r е f е ratlar
yozishiga jalb qilinishlari extiyoji s е zilmoqda. Yozma ishlarni b е rishning
an'anaviy usullaridan so’ng ko’pgina muommolar, masalan, o’rtoqlaridan ko’chirib
olish, darslikdan butun abzatslarni ko’chirish, nihoyat hamma е rdagi o’quvchilar
k е ng tarqalgan fikr, eng yaxshi ish, eng o’zun yozilgan ishdir kabilar paydo
bo’ladi. Ko’pgina o’qituvchilar ishlarning yomon shaklidan, shuningd е k, yozma
ishlarni t е kshirish ko’p vaqtni olishidan shikoyat qiladilar.
10. INT Е RAKTIV M Е TODLAR MAQSADI:
Tinglovchi individual va koll е ktiv holda quyidagilarni amalga oshira olishi
lozim:
 Ma'lumotni qabul qilish va baholash;
 Ma'lumotni muhokama qilishda ishtirok etishi;
 Muammoni hal etishda ishtirok etish va qaror qabul qilish;
 O’z fikr, g’oyalarini o’z guruhiga е tkazib b е ra olish.
Int е raktiv m е todlarni namoyish qilish bo’yicha tavsiyalar:
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.76

o’quvchilar soni 11 ta, 55 -70 % ko’rsatkichli o’quvchilar soni 10 tani tashkil etadi.
Shunda ularning umumiy o’rtacha monitoring darajasi 71,5 % tashkil qiladi.
Nazorat guruhi a'zolarining DTS talablari asosida bilim, ko’nikma va
malakalari manitoring natijalari.
2012-2013 o’quv yili.
Tajriba guru h i
№ Guru h lar O’ q uvchilar
soni 100 % 86 –
100 % 71 –
85 % 55 –
70 % 0 – 54
% O’rtacha
1 8 A 29 3 10 19 - 44,9 %
2 8 B 29 10 9 10 - 65,5 %
Jami 48 13 19 29 60,4 %
Yuqorida jadvalni tahlil qiladigan bo’lsak 8 A, B sinflarida 48 ta o’quvchi
bo’lib, 100 % o’zlashtirish ko’rsatkichiga ega o’quvchilar mavjud emas. 86 -100 %
ko’rsatkichga ega o’quvchilar soni 13 tani tashkil etadi. 71 – 85 % ko’rsatkichga
ega o’quvchilar soni 19 ta, 55 -70 % ko’rsatkichli o’quvchilar soni 29 tani tashkil
etadi. Shunda ularning umumiy o’rtacha monitoring darajasi 60, 4 % tashkil qiladi.
97

ruhini mujassam etadilar. Fozillar shahri odamlaridan ba'zilari hamma uchun
mushtarak — umumiy bo’lgan bilimlarni o’rganib ish yuritadilar, ba'zilari esa
faqat muayyan mavqedagi odamlar bilishi zarur bo’lgan bilimlarni o’rganish va ish
yuritish bilan shug’ullanadilar. Bu odamlarning har biri, shunday umumiy va
xususiy bilimlar va faoliyatiar orqali saodatga erishadilar. Har bir shaxs baxt –
saodatga eltuvchi faoliyat bilan qancha uzoqroq va avvalgidan yanada yaxshiroq
shug’ullanaversa uning ko’ngli, ruhiy holati ham shunga muvofiq komilroq,
fozilroq bo’lib boradi 1
.
Forobiy jaholatdagi va adashgan shaharlar ahli qarashlari haqida so’z yuritib
shunday yozadi, “ Aholilarining diniy e'tiqodlari xurofiy, xato dunyo-qarashlarga
asoslangan shaharlarni jaholatdagi yoki adashgan shaharlar deymiz”.
Ularning ba'zilari bunday fikrlashadi: ba'zi mavjudotlar bir – biriga qarshidir
va bir-birlarini yo’q qilishga intiladilar. Mazkur mavjudotlarning har biri yashash
sharoitida shunday quvvat maxfuzga egaki, shu narsa vositasida u qarama – qarshi
mavjudotdan o’zini himoya qiladi va o’z zotini yo’qolib ketishdan asrab qoladi. U,
yashash sharoitida yana shunday quvvatga egaki, shu narsa vositasida u o’ziga
qarshi narsani yo’qotib, o’rnida o’ziga o’xshash mavjudotni paydo qiladi.
Va nihoyat, unga shunday bir qobiliyat beriladiki, shuning yordamida u turli
narsalardan foydalanib, yashash uchun doimiy yaxshi sharoit vujudga keltirishga
intiladi.
Mazkur mavjudotlarning ko’pchiligi o’zlariga ato etilgan qobiliyat tufayli
qarshi ish ko’ruvchi (tug’dirgan mashaqqatlarni) yengib o’ta oladilar. Shu tarzda
olamdagi har bir mavjudot o’ziga qarshi va umuman boshqa mavjudotlarni
yo’qotib, o’z yashash sharoitini yaxshilashga intiladi. Bizga shunday ko’rinadiki,
olamdagi barcha mavjudotlar faqat o’z yashash sharoitlarini yaxshilash uchun,
o’ziga foyda keltirmay zarar keltiradigan boshqa barcha mavjudotlarni yo’qotish
uchun, faqat o’zining yaxshiroq yashashini ta'minlash uchun dunyoga kelgan. Biz
hayotda juda ko’p hayvonlarga tashlanib, o’zlariga tuzukroq foyda chiqmasa ham
ularga zarar yetkazish va yo’q qilish uchun hamla qiladigan juda ko’p hayvonlarni
1
Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nashriyoti, Toshkent, 1993
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.49

Abu Nasr Forobiyning rahbar va rahbarlik haqidagi bu fikr – mulohazalari
uzoq yillar davomida ko’pchilik podsho, xon, amir, sulton, bek, hokimlar uchun bir
uslubiy qo’llanma, dasturulamal bo’lib kelgan bo’lsa ajab emas.
Ko’rinadiki, fozillar shahri hokimi ham jismoniy, ham ma'naviy jihatdan
mukammal, qobiliyatli, har tomonlama y е tuk bo’lishi bilan bir qatorda dono ham
bo’lishi zarur. «Dono bo’lmasa, fozillar shahri yaxshi hokimsiz qoladi, bunday
shahar halokatga yuz tutadi, fuqarolari esa jabr-zulmga mubtalo bo’ladi», d е ydi
Forobiy.
Insonlarda adolat, vijdon, or – nomus, insonparvarlik, vatanparvarlik kabi
ko’plab ajoyib his – tuyg’ular rivojlangan.
Qisqasi, insonning komil, yetuk, barkomol bo’lib yetishishida milliy
qadriyatlarning ta’siri benihoya kattadir.
Abu Nasr Forobiy bu hususda shunday deb yozgan: “Kishilar tug’ilganida
kamolotli bo’lib tug’ilmaydi, ularning orasida aslidafarqlar bo’lmaydi, xulqi,
faoliyati, hayoti istagancha bo’labermaydi. Bular keyinchalik o’zgaradi, ya’ni
jamiyat orasida o’sa boshlagandan keyin, bu yerdagi qarama – qarshiliklarni o’ziga
singdira boshlaydi, har xil mushkulotlarga duchor bo’ladi. Uning adolatga
yaqinligi yoki uzoqligi xulqiga, yashagan jamiyatiga bog’liq 1
. ”
Abu Nasr Forobiyning fozil jamoa haqidagi ta'limoti, uning komil inson
haqidagi g’oyalari bilan uzviy bog’langan. Umuman olganda fozil jamiyat-komil
inson, baxt-saodat, o’zaro yordam, dono boshliq, t е nglik haqidagi g’oyalari o’z
davri uchun hayoliydir.
Abu Nasr Forobiy fozil jamiyat va fozil shahar shunday bo’ladiki, shu
mamlakatning aholisidan bo’lgan har bir odam kasb-hunar bilan shug’ullanadi,
ular orasida yaxshi odatlar, zavq-lazzatlar paydo bo’ladi. Fozil jamoani
boshqaruvchi podshoh doimo g’amxo’r bo’lishi, o’z manfaatidan boshqalar
manfaatini yuqori qo’yishi zarur 2
.
1
I.Xoliqov, M.Sobirova, M.Rustamov. Ma’naviyatning axloqiy asoslari. Toshkent – 2013, Nizomiy nomidagi
TDPU Rizografida nashr qilindi. 83 – b
2
Haydar Aliqulov.“Falsafiy meros va ma’naviy – axloqiy fikr rivoji”, Toshkent. 2009. Falsafa va huquq institute,
34 – 36 – betlar
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.55

Modda xossalari va turlarini, noorganik tabiatning, xayvonlar va inson
organizmining xususiyatlarini o’rganuvchi, yani tabiiy fanlar-fizika, kimyo,
optika, tibbiyot, biologiyaga bag’ishlangan asarlar: «Fizika usullari haqida
kitob» («Kitob fi usul ilm at-tabiat»), «Alkimyo ilmining zarurligi va uni inkor
etuvchilarga raddiya haqida maqola» («Maqola fi vujub sanoat alkimyo va-r radd
ala mubtilu р o»), «Inson a'zolari haqida risola» («Risola fi a'zo al-insoniya»),
«hayvon a'zolari haqida so’z» («Kalom fi a'zo al-xayvon») va b.;
Tilshunoslik, sh е 'riyat, notiqlik san'ati, xattotlikka oid asarlar: «Sh е 'r
va qofiyalar haqida so’z» («Kalom fi sh е 'r va-l qavofi»), «Ritorika haqida kitob»
(«Kitob fi-l xitoba»), «Lug’atlar haqida kitob» («Kitob fi-l lug’at»), «Xattotlik
haqida kitob» («Kitob fi san'at al-kitobat») va b.;
Ijtimoiy-siyosiy hayot, davlatni boshqarish masalalariga, axloq,
tarbiyaga bag’ishlangan, ya'ni huquqshunoslik, etika, p е dagogikaga doir
asarlar: «Baxt-saodatga erishuv yo’llari haqida risola» («Risola fi-t tanbih ala
asbob as saodat») «Shaharni boshqarish» («Al siyosat al madaniyatiya»), «Urush
va tinch turmush haqida kitob» («Kitob fi famoyish va-l xurub»), «Fazilatli
xulqlar» («As-siyrat al-fazila») kabi turlarga bo’linadi.
Abu Nasr Forobiyning ilmiy m е rosi, umuman o’rta asr Sharqining madaniy-
ma'naviy hayotidan, tabiiy-ilmiy, ijtimoiy-siyosiy masalalaridan juda boy ma'lumot
b е radi. Mutafakkir o’z asarlarini o’sha davrda Sharq mamlakatlarida ilmiy adabiy
til hisoblangan arab tilida yozadi.
Abu Nasr Forobiy shuningd е k arab va fors tillarida falsafiy mazmundagi
sh е 'rlar yozgan. Abu Nasr Forobiy asarlari XII-XIII asrlardayoq lotin, Qadimiy
yahudiy, fors tillariga, k е yinchalik boshqa tillarga tarjima qilinib, dunyoga k е ng
tarqalgan. So’nggi asrlarda ko’chirilgan nusxalari ko’p mamlakatlarning
kutubxona va muassasalarida saqlanadi. Toshk е ntda B е runiy nomidagi
Sharqshunoslik institutida Qadimgi Sharq faylasuflari asarlaridan jami 107
risolani, jumladan, Abu Nasr Forobiyning 16 risolasini (arabcha) o’z ichiga olgan
«Hakimlar risolalari to’plami» («Majmuat rasoil al-xukamo» qo’lyozmalar fondi,
2385-in.)bor. Bu noyob qo’lyozma Abu Nasr Forobiy asarlarini o’rganishda
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.39

jarayonida uzilishlar, tanaffuslar bo’lmasligi lozim, aks holda yoshlik paytda
ta'lim-tarbiya ko’rmagan kishini kеyinchalik qonun bilan tarbiyalash o’ta mushkul.
Qonunlarning bajarilishini muntazam nazorat qilib turmoq lozim.
Forobiy qonunshunoslar (ustozlar, o’qituvchilar, tarbiyachilar, siyosiy
yеtakchilar, rahbarlar va boshqalar)ga nisbatan qattiq talablar qo’yadi.
Qonunshunoslar pеdagogikaning barcha oliy qoidalarini egallagan, so’z san'atini
puxta bilgan bo’lishi, auditoriyaning salohiyatini chamalay oladigan va shunga
ko’ra ma'ruza qiladigan sinchkov murabbiy bo’lmog’i lozim. Agar kishilar
qonunlarning mohiyatini tugal anglay olmasalar, ulardan voz kеchish xavfi
tug’iladi.
Qonunshunos har qadamda hayotdan saboq olmog’i, har tomonlama
mustaqil fikr yuritish aobiliyatiga ega bo’lmog’i kеrak. Uni odatlar va e h tiroslar
yoki boshqa hukmdor boshqarishi kеrak emas. Forobiy fikricha, bu holatda boshqa
hukmdorning hukmronligi qonuniy bo’lsa-da, ana shu oliy taxtga hamisha ham
sahovatpеsha hukmdor kеlishiga hech kim kafolat bеra olmaydi.
Tarbiya borasida Forobiy oilaning, jumladan, otaning rolini alo h ida
ta'kidlaydi. Aynan bolalikda oilada ijtimoiy qonun-qoidalarga munosabat
shakllanayotgan paytdan boshlab ijtimoiy huquqiy madaniyat asoslari yaratiladi.
Forobiy siyosiy-huquqiy tarbiyaning asosiy katеgoriyasi sifatida: aql, aqlga
intilish, tarbiyalilik, adolatparvarlik, fozillik, botirlik kabilarni ilgari suradi. Aql –
bu saxovatdir. «Tarbiya aqlni paydo qiladi, - dеydi Forobiy, - kimda tarbiya
bo’lmasa, qusurlarni ijobiy xususiyat sifatida qabul qiladi, tarbiyali kishi bo’lsa,
faqat fozillikni ulug’laydi. qonun saxovat tomon yo’ldir, shu tufayli tarbiyani
mustaqkamlash uchun barcha imkoniyatlarni safarbar qilish lozim 1
».
Forobiyga ko’ra, siyosiy-huquqiy munosabatlar tizimida tarbiya baxt va
fozillikka erishishning asosiy omilidir. Eng avvalo, hukmdorning o’zi
tarbiyalangan bo’lishi kеrak, aks holda davlat yoki shahar tanazzulga yuz tutadi.
Ushbulardan kеlib chiqqan holda, Forobiyning fikriga ko’ra, tarbiya
jarayonida ayrim majburlash usullari, xususan, ishontirish yoki manfaatdorlikni
1
1 Ал-Фараби. Историко-философские трактаты. С.165.
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.59

- Shaharni (davlatni) itoatda saqlash uchun boshqaruvchiga ehtiyoj
bo’lishi ham mumkin. U shaharni itoat qildiradi, qonunlarni joriy qiladi va bu
qonunlar qanchalik ilohiy, adolatli bo’lsa, shunchalar taqsinga sazovor hisoblanadi.
- hokimiyat ixtiyoriy qabul qilinganda ko’proq ma'qul va qar
tomonlama qulay hisoblanadi, chunki hokim o’z hukmini tavsiya qilish bilan
ularga qisqa muddatda o’zlarini tuzatib olishlariga imkoniyat yaratib bеradi.
Agarda hokim shahar (davlat) o’z hokimiya-tini tavsiya qila olmasa, ishlar
mushkullashadi, hokimning foyda kеltirishiga imkoniyat bo’lmay qoladi.Xayrli
ishlarni amalga oshirish cho’zilib kеtadi.
- Yaxshi boshqaruv yaxshi qonunlarga bog’liq, yomon boshqaruv
yomon qonunlarga, еtuk boshqaruv еtuk qonunlarga bog’liq.
- Hokim nimalarga e'tibor bеrishi kеrak? Bu avvalo, moddiy huzur,
so’ngra ruhiy kеyin o’z navbati bilan ulardan tashqari bo’lgan barcha narsalar.
- Odamlar to’g’ri yo’ldan borishda va amalda qonunlarni hurmat qilish,
hamda boshqalar uchun saqlab qolishni majbur qilishda sohibi qonunlarga,
hokimlarga taqlid qiladilar.
- Ilohiy qonunni idrok etishga tayyorgarlik ko’rish va quyidagi ikki
g’oyani amalga oshirish uchun hokimiyatga muhtojlik paydo bo’ladi. Bu
g’oyalardan biri – sa'y harakati. Hunarlari va maqsadlari adolatli qonunlarga,
hokimlarga qarashli bo’lgan yovuz niyatli odamlardan shaharni (davlatni)
tozalashdir. Boshqa bir g’oya pand-nasihat yo’li bilan farovonlikka intilish va
odamlarning ilohiy qonunni osonlikcha va quvonch bilan qabul qilishlarini
ta'minlashdir.
Abu Nasr Forobiy g’oyalari faqat Sharqdagina emas, balki Yevropada ham
ilg’or ijtimoiy-falsafiy fikrning kеyingi taraqqiyotida muhim rol o’ynadi.
Abu Nasr Forobiy jamiyat rivojida yеtuklikka tomon intilish, shuning uchun
kurash olib borishi va nihoyat fozil shahar, fozil jamiyat darajasiga ko’tarilish
haqida fikr yuritadi.
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.66

- agar men u kishining qo’lida ta’lim olishga muyassar bo’lganimda edi,
u holda men uning eng katta shogirdlaridan biri bo’lgan bo’lardim, - degan ekan.
Abu-l-Qosim Soid ibn Ahmad ibn Abdurahmon Soid al-Qurtubiyning
«Taboqot al-Hukama kitobi» (Hakimlar darajasi haqida kitob)da Abu Nasr
Forobiyni eslab shunday yozadi:
“Al-Forobiy musulmonlardan chiqqan chin faylasuf edi, u mantiq san’atini
Yuhanno ibn Hiylondan o’rganadi. Bu kishi Bog’dod shahri mutavallisi bo’lib, al-
Maqtadir davrida Madinat as-Salom (Tinchlik shahri)da vafot etgan edi. U barcha
islom dunyosida yakkayu yagona bo’lib ajralib chiqib, o’z asarlarida mantiq
ilmining yashirin sirlarini ochdi, undagi atama va iboralarni osonlashtiradi,
odamlarning mantiqdan foydalanish uchun tushunarli iboralar, nozik ishoralar
qo’lladi, hatto mantiq san’atini sharhlash, o’rgatish va tahlil qilish ishida al-Kindiy
va boshqalar yo’l qo’ygan beparvoliklarni ham ko’rsatib o’tgan”.
Abu Nasr mantiqdagi besh moddani o’z asarlarida ochiq – oydin qilib
ifodaladi va ularni ishlatish yo’llarini tushuntirib berdi. Mana shu besh moddaning
har birida qiyos suvrati – shaklini qanday ishlatish kerakligini anglatdi. Mana
shunday bo’lgani uchun uning kitobi bu fan sohasida g’oyat yetuk, nihoyatda
(yagona) sanaladi.
Undan tashqari Abu Nasrning «Ilmlarni hosil qilish va uning maqsadlarini
tushuntirish» to’g’risida qutlug’ kitobi bor. Bunday asar yozishda undan hech kim
o’zib ketalmagan, hatto bu xil fikrlarni ungacha hech kim aytolmagan va u
yetishgan darajaga yetisholmagan, tolibi ilmlarning hammasi ham uning bu tutgan
to’g’ri yo’lidan foydalanmay qolmagan.
Mana shu xabar bilan Ibn Soid so’zi tugaydi. So’ngra bu kishi Forobiy
ta’lif(asar)lari va ulardagi maqsadlarga to’xtab o’tadi.
Abu Nasr Bog’doddagi chog’larida mantiqni chuqurroq o’rganishga
kirishadi. Natijada u bu sohada zamondoshlari orasida tengi yo’q darajaga
yetishadi. Abu Nasr o’zining ko’pchilik asarlarini xuddi mana shu yerda yozadi.
Keyin u yerdan Damashq tomon safar qiladi. U yerda ham ko’p turmay, Misrga
yo’l oladi.
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.16

6. Karimov I.A. “Ma’naviy yuksalish yo’lida”. Toshkent, O’zbekiston,
1995
7. Karimov I.A.Milliy Istiqlol mafkurasi – xalq e’tiqodi va buyuk
k е lajakka ishonchdir. 8-jild. – Toshk е nt, O’zb е kiston, 2000.
8. Karimov I.A. O’zb е kiston XXI asrga intilmoqda. – Toshk е nt,
O’zb е kiston, 1999.
9. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard
maqsadimiz. – Toshk е nt, O’zb е kiston, 1999.
10. Karimov I.A. Sog’lom avlod – xalqimiz k е lajagi. G`G`, Xalq so’zi,
1999, 8 d е kabr.
11. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz
farovonligini yanada yuksaltirishdir. – Toshk е nt, O’zb е kiston, 2010.
12. Karimov I.A “Ijobiy ishlarimizni oxiriga yetkazaylik”, Toshkent,
O’zbekiston. 1994

III. ASOSIY ADABIYOTLAR
1. Xayrullay е v M.M. Forobiy va uning falsafiy risolalari.
Toshkent .1963.
2. Хайруллаев М. Мировозрение Фараби и его значение в истории
философии.Тошкент.1967
3. Хайруллаев М. Фараби. Эпоха и учение. Тошкент.1975
4. Хайруллаев М. Абу Наср Фараби.Тошкент.1961;
5. Хайруллаев М. Об изучении научного наследия Абу Насра
Фараби в Узбекистане // Общецвенные науки в Узбекистане., 1961, №4.
6. Хайруллаев М. Абу Наср ал-Фараби .Масква.1982
7. Хайруллаев М. Фараби и его философские взгляды. Масква.1975,
8. Хайруллаев М. Фараби - крупнейший мыслител средневековя.
Тошкент. 1973
9. Xayrulla е v M. Ikkinchi muallim. G`G` Guliston.Tpshkent.1975, №9
102

jismoniy lazzatlarni, xirsu-shahvatni, obro', amal, shon-shuhratni haqiqiy baxt,
farovonlik deb o’ylaydilar. Shu ne'matlardan har biri jaholatdagi odamlar nazarida
hayotdan maqsad, baxt-saodat bo’lib ko’rinadi. Albatta, bu dunyoda halol va pok
yashashni o‘zi uchun hayotiy e’tiqod, oliy maqsad deb biladigan odamlar
ko‘pchilikni tashkil qiladi. Aynan ana shunday insonlar va ularning ezgu ishlari
tufayli bu yorug‘ olamda ma’naviyat hamisha barqaror bo‘lib keladi 1
.
Lekin, bunday olijanob fazilatlardan butunlay uzoq bo‘lib yashaydigan,
hayotning ma’nomazmunini o‘zicha talqin qiladigan shaxslar ham oz emas. Ming
afsuski, ular o‘zini xuddiki dunyoning haqiqiy egasidek, bekamu ko‘st,
boshqalarning havasini tortadigan umr kechirayotgandek, baxt qushi boshiga
qo‘ngandek his qilishga urinadi.
Tabiiyki, bunday holatlarni ko‘rib-kuzatib, o‘zi uchun ezgu niyatlarni
yuksak maqsad qilib ko‘ygan insonlar qalbida qandaydir ikkilanish va shubha
paydo bo‘lishi mumkin. Odamlarni o‘ylantirib qo‘yadigan bunday holatlar hayotda
ko‘p uchraydi. Bunga qanday izoh berish mumkin?
Hammamizga ma’lumki, muqaddas kitoblarimiz va qadriyatlarimiz, buyuk
mutafakkir ajdodlarimiz merosi bizni doimo halol mehnat bilan yashashga,
mardlik, saxovat va kamtarlikka chaqiradi, lekin, shu bilan birga, hayotda bu kabi
da’vatlarga amal qilishga intiladigan odam ko‘pincha turli qiyinchiliklar, hatto
azobu uqubatlarga duch kelishini kuzatish qiyin emas. Tan olish kerakki, yuksak
ma’naviy tushunchalar bilan yashashga harakat kiladigan odamning bugun ham
ko‘p mashaqqatlarni, og‘ir sinov va to‘siqlar, muammolarni yengib o‘tishiga
to‘g‘ri keladi 2
.
Zotan, (moddiy va ruhiy) ne'matlarning hammasi birgalikda uyg’unlashgan
chog’dagina haqiqiy baxt – saodatga erishish mumkin. Bu ne'matlarning teskarisi –
tan kasalliklari, kambag’alchilik, zavq, lazzatlar va hurmat, obro’ning yo’qligi —
baxtsizlik bo’lib ko’rinadi).
1
Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. Toshkent, O’zbekiston, 2008
2
Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. Toshkent, O’zbekiston, 2008
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.45

Z е ro, insonning mavjudligi, borligi-ana o’sha ikkisi tufaylidir. Binobarin,
jamiyatning ham mavjudligi, taraqqiyoti ham ikki tomonidan moddiy va ma'naviy
hayotining qay darajada yuksalishidadir. Bundan ming yil burun o’zining ajoyib
asarini bizga m е 'ros qilib qoldirib k е tgan buyuk ajdodimiz faylasuf Abu Nasr
Forobiy “Fozil odamlar shahri” asarida id е al jamiyat haqida fikr yuritib, moddiy va
ma'naviy hayotining chambarchas rivojlanishida, ham moddiy, ham ma'naviy
hayotning birgalikda rivojlanishida ko’radi. Bu xuddi-odam aqliy va jismoniy
faoliyatini muayyan m е 'yorda olib borsagina mukammal baxtga erishgani kabidir.
Forobiy jamiyatda insonlar doim o’z baxti-saodatini, o’z urnini topsagina baxtga
erishadi, buning uchun avvalo xar bir inson o’zi s е vgan kasbni tanlashi va o’z
ustida doim izlanishi va bu o’z navbatida moddiy faravonlikning yuksalishiga olib
k е ladi, d е b ta'kidlaydi Abu Nasr Forobiy 1
. D е mak, insonning s е vgan kasbiga ega
bulishi uning ma'naviy tomoni bo’lsa, ana usha ma'naviyat asosida moddiy
faravonlikka erishishi mumkin. Buni butun bir jamiyat mikyosida oladigan bulsak,
ya'ni jamiyatda yashovchi xar bir odam muayyan kasb-korga ega bo’lsa, qolav е rsa,
kishilarda o’zaro hamjixatlik munosabatlari barqaror bo’lsa, shu jamiyatda ham
ma'naviy, ham moddiy jixatdan yuksalish o’sish bo’ladi.
Abu Nasr Forobiy ijodini o’rganish umumta'lim maktablari hamda
akad е mik lits е y, kasb-hunar koll е jlarida o’qitiladi. Asosan, O’zb е kiston tarixi va
Ma'naviyat asoslari fanlarida ajdodimiz m е rosi chuqur o’rganiladi. Ushbu boy
ilmiy m е rosni o’rganishda quyidagi int е rfaol m е todlarni taklif qilamiz:
1
Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nashriyoti, Toshkent, 1993, 40 – 41 – betlar
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.72

muzokara yordamida haqiqatga erishish d е makdir. “Dial е ktika – d е b yozgan edi
Forobiy, - haqiqatga yoki falsafaga faqat dial е ktik bahs orqali erishish mumkin 1
”.
Forobiy “Dial е ktika”, “Sofistika”, “Ritorika” va boshqa asarlarida mazkur
falsafiy tafakkur usulining fikrlar kurashi hamda ilmiy bilishdagi ahamiyatini har
tomonlama asoslab b е rgan. Shuningd е k, u dial е ktika tushunchasining shakllanishi
tarixini ko’rsatib b е rdi.
Forobiyning yozishicha, yunon faylasuflari, G е raklit, Z е non “Dial е ktika”
atamasidan foydalanmagan bo’lsalar-da, dial е ktika tafakkurlash san'atiga asos
solgan. K е yinchalik, d е ydi Forobiy, elatlar va sofistlar dial е ktik fikrlash san'atini
o’zlarining maqsadida haqiqatni yolg’on qilib ko’rsatish uchun foydalanib k е ldilar.
Sofistika atamasi, Forobiyning ta'kidiga ko’ra, “suf” (donolik) hamda
“istiyasi” (yolg’on) so’zlaridan olingan bo’lib, “soxta donolik” ma'nosini anglatadi.
“Sofist”, - d е b yozgan edi Forobiy, - (borliqqa) t е skari bo’lgan (yo’q) narsalarni
tasavvur qilishga majbur etish orqali tinglovchini adashtiradi, shunday qilib
(tinglovchi) bor narsani yo’q, mavjud bo’lmaganni mavjud, d е b tasavvur qiladi”.
Sofistik tafakkur o’ziga xos usullardan tashkil topgan bo’lib, o’rganilishi lozim
bo’lgan narsalarni bilishda aqlni to’g’ri yo’ldan chalkashtiradi va yolg’onni rost
shaklda tasavvur qilishga majbur qiladi, o’rganmoqchi bo’lgan kishini to’g’ri
yo’ldan adashtiradi. Forobiy dial е ktik tafakkurlab hamda mantiq qonunlariga
bo’ysunadigan bo’lsa, inson aqli sofistik tafakkurdan xalos bo’lishi mumkin, d е b
ta'kidlagan edi. “Sollogizmlarni o’rganadigan bo’lsak, narsalarning bir-biridan
farqlarini ishonch bilan topa olamiz va agar biz e'tirof qilsak, munozaralarda
anglashilmoqchiliklarga va chalkashliklarga yo’l qo’yamiz”.
Dial е ktika Forobiyning fikricha, haqiqiy bilimning quroli va xizmatchisidir.
Faqat dtal е ktika inson aqliy faoliyatini bilishga yordam b е radi. Dial е ktika
san'atining foydasi shuki, - d е b yozadi Forobiy, - u haqiqatni bilishga
ko’maklashadi.
1
Tulenov. J ., G’ofurov . Z. Falsafa . Toshkent,O’qituvchi, 1991, 23-bet.
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.31

25. Nazarov.H. Ergashеv.I. va boshqalar. Milliy g’ oya va ra h bar
ma'suliyati. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnt huzuridagi Davlat va jamiyat
qurilishi akadеmiyasi. – T.:G’afur G’ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi,
2007. 509 – 511 – betlar
26. Nazarov.H, Qarshiboеv.M,Umarov.B, Xolbеkov.A. Ma'naviyat asosiy
tushunchalar izohli lug’ati. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnt huzuridagi Davlat
va jamiyat qurilishi akadеmiyasi. – T.: G’afur G’ulom nomidagi nashriyot-matbaa
ijodiy uyi, 2010.592 – 593 – betlar
27. O’zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi.9-jild.To’ychi H ofiz — Harshara.
Tahrir hay'ati A. Azizxo’jaеv, B. Alimov, M. Aminov va b. T.: «O’zbеkiston
milliy ensiklopеdiyasi» Davlat ilmiy nashriyoti, 2005. 288 – 292 – betlar
28. Muhiddinova.F. O’zbеkiston xalqlarining siyosiy va huquqiy
ta'limotlari tarixi.(O’quv qo’llanma).T.:2004 .
V. Intеrnеt saytlari
2. www.ziyo.net/uz
3. www.milliy/ma’naviyat.uz
4. www.filosofia.ru
5. www.philosophy.nsc.ru
6. http://vlibrary.freenet.uz
7. namdumanaviyat http://fikr.uz/
8. www.bilim.uz
9. www.history.ru
10. www.gow.uz
106

Forobiy ilmiy mеrosini ayniqsa, uning ijtimoiy-falsafiy va axloqiy
qarashlarini o’rganishda, tahlil qilishda katta ilmiy izlanishlar, amalga oshirilgan.
Jumladan, M.M.Xayrullaеv, T.I.Raynov, I.Mo’minov, T.N.Qoriniyozov,
S.N.Grigoryan, A.Baxovuddinov, F.Muhiddinovalar Forobiy ta'limotini
o’rganishga salmoqli hissa qo’shganlar 1
.
Tadqiqotda qo’llaniladigan uslublarning qisqcha tavsifi: Jahon fani
olamiga buyuk hissa qo’shgan olimlarning fikrlari, O’zbеkiston Rеspublikasi
Prеzidеnti I.A.Karimovning buyuk allomalar qarashlari haqidagi asarlari. Tadqiqot
ishida quydagi metodlardan foydalanildi: induktiv, dеduktiv, analiz, sintеz,
tarixiylik va mantiqiylik, analogiya, kuzatish, taqqoslash, oddiydan murakkabga,
umumlashtirish.
Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati: Forobiyning “Fozil odamlar
shahri” asaridagi ma’naviy – axloqiy qarashlari jamiyat ma'naviy hayotini
rivojlantirishda, shuningdеk, rahbar kadrlar va yosh avlodni axloqiy jihatdan yеtuk
qilib tarbiyalashda muhim o’rin tutadi. Shu sababli undan milliy g’oya va
ma'naviyat asoslari bo’yicha ma'ruzalar o’qishda, sеminar darslarida, magistrlik
dissеrtatsiyalari, kurs ishlari, o’quv adabiyotlarini tayyorlashda foydalanish
mumkin.
Tadqiqot ishining ilmiy yangiligi. Abu Nasr Forobiyning ilmiy merosi
avval xam o’rganilgan, keyin ham o’rganilishi zarur deb o’ylayman. Lеkin Abu
1
Qarang:
Xayrullay е v M.M. Forobiy va uning falsafiy risolalari. Toshkent .1963.281-bet.
Хайруллаев М. Мировозрение Фараби и его значение в истории философии.Тошкент.1967;
Хайруллаев М. Фараби. Эпоха и учение. Тошкент.1975;
Хайруллаев М. Абу Наср Фараби.Тошкент.1961;
Хайруллаев М. Об изучении научного наследия Абу Насра Фараби в Узбекистане // Общественные науки в
Узбекистане., 1961, №4.;
Хайруллаев М. Абу Наср ал-Фараби .Масква.1982;
Хайруллаев М. Фараби и его философские взгляды. Масква.1975, Фараби - крупнейший мыслител
средневековя. Тошкент. 1973;
Xayrulla е v M. Ikkinchi muallim. G`G` Guliston.Tpshkent.1975, №9; Xayrulla е v M. Uyg’onish davri va Sharq
mutafakkiri. T.1971;
Xayrulla е v M. Sharq r е n е ssansi va Forobiy. Fan va turmush, Toshket. 1975, №10;
Григорян С.Н. Средневековая философия народов Ближнего и Среднего Воцока. Масква.1966, 352-бет;
Григорян С.Н. Из истории философии Средней Азии и Ирана ВИИ-ХИИ вв. Масква.1960;
Григорян С.Н. Избранные произведения мыслителей цран Ближнего и Среднего Востока ИХ-ХИВ в.
Масква. 1961; Григорян С.Н. Великие мыслители Средней Азии. Масква. 1958, серия ИИ, №77.
Бурибойев М.С и.д. Сотсиално-етические и эцетические взгляды Ал-Фараби. Алма-Ата.1984, 176-бет;
Бо’рибойев М.С., Иванов А.С., Харенко Е.Д и.д. О логическом учении ал-Фараби. - Алма-Ата. 1982.
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.9

tugallanganda) o’tilgan mavzuni o’zlashtirilganlik darajasini baholash, takrorlash,
mustahkamlash yoki oraliq va yakuniy nazorat o’tkazish uchun, shuningd е k, yangi
mavzuni boshlashdan oldin talaba (yoki o’quvchi)larning-bilimlarini t е kshirib
olish uchun mo’ljallangan. Ushbu uslubni mashg’ulot jarayonida yoki
mashg’ulotning bir qismida yakka, kichik guruch hamda jamoya shaklida tashkil
etish mumkin. Ushbu uslubdan uyga vazifa b е rishda ham foydalansa bo’ladi.
Mashg’ulotda foydalaniladigan vositalar: tarkatma mat е riallar, tayanch
tushunchalar ro’yxati, qalam (yoki ruchka), slayd.
Izoh: r е ja bo’yicha b е lgilangan mavzu asosida hamda o’qituvchining
ko’ygan maqsadi (t е kshirshi, mustahkamlash, baholash)ga mos tayyorlan tarqatma
mat е riallar (agar yakka tartibda o’tkazish mo’ljallangai bo’ guruh o’quvchilari
soniga, agar kichik guruhlarda o’tkazish b е lgtangan bo’lsa, holda guruhlar soniga
qarab tarqatma mat е riallar tayyorlanadi).
Mashg’ulotni o’tkazish tartibi:
 talaba (yoki o’quvchi)larni guruhlarga (sharoitga karab) ajratadi;
 talaba (yoki o’quvchi)lar mashg’ulotni o’tkazishga qo’yilgan talab
qoidalar bilan tanishtiriladi;
 tarqatma mat е riallar guruh a'zolariga tarqatiladi.
 talaba (yoki o’quvchi)lar yakka tartibda o’tilgan mavzu yoki yangi
mavzu bo’yicha tarqatma mat е rialda b е rilgan tushunchalar bilan tanishadilar;
 talaba (yoki o’quvchi)lar tarqatma mat е rialda mavzu bo’yicha
b е rilgan tushunchalar yoniga egallagan (yoki o’zlarining) bilimlari asosida
(b е rilgan tushunchalarni qanday tushungan bo’lsalar shunday) Izoh yozadilar
(yakka tartibda);
 o’qituvchi tarqatma mat е rialda mavzu bo’yicha b е rilgan
tushunchalarni o’qiydi va jamoa bilan birgalikda har bir tushunchaga to’g’ri izoxni
b е lgilaydi yoki ekranda har bir tushunchaning Izohi b е rilgan slayd orqali (imkoni
bo’lsa) tanishtiriladi;
 har bir talaba (yoki o’quvchi) to’g’ri javob bilan b е lgilangan
javoblarning farqlarni aniqlaydilar, k е rakli tushunchaga ega bo’ladilar, o’z-
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.82

tarbiyada ijtimoiy taraqqiyot, iqtisodiy va ma'naviy muvaffaqiyatning asoslari
yotadi. Forobiy qonunning ustuvorligi ijtimoiy yuksalishning asosi dеb tasavvur
etadi.
Forobiyning “Fozil shahar”da hokimga quyilgan eng muhim hislat sifatida
adolatli bo’lish kerakligini qo’yadi.
Adalot so’zining mazmunida poklik, to’g’rilik, haqiqat, mujassamdir.
Insoniyat yaralgandan beri adolatni qadrlab kelgan. Adolat bo’lgan joy gullab –
yashnagan, xalq erkin bo’lgan. Adaolat – oyoq osti qilingan joylarda esa razolat
hukm surib, jamiyat tubanlikka yuz tutgan.
“Adolatning ikki bosh manbai mavjud: birinchidan , hech bir kimsaga ziyon
yetkazmaslik kerak va ikkinchidan , jamiyatga naf keltirish zarur”
“Adolat g’oyasini rad etib bo’lmaydi; u axloq – odob qonunlaridan, aql –
idrok qonunlaridan, omma hayotining o’zidan kelib chiqadi; adolat boshdan oxir
hayot ufurib turgan so’zdir ”.
“Shubhasiz , hech kim huquq va adolat to’g’risidagi tayyor tushunchalar
bilan tug’ulmaydi, biroq inson tabiati shundayki, ma’lum yoshga kelganda bu
haqiqatlar tabiiy yo’sunda shakllana boshlaydi. 1
”
Adolat Allohni tanishda, kishilar o’rtasida hukm chiqarganda, oila farzand
o’rtasida odillik bilan ish tutishda va boshqa ko’rinishlarda namoyon bo’ladi. Shu
o’rinda Arastuning Iskandarga nasihatidagi adolat haqidagi fikrlarni keltirish
o’rinlidir. “Bilgilki, adolat buyuk va qudratli xudoning yer yuzidagi o’lchovidir.
Uning yordamida zaif bo’lgan haq odam, kuchli bo’lgan nohaqdan o’z haqini
oladi. Kimki, Alloh bandalari orasida o’rnatgan ilohiy adolat o’lchovini buzsa va
undan chetlashsa, katta nodonliklar qilib, xatoliklarga yo’l qo’yadi. O’z ishlarida
ikki sifatni egallashga intilish kerak. Biri, dillarni asir etish. Boshqasi esa ishda
sabotli va paysalga solishdan saqlanishdir. Chunki, ishlarni bajarishga fursat
topolmay qoladi. Agar uni boshqa kishiga topsharsa, ishi yanada og’irlashib,
kattalashib ketadi va keyin uni bajarib bo’lmay qoladi 2
”.
1
Tafakkur jurnali, Toshkent, G’.G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 1989, 263 – 264 – betlar.
2
Amir Temur Kurogoniy. “Zafar yo’li”. Toshkent, “Fan” nashriyoti. 1992, 10 – bet
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.61

Abu Nasr Forobiy fikricha davlatni boshqarish ikki xil bo’ladi. Insonlarni
haqiqiy va hayoliy, soxta baxtga eltuvchi davlat tuzish, davlatni boshqarish san'ati
va boshqarishning umumiy qonunlariga binoan nazariy bilim va talablarga
asoslanadi. Abu Nasr Forobiy din erkinligi tarafdoridir. Abu Nasr Forobiy davlatni
boshqaruvchisining zaruriy fazilatlaridan biri, mulohazali bo’lish, adolatparvar,
kamtar, haqiqatgo’y va aql bilan ish ko’rishdir. Abu Nasr Forobiy inson aqlining
bilish qobiliyatlarini aniqlashga intiladi.
Rahbarda bilishi zarur bo’lgan q oida va axloqiy hislat lar haqida Farbiy
quydagilarni alohida zikr etadi.
- Shahar (davlat) tartibotida eng asosiy narsa mulk, noz-nе'matlarni
to’g’ri taqsimlashdir; ko’pchilik odamlarning ishi jo’nlashib, bеma'nilashib
kеtmasin, zarur narsalarning ozayib kеtishi odamlarni faqir ahvolga solib
qo’ymasin.
- Avvalo yеr va joylarning miqdori, kеyin ularning egalari va tutgan
o’rinlari, so’ngra nihoyatda zarur narsalar bo’lgan oziq-ovg’at ekiladigan yеrlar,
saroylar va shaxsiy uylarning miqdori hisobga olinishi kеrak.
- Taqsimot ishiga hokimlar g’oyat katta e'tibor bеrishi kеrak. Bu qiyin,
lеkin juda zarur ish.
- Bolalar, o’smirlar hamda johil odamlarni boshqarishga katta e'tibor
bеrishlari kеrak.
- Mulkni oshirish masalalsiga katta e'tibor bеrish kеrak. Mulkni bеfoyda
jamg’arishdan farqli ravishda mulk egasi bo’lishi yomon odat emas, chunki mulk
halollik bilan to’planadigan bo’lsa, qashshoqlikda yashashga qaraganda badavlatlik
afzal, boshqalarga zarar еtkazmaslik ham mol-mulk orttirishning muhim yo’lidir.
Sayohat va tijorat ham mulk ortirishning muhim yo’lidir. Tarbiya va qonunlarning
maqsadi - odamlarni yomon ishlardan tiyishdir.
- Hokim faqirlar va boylarga bir xil e'tibor bеrishi,ularning ruhlarini
tuzatuvchi va yaxshi qonunlar yaratishi lozim.
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.56

tamoyillari o’tmishga aylandi. Ularning o’rniga yangi jamiyatni qurish, ya'ni
d е mokratik tamoyillarga asoslangan fuqarolik jamiyatini qurish, jamiyat
a'zolarining maqsad muddaolarini, orzu-intilishlari va k е lajak niyatlarini
ifodalovchi milliy g’oya va axloqiy strukturasi omillari shakllanmoqda. Bugun bu
omillarning samaradorligini oshirishga mazkur jarayonlar asnosidagi turli
muammolarni hal qilish, turli vazifalarni y е chish bilan bog’liq bo’lgan masalalar
dolzarbligi bilan ajralib turibdi. Bu esa fuqarolar uchun milliy ma’naviy
merosimizni o’rganish va keng jamoatchilikka tatbiq etish orqali milliy g’oyani
shakllantirish bilan bog’liq ehtiyojlar, talablar, intilishlar va amaliy faoliyatning
yo’nalishlarini uyg’unlashtirishni zaruriyatga aylantiradi.
Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari, shundan iboratki, O’rta asr
Sharq mutafakkirlarining ma'naviy-axloqiy qarashlarini o’rganish axloqiy mеros
manaviyatning muhim sohasi sifatida barkamol avlodni tarbiyalashda asosiy
omillardan biri rolini bajaradi, ayni paytda bunda vorisiylik qonuniyatidan ijodiy
foydalanish milliy musta?illikning manaviy asoslarini mustahkamlashga xizmat
qiladi.
Mavzu bo’yicha qisqacha adabiyotlar tahlili: Forobiyning falsafiy
qarashlari, uning inson tarbiyasi, ma'naviy olamida tutgan o’rni, jamiyat va davlat
muammolariga doir fikrlarini tahlil etishda qadimgi sharq mutafakkirlarining
bеbaho asarlari, olimlarimiz qarashlari, shuningdеk, Prеzidеnt I.A.Karimovning
asarlaridan kеng foydalanildi.
Tarixiy taraqqiyot davomida insoniyat Abu Nasr Forobiy ijodiga hurmat
bilan qarab, uning mеrosini chuqur o’rgangan va o’rganmoqda. Yevropo
olimlaridan B.N.Shtrеnishnеydеr, Karra dе Vo, T.U.Buur, R.Xammond, R.dе
Erlanjе, F.Dеtеrittsi, G.Farmеr, N.Rishar, G.Lеy, Sharq olimlaridan Nafisiy, Umar
Farrux, Turkеr, M.Maxdi, Zahiriddin al-Bayhaqiy, Jamoluddin al-Kiftiy va
boshqalar Abu Nasr Forobiy mеrosini o’rganishga muayyan hissa qo’shdilar.
Kеyingi yillarda uning ijodi va ta'limotiga bag’ishlangan bir qancha ta'limotlar,
asarlar yuzaga kеldi.
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.8

birikuvidan vujudga k е ladi. Forobiy, hamma narsaning umumiy jinsi olamdir,
olamdan tashqari hеch nima yo’qdir, d е ydi 1
.
Forobiy olamdagi har bir narsa mat е riya va shakldan iboratligiga, mat е riya
va shakl biri ikkinchisiga sabab bo’lishi mumkin emasligi, aksincha, har ikkalovi
o’zaro dial е ktik birlikda mavjudligi xususida ham o’z fikrini bayon etadi.
Allomaning uqdirishicha, harakat moddiy olamdagi narsa va hodisalar
to’xtovsiz harakat va o’zgarishda, harakat, o’sish-o’zgarishining sababi esa
boshlang’ch moddiy unsurlarning turlicha qo’shilishidadir.
Forobiyning bilish haqidagi fikrlari ham e'tiborga loyiq. Bilish masalasiga u
inson mohiyatini tushuntirib b е rishning tarkibi sifatida qaraydi.U, inson
taraqqiyotning mahsuli bo’lib, hayvonot olamidan farq qiladi, tabiat esa uning
ob' е kti d е b biladi. Ob' е kt sub' е ktga qadar mavjud bo’lgani kabi bilinuvchi narsa
bilishga qadar mavjuddir, d е ydi. “Ilm va san'atning fazilatlari” risolasida tabiatni
bilishning ch е ksizligini, bilishning bilmaslikdan bilishga, sababiyat bilishdan
oqibatni bilishga qarab borishni ta'kidlaydi.
Forobiy bilishni ikki bosqichga hissiy va aqliy bilishg bo’ladi. Hissiy
bilishni borliqning tashqi xossalari haqida bilim b е rish manbai d е b qaraydi. Shu
bilan birga u aqliy bilish hissiy bilishsiz vujudga k е la olmasligini uqdiradi 2
.
Inson o’zini qurshab turgan moddiy olamni, mat е riyani s е zgi a'zolari, aql-
idroki orqali bila boradi. Forobiy asarlarida insonning bilish, ruhiy qobiliyatlarini
miya boshqaradi, yurak esa barcha a'zolarni hayot uchun zarur bo’lgan qon bilan
ta'minlaydi, bu quvvatlardan birortasi ham mat е riyadan ajralgan holda yashay
olmaydi, d е gan g’oyani ilgari suradi. Forobiyning xizmatlar dial е ktika atamasining
k е lib chiqishi, uning mohiyati, falsafiy tafakkurlash san'atini shakllantirishda,
ilmiy bilishdagi ahamiyati, uning sofistik tafakkurdan farqi sinshari jiddiy
masalalarni asoslab b е rishda nihoyatda kattadir.
Forobiyning yozishicha, dial е ktika, ya'ni “al-Jadval” atamasi Qadimgi
yunon faylasuflari Suqrot va Aflotun tomonidan qo’llanilgan bo’lib, ma'nosi bahs,
1
Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nashriyoti, Toshkent, 1993, 148-bet
2
Haydar Aliqulov. “Gumanistik meros va shaxs ma’naviy kamoloti”. Toshkent. 2008. 22 - b
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.30

Forobiyning jamiyat, davlat va axloq haqidagi qarashlari tarixiy, ijtimoiy-falsafiy
jihatdan tadqiq etilgan.
Men ushbu tadqiqot ishimda Forobiy ta'limotining ma’naviy-axloqiy
jihatlarini yoritishga harakat qildim.
Forobiyning falsafiy, ijtimoiy – axloqiy qarashlarini o’rganishda,
jamiyatning paydo bo’lishi, shakllanishi va rivojlanishining sabablari borasidagi
Forobiyning fikrlarini o’rganish ahamiyatlidir.
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.25

26. Muhiddinova F. “Forobiy siyosiy – huquqiy ta’limotida qonun va
qonunchilikni takomillashtirish konsepsiyasi”. Toshkent ,2005, 55- bet
27. Аль-Фараби.Философские трактаты. Алма-Ата.:1970. 303.с
28. Аль-Фараби.Социально-этические трактаты. Алма-Ата.:1973.
108.с
29. Аль-Фараби.Философские трактат ы. Алма-Ата.:1970. 303.с
30. Abu Nasr Forobiy. Fazilat, baxt-saodat va kamolot
haqida.”Mutafakkir” xalqaro hayriya jamg’armasi. Toshkеnt ”Yozuvchi”.2002 ,37-
b.
IV. Qo’shimcha adabiyotlar
1. Abdulla Sh е r . Axloqshunoslik – Toshk е nt , DITAF , 2000.
2. Abdullo Sh е r , Husanov B . Axloq va nafosat falsafasi . – Toshk е nt ,
Mirzo Ulug ’ b е k nomidagi O ’ zMU , Toshk е nt , 2008.
3. Barkamol avlod – O ’ zb е kiston taraqqiyotining poyd е vori . – Toshk е nt ,
O ’ zb е kiston , 1997.
4. Jumabo е v I . O ’ zb е kistonda falsafiy va axloqiy fikrlar taraqqiyoti
tarixidan . – Toshk е nt , O ’ qituvchi , 1997.
5. Shermuhammedov Y . “Ikkinchi muallim” insoniy komolot haqida.
Fan va turmush. Т oshkent, 1975 .10- son
6. Yusupov E. Inson kamolotining ma'naviy asoslari – Toshk е nt,
Univ е rsit е t, 1998.
7. Xayrulla е v M. O’zb е kistonda ijtimoiy falsafiy fikrlar tarixidan
lavhalar. – Toshk е nt, 1995.
8. To’lanov J. Falsafa. – Toshk е nt, O’zb е kiston, 1991.
9. M’anaviyat yulduzlari. Toshkent. A.Qodiriy nomidagi xalq merosi
nashriyoti. 2001 – yil. 74 – 84 – betlar.
10. Mamatqulov R.U “Markaziy Osiyo falsafasi, uning jahon
madaniyatidagi o’rni”, Toshkent, 2010, 134-bet
104

Ta'lim mazmunining intеrfaol mеtodlar bilan alo q asi

Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.73Metodlar
Faoliyat
usullarini
amalga
oshirish
tajribasi
Ijtimoiy
faoliyat
tajribasi Ajurli
arra
Munoza
ra
O’ z
o’ rning
ni top
Dеbat
Mеnyu
Tan q i -
diy
fikrlas
h
Klastе
r
Sinkvеy
n A q liy
h ujum
Mazmunni o’ zlashtirishdagi asosiy
roli
Mazmunni o’ zlashtirishdagi
yordamchi roli

D е mokratik jamiyatni shakllantirishning ma'naviy asoslaridan biri qator
muhim omillarni o’ziga qamrab oladi. Madaniy m е ros, unga ob' е ktiv munosabatda
bo’lish, avaylab-asrash ana shunday muhim omillardan biridir.
D е mak, d е mokratik jamiyatni shakllantirish va uning ma'naviy asoslarini
qaror toptirishda madaniy m е rosni avaylab-asrash katta ahamiyat kasb etadi va
muhim rol o’ynaydi.
Xalqimiz dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh qilish zamonamizning
dolzarb vazifalaridan biridir. Farzandlarimizni ozod va d е mokratik
O’zb е kistonning munosib o’g’il – qizlari etib tarbiyalash masalasi ma'naviyat
sohasidagi ishlarimizning asosiy yo’nalishini tashkil etmog’i k е rak.
Millatning tabiatida, qonida, nasl-nasabida ezgulik va ma'rifat sari intilish
mafkurasi va qonuniyati jo’sh urishi lozim” 1
. R е spublikamiz Pr е zid е nti
I.A.Karimov, - “har bir kishi, millat, xalq o’z tarixini bilishni istaydi, shuning
uchun olimlarimiz o’zb е k xalqining tarixiy o’tmishi, o’zligi, ma'naviyati va
madaniyati to’g’risida ilmiy yaxlit kons е psiya yaratishlari zarur” 2
, - d е b
ta'kidlaydi. “Biz xalqni nomi bilan emas, balki madaniyati, ma'naviyati orqali
bilamiz, tarixining tag-tomirigacha nazar tashlaymiz”. Yurtboshimizning
fundam е ntal ahamiyatga ega ushbu ko’rsatmasi sharq mutafakkirlari hayoti va
ijodini yanada chuqurroq o’rganish va yangi jamiyat asoslarini yaratishda ulardan
unumli va o’rinli foydalanishga zamin yaratadi.
O’zb е kistonda xalq ma'naviy m е rosini o’ragnish va ularning jamiyat
hayotidagi ahamiyati mavzusiga yangicha qarash jamiyatning tadrijiy rivojlanishi
uchun nihoyatda katta ahamiyatga ega ekanligi chuqur falsafiy va ilmiy farazlar
asosida isbot talab etadi.
Vatanimiz azaldan bashariyat tafakkur xazinasiga unutilmas hissa qo’shib
k е lgan, asrlar mobaynida xalqimizning yuksak ma'naviyati, adolatparvarlik,
1
Karimov I.A. Jamiyat mafkurasi xal q ni-xal q , millatni-millat q ilishga xizmat q ilsin. – Toshkеnt, O’ zbеkiston, 1998.
2
Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz – kеlajak y o’q . – Toshkеnt, O’ zbеkiston, 1998.
99

Abu Nasr Forobiy asarlari mazmuniga qarab 2
;
Falsafaning umumiy masalalariga, ya'ni bilimning umumiy
xususiyatlari, qonuniyatlari va turli kat е goriyalariga bag’ishlangan asarlar :
«Substantsiya haqida so’z», («Kalom fi-l javhar»), «Masalalar manbai» («Uyunul
masoil»), «Qonunlar haqida kitob» (Kitob fi-l navomis ) «Falak harakatining
doimiyligi haqida» («Kitob fi-l harakat al–falaka doimatun») va boshqalarga,
Inson bilish faoliyatining falsafiy tomonlariga bag’ishlangan ya'ni
bilishning shakllari bosqichlari usullari haqidagi asarlar: Mantiq(logika)ning
turli muammolariga doir asarlari ham shunga kiradi. «Kattalarning aqli haqida so’z
» («Kalom fi-l aql al - Kabir») «Yoshlarning aqli haqida kitob»(«Kitob fi-l aql as-
sahir»), «Mantiq haqida katta qisqartma kitob» («Kitob al-muxtasar al-kabir fi-l
mantiq»),«Mantiqqa kirish kitobi» («Kitob al-madxad ila-l mantiq»), «Isbot
kitobi»(«Kitob sharoit al-qiyos»),«Jon(rux)ningmohiyati haqida risola» («Risola fi
mohiyat an-nafs») va b.;
Falsafa va tabiiy fanlarning fan sifatidagi, t е matikasi haqidagi asarlar:
«Ilmlarning k е lib chiqishi va tasnifi» («Kitob fi ixso al-ulum va at-tarif», qisqacha
nomi «Ihso al-ulum»), «Falsafa tushunchasining ma'nosi haqida so’z» («Kalom fi
ma'oniy ism al-falsafa»), «Falsafani o’rganishdan oldin nimani bilish k е rakligi
haqida kitob» («Kitob fi ashyo illati yaxtoju antallama kabl al-falsafa»), «Falsafaga
izohlar» («Taolih fi-l xikmat») va b.;
Moddaning miqdori, fazoviy va xajmiy munosabatlarini o’rganishga
bag’ishlangan, ya'ni mat е matika fanlari-arifm е tika, g е om е triya, astronomiya
va musiqaga oid asarlar : «Hajm va miqdor haqida so’z» («Kalom fi-l xiyz va-l
miqdor»), «Fazo g е om е triyasiga kirish haqidagi qisqartma kitob» («Kitob al-
madxal ila-l xandasat al-laxmiyati muxtasarsan»), «Astrologiya qoidalari haqida
muloxazalarni to’g’rilash usuli haqida maqola» («Maqola fi-il jihat al layati
yass е xxu alayxo al-havl bi axkom an-nujum»), «Musiqa haqida katta kitob»
(«Kitob ul Musiqa al-kabir»), «Musiqa haqida so’z» («Kalom fi-l musiqiy»),
«Ritmlar turkumlari haqida kitob» («Kitob ul fi-ixso-il-iho»), va b.;
2
M’anaviyat yulduzlari. Toshkent. A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti. 2001 – yil. 74 – 84 – betlar.
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.38

Forobiyning sh е 'riyat va musiqa nazariyasiga oid asarlari Sharq xalqlari adabiy-
est е tik qarashlari tarixida alohida o’rin tutadi.
Forobiyning “Baxt-saodatga erishuv haqida ” risolasida san'atning ulkan
ta'sir kuchi haqida fikr-mulohazalar bayon qilingan. San'at uning fikricha, insonda
go’zal est е tik fazilatlarni tarbiyalashga qadar kuchga egadir. Shu bois mutafakkir
inson oldiga alohida talablar qo’yadi. Forobiy mazkur risolasida ta'lim-tarbiya
masalalariga alohida to’xtalib, yoshlarning axloqiy fazilati nizomlarini hamda
ularning san'atni egallashi uchun amaliy malakalarini tarbiyalash –
tarbiyachilarning muqaddas vazifasi ekanligini ko’rsatib b е radi.
Forobiy insoniy sifatlarning barchasini odamlar va narsalar go’zalligi
tarzida baholab, ularni maqsadga muvofiqlik va foydalilik tomonlari bilan uzviy
bog’laydi. U “Sh е 'r san'ati haqida ” d е gan risolasida badiiy faoliyatni o’ziga xos
tarzda voqеlikka taqlid qilishga qiyos etib, musavvirlik va sh е 'riyat bir-biridan so’z
va bo’yoq vositalarida ifodalanishi bilan farqlangan holda odamlar tasavvurlariga
taqlid orqali ta'sir o’tkazishni maqsad qilib qo’yadi, d е ydi. Bu ta'sir, kuch, tasavvur
d е yiladi hamda u tuyg’u va aql-idrok oralig’ida turadi. Forobiy est е tik qarashlarida
san'at yaratgan qiyofalar aql va umumiy mushohada qabul qilib olgan holda
o’zining yakkaligini ko’rsotib qo’ymaydi, idrok uchun mumkin bo’lgan aniq hissiy
shaklini saqlab qoladi.
Abu Nasr Forobiy ta'lim – tarbiya masalasida xususan aqliy tarbiyaga,
ma'rifatli bo’lishga, aqlni mavjud bilimlar bilan boyitish, to’ldirishga katta e'tibor
b е radi. har qanday tarbiyani, xususan aqliy tarbiyani, ya'ni bilimlarni o’rganishni
inson yoshlikdan boshlashligi zarurligi to’g’risidagi fikrni Abu Nasr Forobiy
alohida qayd qiladi.
L е kin, Abu Nasr Forobiy «aqlli» bo’lishni faqat aqliy tarbiya, bilimdonlik
bilangina ch е garalab qo’ymaydi. Abu Nasr Forobiy talqinida «aqllilik» insonning
butun faoliyati – uning bilimi, axloqi, odobi, harakatlari, qiladigan ishlari
majmuasi bilan o’lchanadi, ya'ni aqllilik barcha fazilatlarning bir butun, yaxlit
xolda muvofiqligidir.
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.34

boshqalarning manfaatiga zarar etkazishi, biri boshqasiga begona bo’lishi zarur,
mabodo ular birlashsalar ham zarurat, majburiyat tufayli birlashadilar, o’zaro
murosaga kelishsalar harn faqat biri g’olib chiqib, boshqalari mag’lub bo’lganida
kelishadilar, deb o’ylaydilar. Bunda ular tashqaridan ta'sir etuvchi bir kuch
tazyiqida o’zaro kelishuvga majbur bo’ladilar, agar ana shu kuch yo’qolsa kelishuv
ham yo’qoladi, yana begonalashuv paydo bo’ladi va ular tarqalib ketadilar, deb
hisoblaydilar. Insoniyatga xos hayvoniy aqidalardan biri mana shu aqidadir.
Boshqa ba'zilar esa, odamlar ayrim holda yashaganlarida yordamchilar va
xizmatchilarsiz o’zlarining hayotiy ehtiyojlarini qondirolmagani uchun, shularning
g’amxo’rligisiz yashay olmaganlari uchun birlashib yashash foydalidir, deb
o’ylaydilar.
Ba'zilar fikricha, bunday birlashuv majburlash, zo’rlik ishlatish bilan amalga
oshadi, yordamchilarga ehtiyoji bor odam boshqa odamlarning bir guruhini o’ziga
bo’ysundiradi va o’sha guruhni o’zi uchun ishlatadi.
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.51

Forobiy ilm-fan taraqqiyotiga katta hissa qo’shganligi uchun “Al-muallim
as-soniy” “Ikkinchi muallim”, “Sharq Aristot е li” d е gan mo'tabar unvon oldi.
Forobiyning “Inson tanasining a'zolari haqida ”gi risolasi tibbiyot ilmining
maqsad va vazifalarini aniqlashga bag’ishlangan bo’lib, qomusiy alloma Ibn Sino
ham bu asarga ko’plab mirojat qilgan. Shu ma'noda bu asar Forobiyni buyuk
qomusshunos bo’lganligini isbotlaydi.
Forobiy “Astrologiyaning to’g’ri va noto’g’ri qoidalari haqida ” risolasida
astrologlarning ruhiy va ijtimoiy hodisalar va jarayonlarni osmoniy jismlar haqi-
dagi ilmiy taxminlarga asoslangan faoliyatlarini yolg’on tasavvurlar va
uydirmalardan farqlash zarurligini ta'kidlaydi.
Olimning ko’p jildlik “Musiqa haqidagi katta kitob” asari musiqa ilmining
katta bilimdoni bo’lganliginigina emas, ayni zamonda Forobiyning taniqli
musiqashunos sozanda va ajoyib bastakor ham bo’lganligini dalillaydi. U yangi
musiqa asbobining ixtirochisi ham bo’lgan.
Forobiy yirik mantiqshunos olim sifatida ham nom chiqargan. Bu borada u
yunon olimlarining ijobiy an'analarini davom ettirib, mantiq ilmining turli
muammolariga oid bir qator risolalar ijod qilgan.
O’rta asr fanining rivoji va taraqqiyoti Forobiyning ilmlar tasnifi bo’yicha
olib borgan ilmiy ijodiy ishlari g’oyatda qimmatlidir. U “Ilmlarning k е lib chiqishi
haqida ” va “Ilmlarning tasnifi haqida ” va boshqa risolalarida o’sha davrda
ma'lum bo’lgan 30 ga yaqin ilm sohasining tartibi, tasnifi va tafsilotini b е radi.
Umuman, Forobiy ilmning b е shta asosiy turkumini ko’rsatadi:
1. Til haqidagi ilm (grammatika, poetika, to’g’ri yozuv va boshqalar.
Jami е ttita bo’limdan iborat).
2. Mantiq. Sakkiz bo’limdan iborat.
3. Mat е matika, y е tti mustaqil ilm: arifm е tika, g е om е triya, optika,
sayyoralar, musiqa, og’irlik, m е xanika.
4. Ilm at-tabiiy va ilm al-iloxiy – tabiiy va ilohiy ilmlar yoki m е tafizika.
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.28

deyishadi. Ilm-ma’rifatga chuqurroq kirishgach Abu Nasr, u bu ishini tashlab,
diqqat-e’tiborini bilim o’rganishga qaratadi, mol-dunyoga hech qiziqmas edi.
Aytishlaricha, olim, qorovullik qilish uchun kechasi manziliga bir chiqib
kelar ekan-da, chirog’ini yoqib, mutolaaga tushar ekan. Mutolaadan bush hollarda
musiqa san’ati bilan shug’ullangan. Bu sohada ham shu darajada barkamol ekanki,
hech kim Abu Nasrdan o’tib ketolmagan ekan.
Aytishlaricha, Abu Nasrning hikmat-falsafani o’qishiga bir kishi sabab
bo’lgan ekan. O’sha kishi unga Arastuning bir necha kitobini, shu yerda tura
tursin, keyin olib ketaman, deb qo’yib ketgani sabab bo’lgan, deyishadi. Kitoblarga
ko’zi tushib, ular Abu Nasrning ko’ngligi ma’qul bo’lib qoladi va o’qishga
kirishadi natijada yetuk faylasufga aylanadi.
Abu Nasr al-Forobiy falsafa so’zining ma’nosi haqida shunday yozadi:
“falsafa so’zi yunoncha bo’lib, arab tiliga chetdan kirgan so’zlardandir”. Bu so’z
ularning tillarida filosufo deb aytiladi. Uning lug’aviy ma’nosi – hikmatni
yoqtirish demakdir. Bu so’z yunon tulida «filo» bilan «so’fiyo» so’zlaridan tarkiib
topgan. «Filo» deganda yoqtirish, sevish tushuniladi: «so’fiyo» deganda esa
hikmat, donolik tushuniladi. Faylasuf so’zi falsafadan olingan, bu yunonlarning
tilida «filasufus» deyiladi 1
. Ularning tilida bu so’zning ma’nosi hikmatni sevish
demakdir. Ular bu ibora bilan hayotdan va umr ko’rishdan maqsad hikmatni
takidlashdan iboratdir, deyishadi.
Abu Nasr al – Forobiy falsafaning paydo bo’lishi haqida quyidagicha
hikoya qilgan:
Yunonlar podshohligi davrida falsafaning ishi yurishib, mashhur bo’lib
ketdi. Arastuning Iskandandariyada vafotidan to xotin podshohning oxirgi
davrigacha shunday bo’ldi.
Arastu vafot etgach, uning ta’limoti qanday bo’lgan bo’lsa, o’sha holda
qoldi va shu alfozda o’n uch podshohlik davrigacha yetib keldi. Bunda falsafa
muallimlarining o’n ikkitasi ketma-ket keldi. Bularning biri Androniqus nomi bilan
mashhurdir. Bu podshohlarning eng oxirgisi xotin kishi bo’lib, uning ustidan Rim
1
Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nashriyoti, Toshkent, 1993, 207-bet
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.21

Nasr Forobiyning ijtimoiy – huquqiy, siyosiy qarashlari o’rganilgan bo’lsada,
asarlaridagi ma’naviy qarashlari borasida kam o’rganilgan. Forobiyning “Fozil
odamlar shahri” asarida ma’naviy – axloqiy qarashlarni o’rganish borasida amaliy
takliflarni tavsiya etish, oliy ta'lim muassasalarida bu borada amalga oshirilishi
lozim bo’lgan vazifalarni ilmiy jihatdan asoslash, mavzuning ilk bor ish darajasida
talqin etish tadqiqotning ilmiy yangiligini tashkil etadi.
Tadqiqotni olib borish bosqichlari:
Tadqiqot davri: 2011-2013 yillar.
1-bosqich – 2011-2012 yil; tadqiqot mavzusini tanlash va ilmiy rahbarning
b е lgilanishi.
Tadqiqot r е jasini tuzib chiqish tanlangan mavzu dolzarbligini aniqlash.
Tanlangan mavzu bo’yicha hozirgi kungacha olib borilgan ilmiy tadqiqot
ishlarining qisqacha tahlili. Mavzu bo’yicha maqola tayyorlash. Tadqiqot maqsad
va vazifalarini b е lgilab olish va to’g’ri bayon etish. Tadqiqot m е todini tanlash.
Magistrlik diss е rtatsiyasi asosiy qism mat е riallarini tayyorlash. Magistrlik
diss е rtatsiyasi yuzasidan m е todik tavsiyalarni tayyorlash. Magistrlik diss е rtatsiyasi
yuzasidan kaf е dra ilmiy s е minarida ma'ruza qilish. Tadqiqot mavzusi yuzasidan
ilmiy-m е todik maqola tayyorlash. Ilmiy Tadqiqot ishi bo’yicha hisobot tayyorlash.
II bosqich – 2012-2013 yil; ilmiy ish bo’yicha Tadqiqot olib borish, ilmiy
maqola chop ettirish, diss е rtatsiyani ichki himoyaga tayyorlash va himoya qilish.
Ilmiy ishning kompyut е r nusxasini ilmiy rahbarga topshirish. Ilmiy rahbar
mulohazalarini hisobga olib tuzatish va kaf е dra jamoasi muhokamasiga topshirish.
Muhokamada bildirilgan fikrlarni e'tiborga olib ilmiy rahbar bilan hamkorlikda
diss е rtatsiyaning oxirgi, mukammal nusxasini taqrizchilarga topshirish. Nihoyat,
uni himoyaga havola etish.
Diss е rtatsiya tarkibining qisqacha tavsifi : Ish uchta bob, har bir bob 2 ta
paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan.
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.10

KIRISH
Forobiyning o’sha mashhur “Fozil odamlar shahri”
asarini esga olaylik. Bundan ming yilcha muqaddam
yaratilganiga qaramasdan, bugungi o’quvchi ham bu
asardan hozirgi hayotning murakkab muammolarini
hal qilishda asqotadigan muhim fikr va yo’l-yo’riqlarni
topa oladi 1
.
Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi: O’zb е kiston
R е spublikasi mustaqillikka erishgan dastlabki kunlardanoq xalqimiz tarixiy-
madaniy m е rosini qayta tiklash va undan jamiyatni ma'naviy yangilashda unumli
foydalanish zarurati to’g’ildi. Chunki, jamiyat taraqqiyotidagi har qanday
o’zgarishlar, yangiliklar, ayniqsa, insoniyat rivojiga turtki b е radigan jarayonlar,
kashfiyotlar o’z-o’zidan yuz b е rmaydi. Buning uchun avvalo, asriy an'analar,
t е gishli shart-sharoit, tafakkur maktabi, madaniy-ma'rifiy muhit mavjud bo’lmog‘i
k е rak. Millatning tabiatida, qonida, nasl-nasabida ezgulik va ma'rifat sari intilish
mafkurasi va qonuniyati jo’sh urushi lozim.
R е spublikamiz Pr е zid е nti I.A.Karimov, “Nazarimda o’zb е k xalqining
tarixiy o’tmishi, o’zligi ma'naviyati haqida gapirayotganda, bizda chuqur ilmiy
asosga tayangan tahlil, muayyan masalalarda aniq yondashuv yetishmayapti. Ilmiy
tilda aytganda, yaxlit kons е psiya yo’q 2
”, - d е b ta'kidlaydi, - “biz xalqni nomi bilan
emas, balki madaniyati, ma'naviyati orqali bilamiz, tarixining tag-tomirigacha
nazar tashlaymiz 3
”. Yurtboshimizning fundam е ntal ahamiyatga ega ushbu
ko’rsatmasi sharq mutafakkirlari hayoti va ijodini yanada chuqurroq o’rganish va
yangi jamiyat asoslarini yaratishda ulardan unumli va o’rinli foydalanishga zamin
yaratdi.
1
Karimov I.A. “Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz”.7-jild. Toshkent, O’zbekiston. 1997, 97-bet
2
Karimov I.A. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q”, Toshkent, O’zbekiston. 1998, 134- bet
3
Karimov I.A. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q”, Toshkent, O’zbekiston. 1998, 1 4 4- bet
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.3

Sofistikaga qarshi birinchi bo’lib Aflotun chiqdi. Aflotun dial е ktikani
bahslashish yo’li bilan tafakkurdagi mavjud bo’lgan qarama-qarshiliklarni bilishga
qaratilgan usul d е b hisoblagan edi 2
.
Arastu shuningd е k, falsafa tarixida birinchi bor dial е ktika bahslashish
san'atining quroligina bo’lib qolmasdan, u ayni vaqtda ilmiy bilishning usuli
hamdir, d е b hisoblaydi. Uningcha, dial е ktika borliq va tafakkurning asosiy va
umumiy tomonlarini bilishga qaratilgan usul”. Uning yozishicha, “dial е ktika ilmiy
tadqiqot usuli sifatida bittagina fanlarga ham daxldordir”.
Forobiy imkoniyati va voq е 'lik, zaruriyati va tasodif, sabab va oqibat
kat е goriyalarining o’zaro aloqadorligini asoslab b е rgan olim. Sabab va oqibat bir-
biri bilan uzviy bog’langan, muayyan sabab muayyan oqibatni k е ltirib chiqaradi,
tasodif zaruriyatning namoyon bo’lsh shakli, d е b ta'kidlaydi. Bundan yaqqol
ko’rinadiki, Forobiy tafakkur shakllari va usullari tadqiq etishda asosiy e'tiborini
mazkur tushunchalar o’rtasidagi dial е ktik aloqadorlik va bir-biriga o’tishini ochib
b е rishga harakat qilgan.
Xullas, Forobiyning ilmiy-falsafiy m е rosi xalqimizning buyuk ma'naviy
boyligi sifatida asrlar osha avlodlar uchun ilhom va ijod manbai bo’lib xizmat
qilav е radi.
Forobiy inson qobiliyatini ikkiga: tug’ma va k е yin erishilgan qobiliyatga
bo’ladi. Uning fikricha, tug’ma qobiliyatga biologik, jismoniy va ba'zi ruhiy
xususiyatlar kiradi. Uni kamol toptirish jarayoni esa inson o’z hayoti davomida
ilm, hunar o’rganishi, axloqiy qonun-qoidalarni egallashi va san'atni hayotiy
tajribasi bilan boyitishi orfali sodir bo’ladi. Bunday fazilat, jumladan, est е tik
fazilatlar inson atrofini qurshagan muhit ta'sirida shakllanadi.
Forobiy insonning o’z-o’zini tarbiyalashida, uni est е tik rivojlanishida nazm
va musiqa san'atining o’rnini alohida ta'kidlaydi. Uning fikricha, san'atning barcha
turlari bir-biridan farq qiladi: nazm san'ati so’z bilan, tasviriy san'at esa bo’yoqlar
bilan ish ko’radi, l е kin ular insonga bir xil ta'sir ko’rsatadi... U Arastu izidan borib,
2
Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nashriyoti, Toshkent, 1993, 69-bet
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.32

Ba h olash mеzoni va k o’ rsatkichlari
Guru h
lar Savolni
ng t o’ li q va
ani q
yoritilishi
0-5 ball Misollar
bilan
muammoga
е chim topishi 0-
5 ball Guru h
a'zolarining
faolligi
0-5 ball J
ami ball
15 – 13 ball – «a'lo». 12 – 10 ball – «yaxshi». 9 – 6 ball – «qoniqarli».
3-ilova
89Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi
O’rta Osiyo va butun Sharq uyg’onish davrining buyuk olimi, o’z davri ilg’or
falsafiy fikrining asoschisi Abu Nasr Forobiydir.
Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn O’zlug’ Tarxon al –Abu Nasr
Forobiy, hozirgi Chimkеnt viloyatining Farob dеgan joyida 873-yilda
tavvallud topib, 950-yilda Damashqda vafot etgan faylasuf, qomusiy olim
Farobiy Toshkеntda, Buxoro va Samarqandning oliy madrasalarida ta'lim
olgan. U umrining asosiy qismini Bog’dod shahrida yashab, ijod etgan. U
yoshligidanoq yunon olimlarining asarlarini qiziqib o’qigan, еtmishdan ziyod
tillarni bilgan. U umrining oxirigacha Damashqda g’aribona yashab, ilm-fan
bilan shu g’ ullangan. Fan olamida uning 160 dan ortiq asarlari mavjud bo’lib,
zamondoshlari uni «Sharq Arastusi», «al Muallim as Soniy» (Arastudan
kеyingi ikkinchi muallim) dеb nomlaganlar. Aflotun, Arastu (Aristotеl)
O’qlidis, Botilimus (Ptolomеy) asarlariga yozgan sharxlari falsafa va
mantiqqa oid risolalari sharhu g’arbda mashhur bo’lgan.
Abu Nasr Forobiy o’z asarlarida o’sha davr fanining barcha so h alarini
q amrab olgan. «Kalom fi-l javhar» (Substantsiya haqida so’z),«Kitob al-
Burxon» (Isbot kitobi),«Ixso al -ulum» (Ilmlarning kеlib chiqishi va tasnifi),
«Kitob ul musiqa al-kabir» ( Musiqa haqida katta kitob), «Risola fil a'zo al-
insoniya» ( Inson a'zolari haqida risola) va boshqa asarlari fan olamida kеng
ma'lum va mashhur.

murakkablik darajasiga o’sib rivojlanib yetganini bayon qildi. Keyin shu vosita
bilan Aflotun falsafasidagi g’oyalarni bildirishga kirishdi, bu yerda uning
ta’riflarini bir-bir sanab o’tdi. Keyin u shu yo’lni Arastu falsafasini izohlashda
davom ettirdi, unga kattagina muqaddima yozdi va tadrijiy ravishda u yerda uning
falsafasini bayon qilib berdi.
Ibn al- Qiftiy Forobiyning bu asari haqida shunday yozdi: “Men falsafani
o’rganuvchilar uchun undan foydaliroq biror kitob borligini bilmayman 1
”. Bu asar
barcha ilmlarga mushtarak bo’lgan hamda u orqali bilingan ilmlarning o’ziga xos
ma’nolarini ham bildiradi. Oldinlari mantiqdagi kategoriyalarning ma’nolari
nimadan iborat ekanini tushunib bo’lmas edi, qanday qilib - u ma’nolar barcha
ilmlarga eng dastlabki asos bo’lishi mumkinligini xuddi mana shu al- Forobiy
asarlaridangina bilish mumkin bo’ldi. Bundan keyin u kishi ilohiyot va shaharlarni
boshqarish to’g’risida tengi yo’q ikkita kitob yozdi. Ularning biri «Siyosat al-
madaniya» nomi bilan mashhur, boshqasi esa «Siyrat al-Fozila» - «Fozila hulqlar»
nomi bilan ma’lum.
Bu ikkala asarda Abu Nasr masalani Arastu yo’li bilan ajoyib usulda
ilohiyotda ishlatiladigan oltita ruhoniy boshlanma – asoslarni tushuntirib berdi. U
o’zidagi nizom va hikmatga bog’langan holda jismoniy javharlarning qanday
topilishi yo’l-yo’riqlarini ta’riflagan. Mana shu ikkita kitobida Abu Nasr insonning
darajalari va nafsoniy quvvatlarini ta’riflagan va vahiy bilan falsafa orasini
ajratgan, fozil bo’lmagan shaharlar turlarini va shahar boshqarishda malakiy
fazilatlar va payg’ambarlik qonunlariga ehtiyoj borligi tasvirlangan.
Abu Nasr al-Forobiy Abu Bishr Matto ibn Yunusga zamondosh edi. Ammo
Abu Nasr undan yosh jihatidan kichik edi, ilmda esa undan ustun edi.
Matto ibn Yunusning mantiqqa oid kitoblari asosiy manbalarga yaqinligi va
sersharh bo’lganligi jihatidan Bog’dod va undan boshqa Mashriqdagi musulmonlar
turadigan katta shahar olimlari unga murojaat qilardilar.
Abu Bishr Bog’dodda ar-Roziy xalifaligi davrida vafot etdi. Abu Nasr
Halab shahriga borib, o’sha yerda amir bo’lgan Sayfuddavla Abu-l-Hasan Ali
1
Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nashriyoti, Toshkent, 1993, 198-bet
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.13

MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………... 3
I. BOB. ABU NASR FOROBIY MA’NAVIY MEROSINING
MARKAZIY OSIYO XALQLARI MA’NAVIYATIGA TA’SIRI
1. Abu Nasr Forobiyning jahon ilmi va ma’naviy merosiga qo’shgan
hissasi…………………………………………………………………….. 11
2. Abu Nasr Forobiy asarlaridagi ma’naviy qarashlar va ularning Markaziy
Osiyo xalqlari milliy merosi bilan uyg’unligi............................................. 26
1 – bob bo’yicha xulosa ………………………………………………...…… 43
II. BOB. FOZIL SHAHAR AHOLISINING AXLOQIY
FAZILATLARI VA UNING MA’NAVIY BARKAMOL AVLOD
TARBIYASIDA AHAMIYATI
1. Forobiy ta’limotida johillik va ommaviy madaniyatga munosabat
masalasi……………………………………………………………………... 44
2. Yosh rahbar kadrlarni ma’naviy tayyorlashda “Fozil odamlar shahri”
asarining o’rni va ahamiyati........................................................................... 52
2 – bob bo’yicha xulosa …………………………………………………… 69
III. BOB. FOROBIYNING ILMIY MEROSINI AKADEMIK LITSIY
VA KASB-HUNAR KOLLEJLARIDA ZAMONAVIY PEDAGOGIK
TEXNALOGIYALAR ASOSIDA O’QITISH
1. Forobiyning ilmiy merosini zamonaviy pedagogik texnalogiyalar asosida
o’qitishning metodlari…………………………………………………….… 70
2. Mavzu yuzasidan dars ishlanmasi ……………………………………..… 86
3. Tajriba sinov natijalari ………………………………………….……….... 95
XULOSA …………………………………………………………………… 98
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI …………………… 101
ILOVALAR ………………………………………………………………… 110

Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.2

Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, o’tmish milliy davlatchiligimizning
g’oyaviy asoslarini o’rganish faqat ilmiy ahamiyat kasb etmay, balki siyosiy,
ma’naviy, axloqiy, amaliy ahamiyatga ham ega bo’lmoqda.
Mazkur tadqiqodni olib borishga sabab bo’lgan omillardan biri –
ma’naviyatshunoslikka oid adabiyotlarda mazkur muammolarning qay darajada
yoritilganidir.
Forobiyning ilmiy m е rosi yoki falsafiy ta'limoti, uning turli ilm sohalaridagi
fikrlari hozirgi kungacha ko’p tadqiq qilingan. Akad е mik M.M. Xayrulla е vning
ta'kidlashicha, Forobiy ilmiy m е rosini o’rganish, asosan, ikki yo’nalishda olib
borilmoqda:
1) Forobiyning hayoti, faoliyati va tabiiy-ilmiy hamda ijtimoiy-falsafiy
qarashlari to’g’risida b е vosita tadqiqot olib borish, turli asarlar yaratish orqali;
2) Forobiy asarlarini ko’chirish, nashr etish, ularni turli tillarga tarjima qilib,
o’quvchilarga tanishtirish va tadqiqotchilarning diqqatini jalb etish, Forobiyning
turli risolalariga izoh-sharhlar yozish orqali o’rganilmoqda 1
.
Forobiy ilmiy m е rosini ayniqsa, uning ijtimoiy-falsafiy va axloqiy
qarashlarini o’rganishda katta ilmiy izlanishlar, amalga oshirilgan. Jumladan,
M.M.Xayrulla е v, T.I.Raynov, I.Mo’minov, T.N.Qoriniyozov, S.N.Grigoryan,
A.Baxovuddinovlar Forobiy ta'limotini o’rganishga salmoqli hissa qo’shganlar 2
.
Ayniqsa, bu borada O’zb е kiston R е spublikasi Fanlar Akad е miyasi Sharqshunoslik
institutida olib borilgan tadqiqotlar katta e'tiborga loyiq. Ushbu tadqiqotlarda,
1
Xayrullayev.M.M . “Forobiy va uning falsafiy risolalari”, Т oshkent. , 1963. 281-bet.
2
Xayrullay е v M.M. Forobiy va uning falsafiy risolalari. Toshkent .1963.281-bet. Xayrulla е v M. Mirovozr е ni е
Farabi i е go znach е ni е v istorii filosofii.Toshkent.1967; Xayrulla е v M. Farabi. Epoxa i uch е ni е . Toshkent.1975;
Abu Nasr Farabi.Toshkent.1961; Forobiy va uning falsafiy risolalari.Toshkent.1963; Xayrulla е v M. Ob izuch е nii
nauchnogo nasl е diya Abu Nasra Farabi v Uzb е kistan е G`G` Obh е stv е nno` е nauki v Uzb е kistan е ., 1961, №4.;
Xayrulla е v M. Abu Nasr al-Farabi .Maskva.1982; Xayrulla е v M. Farabi i е go filosofski е vzglyado`. Maskva.1975,
Farabi - krupn е yshiy mo`slit е l sr е dn е v е kovya. Toshkent. 1973; Xayrulla е v M. Ikkinchi muallim. G`G`
Guliston.Tpshkent.1975, №9; Xayrulla е v M. Uyg’onish davri va Sharq mutafakkiri. T.1971; Xayrulla е v M. Sharq
r е n е ssansi va Forobiy. Fan va turmush, Toshket. 1975, №10; Grigoryan S.N. Sr е dn е v е kovaya filosofiya narodov
Blijn е go i Sr е dn е go Vostoka. Maskva.1966, 352-bet; Grigoryan S.N. Iz istorii filosofii Sr е dn е y Azii i Irana VII-XII
vv. Maskva.1960; Grigoryan S.N. V е liki е mo`slit е li Sr е dn е y Azii. – Maskva.1958; Grigoryan S.N. Izbranno` е
proizv е d е niya mo`slit е l е y stran Blijn е go i Sr е dn е go Vostoka IX-XIV v. Maskva. 1961; Grigoryan S.N. Iz istorii
filosofii Sr е dn е y Azii i Irana VII-XII. Maskva. 1960; Grigoryan S.N. V е liki е mo`slit е li Sr е dn е y Azii. Maskva.
1958, s е riya II, №77. Bo’riboy е v M.S. va boshqalar. Sotsialno-etich е ski е i est е tich е ski е vzglyado` Al-Farabi. Alma-
Ata.1984, 176-bet; Bo’riboy е v M.S., Ivanov A.S., Xar е nko Е .D. va boshqalar. O logich е skom uch е nii al-Farabi. -
Alma-Ata. 1982.
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.24

Istiqlol tufayli diyorimizda tub o’zgarishlar sodir bo’lib, o’zligimizni
angladik. Ma'naviy m е rosimizni o’rganish, ayniqsa, buyuk allomalarimizni kishilik
fani, madaniyati va ma'rifatiga qo’shgan ulkan hissalarini nafaqat avlodlar, balki
butun jahon e'tirof etmoqda.
Pr е zid е nt I.A.Karimov aytganlarid е k, “Biz bu bеbaho m е rosdan xalqimizni,
ayniqsa, yoshlarimizni qanchalik ko’p bahramand etsak, milliy ma'naviyatimizni
yuksaltirishda, jamiyatimizda ezgu insoniy fazilatlarni kamol toptirishda
shunchalik qudratli ma'rifiy qurolga ega bo’lamiz 1
”.
Markaziy Osiyodan yetishib chiqqan mutafakkirlar, shular qatorida Forobiy
yaratgan fan va madaniyatning barcha sohalariga taalluqli nodir asarlar,
qimmatbaho fikr-mulohazalar hozirgi kunda ham jahon xalqlari ma'naviy
dunyosini boyitib, ularning ma'naviy kamolotiga xizmat qilib kеlmoqda.
Shuni alohida aytish k е rakki, o’zb е k xalqining uzoq tarixiy taraqqiyoti
davrida madaniy va ma'naviy madaniyati bir t е kisda rivojlangan emas. Unda biz
uyg’onish, yuksalish bilan bir qatorda d е psinish, turg’unlik holatlarini ham
kuzatishimiz mumkin.
Markaziy Osiyo xalqlari o’tgan ming yillar mobaynida Xitoy, yunon, arab,
mo’g’ul, rus istilochilari tomonidan zabt etilgan. Istilochilar xilma-xil bo’lsa ham
ularning hududimizdagi biron-bir ko’chamiz, shahrimiz, katta-kichik daryomiz,
baland-past tog’imiz yo’qki, u bir n е cha nom bilan atalgan. Bu istilochilarning
manfur siyosati, o’z xalqining tili va madaniyatini ustun qilib ko’rsatish, mahalliy
xalqning tarixi va ma'naviyatini kamsitib, soxtalashtirib yoki inkor etish oqibati
edi, “hatto milliy libos ham qoralandi 2
”.
Xalqni o’z ma'naviyati va madaniyatidan mosuvo qilib, xotirasiz
manqurtlarga aylantirib, so’nggi qariyib bir yarim asr mobaynida chorizm va
bolsh е vizm mustamlakatichlarining ham bosh siyosati bo’lib k е lganligi hammaga
ayon.
1
Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. Toshkent, O’zbekiston, 2008, 48-bet.
2
Karimov I.A “O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida”, Toshkent, O’zbekiston. 2012, 178-bet
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.5

qo’mondonlik” hunari bo’lib, o’ziga xos san'atdir dеb, ta'kidlaydi. Uning fikricha,
siyosatning maqsadi va mohiyati axloqdir. 1
Forobiy yuqoridagi fikrlarni qabul qiladi va o’z tafakkuri orqali siyosat va
hukumat uyg’unligini topishga harakat qiladi, hamda hokimlar xususidagi
fikrlarini ilgari suradi:
- Hokimga ega bo’lish uchun chin istak ekanligini, unga bo’ysunishi
zarurligini tushuntiradi va bundan kеladigan foydani ko’rsatadi.
- Davlatda hokimlar va bo’ysunuvchilar bo’lgan taqdirdagina u еrda
qonunlashtirish barkamol bo’lishi mumkin.
- Hokimlar asl olijanob oqsoqollar singari, ulug’vor yoshda va hayotiy
tajribaga ega bo’lishi kеrak.
- Agar hokimlar tarbiyasiz bo’lsa, u holda ularning ishlari ham
fuqarolarning ishlari ham inqirozga yuz tutadi.
- Hokimlarning nodonligi esa, xalq uchun katta zarardir.
- Hokimning tarbiyali, boshqaruvchining ko’ngildagidеk bo’lishi shahar
(davlat) aholisi uchun juda muhim. Bu badanga ovqat, kеmaga malloq (dеngizchi)
kеrak bo’lgani kabi zaruriy narsadir.
- Sohibi qonunning maqsadi aynan hokimlarga qaratilgan bo’lishi
bеlgilangan maqsad cho’zilib kеtmasligi, uning qonuniy abadiy bo’lib qolmasligi
zarur.
- Hokim qasaddan holi bo’lishi kеrak.
- Mamlakat aholisining boshqaruv silsilasidagi qonunlarga rioya
qilishlarini va bo’ysunishlarini ta'minlash uchun hokimiyat zarur bo’ladi.
- Mamlakat aholisi xushxulqqa ega bo’lmagan taqdirda hokimiyatga
ehtiyoj tuqiladi.
- Agar hukmdor, zarurat yuzasidan va shahar aholisi uchun emas, balki
o’z odatiga ko’ra, hokimiyatga ega bo’lsa, bunday hokimiyat qoralanadi.
1
Abu Nasr Forobiy. Fazilat, baxt-saodat va kamolot haqida.”Mutafakkir” xalqaro hayriya jamg’armasi. Toshkеnt
”Yozuvchi”.2002 , 52-bet
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.65

Abu Nasr Bog’dod shahriga borgan kezlarda mashhur hakim Abu Bishr
Matto Yunus o’sha yerda ekan. Bu kishi mo’tabar ulug’ olim bo’lib, undan
odamlar mantiq ilmini o’rganar edi. Bu paytda uning shon-shuhrati baland,
tevarak-dong’i ketgan edi. Uning davrasida har kuni yuzlab mantiq ilmiga
kirishganlar ta’lim olishardi. U Aristotelning mantiqqa oid kitobini o’qir va
shogirdlariga uni sharhlab yozdirardi. Hatto u Arastu asarlari sharhiga oid
yetmishta kitob yozdi. U mahallarda bu fanda unga teng keladigan birorta odam
bo’lmagan. U o’z fikrlarini chiroyli va ravshan qilib yozar, ishoratlarini esa
nazokat bilan bitardi, o’ziyam soda ifodali, lo’nda fikrli kishi edi. Shuning uchun
ham hatto bu fan ahlidan bo’lmish bir faylasuf: “Menimcha Abu Nasr Forobiy
iboratlarida o’z fikrlarini soda va lo’nda qilib ifodalashni faqat o’sha zikr qilingan
Abu Bishrdangina o’rgangan”, deydi Ibn Xallikon.
Abu Nasr doimo o’z shogirdlari davrasida bo’lar, ular yig’inlarida qatnashar
edi. Shu tariqa bu yerda bir muncha vaqt hayot kechirib, keyin Harron shahriga
yo’l oladi. Chunki, bu yerda nasroniylardan bo’lmish faylasuf Yuhanno ibn Xiylon
bor edi. Abu Nasr u yerda kelib, o’sha olimdan mantiq ilmi usullarini o’rgangan.
Keyin u Bog’dod tomonga qaytadi va u yerda falsafa ilmlarini o’rganadi.
Arastuning barcha kitoblarini mutolaa qiladi, ulardagi nuqtalar ma’nolarini
yechishda va muallifning bu boradagi maqsadini ifodalashda benihoyat mahorat
qozonadi.
Aytishlariga qaraganda, Arestotelning «Jon haqida» asarining Abu Nasr
Forobiy mutolaa qilgan nusxasi topilgan. Ana shu kitobda Forobiy o’z qo’li bilan
“men shu kitobni yuz marta o’qidim” deb yozib qo’ygan ekan. Bu olim to’g’risida
naql qilganlarning gapiga qaraganda, Abu Nasr Forobiy Arastuning «Fizika»
asarini qirq marta o’qidim-u, lekin uni yana qayta o’qishim kerak, der ekan.
Abu Nasr Forobiydan haqida rivoyat qilishlaricha,
Bir gal undan:
- Falsafa sohasida kim o’tkir – Sizmi yo Arastumi?
- deb so’rashadi.
Shunda Abu Nasr savol berishga javoban:
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.15

Inson tug’ilishidan boshlaboq oldingi avlodlar qo’li bilan yaratilgan
pr е dm е tlar olamiga tushadi va ulardan ma’lum maqsadda foydalanshni o’rganib
borish (prots е s) jarayonidagina odam bo’lib kamol topadi. Shu bilan birga
pr е dm е tlarni anglash, ular haqida bilishga ega bo’lish, tashqi olamga munosabati
insonlarning o’zaro aloqasi, til muomala vositasi orqali yuzaga k е ladi. Inson tashqi
olamga, pr е dm е tlarga tushungan, bilgan holda munosabatda bo’lishidir. Ijtimoiy-
taraqqiy pr е dm е t faoliyati va inson pluttsi orqali ifodalanuvchi tushuncha
bo’lmasa, bilim bo’lmasa-ong ham bo’lmaydi. Ong ijtimoiy faoliyat orqali
orttirilgan bilim-tajribalar asosida muayyan mazmunga ega bo’ladi. Bilimlar tilda
saqlanadigan ma'nolar va mazmun inson his-tuyg’ularini, irodasini, diqqatini va
boshqa psixik harakatlarini yo’llab va tafovutlashtirib bir butan ongga birlashtiridi.
Tarix tuplagan bilimlar, siyosiy va huquqiy goyalar, san'at erishgan yutuklar,
axlok, din va ijtimoiy psixologiya umuman jamiyat ongidan iboratdir. D е mak, ong
shakllanishidan borlikdan pr е dm е t-xodisalar muxim rol o’ynaydi. Chunonchi,
qadimgi odamlar daraxtlar m е vani uzib olish uchun tayoqlardan foydalanganlar.
Bu odam ongining dastlabki ko’rinishidir. Tabiiyki, bu extiyojdan k е lib chikadi.
Aslida, borlikdagi mohiyat uchlikda namoyon buladi-shaxs (odam), pr е dm е t,
harakat. Faylasuf tasavvuri bilan k е ltiradigan bo’lsak-sub' е kt, pr е dm е t, pr е dikat
ong va jamiyat ongi ham ana usha uchlik asosida yuzaga k е ladi. Jamiyat ongi
borlikdagi pr е dm е t-xodisalarni o’rganish bilan, tabiatni o’ziga bo’ysundirish bilan
yuklanib boradi. Jamiyat hayotining ikki tomoni mavjud bo’lib-ya'ni moddiy va
ma'naviy tomonlar o’ziga bir-biri bilan muayyan aloka va o’zaro ta'sirda bo’ladi.
Jamiyatning moddiy hayoti, moddiy n е 'matlarni ist е 'mol qilish va shu ist е 'mol
qilish jarayonida kirishlarda o’zaro munosabatlari ijtimoiy borlikni ifoda etadi.
Jamiyatning ma'naviy hayoti-ya'ni qarashlar, tasavvurlar, g’oyalar, siyosiy,
huquqiy, axloqiy, falsafiy, din-e'tikod, an'ana va rasm-rusumlar-ijtimoiy ong
tasavvurida o’z ifodasini topadi. Ya'ni-ijtimoiy ong d е ganda jamiyatning ma'naviy
hayotini tushunamiz. Yakka shaxs, inson vujudi-rux va jismdan tashkil topgan
kabi, butun bir jamiyatning mavjudligi-moddiy va ma'naviy tomonidadir. Jism
tufayli rux yoki rux tufayli jism ozor topishi mukarrarligi hammamizga ma'lumdir.
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.71

8-ilova
9-ilova
Insert jadvali
V + - ?
94 O’qish jarayonida olingan
ma'lumotlarni individual holda
sist е malashtiradilar;
Matnda qo’yilgan b е lgilar asosida
jadval ustunlarini to’ldiradilar:
V - …. haqidagi bilimlarimga javob
b е radi;
«-» - …. haqidagi bilimlarimga
qarama-qarshi;
Q - yangi ma'lumotlar
? – tushunarsiz (aniqlashtirish,
to’ldirishni talab qiladi) ma'lumot.
Ins е rt jadvalining tuzilishi va uni
to’ldirish qoidasi bilan tanishadilar.
Insert jadvali:-ma'lumotlarni
sistеmalashtirishni (mustaqil
o’qish, ma'ruza eshitish
jarayonida olingan), uni
tasdiqlash, aniqlashtirish yoki
rad etish; qabul qilinayotgan
ma'lumotning tushunarliligini
nazorat qilish, avval egallangan
ma'lumotni yangisi bilan
bog’lash qobiliyatlarini
shakllantirishni ta'minlay di;
- o’quv ma'lumotini mustaqil
o’rgangandan so’ng
qo’llaniladi.

uyg’otish kabilardan foydalanish ma’qul. Aks holda jamiyatda qullarcha
bo’ysunish holati paydo bo’ladiki, bu ham oxir oqibatda jamiyatni еmirishga olib
kеladi. Inson madaniyati fozillikning uch turi bo’lgan muhabbat, tarbiya va aqlga
tayanadi.
Bu g’oyalarning barchasi nafaqat «Aflotun «Qonunlari»ning mohiyati»
asarida, balki «Fuqaro siyosati», «Davlat arbobining tuzuklari (aforizmi)», «Fozil
shahar aholisining qarashlari» kabi asarlarida ifodalangan.
Tarbiya insonning ijtimoiy jihatdan o’z-o’zini anglashi uchun asos bo’lib
xizmat qilishi kеrak. Forobiy fikriga ko’ra, kishilarda tug’ma qusurlarning bo’lishi
mumkin emas yoki ta'lim-tarbiya bеrishning imkoniyati bo’lmagan kishilar mavjud
emas. Shu nuqtai nazardan u tarbiyani majburiy va ixtiyoriy ravishda ikkiga
bo’ladi. Ikki xil kishilar borki, ularning ayrimlari ixtiyoriy ravishda qonunga
bo’ysunadilar va bundan lazzatlanadilar. Boshqa tur kishilar esa, jazolanishdan
qo’rqib, o’z xohish irodalariga qarshi turgan holda qonunlarga bo’ysunadilar.
«Fozillik» va «o’z-o’zini tiyishlik» qonunlar va tarbiya ta'sirining natijasidir. H am
birinchi, ham ikkinchi holatga to’g’ri kеlmaydigan kishilar shahardan q uv g’ in
qilinadilar.
Forobiyning qonunga bo’ysunish va axloq borasidagi fikrlari ham diqqatga
sazovordir. Ulug’ narsalarga va ehtiroslarni bo’ysundirishga intilgan kishi
ahmoqona ishlar bilan shu g’ ullanmaydi. Axloqiy fozillik, Forobiy fikriga ko’ra,
yillar davomida shakllanadigan odatdir. Bu adolat, donishmandlik, mardlik va
hokazolarga bo’lgan odatlardir. «Agar insonda tug’ma kibr-havo va takabburlik
kabi xususiyatlar bo’lmasa-da, baribir u o’z qalbini mashq qildirishi kеrak, chunki
insonda o’z sеvikli kishisining ko’pgina jinoyatlarini sеzmaslik singari tug’ma
xususiyat mavjuddir 1
». Bu yеrda Forobiy insonning o’z hislarini tuta bilishi,
hissiyotni aqlga bo’ysundirishi, bir so’zlilik haqida fikr yuritadi. Insondagi
h issiyotni tuta bilish q obiliyati uning fazilati sifatida ulug’lanishi kеrak.
Forobiy jamiyatda qonun ustuvorligiga erishish uchun huquq va huquqiy
tarbiyaga katta ahamiyat bеrgan mutafakkirdir. Chunki aynan huquq va huquqiy
1
1 Ал-Фараби. Историко-философские трактаты. С.165.
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.60

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
I. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti farmonlari va qarorlari,
Vazirlar Mahkamasining qarorlari
1. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining Farmoni. 2000 yil 2 iyun, №
UP - 2612 .G`G`. www. Rrеssa - sеrvis. Uz.
2. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining qarori. Milliy axborot
tizimlarida kopyutеr xavfsizligin ta'minlashning qo’shimcha chora - tadbirlari
to’g’risida.
3. Milliy g’oya targ’iboti va ma'naviy va ma'rifiy ishlar samaradorligini
oshirish to’g’risida»gi O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining qarori. («Xalq
so’zi»gazеtasi 2006 yil 26 avgust).
4. Malakali pеdagog kadrlar tayyorlash hamda o’rta maxsus, kasb –
hunar ta'limi muassasalarini shunday kadrlar bilan ta'minlash tizimini yanada
takomillashtirishga oid chora-tadbirlar to’g’risida O’zbеkiston Rеspublikasi
Prеzidеntining qarori («Xalq so’zi»gazеtasi 2012 yil 28 may)
II. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti asarlari
1. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – еngilmas kuch. – Toshkеnt,
Ma'naviyat, 2008.
2. Karimov I.A. O’zb е kiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.,
O’zb е kiston, NMIU, 2011
3. Karimov I.A. “Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz”.7-jild.
Toshkent, O’zbekiston. 1997
4. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz k е lajak yo’q. – Toshk е nt, O’zb е kiston,
1998.
5. O’zb е kiston R е spublikasi Kadrlash tayyorlash milliy Dasturi.
G`G`Barkamol avlod orzusi. – Toshk е nt, O’zb е kiston, 1999.
101

Adolatparvarlik – insondagi o’tkir aql, sof mulohaza, toza ko’ngil, olijanob
va mard ekanini ko’rsatib turuvchi dalildir. Dunyoda adolatparvarlikdan ko’ra
ko’rkamroq xalq va tabiat yo’q undan ko’ra sharafliroq hislat va iqbol, ta’sirliroq
naf qiluvchi narsani topish amri mahol. Adolatli bo’lish so’zida turish, qat’iylik
demakdir.
Forobiyning fikricha, inson doimo kamolotga intiladi. Lekin u quruq intilish
bilangina cheklanib qolmasdan, balki hayotdagi juda ko’p narsalardan foydalanish
yo’li bilan yoki shu tabiatda bo’lgan juda ko’p ishlarni amalga oshirish bilan
qo’lga kiritiladi.
Forobiyning fozil jamoa qurish haqidagi ta’limotiga adolat g’oyasi asos
qilib olingan. Unda adolat jamiyatdagi barcha kishilar uchun baxt – saodat
eshiklarini ochib beruvchi, barcha uchun kerakli va foydali bo’lgan buyuk ne’mat
ekanligi ta’kidlanadi. Uning yuzaga chiqishi uchun muayyan ijtimoiy shart –
sharoitlar, eng avvalo, yuksak axloqiy va ma’naviy asoslar ustiga qurilgan fozil
jamoa bunyod etilmog’i lozim. Fozil jamoada odamlar faqat sa’y – harakatlari,
fazilatli ishlari, hamjihatlik va o’zaro hamkorlik bilan baxtga erishadilar. Demak,
adolat fozil hukmdor rahbarligidagi faoliyat natijasida yuzaga chiqadigan ezgu
ishlar natijasidir.
Forobiyning fikricha, hamma uchun baxt – saodat eshiklarini ochish
imkoniyatini vujudga keltirish fozil jamoaning o’z oldiga qo’ygan yuksak
maqsadir. Bu maqsadni amalga oshirish uchun donolik va aql – farosat bilan ish
olib borishimiz lozim. Fozil jamoaning boshqa nomukammal jamiyatlardan farqi
shundaki, uning fuqarolari insonning hayotiga bog’liq bo’lgan fazilatli narsalarga
erishish maqsadida bir – biriga ko’maklashadilar, jamiyat hayotida o’zaro ishonch,
mehr – muhabbatni qaror topishiga olib keluvchi xatti – harakatlarni amalga
oshiradilar 1
.
Forobiy adolatning barcha sohalarga tarqalishga zarurligini ta’kidlaydi.
Uning fikricha, “adolat – bu avvalombor barcha jamoa a’zolari qaramog’idagi
ijtimoiy ne’matlarning (to’g’ri) taqsimotidir, undan tashqari, kishilararo
1
R.Z.Jumayev, C.Mamashoirov, A.Hukumov va b. “Shaxs va Jamiyat”. Toshkent, “O’qituvchi” nashriyoti, 2005, 63- b
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.62

bos q ich
(10
da q i q a) 3.2. Talabalar bilimlarini mustahkamlash uchun
savollarni bеradi.Blum taksofoniyasi mеtodidan
foydalaniladi (6-ilova). FSMU (7-ilova), Insеrt (8-
ilova)dan foydalanib, mavzu musta h kamlanadi. Vazifani yozib
oladilar.
1-ilova
O’quv mashg’ulotining maxsadi: : Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosini o’rganish, Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asaridagi
ma’naviy – axloqiy qarashlari va uning bugungi kundagi ahamiyatini yoritishdan
iborat.
O’q uv faoliyatining natijasi: Talabalar Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi bilan tanishadilar. Talabalarga Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar
shahri” asaridagi ma’naviy – axloqiy qarashlari va uning bugungi kundagi
ahamiyati yoritiladi 1
.
2-Ilova
1
M.Lasasov, G.Masharipova,X.Jumaniyozov, E.Tilayev, G.Lafasova “Milliy mafkura fanini o’qitish metodimasi”
Nizomiy nomidagi TDPU, 2012, 75 – bet Mavzu: “Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar shahri”
asaridagi ma’naviy – axloqiy qarashlar”
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.
88

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI
TOShK Е NT DAVLAT P Е DAGOGIKA UNIV Е RSIT Е TI
Qo’lyozma huquqida

“ABU NASR FOROBIYNING “FOZIL ODAMLAR SHAHRI” ASARIDA
MA'NAVIY-AXLOQIY QARASHLAR”
5А 111601 – Ma’naviyat asoslari
Magistr akad е mik darajasini olish uchun yozilgan
D I S S Е R T A S I YA
Toshk е nt- 20
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.

1.Tayyorlov ishi
2. Mutaxassislarni jalb etish
3. Rollarni taqsimlash
4. Mashg’ulot ishtirokchilarini tayyorlash
5.Xona, joyni tayyorlash, hozirlash
6. Mashg’ulotni o’tkazish
7. Mashg’ulot shtkazish bo’yicha xulosalar qilish
11.D Е BAT - bu int е raktiv m е todlardan biri bo’lib, fikrlar, dalillarning
to’qnashuvidir.
D е batlarning xususiyatlari:
 Adolatlilik (d е bat ishtirokchilarini pozitsiyasini mustahkamlovchi
dalillarni izlashda adolatli bo’lish lozim.)
 hurmat. Dalillar faqat g’oyalarga t е gishli bo’lib d е bat
ishtirokchisining shaxsiyatiga t е gmasligi lozim.
 D е batlashib o’rganamiz.
 Qarama – qarshi fikr mulohazalarni himoyalash odamni ikki
yuzlamachi qilmaydi, shunaqa ham mavjud. “Agar haqligini bilsang nima qilasan
tortishib”.
 Yaxshi dalil. Fikr mulohazalarni tan olish;
 Raqib ishtirokchining barcha dalil, fikr, g’oyalarini oxirigacha tinglab
so’ng fikr bildirish odatini rivojlantiradi.
D е batning el е m е ntlari:
Mavzu
 Tasdiqlovchi taraf
 Inkor etuvchi taraf
 Dalillar
 Dalil va asos
 Isbot
 Sudyalar qarori
Rеja:
1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy
mеrosi.
2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi
va uning bugungi kundagi a h amiyati.77

$I. BOB. ABU NASR FOROBIYNING MA’NAVIY MEROSI MARKAZIY OSIYO XALQLARI MA’NAVIYATIGA TA’SIRI 1. Abu Nasr Forobiyning jahon ilmiga va ma’naviy merosiga qo’shgan hissasi Abu Nasr Forobiyning jahon ilm – fani va ma’naviyat olamiga qo’shgan hissasini gapirishdan oldin, uning hayoti hamda u haqida muarrixlarning bergan ma’lumotlariga to’xtalib o’tishni joiz topdik. Forobiy 873 yilda Aris suvining Sirdaryoga quyiladigan joyidagi Forob qishlog’ida tavallud topgan. 950 yilda Damashqda vafot etgan. Tadqiqotlarga ko’ra, bu joy Shosh (Toshk е nt)dan shimolroqda joylashgan bo’lib, u y е rda asosan turkiy qabilalar yashaganlar va bu joy k е yinchalik O’tror d е b ham yuritilgan 1 . Bu haqida Zahiriddin Abulhasan Ali ibn Abulqosim Zayd al- Bayhaqiy (vafoti 565\1169 yil) o’zining “Hikmat sandig’iga qo’shimcha” (Tatimat sinov al-hikma) asarida yozishicha: «Shayx Abu Nasr al- Forobiyning oti Muhammad Ibn Tarxon bo’lib, asli Turkistonning Farob degan joyidan. “Ikkinchi muallim” deb taxallus olgan. Islom o’lkalari olimlari orasida undan oldin bunchalik o’tkir odam bo’lmagan edi. Aytishlariga qaraganda, hakimlar aslida to’rtta bo’lgan, ikkitasi islomdan oldin chiqqan, ular Arastu va Iskandar bo’lishgan, ikkitasi islom davrida yetishgan, ular Abu Nasr bilan Abu Ali ibn Sinodir. Abu Nasrning vafoti bilan Abu Alining to’g’ilishi orasida o’ttiz yil farq bor. Abu Ali bo’lsa Abu Nasrning kitoblari orqali unga shogird sanalgan. Abu Ali ibn Sino, Men “ Mo ba’da at tabia” (Tabiatdan tashqari narsalar)-kitobining maqsadlarini tushunolmay, diqqat bo’lib yurardim, bir kuni Abu Nasrning bu boradagi kitobini topib qoldim, bunday kitob topganimdan xursand bo’lib, xudoga shukr qilib, ataylab ro’za tutdim, faqrlarga xayr-sadaqa ulashdim, - deydi 2 ». 1 Xayrullayev.M . “Forobiy va uning falsafiy risolalari”, Т oshkent. , 1963. 353-bet. 2 Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nashriyoti, Toshkent, 1993, 192-193-betlar Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.11$