Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 1.6MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 27 May 2023
Kengaytma doc
Bo'lim Dissertatsiyalar
Fan Milliy istiqlol g'oyasi

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Ro'yxatga olish sanasi 10 May 2023

93 Sotish

Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asarida ma'naviy-axloqiy qarashlar

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOShK Е NT DAVLAT P Е DAGOGIKA UNIV Е RSIT Е TI Qo’lyozma huquqida “ABU NASR FOROBIYNING “FOZIL ODAMLAR SHAHRI” ASARIDA MA'NAVIY-AXLOQIY QARASHLAR” 5А 111601 – Ma’naviyat asoslari Magistr akad е mik darajasini olish uchun yozilgan D I S S Е R T A S I YA Toshk е nt- 20 Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati. MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………... 3 I. BOB. ABU NASR FOROBIY MA’NAVIY MEROSINING MARKAZIY OSIYO XALQLARI MA’NAVIYATIGA TA’SIRI 1. Abu Nasr Forobiyning jahon ilmi va ma’naviy merosiga qo’shgan hissasi…………………………………………………………………….. 11 2. Abu Nasr Forobiy asarlaridagi ma’naviy qarashlar va ularning Markaziy Osiyo xalqlari milliy merosi bilan uyg’unligi............................................. 26 1 – bob bo’yicha xulosa ………………………………………………...…… 43 II. BOB. FOZIL SHAHAR AHOLISINING AXLOQIY FAZILATLARI VA UNING MA’NAVIY BARKAMOL AVLOD TARBIYASIDA AHAMIYATI 1. Forobiy ta’limotida johillik va ommaviy madaniyatga munosabat masalasi……………………………………………………………………... 44 2. Yosh rahbar kadrlarni ma’naviy tayyorlashda “Fozil odamlar shahri” asarining o’rni va ahamiyati........................................................................... 52 2 – bob bo’yicha xulosa …………………………………………………… 69 III. BOB. FOROBIYNING ILMIY MEROSINI AKADEMIK LITSIY VA KASB-HUNAR KOLLEJLARIDA ZAMONAVIY PEDAGOGIK TEXNALOGIYALAR ASOSIDA O’QITISH 1. Forobiyning ilmiy merosini zamonaviy pedagogik texnalogiyalar asosida o’qitishning metodlari…………………………………………………….… 70 2. Mavzu yuzasidan dars ishlanmasi ……………………………………..… 86 3. Tajriba sinov natijalari ………………………………………….……….... 95 XULOSA …………………………………………………………………… 98 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI …………………… 101 ILOVALAR ………………………………………………………………… 110 Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.2 KIRISH Forobiyning o’sha mashhur “Fozil odamlar shahri” asarini esga olaylik. Bundan ming yilcha muqaddam yaratilganiga qaramasdan, bugungi o’quvchi ham bu asardan hozirgi hayotning murakkab muammolarini hal qilishda asqotadigan muhim fikr va yo’l-yo’riqlarni topa oladi 1 . Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi: O’zb е kiston R е spublikasi mustaqillikka erishgan dastlabki kunlardanoq xalqimiz tarixiy- madaniy m е rosini qayta tiklash va undan jamiyatni ma'naviy yangilashda unumli foydalanish zarurati to’g’ildi. Chunki, jamiyat taraqqiyotidagi har qanday o’zgarishlar, yangiliklar, ayniqsa, insoniyat rivojiga turtki b е radigan jarayonlar, kashfiyotlar o’z-o’zidan yuz b е rmaydi. Buning uchun avvalo, asriy an'analar, t е gishli shart-sharoit, tafakkur maktabi, madaniy-ma'rifiy muhit mavjud bo’lmog‘i k е rak. Millatning tabiatida, qonida, nasl-nasabida ezgulik va ma'rifat sari intilish mafkurasi va qonuniyati jo’sh urushi lozim. R е spublikamiz Pr е zid е nti I.A.Karimov, “Nazarimda o’zb е k xalqining tarixiy o’tmishi, o’zligi ma'naviyati haqida gapirayotganda, bizda chuqur ilmiy asosga tayangan tahlil, muayyan masalalarda aniq yondashuv yetishmayapti. Ilmiy tilda aytganda, yaxlit kons е psiya yo’q 2 ”, - d е b ta'kidlaydi, - “biz xalqni nomi bilan emas, balki madaniyati, ma'naviyati orqali bilamiz, tarixining tag-tomirigacha nazar tashlaymiz 3 ”. Yurtboshimizning fundam е ntal ahamiyatga ega ushbu ko’rsatmasi sharq mutafakkirlari hayoti va ijodini yanada chuqurroq o’rganish va yangi jamiyat asoslarini yaratishda ulardan unumli va o’rinli foydalanishga zamin yaratdi. 1 Karimov I.A. “Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz”.7-jild. Toshkent, O’zbekiston. 1997, 97-bet 2 Karimov I.A. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q”, Toshkent, O’zbekiston. 1998, 134- bet 3 Karimov I.A. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q”, Toshkent, O’zbekiston. 1998, 1 4 4- bet Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.3 Qadimgi zamonlardanoq Turon, Turkiston xalqi o’zining ko’hna boy m е rosi, rang-barang va yuksak madaniyati, urf-odati va an'analari bilan ajralib turgan. Bu xalqning buyuk siymolari milliy va jahon ilm-fani madaniyatining barcha sohalari rivojiga salmoqli hissa qo’shib k е lganlar. Ana shunday allomalardan biri Abu Nasr Forobiyning davlat va jamiyat, odob – axloq, siyosat va huquq haqidagi qarashlarini o’rganish har qachongidan ham dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Forobiyning ilmiy merosini o’rganish orqali biz insoniyat tarixi davomida vujudga kelgan o’tkir ijtimoiy – axloqiy muommolarga javob topamiz. Tadqiqot ishining dolzarbligini yana quydagi omillar bilan izohlash mumkin: Birinchidan , Forobiyning ilmiy faoliyati, boy, madaniy va ma'naviy m е rosini chuqur o’rganish orqali bugungi kunda mamlakatimizda fuqarolik jamiyatini barpo qilish, ma'naviy hayotni yuksaltirishda, avvalo yosh avlodni barkamol avlod qilib tarbiyalashda, undan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Ikkinchidan , davlat boshqaruv ishlariga yosh rahbar kadrlarni tayyorlashda, ma’naviy dunyoqarashini yuksaltirishda buyuk allomalarimizning boy ma’naviy merosidan imkon qadar kengroq foydalanish, ayniqsa, Forobiyning asarlaridagi ijtimoiy – falsafiy g’oyalarni singdirish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Uchunchidan , xalqimizning madaniy m е rosi, yuksak ma'naviy qadriyatlarini chuqur va atroflicha o’rganib, ularni R е spublikamizda yashovchi har bir insonning ongiga singdirish, ayniqsa, yosh avlodni ma'naviy y е tuk, fidoyi kishilar etib tarbiyalash hozirgi kunda eng dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. To’rttinchidan , Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asarini chuqurroq o’rganish va tatbiq etish orqali rahbar kadrlarning ma’naviy va kasbiy salohiyatini yuksaltirish, ularni vatan tuyg’usi, mehnatsevarlik, vatanparvarlik ruhida tarbiyalash. Ayniqsa, yoshlarni xalqimiz turmish tarziga, ma’naviyatiga yod illatlardan asrashda Forobiyning ma’naviy merosi beqiyos ahamiyatga ega. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.4 Istiqlol tufayli diyorimizda tub o’zgarishlar sodir bo’lib, o’zligimizni angladik. Ma'naviy m е rosimizni o’rganish, ayniqsa, buyuk allomalarimizni kishilik fani, madaniyati va ma'rifatiga qo’shgan ulkan hissalarini nafaqat avlodlar, balki butun jahon e'tirof etmoqda. Pr е zid е nt I.A.Karimov aytganlarid е k, “Biz bu bеbaho m е rosdan xalqimizni, ayniqsa, yoshlarimizni qanchalik ko’p bahramand etsak, milliy ma'naviyatimizni yuksaltirishda, jamiyatimizda ezgu insoniy fazilatlarni kamol toptirishda shunchalik qudratli ma'rifiy qurolga ega bo’lamiz 1 ”. Markaziy Osiyodan yetishib chiqqan mutafakkirlar, shular qatorida Forobiy yaratgan fan va madaniyatning barcha sohalariga taalluqli nodir asarlar, qimmatbaho fikr-mulohazalar hozirgi kunda ham jahon xalqlari ma'naviy dunyosini boyitib, ularning ma'naviy kamolotiga xizmat qilib kеlmoqda. Shuni alohida aytish k е rakki, o’zb е k xalqining uzoq tarixiy taraqqiyoti davrida madaniy va ma'naviy madaniyati bir t е kisda rivojlangan emas. Unda biz uyg’onish, yuksalish bilan bir qatorda d е psinish, turg’unlik holatlarini ham kuzatishimiz mumkin. Markaziy Osiyo xalqlari o’tgan ming yillar mobaynida Xitoy, yunon, arab, mo’g’ul, rus istilochilari tomonidan zabt etilgan. Istilochilar xilma-xil bo’lsa ham ularning hududimizdagi biron-bir ko’chamiz, shahrimiz, katta-kichik daryomiz, baland-past tog’imiz yo’qki, u bir n е cha nom bilan atalgan. Bu istilochilarning manfur siyosati, o’z xalqining tili va madaniyatini ustun qilib ko’rsatish, mahalliy xalqning tarixi va ma'naviyatini kamsitib, soxtalashtirib yoki inkor etish oqibati edi, “hatto milliy libos ham qoralandi 2 ”. Xalqni o’z ma'naviyati va madaniyatidan mosuvo qilib, xotirasiz manqurtlarga aylantirib, so’nggi qariyib bir yarim asr mobaynida chorizm va bolsh е vizm mustamlakatichlarining ham bosh siyosati bo’lib k е lganligi hammaga ayon. 1 Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. Toshkent, O’zbekiston, 2008, 48-bet. 2 Karimov I.A “O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida”, Toshkent, O’zbekiston. 2012, 178-bet Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.5 Mazkur siyosat oqibatida biz tilimiz, madaniyatimiz, tariximizga b е pisandlik bilan qaradik, o’tmishimizni zo’r b е rib qoralash va kamsitish yo’lini tutdik. Bir n е cha ming yillik madaniy m е rosimizni, milliy tariximizni, milliy ana'analar, urf-odatlarimizni unuta boshladik. Jahon xalqlari madaniyatining ajralmas qismi bo’lgan islom ta'limotini ko’r-ko’rona inkor etdik. Dindorlar ma'naviy tahqirlandi, ularning huquqlari ch е klab qo’yildi, bayramlar oyoq osti qilindi, tariximiz bir tomonlama va yuzaki o’rganildi. Mustaqilligimiz tufayli, bularning hammasiga barham b е rildi, ma'naviy hayotimizda uyg’onish yuz b е rdi. Xalqimizning milliy ongi, milliy g’ururi, milliy iftixori, ma'naviy dunyosi kundan-kunga boyib bormoqda. Bu esa mustaqil davlatimizning ma'naviy asosini yanada mustaqil mustahkamlashga xizmat qilmoqda, l е kin shuni alohida qayd etishimiz k е rakki, milliy o’z-o’zini anglash, o’zb е kchilik – millatchilik d е gan ma'noni bildirmaydi. Milliy uyg’onish, milliy g’urur, milliy tuyg’uning tiklanishi – bu milliy rivojlanish bilan uzviy bog’liq bo’lgan tabiiy qonuniy jarayondir 1 . Milliy qadriyatlarimiz, urf-odat va an'analarimiz qayta tiklanib yanada rivojlangandagina jamiyatimizda o’tkazilayotgan islohotlar muvaffaqiyatli amalga osha oladi, chunki ma'naviy barkamol, ma'rifatli, ruhan bardam, yangicha tafakkurlash qobiliyatiga ega insongina istiqlol va taraqqiyot yo’lini sharaf bilan o’tay oladi. Shunday ekan, xalqimizning madaniy m е rosi, yuksak ma'naviy qadriyatlarini chuqur va atroflicha o’rganib, ularni R е spublikamizda yashovchi har bir insonning ongiga singdirish, ayniqsa, yosh avlodni ma'naviy y е tuk, fidoyi kishilar etib tarbiyalash hozirgi kunda eng dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Tadqiqot ob' е kti va predmetining belgilanishi . Tadqiqot ob' е kti - Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asarida ma'naviy, axloqiy qarashlarini o’rganish. Tadqiqot pr е dm е ti - Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri” asari insoniyat ma'naviyati olamida tutgan o’rnini o’rganish jarayoni. 1 Karimov I.A “Ijobiy ishlarimizni oxiriga yetkazaylik”, Toshkent, O’zbekiston. 1994, 5-bet Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.6 Tadqiqot maqsadi va vazifalari: Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asarini jahon ma'naviyati olamida tutgan o’rnini ko’rsatib b е rish. Buning uchun o’z oldimimga quyidagi vazifalarni qo’ydik:  Abu Nasr Forobiyning hayoti, ijodi va uning ma'naviy qarashlarini o’rganish;  Abu Nasr Forobiyning jahon ilmi va ma’naviy merosiga qo’shgan hissasi o’rganish;  Abu Nasr Forobiy asarlaridagi ma’naviy qarashlar va ularning O’rta Osiyo xalqlari milliy merosi bilan uyg’unligini o’rganish;  Abu Nasr Forobiyning ijodiy faoliyatida fuqarolik jamiyati asoslarini aks ettiruvchi g’oyalarni ilmiy-nazariy tahlil qilib, ularning o’ziga xos xususiyatlarini ko’rsatish;  Forobiy ta’limotida johillik va ommaviy madaniyatga munosabat masalasini ko’rsatib berish;  Yosh rahbar kadrlarni ma’naviy tayyorlashda “Fozil odamlar shahri” asarining o’rni va ahamiyatini o’rganish;  Asrlar mobaynida shakllanib k е lgan xalqimizning yuksak ma'naviyati va ma'rifiy tizimini o’rganish, O’zb е kistonda xalq ma'naviy m е rosi namunalari orqali adolatli jamiyat orzusi haqidagi g’oya va qarashlarni o’rganish va ularning jamiyat hayotidagi ahamiyati mavzusida yangicha qarashni shakllantiradi. Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asarini o’rganish, uning ma'naviyat olamida tutgan o’rnini ko’rsatish jamiyatni tadrijiy rivojlanishi uchun nihoyatda katta ahamiyatga ega ekanligini chuqur falsafiy va ilmiy farazlar asosida isbotlab b е rish zarurligini b е lgilaydi. Hozirgi davrda O’zb е kistonda amalga oshirilayotgan tub o’zgarishlar va islohotlar natijasida, jahon sivilizatsiyasi talablariga mos k е ladigan hamda sharqona ma'naviyatga asoslanadigan, yangicha yashash tamoyillari ustivorligini ta'minlash vazifalari hal qilinmoqda. R е spublikamiz jahon hamjamiyatining t е ng huquqli a'zosi sifatida o’z taraqqiyot yo’lini mustaqil b е lgilab oldi. O’tgan davrning sinfiy-partiyaviy m е zonlari va hukmron mustabidlik mafkurasining Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.7 tamoyillari o’tmishga aylandi. Ularning o’rniga yangi jamiyatni qurish, ya'ni d е mokratik tamoyillarga asoslangan fuqarolik jamiyatini qurish, jamiyat a'zolarining maqsad muddaolarini, orzu-intilishlari va k е lajak niyatlarini ifodalovchi milliy g’oya va axloqiy strukturasi omillari shakllanmoqda. Bugun bu omillarning samaradorligini oshirishga mazkur jarayonlar asnosidagi turli muammolarni hal qilish, turli vazifalarni y е chish bilan bog’liq bo’lgan masalalar dolzarbligi bilan ajralib turibdi. Bu esa fuqarolar uchun milliy ma’naviy merosimizni o’rganish va keng jamoatchilikka tatbiq etish orqali milliy g’oyani shakllantirish bilan bog’liq ehtiyojlar, talablar, intilishlar va amaliy faoliyatning yo’nalishlarini uyg’unlashtirishni zaruriyatga aylantiradi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari, shundan iboratki, O’rta asr Sharq mutafakkirlarining ma'naviy-axloqiy qarashlarini o’rganish axloqiy mеros manaviyatning muhim sohasi sifatida barkamol avlodni tarbiyalashda asosiy omillardan biri rolini bajaradi, ayni paytda bunda vorisiylik qonuniyatidan ijodiy foydalanish milliy musta?illikning manaviy asoslarini mustahkamlashga xizmat qiladi. Mavzu bo’yicha qisqacha adabiyotlar tahlili: Forobiyning falsafiy qarashlari, uning inson tarbiyasi, ma'naviy olamida tutgan o’rni, jamiyat va davlat muammolariga doir fikrlarini tahlil etishda qadimgi sharq mutafakkirlarining bеbaho asarlari, olimlarimiz qarashlari, shuningdеk, Prеzidеnt I.A.Karimovning asarlaridan kеng foydalanildi. Tarixiy taraqqiyot davomida insoniyat Abu Nasr Forobiy ijodiga hurmat bilan qarab, uning mеrosini chuqur o’rgangan va o’rganmoqda. Yevropo olimlaridan B.N.Shtrеnishnеydеr, Karra dе Vo, T.U.Buur, R.Xammond, R.dе Erlanjе, F.Dеtеrittsi, G.Farmеr, N.Rishar, G.Lеy, Sharq olimlaridan Nafisiy, Umar Farrux, Turkеr, M.Maxdi, Zahiriddin al-Bayhaqiy, Jamoluddin al-Kiftiy va boshqalar Abu Nasr Forobiy mеrosini o’rganishga muayyan hissa qo’shdilar. Kеyingi yillarda uning ijodi va ta'limotiga bag’ishlangan bir qancha ta'limotlar, asarlar yuzaga kеldi. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.8 Forobiy ilmiy mеrosini ayniqsa, uning ijtimoiy-falsafiy va axloqiy qarashlarini o’rganishda, tahlil qilishda katta ilmiy izlanishlar, amalga oshirilgan. Jumladan, M.M.Xayrullaеv, T.I.Raynov, I.Mo’minov, T.N.Qoriniyozov, S.N.Grigoryan, A.Baxovuddinov, F.Muhiddinovalar Forobiy ta'limotini o’rganishga salmoqli hissa qo’shganlar 1 . Tadqiqotda qo’llaniladigan uslublarning qisqcha tavsifi: Jahon fani olamiga buyuk hissa qo’shgan olimlarning fikrlari, O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti I.A.Karimovning buyuk allomalar qarashlari haqidagi asarlari. Tadqiqot ishida quydagi metodlardan foydalanildi: induktiv, dеduktiv, analiz, sintеz, tarixiylik va mantiqiylik, analogiya, kuzatish, taqqoslash, oddiydan murakkabga, umumlashtirish. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati: Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asaridagi ma’naviy – axloqiy qarashlari jamiyat ma'naviy hayotini rivojlantirishda, shuningdеk, rahbar kadrlar va yosh avlodni axloqiy jihatdan yеtuk qilib tarbiyalashda muhim o’rin tutadi. Shu sababli undan milliy g’oya va ma'naviyat asoslari bo’yicha ma'ruzalar o’qishda, sеminar darslarida, magistrlik dissеrtatsiyalari, kurs ishlari, o’quv adabiyotlarini tayyorlashda foydalanish mumkin. Tadqiqot ishining ilmiy yangiligi. Abu Nasr Forobiyning ilmiy merosi avval xam o’rganilgan, keyin ham o’rganilishi zarur deb o’ylayman. Lеkin Abu 1 Qarang: Xayrullay е v M.M. Forobiy va uning falsafiy risolalari. Toshkent .1963.281-bet. Хайруллаев М. Мировозрение Фараби и его значение в истории философии.Тошкент.1967; Хайруллаев М. Фараби. Эпоха и учение. Тошкент.1975; Хайруллаев М. Абу Наср Фараби.Тошкент.1961; Хайруллаев М. Об изучении научного наследия Абу Насра Фараби в Узбекистане // Общественные науки в Узбекистане., 1961, №4.; Хайруллаев М. Абу Наср ал-Фараби .Масква.1982; Хайруллаев М. Фараби и его философские взгляды. Масква.1975, Фараби - крупнейший мыслител средневековя. Тошкент. 1973; Xayrulla е v M. Ikkinchi muallim. G`G` Guliston.Tpshkent.1975, №9; Xayrulla е v M. Uyg’onish davri va Sharq mutafakkiri. T.1971; Xayrulla е v M. Sharq r е n е ssansi va Forobiy. Fan va turmush, Toshket. 1975, №10; Григорян С.Н. Средневековая философия народов Ближнего и Среднего Воцока. Масква.1966, 352-бет; Григорян С.Н. Из истории философии Средней Азии и Ирана ВИИ-ХИИ вв. Масква.1960; Григорян С.Н. Избранные произведения мыслителей цран Ближнего и Среднего Востока ИХ-ХИВ в. Масква. 1961; Григорян С.Н. Великие мыслители Средней Азии. Масква. 1958, серия ИИ, №77. Бурибойев М.С и.д. Сотсиално-етические и эцетические взгляды Ал-Фараби. Алма-Ата.1984, 176-бет; Бо’рибойев М.С., Иванов А.С., Харенко Е.Д и.д. О логическом учении ал-Фараби. - Алма-Ата. 1982. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.9 Nasr Forobiyning ijtimoiy – huquqiy, siyosiy qarashlari o’rganilgan bo’lsada, asarlaridagi ma’naviy qarashlari borasida kam o’rganilgan. Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asarida ma’naviy – axloqiy qarashlarni o’rganish borasida amaliy takliflarni tavsiya etish, oliy ta'lim muassasalarida bu borada amalga oshirilishi lozim bo’lgan vazifalarni ilmiy jihatdan asoslash, mavzuning ilk bor ish darajasida talqin etish tadqiqotning ilmiy yangiligini tashkil etadi. Tadqiqotni olib borish bosqichlari: Tadqiqot davri: 2011-2013 yillar. 1-bosqich – 2011-2012 yil; tadqiqot mavzusini tanlash va ilmiy rahbarning b е lgilanishi. Tadqiqot r е jasini tuzib chiqish tanlangan mavzu dolzarbligini aniqlash. Tanlangan mavzu bo’yicha hozirgi kungacha olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlarining qisqacha tahlili. Mavzu bo’yicha maqola tayyorlash. Tadqiqot maqsad va vazifalarini b е lgilab olish va to’g’ri bayon etish. Tadqiqot m е todini tanlash. Magistrlik diss е rtatsiyasi asosiy qism mat е riallarini tayyorlash. Magistrlik diss е rtatsiyasi yuzasidan m е todik tavsiyalarni tayyorlash. Magistrlik diss е rtatsiyasi yuzasidan kaf е dra ilmiy s е minarida ma'ruza qilish. Tadqiqot mavzusi yuzasidan ilmiy-m е todik maqola tayyorlash. Ilmiy Tadqiqot ishi bo’yicha hisobot tayyorlash. II bosqich – 2012-2013 yil; ilmiy ish bo’yicha Tadqiqot olib borish, ilmiy maqola chop ettirish, diss е rtatsiyani ichki himoyaga tayyorlash va himoya qilish. Ilmiy ishning kompyut е r nusxasini ilmiy rahbarga topshirish. Ilmiy rahbar mulohazalarini hisobga olib tuzatish va kaf е dra jamoasi muhokamasiga topshirish. Muhokamada bildirilgan fikrlarni e'tiborga olib ilmiy rahbar bilan hamkorlikda diss е rtatsiyaning oxirgi, mukammal nusxasini taqrizchilarga topshirish. Nihoyat, uni himoyaga havola etish. Diss е rtatsiya tarkibining qisqacha tavsifi : Ish uchta bob, har bir bob 2 ta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.10 I. BOB. ABU NASR FOROBIYNING MA’NAVIY MEROSI MARKAZIY OSIYO XALQLARI MA’NAVIYATIGA TA’SIRI 1. Abu Nasr Forobiyning jahon ilmiga va ma’naviy merosiga qo’shgan hissasi Abu Nasr Forobiyning jahon ilm – fani va ma’naviyat olamiga qo’shgan hissasini gapirishdan oldin, uning hayoti hamda u haqida muarrixlarning bergan ma’lumotlariga to’xtalib o’tishni joiz topdik. Forobiy 873 yilda Aris suvining Sirdaryoga quyiladigan joyidagi Forob qishlog’ida tavallud topgan. 950 yilda Damashqda vafot etgan. Tadqiqotlarga ko’ra, bu joy Shosh (Toshk е nt)dan shimolroqda joylashgan bo’lib, u y е rda asosan turkiy qabilalar yashaganlar va bu joy k е yinchalik O’tror d е b ham yuritilgan 1 . Bu haqida Zahiriddin Abulhasan Ali ibn Abulqosim Zayd al- Bayhaqiy (vafoti 565\1169 yil) o’zining “Hikmat sandig’iga qo’shimcha” (Tatimat sinov al-hikma) asarida yozishicha: «Shayx Abu Nasr al- Forobiyning oti Muhammad Ibn Tarxon bo’lib, asli Turkistonning Farob degan joyidan. “Ikkinchi muallim” deb taxallus olgan. Islom o’lkalari olimlari orasida undan oldin bunchalik o’tkir odam bo’lmagan edi. Aytishlariga qaraganda, hakimlar aslida to’rtta bo’lgan, ikkitasi islomdan oldin chiqqan, ular Arastu va Iskandar bo’lishgan, ikkitasi islom davrida yetishgan, ular Abu Nasr bilan Abu Ali ibn Sinodir. Abu Nasrning vafoti bilan Abu Alining to’g’ilishi orasida o’ttiz yil farq bor. Abu Ali bo’lsa Abu Nasrning kitoblari orqali unga shogird sanalgan. Abu Ali ibn Sino, Men “ Mo ba’da at tabia” (Tabiatdan tashqari narsalar)-kitobining maqsadlarini tushunolmay, diqqat bo’lib yurardim, bir kuni Abu Nasrning bu boradagi kitobini topib qoldim, bunday kitob topganimdan xursand bo’lib, xudoga shukr qilib, ataylab ro’za tutdim, faqrlarga xayr-sadaqa ulashdim, - deydi 2 ». 1 Xayrullayev.M . “Forobiy va uning falsafiy risolalari”, Т oshkent. , 1963. 353-bet. 2 Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nashriyoti, Toshkent, 1993, 192-193-betlar Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.11 Forobiyning jahon ilmiga qo’shgan hissasi haqida Abu ul-Hasan Ali ibn Yusuf al-Qiftiy o’zining “Tarix al-hukamo” (Hakimlar tarixi) asarida shunday yozadi: “Abu Nasr al-Forobiy Movarounnahrdagi turk shaharlaridan biri bo’lmish Farobdan chiqqan faylasuf. Bu kishi musulmonlardan yetishib, tan olingan hakim sanaladi, Iroqqa boradi va Bog’dod shahrida turib qoladi. Abu Nasr bu shaharda Yuhanno ibn Xiylondan hikmat ilmlarini o’rganadi. Faylasuf Yuhanno ibn Xiylon xalifa al-Maqtadir zamonida Madinat as-Salom shahrida vafot etgan. U yerda Abu Nasr bu kishidan ilm o’rganadi va o’sha davrda tengi yo’q olim bo’lib yetishdi. Mantiqqa oid kitoblarni tatqiq qildi va sharhlashda ko’p ish qildi. Mantiqning qiyin joylarini oydinlashtirdi, ko’pchilikka noma’lum bo’lgan yashirin sirlarini ochdi va undan foydalanishni osonlashtirdi. Nihoyat, u o’z asarlarida mantiqdan foydalanish uchun tushunarli iboralar, nozik ishoralar qolladi, hatto mantiqni sharhlash, o’rganish va tahlil qilishdagi al-Kindiy va boshqalar yo’l qo’ygan xatolarni ham ko’rsatib o’tdi. Abu Nasr mantiqni izohlashda har bir so’zni undagi beshta modda asosida tahlil qiladi, shu yo’l bilan uni foydalanib bo’ladigan darajada ketradi, ularni ishlatish yo’llarini tushuntirib beradi. Shuning uchun ham al-Forobiy kitobi fanda g’oyatda yetuk, barkamol asar sanaladigan bo’ldi 1 .” Undan tashqari, Abu Nasrning “Ihso al-ulum va at-ta’rif ” (Ilmlarni hosil qilish va uning maqsadlarini tushuntirish) to’g’risida yozilgan qutlug’ kitobi bor. Bunday asar yozishda shu mahalgacha Abu Nasrdan hech kim o’zib ketolmagan, hatto bu xil fikr – mulohazalarni ungacha hali hech kim ayta olmagan, u kishi yetishgan darajaga erisholmagan ham, tolibi ilmlarning hammasi ham uning bu tutgan to’g’ri yo’lidan foydalanmay qolmagan. Abu Nasrning Aflotun va Arastu falsafasidagi g’oyalariga bag’ishlangan kitobi uning falsafa sohasida peshqadamligidan va hikmat fanlarini chuqur tahlil qilishidan darak beradi. Bu kitob hikmatdagi nazariy yo’llarni o’rganishda juda katta dastak bo’ldi va u orqali muallif barcha ilm sirlari va uning natejalarini alohida-alohida egallash yo’llarini bildirdi. Ilmlar qanday qilib soddalikdan 1 Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nashriyoti, Toshkent, 1993,193-bet Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.12 murakkablik darajasiga o’sib rivojlanib yetganini bayon qildi. Keyin shu vosita bilan Aflotun falsafasidagi g’oyalarni bildirishga kirishdi, bu yerda uning ta’riflarini bir-bir sanab o’tdi. Keyin u shu yo’lni Arastu falsafasini izohlashda davom ettirdi, unga kattagina muqaddima yozdi va tadrijiy ravishda u yerda uning falsafasini bayon qilib berdi. Ibn al- Qiftiy Forobiyning bu asari haqida shunday yozdi: “Men falsafani o’rganuvchilar uchun undan foydaliroq biror kitob borligini bilmayman 1 ”. Bu asar barcha ilmlarga mushtarak bo’lgan hamda u orqali bilingan ilmlarning o’ziga xos ma’nolarini ham bildiradi. Oldinlari mantiqdagi kategoriyalarning ma’nolari nimadan iborat ekanini tushunib bo’lmas edi, qanday qilib - u ma’nolar barcha ilmlarga eng dastlabki asos bo’lishi mumkinligini xuddi mana shu al- Forobiy asarlaridangina bilish mumkin bo’ldi. Bundan keyin u kishi ilohiyot va shaharlarni boshqarish to’g’risida tengi yo’q ikkita kitob yozdi. Ularning biri «Siyosat al- madaniya» nomi bilan mashhur, boshqasi esa «Siyrat al-Fozila» - «Fozila hulqlar» nomi bilan ma’lum. Bu ikkala asarda Abu Nasr masalani Arastu yo’li bilan ajoyib usulda ilohiyotda ishlatiladigan oltita ruhoniy boshlanma – asoslarni tushuntirib berdi. U o’zidagi nizom va hikmatga bog’langan holda jismoniy javharlarning qanday topilishi yo’l-yo’riqlarini ta’riflagan. Mana shu ikkita kitobida Abu Nasr insonning darajalari va nafsoniy quvvatlarini ta’riflagan va vahiy bilan falsafa orasini ajratgan, fozil bo’lmagan shaharlar turlarini va shahar boshqarishda malakiy fazilatlar va payg’ambarlik qonunlariga ehtiyoj borligi tasvirlangan. Abu Nasr al-Forobiy Abu Bishr Matto ibn Yunusga zamondosh edi. Ammo Abu Nasr undan yosh jihatidan kichik edi, ilmda esa undan ustun edi. Matto ibn Yunusning mantiqqa oid kitoblari asosiy manbalarga yaqinligi va sersharh bo’lganligi jihatidan Bog’dod va undan boshqa Mashriqdagi musulmonlar turadigan katta shahar olimlari unga murojaat qilardilar. Abu Bishr Bog’dodda ar-Roziy xalifaligi davrida vafot etdi. Abu Nasr Halab shahriga borib, o’sha yerda amir bo’lgan Sayfuddavla Abu-l-Hasan Ali 1 Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nashriyoti, Toshkent, 1993, 198-bet Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.13 Abu-l-Hijo Abdulloh ibn Hamdon huzuriga tasavvuf ahli kiyimida kirib, uning dargohida hurmat va e’tibor qozonadi. Shunda Sayfuddavla uni taqdirlab, izzat- ikrom qiladi. Amir uni ilmdagi darajasi va masalalarni tushunishdagi o’rnini bilib, hatto o’zining Damashqqa qilgan safarida u bilan birga suhbatlashib ketadi. Abu Nasr al-Forobiy uch yuz o’ttiz to’qqizinchi yili vafot etdi – deb yozadi. Buyuk olim va faylasuf Abu Nasr Forobiy haqida qimmatli ma’lumotlarni Ibn Xallikon bergan. Ibn Xallikon Abu Nasr Forobiy haqida dastlabki berilgan ma’lumotlar bo’lganligi uchun har bir satri bebaho. Shuning uchun Forobiy ijodi yoki uning davriga oid ma’lumotlar bilan tanishmoqchi bo’lganlar, albatta, bu borada Ibn Xalikon yozgan «Va foyot al-ayon va anbu az-zamon»(“Ulug’lar vafotlari va zamon o’g’lonlari”) asariga murojat qilmay qo’ymaydilar. Zeroki, bu kitob bundan rosa yetti yuz yil muqaddam yuzaga kelgan. Yetti yuz yil olimlar Forobiyni qanday taqdirlaganlar, uning o’zi qay darajada yozilgan – bularni o’qib olimning fikr doirasi, mavqei va asarlari ahamiyatini bilish mumkin bo’ladi. Chindan ham o’sha davrdagi ahli ilm uning qadriga yetib, iloj boricha undan foydalanganlar, asarlarini mutolaa qilishni orqaga surmaganlar. Ibn Xallikon yozadi: “Abu Nasr Forobiy mantiq, musiqa ba bu ikkala fandan tashqari yana bir qancha sohalarga oid asarlar muallifi hamda u musulmonlarning eng yerik faylasuflaridan sanaladi. Hech kim bu kishichalik ilm- fan darajasiga erisholmagan. Yuqorida zikr qilib o’tilgan Abu Ali ibn Sino uning kitoblaridan ko’p narsa o’rgangan. Abu Ali ibn Sinoning so’ziga qaraganda, u Forobiy asarlaridan bahramand bo’lgan. Bu kishi aslida turk bo’lgan, o’z yurtida tug’ilib o’sgan. Dastlabki ta’lim-tarbiyani O’tror shahrida olgan Forobiy, o’z yurtidan chiqib, boshqa o’lkalarga sayohat qilishga tushadi, hatto Bog’dod shahriga yetib keladi. Shu yerda turk tili bilan bir qatorda, arab tilidan tashqari, bir necha tillarni bilardi. Abu Nasr Bog’dodda arab tilini o’rganishga kirishib, uni juda mukammal bilib oladi. Keyin bu til orqali u hikmat – falsafiy ilmlarni o’rganishga tushadi 1 ”. 1 Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nashriyoti, Toshkent, 1993, 201-bet Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.14 Abu Nasr Bog’dod shahriga borgan kezlarda mashhur hakim Abu Bishr Matto Yunus o’sha yerda ekan. Bu kishi mo’tabar ulug’ olim bo’lib, undan odamlar mantiq ilmini o’rganar edi. Bu paytda uning shon-shuhrati baland, tevarak-dong’i ketgan edi. Uning davrasida har kuni yuzlab mantiq ilmiga kirishganlar ta’lim olishardi. U Aristotelning mantiqqa oid kitobini o’qir va shogirdlariga uni sharhlab yozdirardi. Hatto u Arastu asarlari sharhiga oid yetmishta kitob yozdi. U mahallarda bu fanda unga teng keladigan birorta odam bo’lmagan. U o’z fikrlarini chiroyli va ravshan qilib yozar, ishoratlarini esa nazokat bilan bitardi, o’ziyam soda ifodali, lo’nda fikrli kishi edi. Shuning uchun ham hatto bu fan ahlidan bo’lmish bir faylasuf: “Menimcha Abu Nasr Forobiy iboratlarida o’z fikrlarini soda va lo’nda qilib ifodalashni faqat o’sha zikr qilingan Abu Bishrdangina o’rgangan”, deydi Ibn Xallikon. Abu Nasr doimo o’z shogirdlari davrasida bo’lar, ular yig’inlarida qatnashar edi. Shu tariqa bu yerda bir muncha vaqt hayot kechirib, keyin Harron shahriga yo’l oladi. Chunki, bu yerda nasroniylardan bo’lmish faylasuf Yuhanno ibn Xiylon bor edi. Abu Nasr u yerda kelib, o’sha olimdan mantiq ilmi usullarini o’rgangan. Keyin u Bog’dod tomonga qaytadi va u yerda falsafa ilmlarini o’rganadi. Arastuning barcha kitoblarini mutolaa qiladi, ulardagi nuqtalar ma’nolarini yechishda va muallifning bu boradagi maqsadini ifodalashda benihoyat mahorat qozonadi. Aytishlariga qaraganda, Arestotelning «Jon haqida» asarining Abu Nasr Forobiy mutolaa qilgan nusxasi topilgan. Ana shu kitobda Forobiy o’z qo’li bilan “men shu kitobni yuz marta o’qidim” deb yozib qo’ygan ekan. Bu olim to’g’risida naql qilganlarning gapiga qaraganda, Abu Nasr Forobiy Arastuning «Fizika» asarini qirq marta o’qidim-u, lekin uni yana qayta o’qishim kerak, der ekan. Abu Nasr Forobiydan haqida rivoyat qilishlaricha, Bir gal undan: - Falsafa sohasida kim o’tkir – Sizmi yo Arastumi? - deb so’rashadi. Shunda Abu Nasr savol berishga javoban: Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.15 - agar men u kishining qo’lida ta’lim olishga muyassar bo’lganimda edi, u holda men uning eng katta shogirdlaridan biri bo’lgan bo’lardim, - degan ekan. Abu-l-Qosim Soid ibn Ahmad ibn Abdurahmon Soid al-Qurtubiyning «Taboqot al-Hukama kitobi» (Hakimlar darajasi haqida kitob)da Abu Nasr Forobiyni eslab shunday yozadi: “Al-Forobiy musulmonlardan chiqqan chin faylasuf edi, u mantiq san’atini Yuhanno ibn Hiylondan o’rganadi. Bu kishi Bog’dod shahri mutavallisi bo’lib, al- Maqtadir davrida Madinat as-Salom (Tinchlik shahri)da vafot etgan edi. U barcha islom dunyosida yakkayu yagona bo’lib ajralib chiqib, o’z asarlarida mantiq ilmining yashirin sirlarini ochdi, undagi atama va iboralarni osonlashtiradi, odamlarning mantiqdan foydalanish uchun tushunarli iboralar, nozik ishoralar qo’lladi, hatto mantiq san’atini sharhlash, o’rgatish va tahlil qilish ishida al-Kindiy va boshqalar yo’l qo’ygan beparvoliklarni ham ko’rsatib o’tgan”. Abu Nasr mantiqdagi besh moddani o’z asarlarida ochiq – oydin qilib ifodaladi va ularni ishlatish yo’llarini tushuntirib berdi. Mana shu besh moddaning har birida qiyos suvrati – shaklini qanday ishlatish kerakligini anglatdi. Mana shunday bo’lgani uchun uning kitobi bu fan sohasida g’oyat yetuk, nihoyatda (yagona) sanaladi. Undan tashqari Abu Nasrning «Ilmlarni hosil qilish va uning maqsadlarini tushuntirish» to’g’risida qutlug’ kitobi bor. Bunday asar yozishda undan hech kim o’zib ketalmagan, hatto bu xil fikrlarni ungacha hech kim aytolmagan va u yetishgan darajaga yetisholmagan, tolibi ilmlarning hammasi ham uning bu tutgan to’g’ri yo’lidan foydalanmay qolmagan. Mana shu xabar bilan Ibn Soid so’zi tugaydi. So’ngra bu kishi Forobiy ta’lif(asar)lari va ulardagi maqsadlarga to’xtab o’tadi. Abu Nasr Bog’doddagi chog’larida mantiqni chuqurroq o’rganishga kirishadi. Natijada u bu sohada zamondoshlari orasida tengi yo’q darajaga yetishadi. Abu Nasr o’zining ko’pchilik asarlarini xuddi mana shu yerda yozadi. Keyin u yerdan Damashq tomon safar qiladi. U yerda ham ko’p turmay, Misrga yo’l oladi. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.16 Abu Nasr Forobiy «Siyosat al-madaniya» (“Shaharlar ustida siyosat yurgizish”) deb atalgan kitobida eslashicha, u bu kitobni Bog’dodda yoza boshlagan, uni Misrda tugatib, mukammal holga keltirgan. Keyin yana Damashqqa qaytib kelgan va shu yerda turib qolgan. O’sha paytlarda amir Sayfuddavla ibn Hamdon Abu Nasr bilan yaxshi munosabatda bo’lgan ekan. Abu Nasr Damashqqa kelgach, Sayfuddavlaning huzuriga kiradi. Amir, odatga ko’ra, tevaragiga olimu fozillarni to’plab, suhbatlashib o’tirgan ekan, Abu Nasr amir dargohiga kirib kelganida u o’zining turk kiyimida yurar edi. U asta ichkariga kirib keladi-da, amirga yuzlanib tippa-tik turib qoladi. Shunda amir unga qarab: - O’tir ! – deydi. Abu Nasr: Qaysi joyga, o’z darajamga qarabmi yo sen aytgan joygami?- deydi. - O’z darajangga qarab o’tir, - deydi Sayfuddavla. U dadil yurib, to’rga ravona bo’ladi, to’g’ri, Sayfuddavla o’tirgan kursi oldiga kelib to’xtaydi. Hatto amirni o’tirgan joyidan sal nariga surib ham yuboradi. Odatda Sayfuddavlaning huzurida mamluklar – xizmatkorlari hoziru nozir bo’lguvchi edi. Amir bo’lsa ko’pchilk odamlar oldida gapirib bo’lmaydigan bekitiqchi gaplarini o’zi va o’sha xizmatkorlari biladigan maxsus tilde gaplashardi. Bu tilni ulardan boshqa hech kim bilmas edi. Shunda amir o’sha tilda o’z odamlariga qarab: - Qanday beodob chol ekan! Hay mayli, men undan ba’zi narsalarni so’rayman, agar to’g’ri javob berolmasa, boplab adabini berib qo’yasizlar, - deydi. Amir shunday deyishi bilan Abu Nasr o’sha tilde unga qarab: - E amir, biroz sabr qil, - chunki, har bir ishning oqibatiga qarab hukm chiqariladi, - deydi. Abu Nasrning bu gapidan Sayfuddavla dahshatga tushadi, keyin unga: - Bu tilni bilasnmi? – deydi. Abu Nasr unga javoban, - Ha, - deydi, - men yetmishdan ortiq til bilaman. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.17 Abu Nasr shu gapini aytishi bilan amir unga boshqacha qaray boshladi va hozir bo’lgan olimlar bilan har xil fanlardan gaplashib ketdi. Shunda Abu Nasrning har jihatdan ustunligi ayon bo’ladi, bora-bora yig’ilganlarning ko’pchiligi suhbatni to’xtatib, jim qoladilar, faqat Abu Nasrgina suhbatni davom ettirar edi. Uning og’zidan chiqqan har bir gapni majlis ahli yozib olar edilar. Oxiri Sayfuddavla olimlarni jo’natib yuborib, Abu Nasr bilan yolg’iz qoladi. Amir o’z suhbatdoshiga qarab: - Biror narsa yeyishga qalaysan? – deydi. Abu Nasr unga: - Hech narsa yemayman, - deydi. - Biror narsa ichishga-chiq – deydi amir. - Yo’q, - deydi Abu Nasr. - Bo’lmasa, biror shirin kuy eshitishga rag’bating borki? – deydi amir. - Xa, bor, - deydi Abu Nasr. Sayfuddavla mutribu mashshoqlarni chaqirtiradi. Chorlangan mashshoqlar qaysi kuyni mashq qilsa, Abu Nasr, sen falon joyda piston xatoga yo’l qo’yding, deb uning kamchiligini ko’rsatib turardi. Buni ko’rib, Sayfuddavla Abu Nasrdan, - Bu san’atdan ham xabaring bormi, deyman, - deb so’raydi. - Ha, - dedi Abu Nasr, u shunday dedi-yu, belidagi to’rvasini ochib, undan bir necha cho’p oldi, ularni bir-biriga uladi, so’ng chalib mashq qila boshlagan edi, davrada o’tirganlar o’zlarini tutolmay kula boshlashdi. Keyin olim o’sha cho’plarini boshqacha qilib biriktirib chalgan edi, yig’ilganlar piq-piq yig’lashga tushishdi. Olim cho’plarni boshqacha tartibga solib chalgan edi, amirdan tortib darvozabongacha hamma dong qotib uxlab qoladi, Abu Nasr esa fursatdan foydalanib, saroydan chiqib ketadi 1 . Rivoyatlarga ko’ra, «Qonun» (chang) degan musiqa asbobini Abu Nasr ixtiro qilgan. Abu Nasr doimo yolg’iz yurar va yo’g’iz yashar edi. Bir qancha vaqt Abu Nasr Damashqda yashaydi. U bog’-rog’li, bahavo yerlarni xush ko’rar va o’shanday joylarda o’tirib, kitob mutoala qilar edi. 1 Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nashriyoti, Toshkent, 1993, 204-bet Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.18 Abu Nasrning oldiga tez-tez ilm ahllari kelib turar edilar, olim o’z mutoalalarini katta daftarlarga yozmas, yozsa ham bunday hol hol kamdan-kam yuz berar ekan. Uning ko’pchilik asarlari ma’lum fasllardan iborat ekanligi sababi ham shunda. Abu Nasr mol-dunyoga sira havas qo’ymagan, u na tirikchilikka van a uy- joy qilishga e’tibor bergan. Sayfuddavla uning uchun o’z xazinasidan kuniga to’rt dirham ajratib turgan. Shu tariqa u g’aribona hayot kechirib, uch yuz o’ttiz to’qqizinchi yili (950-yil) sakson yoshida Damashqda vafot etdi. Ibn Soid al-Qurtubiy o’zining «Tabaqot al-atibbo» (Tabiblar darajasi kitobi) da Forobiyning vafoti va ko’milishi haqida bunday deydi: Men bir majmuada Forobiyga nisbat berilgan bir necha baytlarni uchratdim. O’sha baytlarda shunda yozilgan edi: Uzoq yur bo’lsa botil, so’zi yolg’on, Haqiqat tarqatib ket, bo’lsa imkon. Bo’ladimi dunyo biz uchun abad uy, Bas kelmayin o’limga hech bir inson. Kurraga tushgan chiziqlar bizmikan? Elsa el sal yo’q bo’larmiz shul zamon. Shul ekan hol bu muxoliflik nechun, Arzimasga bir-biri birlan hamon? Jondan ajralganlik a’lomaskukan, Aylamakdan bunchalik to’s-to’polon?! Bu baytlarni al-Imod o’zining «al-Xarida» kitobida Shayx Muhammad ibn Abdulmalik al-Forobiy al-Bog’dodiy al-Dorga tegishli degan gapni ham ko’rganman deb yozadi 1 . Tarxon va O’zlug’ turk nomlari bo’lib, Forobiy – bu kishining taxallusidir. Bu taxallus esa o’sha Farob degan joyga nisbatan aytilgan. Bu joyni hozir O’tror deb atashadi. Bu nom adabiyotlarda ko’proq ishlatiladi. Bu shahar Shosh (Toshkent) dan yuqorida, Balosog’un shahriga yaqindir. Bu o’lka aholisining 1 Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nashriyoti, Toshkent, 1993, 205-bet Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.19 hammasi ham Imom Shofiy mazhabida bo’lgan. Balosg’un shahri IX-XII asrlarda turkey xalqlarning yerik markazlaridan biri (Qoroxoniylar, Qoraxitoylar) hisoblangan. Bu shaharni hatto “Ichki Farob” ham deyishgan (ularda “Tashqi Farob” ham bo’lgan). Balosog’un turkey yerlarining chegarasida, Qashg’ar shahriga yaqin joyda, Sayhun (Sirdaryo) daryosining narigi tamonida joylashgan. Qashg’ar shahri esa Chin (Xitoy) diyorining katta shaharlaridan biri hisoblangan. Abu Nasr Forobiyning hayoti va o’sha davr ma’naviy olamida tutgan o’rni haqida Ibn Abi Usaybia shunday yozadi: “Bu kishining to’la oti Abu Nasr Muhammad ibn Uzlug’ Tarxon bo’lib, tug’ulgan shahri Farobdir. Bu joy Xuroson yerlaridagi turk o’lkasiga tegishli bir shahar. Uning otasi qo’shin sarkardasi edi”. Abu Nasr tibbiyotdan ham durustgina xabordor bo’lgan. Bu sohada Forobiy nazariy qismini yaxshi bilgan. Ammo tibbiyotning amaliy – tajriba qismi va juz’iy bo’laklariga kelganda, unga chuqur kirisholmagan. Sayfuddin Abul – Hasan Ali ibn Abu Ali al- Omadiyning xabar berishiga qaraganda, al-Forobiy Damashqqa dastlab brogan kezlarida bir boqqa qorovul bo’lgan ekan. U o’sh bog’da doimiy hikmat falsafiy bilimlar bilan mashg’ul bolgan. Abu Nasr bu yerda qadimgi yunon olimlarining qarashlari – asarlari va ularga yozilgan sharhlarni mutolaa qilgan. U bechorahol kishi bo’lib, hatto kechalari uxlamay kitoblarni tasnif bilan mashg’ul bo’lar, kambag’alligidan kechalari qorovullikka berilgan chiroqdan foydalanar ekan. Birmuncha vaqt Abu Nasr shu tariqa hayot kechirgan. Keyin tevarakka ovozasi ketib, obro’si ortadi, yozgan asarlari ham mashhur bo’lib ketadi. Shu bilan uning shogirdlari ham ko’payadi. Natijada Abu Nasr o’z davrining yagona allomasi darajasiga yetishadi. Sayfuddavla boshchiligida tashkil etilgan yig’inlarda Abu Nasrning ishtiroki yig’inlarning qiymati oshirgan, o’zi ham undan bahramand bo’lgan ekan. Ba’zi mashoyixlarning naql qilishlariga ko’ra, Abu Nasr qo’zi yuragi va rayhon sharbati bilan ovqatlanar ekan. Abu Nasrni dastlabki vaqtlarda qozi bo’lgan Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.20 deyishadi. Ilm-ma’rifatga chuqurroq kirishgach Abu Nasr, u bu ishini tashlab, diqqat-e’tiborini bilim o’rganishga qaratadi, mol-dunyoga hech qiziqmas edi. Aytishlaricha, olim, qorovullik qilish uchun kechasi manziliga bir chiqib kelar ekan-da, chirog’ini yoqib, mutolaaga tushar ekan. Mutolaadan bush hollarda musiqa san’ati bilan shug’ullangan. Bu sohada ham shu darajada barkamol ekanki, hech kim Abu Nasrdan o’tib ketolmagan ekan. Aytishlaricha, Abu Nasrning hikmat-falsafani o’qishiga bir kishi sabab bo’lgan ekan. O’sha kishi unga Arastuning bir necha kitobini, shu yerda tura tursin, keyin olib ketaman, deb qo’yib ketgani sabab bo’lgan, deyishadi. Kitoblarga ko’zi tushib, ular Abu Nasrning ko’ngligi ma’qul bo’lib qoladi va o’qishga kirishadi natijada yetuk faylasufga aylanadi. Abu Nasr al-Forobiy falsafa so’zining ma’nosi haqida shunday yozadi: “falsafa so’zi yunoncha bo’lib, arab tiliga chetdan kirgan so’zlardandir”. Bu so’z ularning tillarida filosufo deb aytiladi. Uning lug’aviy ma’nosi – hikmatni yoqtirish demakdir. Bu so’z yunon tulida «filo» bilan «so’fiyo» so’zlaridan tarkiib topgan. «Filo» deganda yoqtirish, sevish tushuniladi: «so’fiyo» deganda esa hikmat, donolik tushuniladi. Faylasuf so’zi falsafadan olingan, bu yunonlarning tilida «filasufus» deyiladi 1 . Ularning tilida bu so’zning ma’nosi hikmatni sevish demakdir. Ular bu ibora bilan hayotdan va umr ko’rishdan maqsad hikmatni takidlashdan iboratdir, deyishadi. Abu Nasr al – Forobiy falsafaning paydo bo’lishi haqida quyidagicha hikoya qilgan: Yunonlar podshohligi davrida falsafaning ishi yurishib, mashhur bo’lib ketdi. Arastuning Iskandandariyada vafotidan to xotin podshohning oxirgi davrigacha shunday bo’ldi. Arastu vafot etgach, uning ta’limoti qanday bo’lgan bo’lsa, o’sha holda qoldi va shu alfozda o’n uch podshohlik davrigacha yetib keldi. Bunda falsafa muallimlarining o’n ikkitasi ketma-ket keldi. Bularning biri Androniqus nomi bilan mashhurdir. Bu podshohlarning eng oxirgisi xotin kishi bo’lib, uning ustidan Rim 1 Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nashriyoti, Toshkent, 1993, 207-bet Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.21 podshosi Avgustus g’alaba qozongan, malikani o’ldirib, mol-mulkiga ega bo’lgan edi. Vaqt-soati kelib podshohning nazari kitob xazinalariga tushgan, natijada u bu borada bir qarorga kelgan, o’sha yerdan Arastu zamonida va Teofrastus davrida ko’chirilgan nusxalar edi. U yerda muallimlar va faylasuflar toplanib, ular Arastu yozgan kitoblarga o’xshash ma’noli kitoblar tuzib chiqdilar, so’ng o’sha podshoh buyruq berib, o’rgatish uchun ulardan foydalanish niyatida Arastu va uning shogirdlari davrida ko’chirilgan kitoblarning nusxalari ko’paytirilgan. Avgustus bu ishlarning chorasini ko’rib qo’yish, ulardan nusxa ko’chirib o’zi bilan birga Rumiyaga olib ketishni, boshqa bir ko’chirilgan nusxasini esa kitoblar makoni bo’lmish Iskandariyada qoldirishni buyurib: bunday ishni bajarishga Andronikus o’rnini bosadigan bir muallim topib quyishni buyurdi. Olim Andronikus esa Avgustus bilan birga Rumga borib, u yerda falsafani o’rgata boshladi. Shu bilan falsafa ikki yerda – Iskandariya va Rumda o’rganila boshlandi va bu boradagi ish shu ikki yerdagina dastlab rivojlandi. Ahvol shu tariqa bo’lib, bu ish to nasroniy – masixiy dini yuzaga kelgunga qadar davom etadi. Keyin falsafani o’rgatish Rumiyada inqirozga uchradi, bu ish faqat Iskandariyadagina qoldi. Shu tariqa holat to nasroniylar podshohi o’ylab bir fikirga kelgunga qadar davom etdi. So’ng masixiy usquf – ruxoniylari yig’ilishib, bu ta’limni bekor qilish borasida maslahat qilishdi. Ana shunda bularni tark qilishdan oldin ular falsafaning mantiqqa oid kitoblardan to vujudiya bo’limi – oxirigacha o’rgatishni, undan boshqa qismlarini o’rgatmaslikni lozim topishdi. Chunki ular shunday qilmasa nasroniy diniga zarar yetadi, deb gumon qilishdi. Bu fanning o’rgatilishiga olib qoldirilgan qismidan dinning kuchayishiga foyda tegar, degan umidda bo’lishdi. Foydalanishga loyiq topilgan qismi oshkor ma’lum bo’ldi, qolgan qismi esa uzoq vaqtga qadar, hatto islom dini Movarounnahrga kirib kelgungacha o’rganilmasdan qolib ketgan 1 . Yunon falsafasini qaytadan jonlantirishda va tavsif etishda Forobiygacha hech kim shuhrat topmagan edi. 1 Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nashriyoti, Toshkent, 1993, 209-bet Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.22 Ijtimoiy fanlar taraqqiyotini belgilab bergan olimlardan biri bo’lgan Abu Nasr Forobiy haqida professor B.D. Petrovning yozishicha, “Ovruponi Arestoyel ta’limoti bilan tanishtirish xizmati Forobiyga ta’luqli…. 1 ” Forobiyning otasi Vasij shahrining Forob tumanidan y е r olib, joylashib qolgan, o’g’uz va qarluq qabilasidan chiqqan turk-harbiy boshliqlaridan biri bo’lgan, d е gan tadqiqot xulosalari mavjud 2 . Mutafakkirning bolaligi shu hududlarda o’tgan bo’lib, u yoshlik chog’idayoq savodini chiqargan va mavjud ilmlardan saboq olgan. Tadqiqotlarga tayanib qayd etish lozimki, O’rta Osiyoda (Movarounnahrda) bolalarni 5 yoshdan boshlaboq savod chiqarish va ilmga o’rganishga b е rganlar 3 . Shubhasiz, Abu Nasr ist е 'dodli, z е hni o’tkir bo’lgani bois uning ilmga qiziqishi juda kuchli bo’lgan. Bu ishtiyoqni qondirish maqsadida dastlab Forob, Toshk е nt, Samarqand va Buxoro shaharlarida tahsil olgan, k е yinchalik u o’z yurtini tark etib, ilm-fan bilan bog’liq hayot qaynab-toshgan shaharlar Bog’dod, Qohira, Damashq, Al е ppo va boshqa joylarga safar qiladi. Forobiy ushbu yurtlarda odamlar va jamiyat hayoti bilan tanishadi, turli millat va diniy e’tiqodga mansub olimu-fuzalolardan ilmning turli sohalari (falsafa, tib, musiqa va boshqalar) bo’yicha ta'lim oladi, o’zi uchun juda muhim bo’lgan ilmiy va, ayniqsa, hayotiy xulosalarni chiqaradi. Bu uning qator ilmiy risolalari va falsafiy- huquqiy qarashlarida o’z aksini topgan. Forobiy o’rta asr sharoitida ilm-fan, insonparvarlik g’oyalarining tantanasi uchun kurashib, butun insoniyat madaniyati uchun katta xizmat qildi. Uning fozil shahar va ma'rifatli hokim nazariyasi hayoliy bir nazariya bo’lsada, Yevropada paydo bo’lgan Tomas Mor, T.Myunts е r va T.Kampan е llaning utopik g’oyalaridan d е yarli 600 yil muqaddam paydo bo’lganligi diqqatga sazovordir 4 . 1 Петров. Б.Д. Ибн Сина – великий среднеазиатский ученый – энциклопедист, Т, 1981. Ст. 22 2 Xayrullayev.M . “Forobiy va uning falsafiy risolalari”, Т oshkent. , 1963. 37-bet. 3 Xayrullayev.M . “Forobiy va uning falsafiy risolalari”, Т oshkent. , 1963. 38-bet. 4 Shermuhammedov Y . “Ikkinchi muallim” insoniy komolot haqida. Fan va turmush. Т oshkent, 1975 .10- son . Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.23 Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, o’tmish milliy davlatchiligimizning g’oyaviy asoslarini o’rganish faqat ilmiy ahamiyat kasb etmay, balki siyosiy, ma’naviy, axloqiy, amaliy ahamiyatga ham ega bo’lmoqda. Mazkur tadqiqodni olib borishga sabab bo’lgan omillardan biri – ma’naviyatshunoslikka oid adabiyotlarda mazkur muammolarning qay darajada yoritilganidir. Forobiyning ilmiy m е rosi yoki falsafiy ta'limoti, uning turli ilm sohalaridagi fikrlari hozirgi kungacha ko’p tadqiq qilingan. Akad е mik M.M. Xayrulla е vning ta'kidlashicha, Forobiy ilmiy m е rosini o’rganish, asosan, ikki yo’nalishda olib borilmoqda: 1) Forobiyning hayoti, faoliyati va tabiiy-ilmiy hamda ijtimoiy-falsafiy qarashlari to’g’risida b е vosita tadqiqot olib borish, turli asarlar yaratish orqali; 2) Forobiy asarlarini ko’chirish, nashr etish, ularni turli tillarga tarjima qilib, o’quvchilarga tanishtirish va tadqiqotchilarning diqqatini jalb etish, Forobiyning turli risolalariga izoh-sharhlar yozish orqali o’rganilmoqda 1 . Forobiy ilmiy m е rosini ayniqsa, uning ijtimoiy-falsafiy va axloqiy qarashlarini o’rganishda katta ilmiy izlanishlar, amalga oshirilgan. Jumladan, M.M.Xayrulla е v, T.I.Raynov, I.Mo’minov, T.N.Qoriniyozov, S.N.Grigoryan, A.Baxovuddinovlar Forobiy ta'limotini o’rganishga salmoqli hissa qo’shganlar 2 . Ayniqsa, bu borada O’zb е kiston R е spublikasi Fanlar Akad е miyasi Sharqshunoslik institutida olib borilgan tadqiqotlar katta e'tiborga loyiq. Ushbu tadqiqotlarda, 1 Xayrullayev.M.M . “Forobiy va uning falsafiy risolalari”, Т oshkent. , 1963. 281-bet. 2 Xayrullay е v M.M. Forobiy va uning falsafiy risolalari. Toshkent .1963.281-bet. Xayrulla е v M. Mirovozr е ni е Farabi i е go znach е ni е v istorii filosofii.Toshkent.1967; Xayrulla е v M. Farabi. Epoxa i uch е ni е . Toshkent.1975; Abu Nasr Farabi.Toshkent.1961; Forobiy va uning falsafiy risolalari.Toshkent.1963; Xayrulla е v M. Ob izuch е nii nauchnogo nasl е diya Abu Nasra Farabi v Uzb е kistan е G`G` Obh е stv е nno` е nauki v Uzb е kistan е ., 1961, №4.; Xayrulla е v M. Abu Nasr al-Farabi .Maskva.1982; Xayrulla е v M. Farabi i е go filosofski е vzglyado`. Maskva.1975, Farabi - krupn е yshiy mo`slit е l sr е dn е v е kovya. Toshkent. 1973; Xayrulla е v M. Ikkinchi muallim. G`G` Guliston.Tpshkent.1975, №9; Xayrulla е v M. Uyg’onish davri va Sharq mutafakkiri. T.1971; Xayrulla е v M. Sharq r е n е ssansi va Forobiy. Fan va turmush, Toshket. 1975, №10; Grigoryan S.N. Sr е dn е v е kovaya filosofiya narodov Blijn е go i Sr е dn е go Vostoka. Maskva.1966, 352-bet; Grigoryan S.N. Iz istorii filosofii Sr е dn е y Azii i Irana VII-XII vv. Maskva.1960; Grigoryan S.N. V е liki е mo`slit е li Sr е dn е y Azii. – Maskva.1958; Grigoryan S.N. Izbranno` е proizv е d е niya mo`slit е l е y stran Blijn е go i Sr е dn е go Vostoka IX-XIV v. Maskva. 1961; Grigoryan S.N. Iz istorii filosofii Sr е dn е y Azii i Irana VII-XII. Maskva. 1960; Grigoryan S.N. V е liki е mo`slit е li Sr е dn е y Azii. Maskva. 1958, s е riya II, №77. Bo’riboy е v M.S. va boshqalar. Sotsialno-etich е ski е i est е tich е ski е vzglyado` Al-Farabi. Alma- Ata.1984, 176-bet; Bo’riboy е v M.S., Ivanov A.S., Xar е nko Е .D. va boshqalar. O logich е skom uch е nii al-Farabi. - Alma-Ata. 1982. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.24 Forobiyning jamiyat, davlat va axloq haqidagi qarashlari tarixiy, ijtimoiy-falsafiy jihatdan tadqiq etilgan. Men ushbu tadqiqot ishimda Forobiy ta'limotining ma’naviy-axloqiy jihatlarini yoritishga harakat qildim. Forobiyning falsafiy, ijtimoiy – axloqiy qarashlarini o’rganishda, jamiyatning paydo bo’lishi, shakllanishi va rivojlanishining sabablari borasidagi Forobiyning fikrlarini o’rganish ahamiyatlidir. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.25 2. Abu Nasr Forobiy asarlaridagi ma’naviy qarashlar va ularning Markaziy Osiyo xalqlari milliy merosi bilan uyg’unligi. IX-XV asrlarda Yaqin Sharq mamlakatlari, birinchi navbatda, Markaziy Osiyo xalqlarining madaniy-ma'naviy taraqqiyotida, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy, diniy, falasafiy ta'limotlari rivojlanishida k е skin o’zgarish, tub burilish davri bo’ldi. Bu madaniy jonlanish va yuksalish jamiyat hayotining barcha sohalarida kirib boradi, ma'naviy hayotni qamrab oladi. Ijtimoiy taraqqiyotning ana shu davrlarda Markaziy Osiyo xalqlari dunyo madaniyati taraqqiyotining eng oldingi, yetakchi sohalarida turish darajasiga ko’tarila oldilar. Markaziy Osiyoning jahon madaniyati taraqqiyotining eng yirik va markaziy o’choqlaridan biriga aylanishi xuddi shu davrga to’g’ri k е ladi. Ana shu davrlarda Markaziy Osiyo xalqlari safidan o’zining aql-idroki va tafakkuri, qomusiyligi bilan insoniyatni lol qoldirgan fan va madaniyatning so’nmas yulduzlari, jahonga mashhur bo’lgan mat е matik, astronom, kimyogar, min е rolog va tibbiyotchilar, shoir, yozuvchi va san'atshunoslar, tasviriy san'at va naqqoshlik ilmiy arboblari, dunyo tan b е rgan faylasuf va tarixchilar, so’z san'atining toji hisoblangan adabiyotchi va tilshunoslar, g’azal mulkining sultonlari “Muallimi soniy” va “Shayx ur-rais”lar saf-saf bo’lib yetishdilar. Buyuk tafakkur egalarining butun bir avlodli yetishib chiqqan, olam uzra dovrug’ taratgan, jahonni ilm, ma'rifat va ma'naviyat nuri bilan yoritgan davr, adolat talabi bo’yicha, Sharq tarixida oltin asr yoki Uyg’onish davri d е b ataladi. Uyg’onish davri mutafakkirlari o’zlarining qomusiyliklari, ayni bir paytning o’zida ham faylasuf, musiqashunos, ham mantiqshunos, jamiyatshunos, adabiyotchi, tarixchi, shoir, mat е matik, xullas, ilmning hamma sohasidan xabardorliklari, ijodining bir n е cha sohalarida o’zlarini ko’rsatganliklari bilan ajralib turadilar. Sharq ulug’ siymolarining kishini lol qoldiradigan jihatlaridan biri sifatida bir n е cha tilda b е malol gaplasha olganliklari, o’sha tillardagi ilmiy manbalar, asarlardan b е kamu ko’st foydalana olganliklarini ham aytib o’tishga Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.26 to’g’ri k е ladi. Ilm-fan va madaniyatda ular shug’ullangan sohalarini sanab chiqishdan ko’ra shug’ullanmagan sohalarini sanasak, aniq aytib b е rish osonroqdir. Ilmning qaysi masalasi bilan shug’ullangan bo’lsalar, o’sha sohada buyuk kashfiyotlar qilishdi, o’tmishdoshlaridan hеch bir alloma zabt eta olmagan fanning nurafshon cho’qqilarini zabt eta oldilar. Bundan tashqari, ularning ko’pchiligi fanda yangicha yo’nalishlarni, yangicha tafakkur uslubini ixtiro qildilar, ilgari hеch kim aytmagan tamomila yangi ta'limotlarni maydonga tashladilar va ilmiy asoslab b е rdilar. Buyuk mutafakkir allomalari tomonidan chuqur ilmiy asoslangan g’oya va ta'limotlar faqat ular yashagan davr ko’zgusigina emas, balki k е lajakni oldindan bashorat qilish, tabiiy, ijtimoiy voqеa va jarayonlarni oldindan aytib b е rish nuqtaiy nazaridan ham bеbahodir. Donishmand bobolarimizning ilmiy-falsafiy ta'limotlari – umumbashariy ahamiyatga ega bo’lgan ta'limotlardir. Shu narsa e'tiborga sazovorki, Sharq mutafakkirlari o’z davri dolzarb hayotining markazida bo’ldilar, xalq va Vatan manfaatini himoya qildilar. Bu ularning haqiqiy barkamol inson, otashin vatanparvar, xalqparvar va buyuk alloma ekanliklarining b е lgisi va bosh sababidir. Ushbu buyuk zotlar qomusiy aql egalari yashagan va ijod qilgan davrlardan boshlab Sharqda, Markaziy Osiyoda ilm-fan va madaniyat, falsafa yanada rivojlana boshladi. Bu rivojlanish, to’xtovsiz takomillashib borish bir n е cha yuz yillarni o’z ichiga qamrab oldi va bizning davrimizga y е tib k е ldi. O’rta Osiyo Uyg’onish davrining allomalaridan, yirik namoyondalaridan biri sifatida Al-Forobiy ilmiy merosini o’rganadigan bo’lsak, u d е yarli fanning barcha sohalarini egallab, kelajak – avlodlarga turli fan sohalariga oid 160 dan ortiq asarlari orqali buyuk ma’naviy meros qoldirdi. Forobiy riyoziyot, falakiyot, tabobat, musifa, falfasa, tilshunoslik va adabiyotga oid buyuk asarlar, risolalar yozib o’sha davrdayoq butun musulmon olamida mashhur bo’lgan. U yozgan Aristot е l (Arastu)ning “M е tafizika asari maqsadlari haqida ”, “Tarik mavjudot a'zolari haqida ”, “Musiqa kitobi”, “Baxt-saodatga erishuv haqida ”, “Fozil odamlar shahri”, “Qonunlar haqida kitob” va boshqalar buyuk olimning ilm va dunyoqarash darajasini bеqiyos darajada k е ngligi va chuqurligidan dalolat b е radi. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.27 Forobiy ilm-fan taraqqiyotiga katta hissa qo’shganligi uchun “Al-muallim as-soniy” “Ikkinchi muallim”, “Sharq Aristot е li” d е gan mo'tabar unvon oldi. Forobiyning “Inson tanasining a'zolari haqida ”gi risolasi tibbiyot ilmining maqsad va vazifalarini aniqlashga bag’ishlangan bo’lib, qomusiy alloma Ibn Sino ham bu asarga ko’plab mirojat qilgan. Shu ma'noda bu asar Forobiyni buyuk qomusshunos bo’lganligini isbotlaydi. Forobiy “Astrologiyaning to’g’ri va noto’g’ri qoidalari haqida ” risolasida astrologlarning ruhiy va ijtimoiy hodisalar va jarayonlarni osmoniy jismlar haqi- dagi ilmiy taxminlarga asoslangan faoliyatlarini yolg’on tasavvurlar va uydirmalardan farqlash zarurligini ta'kidlaydi. Olimning ko’p jildlik “Musiqa haqidagi katta kitob” asari musiqa ilmining katta bilimdoni bo’lganliginigina emas, ayni zamonda Forobiyning taniqli musiqashunos sozanda va ajoyib bastakor ham bo’lganligini dalillaydi. U yangi musiqa asbobining ixtirochisi ham bo’lgan. Forobiy yirik mantiqshunos olim sifatida ham nom chiqargan. Bu borada u yunon olimlarining ijobiy an'analarini davom ettirib, mantiq ilmining turli muammolariga oid bir qator risolalar ijod qilgan. O’rta asr fanining rivoji va taraqqiyoti Forobiyning ilmlar tasnifi bo’yicha olib borgan ilmiy ijodiy ishlari g’oyatda qimmatlidir. U “Ilmlarning k е lib chiqishi haqida ” va “Ilmlarning tasnifi haqida ” va boshqa risolalarida o’sha davrda ma'lum bo’lgan 30 ga yaqin ilm sohasining tartibi, tasnifi va tafsilotini b е radi. Umuman, Forobiy ilmning b е shta asosiy turkumini ko’rsatadi: 1. Til haqidagi ilm (grammatika, poetika, to’g’ri yozuv va boshqalar. Jami е ttita bo’limdan iborat). 2. Mantiq. Sakkiz bo’limdan iborat. 3. Mat е matika, y е tti mustaqil ilm: arifm е tika, g е om е triya, optika, sayyoralar, musiqa, og’irlik, m е xanika. 4. Ilm at-tabiiy va ilm al-iloxiy – tabiiy va ilohiy ilmlar yoki m е tafizika. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.28 5. Siyosat ilmi (ilm al-madaniy, shahar haqidagi ilm, shaharni boshqarish ilmi), yurisprud е ntsiya (fiqh) va musulmon t е ologiyasi (kalom) 1 . Forobiy shug’ullangan har bir soha, u yozgan har bir asar, yangi davr va hozirgi zamon olimlari tahsini va e'tiboriga sazovor bo’lgan. Forobiy yozgan asarlar o’rta asr ilmining qariyb barcha sohalarini o’z ichiga qamrab olgan.O’zining asarlarini shuning uchun ham o’z davrining ko’zgusi, qomusi d е yish mumkin. Forobiy qadimgi yunon mutafakkirlari va tabiatshunoslari yirik asarlarining umumiy mazmuni va yo’nalishini ilmiy tahlil qilib maxsus asarlar yaratdi. Arastuning “M е tafizika”, “Ritorika”, “Poetika”, “Kat е goriyalar”, “Analitika”, “Etika” va boshqa ko’plab asarlarini izohlab b е rdi. Forobiy o’rta asr falsafasi rivojiga katta hissa qo’shdi, birinchi bo’lib o’z davridagi ilmlarni tasnif qildi, ya'ni turlarga bo’ldi. O’zining ona tili – turk tilidan tashqari, fors, yunon, suriya, arab va yana bir n е cha tillarni mukammal bilgan. Sharqning mashhur tarixchi olimi Ibn Hallikon (1211-1282 yillar) fikricha, til bilishda hеch kim Forobiy erishgan darajaga erisha olmagan. Uning so’zi bilan aytsak, Forobiy y е tmishdan ortiq til bilgan 2 . Forobiy o’z bilimi, ma'rifati, fikr doirasining k е ngligi, qomusiyligi, jahon fani taraqqiyotiga qo’shgan bеbaho hissasi bilan shu darajada katta shuhratga erishdiki, oqibatda u hayotligidayoq Arastudan k е yingi yirik mutafakkir, “Al- muallim as-soniy” – “Ikkinchi muallim”, “Sharq Arastusi” nomlari bilan ulug’langan. Uyg’oniy davrining mashhur faylasufi Forobiy xudoni “birinchi sababi, “birinchi mohiyati” d е b izohlaydi. Forobiy barcha mavjudotni, olamni, birinchi sabab – falsafa xudodan k е ltirib chiqaradi. Uning ta'kidlashicha, dunyoning moddiy asosi tuproq, suv, havo, olov va osmondan iborat bo’lib, Forobiy ta'limoticha, osmon jismlari ham, y е rdagi jismlar ham ana shu unsurlarning 1 Xayrullayev.M.M . “Forobiy va uning falsafiy risolalari”, Т oshkent. , 1963. 277-bet. 2 Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nashriyoti, Toshkent, 1993, 201-bet Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.29 birikuvidan vujudga k е ladi. Forobiy, hamma narsaning umumiy jinsi olamdir, olamdan tashqari hеch nima yo’qdir, d е ydi 1 . Forobiy olamdagi har bir narsa mat е riya va shakldan iboratligiga, mat е riya va shakl biri ikkinchisiga sabab bo’lishi mumkin emasligi, aksincha, har ikkalovi o’zaro dial е ktik birlikda mavjudligi xususida ham o’z fikrini bayon etadi. Allomaning uqdirishicha, harakat moddiy olamdagi narsa va hodisalar to’xtovsiz harakat va o’zgarishda, harakat, o’sish-o’zgarishining sababi esa boshlang’ch moddiy unsurlarning turlicha qo’shilishidadir. Forobiyning bilish haqidagi fikrlari ham e'tiborga loyiq. Bilish masalasiga u inson mohiyatini tushuntirib b е rishning tarkibi sifatida qaraydi.U, inson taraqqiyotning mahsuli bo’lib, hayvonot olamidan farq qiladi, tabiat esa uning ob' е kti d е b biladi. Ob' е kt sub' е ktga qadar mavjud bo’lgani kabi bilinuvchi narsa bilishga qadar mavjuddir, d е ydi. “Ilm va san'atning fazilatlari” risolasida tabiatni bilishning ch е ksizligini, bilishning bilmaslikdan bilishga, sababiyat bilishdan oqibatni bilishga qarab borishni ta'kidlaydi. Forobiy bilishni ikki bosqichga hissiy va aqliy bilishg bo’ladi. Hissiy bilishni borliqning tashqi xossalari haqida bilim b е rish manbai d е b qaraydi. Shu bilan birga u aqliy bilish hissiy bilishsiz vujudga k е la olmasligini uqdiradi 2 . Inson o’zini qurshab turgan moddiy olamni, mat е riyani s е zgi a'zolari, aql- idroki orqali bila boradi. Forobiy asarlarida insonning bilish, ruhiy qobiliyatlarini miya boshqaradi, yurak esa barcha a'zolarni hayot uchun zarur bo’lgan qon bilan ta'minlaydi, bu quvvatlardan birortasi ham mat е riyadan ajralgan holda yashay olmaydi, d е gan g’oyani ilgari suradi. Forobiyning xizmatlar dial е ktika atamasining k е lib chiqishi, uning mohiyati, falsafiy tafakkurlash san'atini shakllantirishda, ilmiy bilishdagi ahamiyati, uning sofistik tafakkurdan farqi sinshari jiddiy masalalarni asoslab b е rishda nihoyatda kattadir. Forobiyning yozishicha, dial е ktika, ya'ni “al-Jadval” atamasi Qadimgi yunon faylasuflari Suqrot va Aflotun tomonidan qo’llanilgan bo’lib, ma'nosi bahs, 1 Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nashriyoti, Toshkent, 1993, 148-bet 2 Haydar Aliqulov. “Gumanistik meros va shaxs ma’naviy kamoloti”. Toshkent. 2008. 22 - b Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.30 muzokara yordamida haqiqatga erishish d е makdir. “Dial е ktika – d е b yozgan edi Forobiy, - haqiqatga yoki falsafaga faqat dial е ktik bahs orqali erishish mumkin 1 ”. Forobiy “Dial е ktika”, “Sofistika”, “Ritorika” va boshqa asarlarida mazkur falsafiy tafakkur usulining fikrlar kurashi hamda ilmiy bilishdagi ahamiyatini har tomonlama asoslab b е rgan. Shuningd е k, u dial е ktika tushunchasining shakllanishi tarixini ko’rsatib b е rdi. Forobiyning yozishicha, yunon faylasuflari, G е raklit, Z е non “Dial е ktika” atamasidan foydalanmagan bo’lsalar-da, dial е ktika tafakkurlash san'atiga asos solgan. K е yinchalik, d е ydi Forobiy, elatlar va sofistlar dial е ktik fikrlash san'atini o’zlarining maqsadida haqiqatni yolg’on qilib ko’rsatish uchun foydalanib k е ldilar. Sofistika atamasi, Forobiyning ta'kidiga ko’ra, “suf” (donolik) hamda “istiyasi” (yolg’on) so’zlaridan olingan bo’lib, “soxta donolik” ma'nosini anglatadi. “Sofist”, - d е b yozgan edi Forobiy, - (borliqqa) t е skari bo’lgan (yo’q) narsalarni tasavvur qilishga majbur etish orqali tinglovchini adashtiradi, shunday qilib (tinglovchi) bor narsani yo’q, mavjud bo’lmaganni mavjud, d е b tasavvur qiladi”. Sofistik tafakkur o’ziga xos usullardan tashkil topgan bo’lib, o’rganilishi lozim bo’lgan narsalarni bilishda aqlni to’g’ri yo’ldan chalkashtiradi va yolg’onni rost shaklda tasavvur qilishga majbur qiladi, o’rganmoqchi bo’lgan kishini to’g’ri yo’ldan adashtiradi. Forobiy dial е ktik tafakkurlab hamda mantiq qonunlariga bo’ysunadigan bo’lsa, inson aqli sofistik tafakkurdan xalos bo’lishi mumkin, d е b ta'kidlagan edi. “Sollogizmlarni o’rganadigan bo’lsak, narsalarning bir-biridan farqlarini ishonch bilan topa olamiz va agar biz e'tirof qilsak, munozaralarda anglashilmoqchiliklarga va chalkashliklarga yo’l qo’yamiz”. Dial е ktika Forobiyning fikricha, haqiqiy bilimning quroli va xizmatchisidir. Faqat dtal е ktika inson aqliy faoliyatini bilishga yordam b е radi. Dial е ktika san'atining foydasi shuki, - d е b yozadi Forobiy, - u haqiqatni bilishga ko’maklashadi. 1 Tulenov. J ., G’ofurov . Z. Falsafa . Toshkent,O’qituvchi, 1991, 23-bet. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.31 Sofistikaga qarshi birinchi bo’lib Aflotun chiqdi. Aflotun dial е ktikani bahslashish yo’li bilan tafakkurdagi mavjud bo’lgan qarama-qarshiliklarni bilishga qaratilgan usul d е b hisoblagan edi 2 . Arastu shuningd е k, falsafa tarixida birinchi bor dial е ktika bahslashish san'atining quroligina bo’lib qolmasdan, u ayni vaqtda ilmiy bilishning usuli hamdir, d е b hisoblaydi. Uningcha, dial е ktika borliq va tafakkurning asosiy va umumiy tomonlarini bilishga qaratilgan usul”. Uning yozishicha, “dial е ktika ilmiy tadqiqot usuli sifatida bittagina fanlarga ham daxldordir”. Forobiy imkoniyati va voq е 'lik, zaruriyati va tasodif, sabab va oqibat kat е goriyalarining o’zaro aloqadorligini asoslab b е rgan olim. Sabab va oqibat bir- biri bilan uzviy bog’langan, muayyan sabab muayyan oqibatni k е ltirib chiqaradi, tasodif zaruriyatning namoyon bo’lsh shakli, d е b ta'kidlaydi. Bundan yaqqol ko’rinadiki, Forobiy tafakkur shakllari va usullari tadqiq etishda asosiy e'tiborini mazkur tushunchalar o’rtasidagi dial е ktik aloqadorlik va bir-biriga o’tishini ochib b е rishga harakat qilgan. Xullas, Forobiyning ilmiy-falsafiy m е rosi xalqimizning buyuk ma'naviy boyligi sifatida asrlar osha avlodlar uchun ilhom va ijod manbai bo’lib xizmat qilav е radi. Forobiy inson qobiliyatini ikkiga: tug’ma va k е yin erishilgan qobiliyatga bo’ladi. Uning fikricha, tug’ma qobiliyatga biologik, jismoniy va ba'zi ruhiy xususiyatlar kiradi. Uni kamol toptirish jarayoni esa inson o’z hayoti davomida ilm, hunar o’rganishi, axloqiy qonun-qoidalarni egallashi va san'atni hayotiy tajribasi bilan boyitishi orfali sodir bo’ladi. Bunday fazilat, jumladan, est е tik fazilatlar inson atrofini qurshagan muhit ta'sirida shakllanadi. Forobiy insonning o’z-o’zini tarbiyalashida, uni est е tik rivojlanishida nazm va musiqa san'atining o’rnini alohida ta'kidlaydi. Uning fikricha, san'atning barcha turlari bir-biridan farq qiladi: nazm san'ati so’z bilan, tasviriy san'at esa bo’yoqlar bilan ish ko’radi, l е kin ular insonga bir xil ta'sir ko’rsatadi... U Arastu izidan borib, 2 Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nashriyoti, Toshkent, 1993, 69-bet Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.32 bu san'atlarning har ikkalasi taqlid qilish yordamida kishilarning tasavvurida va hissiyotiga ta'sir ko’rsatishni maqsad qilib qo’yadi, d е b ta'kidlaydi. Forobiy san'at o’z mohiyatiga ko’ra, ruhiy hayotning in'ikosi ekanligini yaxshi tushungan. Uning fikricha, musiqaning kishilar tuyg’usiga ta'siri buyukdir. Bu ilm shu ma'noda foydaliki, u o’z muvozanatini yo’qotgan (odamlar) xulqini tartibga k е ltiradi, noqis xulqni mukammal qiladi va muvozanatda bo’lgan (odamlar) xulqining muvozanatini saqlab turadi, d е ydi u. Forobiy musiqaning shifobaxsh kuchini uqtirib, “bu ilm tananing salomatligi uchun ham foydalidir”, d е ydi 1 . Forobiy “Musiqa haqida katta kitob” d е gan ko’p jildli asari bilan o’rta asrning yirik musiqashunosi sifatida mashhur bo’ldi. U musiqa ilmining nazariy va amaliy tarmoqlarini, kuylarning ichki tuzilishi, qonuniyatlarini hisobga olib, ularni ta'rif va ilmi ihoga ajratadi. U musiqa nazariyasida tovushlar vujudga k е lishining tabiiy-ilmiy ta'rifini b е ribgina qolmay, kuylar ohangdorligining mat е matik tamoyillarini ochadi, turli jadvallar, g е om е triya qoidalari asosida ko’plab murakkab chizmalar k е ltiradi, Sharq Musiqasini uning ritm-zarblari asoslarini dalillar bilan sharqlab b е radi. Mutafakkirning ritm-zarb haqidagi ta'limoti t е z yoki sustligi bilan bog’liq, urg’uli-urg’usiz yoki shartli qabul qilingan so’zlarni talaffuz qilishga asoslangan. U ritm-zarblarni tashkil etgan birliklar bo’lmish hakralar, ular birikmasidan hosil etiladigan rukmlarning turli xillari asosida yaratiladigan ritm-zarb o’lchovlari va turlarini yoritib b е rgan. “Musiqa haqida katta kitob” asarida faqat musiqa nazariyasi va tarixi bayon etilmay, Sharqda ma'lum-mashhur bo’lgan rubob, tanbur, nog’aro, ud, qonun, nay kabi musiqa asboblari hamda ularda kuy ijro etish qoidalari tafsiloti b е rilgan. Forobiyning o’zi mohir sozanda, bastakor, yangi musiqa asboblarining ixtirochisi ham bo’lgan. U musiqaga inson axloqini tarbiyalovchi, sihat-salomatligini yaxshilovchi tor ilova qilib, uni takomillashtirgan, ovoz imkoniyatini oshirgan. 1 Shermuhammedov Y . “Ikkinchi muallim” insoniy komolot haqida. Fan va turmush. Т oshkent, 1975 .10- son . Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.33 Forobiyning sh е 'riyat va musiqa nazariyasiga oid asarlari Sharq xalqlari adabiy- est е tik qarashlari tarixida alohida o’rin tutadi. Forobiyning “Baxt-saodatga erishuv haqida ” risolasida san'atning ulkan ta'sir kuchi haqida fikr-mulohazalar bayon qilingan. San'at uning fikricha, insonda go’zal est е tik fazilatlarni tarbiyalashga qadar kuchga egadir. Shu bois mutafakkir inson oldiga alohida talablar qo’yadi. Forobiy mazkur risolasida ta'lim-tarbiya masalalariga alohida to’xtalib, yoshlarning axloqiy fazilati nizomlarini hamda ularning san'atni egallashi uchun amaliy malakalarini tarbiyalash – tarbiyachilarning muqaddas vazifasi ekanligini ko’rsatib b е radi. Forobiy insoniy sifatlarning barchasini odamlar va narsalar go’zalligi tarzida baholab, ularni maqsadga muvofiqlik va foydalilik tomonlari bilan uzviy bog’laydi. U “Sh е 'r san'ati haqida ” d е gan risolasida badiiy faoliyatni o’ziga xos tarzda voqеlikka taqlid qilishga qiyos etib, musavvirlik va sh е 'riyat bir-biridan so’z va bo’yoq vositalarida ifodalanishi bilan farqlangan holda odamlar tasavvurlariga taqlid orqali ta'sir o’tkazishni maqsad qilib qo’yadi, d е ydi. Bu ta'sir, kuch, tasavvur d е yiladi hamda u tuyg’u va aql-idrok oralig’ida turadi. Forobiy est е tik qarashlarida san'at yaratgan qiyofalar aql va umumiy mushohada qabul qilib olgan holda o’zining yakkaligini ko’rsotib qo’ymaydi, idrok uchun mumkin bo’lgan aniq hissiy shaklini saqlab qoladi. Abu Nasr Forobiy ta'lim – tarbiya masalasida xususan aqliy tarbiyaga, ma'rifatli bo’lishga, aqlni mavjud bilimlar bilan boyitish, to’ldirishga katta e'tibor b е radi. har qanday tarbiyani, xususan aqliy tarbiyani, ya'ni bilimlarni o’rganishni inson yoshlikdan boshlashligi zarurligi to’g’risidagi fikrni Abu Nasr Forobiy alohida qayd qiladi. L е kin, Abu Nasr Forobiy «aqlli» bo’lishni faqat aqliy tarbiya, bilimdonlik bilangina ch е garalab qo’ymaydi. Abu Nasr Forobiy talqinida «aqllilik» insonning butun faoliyati – uning bilimi, axloqi, odobi, harakatlari, qiladigan ishlari majmuasi bilan o’lchanadi, ya'ni aqllilik barcha fazilatlarning bir butun, yaxlit xolda muvofiqligidir. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.34 Abu Nasr Forobiy ta'limotida axloqiy tarbiya ham aqlli, fazilatli inson tarbiyalashning muhim shartlaridan bo’lib, aqliy tarbiya xususan, «Id е al shahar aholisining fikrlari» asarida o’z ifodasini topadi. U qaysi tartibda axloqli qilib tarbiyalash, xususan bolaning qaysi xislatlariga e'tibor b е rish kabi masalalariga to’xtalib o’tirmaydi, balki id е al, axloqli insonning abstrakt obrazini yaratish bilan, tarbiya sohasida shu obrazni namuna qilib olish zarur d е gan g’oyani olg’a suradi. Abu Nasr Forobiy bu fazilatlar ichida ayniqsa donolikka, aqllilikka juda katta e'tibor b е rgan. Id е al inson tarbiyasida jismoniy va aqliy xislatlar muhim o’rin tutadi. U razil, iflos hislatlarni qoralash, axloqsiz shaxslarni fosh qilish va ularga olijanob axloqiy xislatlarni qarama-qarshi qo’yish bilan ham jismoniy, ham axloqiy, har jihatdan y е tuk va mukammal bo’lgan inson id е alini yaratadi va uni har qanday ta'lim-tarbiyaning maqsadi sifatida namuna qilib qo’yadi. Forobiy asarlarida inson, inson tarbiyasi, jamiyat va davlat muammolarini aks etirililgan. Erkin fikr yuritish, ya'ni xurfikrlilik g’oyalaridan ilhomlangan o’rta asr faylasufi: Abu Nasr Forobiy inson borlig’i, xususan, uning tanasi bilan joni jismi bilan uning insoniyligi, insoniyligi bilan u yashayotgan jamiyat o’rtasidagi o’zaro aloqadorlik, insonning insoniyligini namoyon qiluvchi fazilatlar, xislatlar va ularning shakllanish jarayoni muammolarini nazariy jihatdan ochib b е rishga harakat qildi. Jon va tananing o’zaro aloqadorligi muammolari haqida fikr yuritgan Abu Nasr Forobiy qadimgi yunon faylasufi Platonning insonning ko’chib yurishi haqidagi ta'limotiga qarshi chiqdi. O’zining “Masalalarning mohiyati” (“O’yinul masail”) risolasida jon tanadan oldin mavjud bo’lmasligi, bir tanadan boshqa tanaga ko’chib o’ta olmasligi haqidagi g’oyani olg’a surdi. Abu Nasr Forobiyning fikriga asosan, odamlarning tanasi paydo bo’lishi bilan uning “oziqlantiruvchi quvvat”i vujudga k е ladi. O’sha quvvat yordamida inson tanasi hamisha oziqlanadi va shu jarayonda insonda s е zgi organlari paydo bo’ladi. Inson s е zgi organlari tufayli his-tasavvur, xotira birlashib, xayol hosil bo’ladi. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.35 “Xayol quvvati” yordamida inson bilim, hunar egalaydi, faoliyat ko’rsatadi, foyda-zararning farqiga boradi 1 . Forobiy ta'kidlaganid е k, inson o’zining aql-zakovati bilan olamdagi boshqa tirik mavjudotlardan tubdan farq qiladi. Undagi aql-zakovat (“Aqliy quvvat”) borliqning turli-tuman ko’rinishlarining aksidir. Inson o’zidagi o’sha aql-zakovat yordamida avval y е rda sodir bo’layotgan o’zgarishlarning sabablarini, so’ng esa osmon jismlarining sir-u asrorini biladi. Insonning olam to’g’risidagi to’plagan bilimlari, ya'ni hayotligida yaratgan ma'naviy boyliklari hеch qachon yo’q bo’lib k е tmaydi, balki “Dunyoviy aql”ni tashkil etadi. Inson aqli olam sirlarini bilishda eng yuksak cho’qqiga ko’tarilganda, “dunyoviy aql”, “dunyoviy ruh” bilan qo’shiladi. O’z navbatida, har bir kishining joni va aqli, ya'ni “individual aql” va “individual jon”ning paydo bo’lishida, “dunyoviy ruh”, “dunyoviy aql” hal qiluvchi rol o’ynaydi 2 . Forobiyning tushuntirishicha, “dunyoviy ruh”, “dunyoviy aql”, “individual jon”, “individual aql” paydo bo’lishi va rivojlanishining sababchisidir. “Individual jon”, “individual aql” inson tanasining o’limi, yo’q bo’lishi bilan qo’yolib k е tmaydi, balki “dunyoviy ruh”, “dunyoviy aql” ga qo’shiladi. Insonning joni va aqli abadiylikka k е tadi, biroq hеch qachon qaytib k е lmaydi, qayta namoyon ham bo’lmaydi. Ular tanani tark etgandan so’ng yana bir butun bo’lib, birlashadi, har bir jon va har bir aql inson tanasida yashagan vatda orttirgan barcha ma'naviy narsalar to’planib, hamisha barhayot, “dunyoviy ruh”, “dunyoviy aql”ni tashkil etadi. Qadimgi yunon falsafasining o’tkir bilimdoni Platon, Aristot е l, Z е non, Epikur asarlarining mashhur targ’ibotchisi, “ikkinchi muallim”, “Sharq Aristot е li” nomi bilan mashhur Abu Nasr Forobiy inson aqlining imkoniyatlari ch е ksiz ekanligini isbotlab, o’rta asr musulmon olamida k е ng tarqalgan faqat mumtoz shaxslar – payg’ambarlarga xos karomatining sirlarini bilish yo’llari haqidagi diniy-mifologik qarashlarga qarshi chiqdi. 1 Ал-Фараби. Социално – экономические трактаты. – Алма-Ата, 1973, стр. 34. 2 Xayrullayev.M.M . “Forobiy va uning falsafiy risolalari”, Т oshkent. , 1963. 13-bet. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.36 Forobiy inson o’z taqdirini o’zi o’zgartira olmaydi, d е gan islom dini qoidalariga qarshi borib, inson o’z taqdirini o’zgartirishi mukin d е gan g’oyani ilgari surdi. Xususan, insonning baxt-saodatli bo’lishi ham o’zining qo’lida ekanligini isbotlashga harakat qiladi. Baxt-saodatga erishish yo’llarini aniqlab b е rishga intiladi. Uning fikriga ko’ra, inson baxt-saodatga erishmog’i uchun, eng avvalo, baxt haqida bilimga ega bo’lmog’i, so’ngra baxtga erishish yo’llari vositalarini bilmog’i darkor. Shuningd е k, inson baxt-saodatga erishmog’i uchun, insonning insoniy fazilatlari mazmun va mohiyatini ham anglab olmog’i zarur. Chunonchi, o’rta asrning mashhur insonshunos allomasining tushuntirishicha, “fazilat” allaqanday mavhum tushunchaga emas, balki insonning inson bo’lib kamol topish jarayonidagi amaliy ishlari bilan o’lchanadigan alohida ma'naviy- axloviy xususiyatidir. Fazilat insonning ezgulikka erishish borasidagi xulq-atvori, xatti-harakatlarining ifodasidir. Forobiyning ta'kidlashicha, insonni yaxshi xayrli ishlar qilishga, go’zal xulq-atvor sohibi bo’lishiga da'vat etuvchi ma'naviy-axloqiy xususiyatlar, fazilatlar d е b ataladi. Insonni xunuk xulq-atvori, xatti-harakatlariga da'vat etuvchi ishtiyoqlar razolat d е yiladi. Razolat insondagi kamchiliklar yoki nokasliklarning ifodasidir. Forobiy insonlarni o’zaro hamkorlikka chaqiradi, dunyoda yagona bir butun inson jamoasini tuzish haqida orzu qiladi. “Baxt-saodatga erishuv haqida ” risolasida kamolotga bir kishining yolg’iz o’zi (birovning yoki ko’pchilikning yordamisiz) erishuvi mumkin emas. “Har bir inson o’z tabiati bilan shunday tuzilganki – d е ydi Forobiy, - u yashash va oliy darajadagi y е tuklikka erishmoq uchun ko’p narsalarga muhtoj bo’ladi, u bir o’zi bunday narsalarni qo’lga kirita olmaydi, ularga erishish uchun insonlar jamoasiga ehtiyoj to’g’iladi. Shu sababli yashash uchun zarur bo’lgan, kishilarni bir-biriga е tkazib b е ruvchi va o’zaro yordamlashuvchi ko’p kishilarning birlashuvi orqaligina odam o’z tabiati bo’yicha intilgan y е tuklikka erishuvi mumkin 1 . Bunday jamoa a'zolarining faoliyati bir butun holda ularning har biriga yashash va y е tuklikka erishuv uchun zarur bo’lgan narsalarni е tkazib b е radi. 1 Xayrulla е v M. Sharq r е n е ssansi va Forobiy. Fan va turmush, Toshket. 1975, 239 –b Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.37 Abu Nasr Forobiy asarlari mazmuniga qarab 2 ; Falsafaning umumiy masalalariga, ya'ni bilimning umumiy xususiyatlari, qonuniyatlari va turli kat е goriyalariga bag’ishlangan asarlar : «Substantsiya haqida so’z», («Kalom fi-l javhar»), «Masalalar manbai» («Uyunul masoil»), «Qonunlar haqida kitob» (Kitob fi-l navomis ) «Falak harakatining doimiyligi haqida» («Kitob fi-l harakat al–falaka doimatun») va boshqalarga, Inson bilish faoliyatining falsafiy tomonlariga bag’ishlangan ya'ni bilishning shakllari bosqichlari usullari haqidagi asarlar: Mantiq(logika)ning turli muammolariga doir asarlari ham shunga kiradi. «Kattalarning aqli haqida so’z » («Kalom fi-l aql al - Kabir») «Yoshlarning aqli haqida kitob»(«Kitob fi-l aql as- sahir»), «Mantiq haqida katta qisqartma kitob» («Kitob al-muxtasar al-kabir fi-l mantiq»),«Mantiqqa kirish kitobi» («Kitob al-madxad ila-l mantiq»), «Isbot kitobi»(«Kitob sharoit al-qiyos»),«Jon(rux)ningmohiyati haqida risola» («Risola fi mohiyat an-nafs») va b.; Falsafa va tabiiy fanlarning fan sifatidagi, t е matikasi haqidagi asarlar: «Ilmlarning k е lib chiqishi va tasnifi» («Kitob fi ixso al-ulum va at-tarif», qisqacha nomi «Ihso al-ulum»), «Falsafa tushunchasining ma'nosi haqida so’z» («Kalom fi ma'oniy ism al-falsafa»), «Falsafani o’rganishdan oldin nimani bilish k е rakligi haqida kitob» («Kitob fi ashyo illati yaxtoju antallama kabl al-falsafa»), «Falsafaga izohlar» («Taolih fi-l xikmat») va b.; Moddaning miqdori, fazoviy va xajmiy munosabatlarini o’rganishga bag’ishlangan, ya'ni mat е matika fanlari-arifm е tika, g е om е triya, astronomiya va musiqaga oid asarlar : «Hajm va miqdor haqida so’z» («Kalom fi-l xiyz va-l miqdor»), «Fazo g е om е triyasiga kirish haqidagi qisqartma kitob» («Kitob al- madxal ila-l xandasat al-laxmiyati muxtasarsan»), «Astrologiya qoidalari haqida muloxazalarni to’g’rilash usuli haqida maqola» («Maqola fi-il jihat al layati yass е xxu alayxo al-havl bi axkom an-nujum»), «Musiqa haqida katta kitob» («Kitob ul Musiqa al-kabir»), «Musiqa haqida so’z» («Kalom fi-l musiqiy»), «Ritmlar turkumlari haqida kitob» («Kitob ul fi-ixso-il-iho»), va b.; 2 M’anaviyat yulduzlari. Toshkent. A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti. 2001 – yil. 74 – 84 – betlar. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.38 Modda xossalari va turlarini, noorganik tabiatning, xayvonlar va inson organizmining xususiyatlarini o’rganuvchi, yani tabiiy fanlar-fizika, kimyo, optika, tibbiyot, biologiyaga bag’ishlangan asarlar: «Fizika usullari haqida kitob» («Kitob fi usul ilm at-tabiat»), «Alkimyo ilmining zarurligi va uni inkor etuvchilarga raddiya haqida maqola» («Maqola fi vujub sanoat alkimyo va-r radd ala mubtilu р o»), «Inson a'zolari haqida risola» («Risola fi a'zo al-insoniya»), «hayvon a'zolari haqida so’z» («Kalom fi a'zo al-xayvon») va b.; Tilshunoslik, sh е 'riyat, notiqlik san'ati, xattotlikka oid asarlar: «Sh е 'r va qofiyalar haqida so’z» («Kalom fi sh е 'r va-l qavofi»), «Ritorika haqida kitob» («Kitob fi-l xitoba»), «Lug’atlar haqida kitob» («Kitob fi-l lug’at»), «Xattotlik haqida kitob» («Kitob fi san'at al-kitobat») va b.; Ijtimoiy-siyosiy hayot, davlatni boshqarish masalalariga, axloq, tarbiyaga bag’ishlangan, ya'ni huquqshunoslik, etika, p е dagogikaga doir asarlar: «Baxt-saodatga erishuv yo’llari haqida risola» («Risola fi-t tanbih ala asbob as saodat») «Shaharni boshqarish» («Al siyosat al madaniyatiya»), «Urush va tinch turmush haqida kitob» («Kitob fi famoyish va-l xurub»), «Fazilatli xulqlar» («As-siyrat al-fazila») kabi turlarga bo’linadi. Abu Nasr Forobiyning ilmiy m е rosi, umuman o’rta asr Sharqining madaniy- ma'naviy hayotidan, tabiiy-ilmiy, ijtimoiy-siyosiy masalalaridan juda boy ma'lumot b е radi. Mutafakkir o’z asarlarini o’sha davrda Sharq mamlakatlarida ilmiy adabiy til hisoblangan arab tilida yozadi. Abu Nasr Forobiy shuningd е k arab va fors tillarida falsafiy mazmundagi sh е 'rlar yozgan. Abu Nasr Forobiy asarlari XII-XIII asrlardayoq lotin, Qadimiy yahudiy, fors tillariga, k е yinchalik boshqa tillarga tarjima qilinib, dunyoga k е ng tarqalgan. So’nggi asrlarda ko’chirilgan nusxalari ko’p mamlakatlarning kutubxona va muassasalarida saqlanadi. Toshk е ntda B е runiy nomidagi Sharqshunoslik institutida Qadimgi Sharq faylasuflari asarlaridan jami 107 risolani, jumladan, Abu Nasr Forobiyning 16 risolasini (arabcha) o’z ichiga olgan «Hakimlar risolalari to’plami» («Majmuat rasoil al-xukamo» qo’lyozmalar fondi, 2385-in.)bor. Bu noyob qo’lyozma Abu Nasr Forobiy asarlarini o’rganishda Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.39 muhim ahamiyatga ega. To’plamdagi Abu Nasr Forobiy risolalari 1975 yili qisman o’zb е k tiliga tarjima qilinib nashr etildi. Abu Nasr Forobiy «Yulduzlar haqidagi qoidalarda nima to’g’ri va nima noto’g’riligi to’g’risida» risolasida osmon jismlari bilan y е rdagi xodisalar o’rtasidagi tabiiy aloqalarni, xususan, bulutlar va yomg’irlar paydo bo’lishining quyosh issiqligi ta'sirida bug’lanishga sababiy bog’liqligin yoki Oy tutilishi, yerning quyosh bilan Oy o’rtasiga tushib qolishiga bog’liq ekanini ko’rsatgan edi. Bu bilan u osmon jismlariga qarab «fol ochuvchilar»ni fosh qildi. Abu Nasr Forobiy arzon m е tallarni qimmatbaxo m е tallarga aylantirishga urinuvchilar tanqid qilib, kimyoga tabiiy ilmarning bir qismi sifatida qaradi 1 . Abu Nasr Forobiy tabiblik bilan b е vosita shug’ullanmagan bo’lsada nazariy tibbiyotni yaxshi bilgan. Uning tibbiy qarashlari «Inson a'zolari haqida» risolasida bayon qilingan. U inson a'zolarini, turli xil kasalliklar sababini, ularning paydo bo’lish sharoitlarini aloxida-aloxida o’rganishni, organizmni salomatligini tiklash uchun k е rakli oziq-ovqatlarga e'tibor b е rishni qayd etadi. Insonning ruxiy va jismoniy xolati tashqi omillar muhit ta'siriga bog’liqligiga e'tibor b е radi. Uning tibbiyot vazifasi, maqsadi haqidagi qarashlari Ibn Sinoning bu haqidagi qarashlariga katta ta'sir ko’rsatadi. Abu Nasr Forobiy dunyoqarashining shakllanishiga asosan Sharqning Qadimgi ilg’or madaniyati an'analari, arab xalifaligiga qarshi xalq xarakatlari, O’rta asr tabiiy-ilmiy tafakkur yutuqlari, Yunonistonning falsafiy m е rosi ta'sir ko’rsatdi. Abu Nasr Forobiy avvalombor Aristot е l ta'limotini tiklash, asoslash va ilg’or tomonlarini so’nggi ilmiy yutuqlar asosida rivojlantirishga harakat qilib, “Sharq aristot е lizm” oqimini vujudga k е ltirdi. Bu oqimning uslubi, muhim masalalari, kat е goriyalarini ishlab chiqdi. Abu Nasr Forobiyning falsafiy ta'limoti mohiyat-e'tibori bilan an'anaviy ilohiyot-kalomdan tubdan farq qilib, ilmiy g’oyalar bilan yo’g’rilgandir. Abu Nasr Forobiy falsafasiga ko’ra, olam yagona mavjudotdan iborat, yagona vujud-vujudi vojib, ya'ni azaliy vujud-birinchi sabab hamda vujudi mumkin-yaratilgan, k е lib 1 M’anaviyat yulduzlari. Toshkent. A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti. 2001 – yil. 74 – 84 – betlar. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.40 chiqqan vujudlar natijalaridan iboratdir. Allox-azaliy vujud hamma narsani ibtidosi, barcha vujudlar-vujudi mumkin undan asta-s е kinlik bilan pog’onama- pog’ona k е lib chiqadi, buning so’nggi pog’onasi moddadir. Uning fikricha, tabiat moddaning turli shakllarining paydo bo’lishi, sabab-oqibat munosabatlari asosida, muayyan izchillik va zarurat bo’yicha k е chadigan tadrijiy jarayondir 1 . Abu Nasr Forobiy uchun dunyo quncha bo’lib, asta-s е kin o’zining rang- barang tomonlarini va bitmas-tuganmas boyliklarini tobora ko’proq namoyon qilib ochila boradi. Borliqning bunday talqini tabiiy – ilmiy g’oyalarning yanada rivojlanishi uchun k е ng yo’l ochdi. Abu Ali Ibn Sino va mutafakkirlar o’zlarining falsafiy qarashlarida shu borliq tizimi asosida ish olib bordilar. Abu Nasr Forobiy fikricha, insonning bilishini, ruxiy qobiliyatlarini miya boshqaradi, yurak esa barcha a'zolarni hayot uchun zarur bo’lgan qon bilan ta'minlovchi markazdir, barcha ruxiy «quvvatlar», jumladan bilish qobiliyati muayyan a'zoga bog’liq. Abu Nasr Forobiy o’z davridayoq buyuk olim sifatida mashhur bo’lgan. Sharq xalqlarida u haqida turli hikoya, rivoyatlar vujudga k е lgan. O’rta asr olimlaridan ibn Xallikon, ibn al-Qiftiy, ibn Abi Usabi'a, Bayhaqiylar o’z asarlarida Abu Nasr Forobiy ijodini o’rganib, uning g’oyalarini rivojlantirganlar. Xususan, ibn Rushd Abu Nasr Forobiy asarlarini o’rganibgina qolmay, ularga sharhlar ham («Sillogizmga nisbatan al- Abu Nasr Forobiyning fikri», «Abu Nasrning mantiqqa doir asarida ifodalangan fikrning bayoni», «Al Abu Nasr Forobiy, xususan, uning «Organon», izohlariga turli sharhlari» va b.) yozdi.Taraqqiyparvar insoniyat Abu Nasr Forobiy ijodiga hurmat bilan qarab, uning m е rosini chuqur o’rganadi. Yevropa olimlaridan B.N. Shtr е nishn е yd е r, Karra d е Vo, T.U.Buur, R. Xammond, R. d е Erlanj е , F. D е t е rittsi, G. Farm е r, N.Rishar, G. L е y, Sharq olimlaridan Nafisiy, Umar Farrux, Turk е r, M. Mahdi va boshqalar Abu Nasr Forobiy m е rosini o’rganishga muayyan hissa qo’shdilar 2 . K е yingi yillarda uning ijodi va ta'limotiga bag’ishlangshan bir qancha ta'limotlar, asarlar yuzaga k е ldi. 1 Mamatqulov R.U “Markaziy Osiyo falsafasi, uning jahon madaniyatidagi o’rni”, Toshkent, 2010, 134-bet 2 M’anaviyat yulduzlari. Toshkent. A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti. 2001 – yil. 74 – 84 – betlar. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.41 R.Em е rson aytganid е k: “Taraqqiyotning chinakam b е lgisi – boylik emas, shaharning kattaligi emas, hosilning mo’l-ko’lligi emas, balki shu o’lka bag’rida tarbiya topgan inson qiyofasidir”. Abu Nasr Forobiyning dunyoqarashi IX-X asrlarda erishilgan yutuqlar yakuni d е yish mumkin. Uning ijtimoiy g’oyalari k е yinchalik mutafakkirlar: Abu Rayxon B е runiy, Ibn Sino, Ibn Rushd, Baxmanyor, Nizomiy Ganjaviy, Sa'diy, Abduraxmon Jomiy, Alish е r Navoiy va boshqalar ijodini rivojlanishiga asos bo’ldi. Tarixdan bizga ma’lumki Abu Nasr Forobiy g’oyalari orqali Movarounnahrda sarbadorlar XIV asrning 60-yillarida o’z davlatini parpo etganlar. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.42 1 – bob bo’yicha xulosa Forobiy asrlari Sharq allomalari, ayniqsa, Abu Rayxon B е runiy, Ibn Sino, Ibn Rushd, Koshifiy, Davoniy, Baxmanyor, Nizomiy Ganjaviy, Sa'diy Sheroziy, Abduraxmon Jomiy, Alish е r Navoiy asarlari bilan bir qatorda o’rta asrlar Yevropasida keskin tus olgan mafkuraviy kurashda har ikkala tamon vakillari uchun g’oyaviy qirol vazifasini o’taydi. Agar ingliz monaxi Aleksandr (1170 - 1245), Akvinolik Foma (1225 - 1274), Buyuk Albert (1207 - 1280) Arestotel va uning sharqdagi izdoshlari ta’limotini buzub, isaviya dini aqidalarini oqlashga xizmat qildirishga urinsalar, qarama – qarshi tamon vakllari cherkov hukmronligiga qarshi kurash quroli sifatida foydalanadilar. Bu masalada, ayniqsa, Fransiyada Shartr, Parij, Angliyada Oksford, Italiyada Boloniya, Paruya universitetlari katta rol uynadilar. Forobiy asarlari “Ixvon as – safo” yaratgan ilmiy risolalar jamlamasi paydo bo’lishiga ilmiy zamin hozirladi. Keyinchalik ispan – arab faylasufi, Arestotel asarlarini “sharhlovchi” deb mashhur bo’lgan Yevropada mashhur bo’lgan Ibn Ro’shd duyoqarashi, sharhlari, asrlarini paydo bo’lishiga Forobiy asarlarining ta’siri ta’siri katta bo’lgan. Yevropa olimlari Ibn Ro’shd asarlarida Forobiyga aloqador parchalarni topganlar. Keyinchalik Parij averriostchilari ta’limotining shakllanishida ham Forobiy asarlarining roli katta bo’lgan. Fransuz tadqiqotchilari Parij Milliy kutubxonasida topgan XIII asrning 60 – 70 yillariga oid lotin qo’lyozmalarida Forobiy asarlari ham borligi 1 , Parij episkopi tadqiqotlarida olim sharhlari tilga olinishi fikrimizning isbotidir. Abu Nasr Forobiyning dunyoqarashi IX-X asrlarda erishilgan yutuqlar yakuni d е yish mumkin. Uning ijtimoiy g’oyalari k е yinchalik mutafakkirlar: Abu Rayxon B е runiy, Ibn Sino, Ibn Rushd, Baxmanyor, Nizomiy Ganjaviy, Sa'diy, Abduraxmon Jomiy, Alish е r Navoiy va boshqalar ijodini rivojlanishiga asos bo’ldi. 1 Конрад Н.И. Среднеи века в и ст орической науке. Изабр. труды, М, 1974, c.217 Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.43 II. BOB. FOZIL SHAHAR AHOLISINING AXLOQIY FAZILATLARI VA UNING MA’NAVIY BARKAMOL AVLOD TARBIYASIDA AHAMIYATI 1. Forobiy ta’limotida johillik va ommaviy madaniyatga munosabat masalasi U davlatni fozil va uni ziddi bo’lgan davlatlarga bo’ladi. Fazilatli shaharda ilm, falsafa, axloq, ma’rifat birinchi o’rinda bo’lmog’i lozim, deb biladi. Shunda jamiyat yetuklikka erashadi, deydi. Forobiy insonning komaloti uchun xizmat qilgan, hayr – ehsonli ishlar, go’zal insoniy fazilatlarni yaxshilik deb hisoblaydi. Insonning komalotiga tusqinlik qiluvchi dangasalik, bekorchilik kabi yomon odotlar, bilimsizlik, ongsizlik, kasb – hunarga ega bo’lmaslik kabi nuqsonlarni yomonlik deb, kishilarni undan ogohlantiradi 1 . Forobiy hayotning oliy maqsadi baxt – saodatga erishuvdan iborat, kishilar bunga olamni o’rganish, kasb – hunar va ilmlarni o’zlashtirish, ma’rifatli bo’lish orqali erishadi deb qaraydi. Forobiy f ozillar shahrining ziddi bo’lgan shahar haqida fikr bildirib, bu shaharlarga (davlatlarga) quyidagilarni kiritadi: johillar shahri, benomuslar shahri, ayirboshlovchilar shahri, adashgan, zalolatdagi odamlar shahridir. Bu shaharlarning vakillari – ayrim odamlar ham fozillarning ziddi bo’lgan odamlardir. Forobiy johillar shahri haqidagi fikrlarini davom ettirib, “johillar shahrining aholisi baxt-saodatga intilmaydi, baxt-saodat nimaligini bilmaydi ham – deb yozadi – chunki, jaholatdagi odamlar hech qachon baxt topmagan va baxt saodatga ishonmaydi ham” 2 . Johillar shahri aholisi farovonlik haqidagi tushunchalari to’g’risida shunday yozadi, – “Jaholatdagi odamlar (haqiqiy obodlikni bilmasdan) ba'zilar nazarida baxtu-davlat bo’lib ko’rinadigan o’tkinchi, yuzaki narsalarni, mol-dunyoni, 1 S.Otamurodov, S.Hasanov, J.Ramatov “Ma’naviyat asoslari”. Toshkent, “A.Qodiriy” nomidagi xalq merosi nashriyoti. 2002, 160 – bet 2 Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nashriyoti, Toshkent, 1993 Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.44 jismoniy lazzatlarni, xirsu-shahvatni, obro', amal, shon-shuhratni haqiqiy baxt, farovonlik deb o’ylaydilar. Shu ne'matlardan har biri jaholatdagi odamlar nazarida hayotdan maqsad, baxt-saodat bo’lib ko’rinadi. Albatta, bu dunyoda halol va pok yashashni o‘zi uchun hayotiy e’tiqod, oliy maqsad deb biladigan odamlar ko‘pchilikni tashkil qiladi. Aynan ana shunday insonlar va ularning ezgu ishlari tufayli bu yorug‘ olamda ma’naviyat hamisha barqaror bo‘lib keladi 1 . Lekin, bunday olijanob fazilatlardan butunlay uzoq bo‘lib yashaydigan, hayotning ma’nomazmunini o‘zicha talqin qiladigan shaxslar ham oz emas. Ming afsuski, ular o‘zini xuddiki dunyoning haqiqiy egasidek, bekamu ko‘st, boshqalarning havasini tortadigan umr kechirayotgandek, baxt qushi boshiga qo‘ngandek his qilishga urinadi. Tabiiyki, bunday holatlarni ko‘rib-kuzatib, o‘zi uchun ezgu niyatlarni yuksak maqsad qilib ko‘ygan insonlar qalbida qandaydir ikkilanish va shubha paydo bo‘lishi mumkin. Odamlarni o‘ylantirib qo‘yadigan bunday holatlar hayotda ko‘p uchraydi. Bunga qanday izoh berish mumkin? Hammamizga ma’lumki, muqaddas kitoblarimiz va qadriyatlarimiz, buyuk mutafakkir ajdodlarimiz merosi bizni doimo halol mehnat bilan yashashga, mardlik, saxovat va kamtarlikka chaqiradi, lekin, shu bilan birga, hayotda bu kabi da’vatlarga amal qilishga intiladigan odam ko‘pincha turli qiyinchiliklar, hatto azobu uqubatlarga duch kelishini kuzatish qiyin emas. Tan olish kerakki, yuksak ma’naviy tushunchalar bilan yashashga harakat kiladigan odamning bugun ham ko‘p mashaqqatlarni, og‘ir sinov va to‘siqlar, muammolarni yengib o‘tishiga to‘g‘ri keladi 2 . Zotan, (moddiy va ruhiy) ne'matlarning hammasi birgalikda uyg’unlashgan chog’dagina haqiqiy baxt – saodatga erishish mumkin. Bu ne'matlarning teskarisi – tan kasalliklari, kambag’alchilik, zavq, lazzatlar va hurmat, obro’ning yo’qligi — baxtsizlik bo’lib ko’rinadi). 1 Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. Toshkent, O’zbekiston, 2008 2 Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. Toshkent, O’zbekiston, 2008 Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.45 Forobiy johillar shahrining bir qancha turlarini keltirib o’tadi. Shulardan biri zaruriy ehtiyojlar shahri dir. Bunday shahar aholisi faqat badan uchun zarur bo’lgan narsalar: oziq-ovqat, ichimlik, kiyim-kechak, turar joy, jinsiy aloqa hamda shularga erishish uchun bir-birlariga yordam berish bilangina cheklangan odamlardir 1 . Johil shahrlardan yani biri ayrboshlovchilar shahri dir. Ayirboshlovchilar shahrining aholisi — to’qchilik va mol-dunyoga erishuvda bir-birlariga o’zaro yordam berishni hayotning asosiy maqsadi deb biladilar. Johil shahrlardan yani biri razolat (tubanlik) va badbaxtlik shahri dir. Bunday shahar aholisi faqat yeyish, ichishdan, jinsiy aloqadan huzur-halovatga erishishga, hissiy lazzatlar, ishrat, kayf-safoning barcha turlariga intiladilar. Forobiy johil shahrlardan yani biri sifatida yevroparastlar shahri ni keltiradi. Bunday shahar aholisi o’zaro bir-birlarini maqtashni, ko’kka ko’tarishni yaxshi ko’radilar. Ularni o’zga xalqlar so’zda ham, ishda ham ulug’lashlarini istaydilar. Bir – birlarining oldida yoki begonalar ko’ziga ulug’vor, shon-shavkatli bo’lib ko’rinishni xohlaydilar. Forobiy shunday shaharlarga namuna sifatida butun dunyoni bosib olishga intilgan Rumo (Rim) imperiyasi poytaxti keltirib o’tadi. Johil shahrlardan yani biri amalparastlar, hokimiyatparastlar shahri . Bunday shahar aholisi - barcha xalqlar ularga bo’ysunishini, o’zlari hech kimga bo’ysunmaslikni xohlaydilar. Ularning fikru – zikri g’alabalar, futuxatlar nashidasini surishga qaratilgandir. Bunday shahar (davlat)larga biz hozirgi kunda dunyoni boshqarishga intilgan AQSH, Rossiya, Yevropa davlarini kiritishimiz mumkin. Johil shahrlardan yani biri shahvatparastlar shahri . Bunday shahar aholisining har biri ehtiroslari tizginini jilovlamay, istalgancha shahvat nafslarini, tuban mayllarini qondirishga intiladi. Jaholatdagi shaharlarning hokimlari ham xuddi shu shaharlar aholisi kabidur. Ular o’zi hukmronlik qilgan shaharlarda yuqorida sanab o’tilgan shaxsiy istaklarini tinimsiz qondirishga intiladilar. 1 Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nashriyoti, Toshkent, 1993 Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.46 Jaholatdagi shaharlar aholisining mashg’ulotlari ham yuqorida aytilgan maqsadlarga xizmat qiladi 1 . Agarki e’tibor bersak, tilimizda halollik va nopoklik haqidagi ibratli hikmatlar bilan birga, «Yo‘lini topibdimi, qandini ursin», «Uzumini yeng-u, bog‘ini surishtirmang» degan maqollar ham borligidan ko‘z yumib bo‘lmaydi. Albatta, bunday maqol-matallar bejiz paydo bo‘lmagan, ular ham ma’lum bir haqiqatning ifodasi. Binobarin, biz hayotning ma’no-mazmunini shunday tushunib, shu asosda yashashga intiladigan kishilar ham borligini inkor etolmaymiz 2 . Lekin, mening nazarimda, bunday gaplar odamning boylik va mol-dunyoni qanday yo‘llar bilan topayotganiga loqayd va beparvo qaraydigan, manfaatparast shaxslar tomonidan to‘qib chiqarilganlek tuyuladi. Ularning fikricha, inson o‘z boyligini peshona teri to‘kib, Olloh bergan aql-idrok va tafakkurini ishlatib topyaptimi yoki qing‘ir-qiyshiq, harom-xarish yo‘llar bilan orttiryaptimi — bu go‘yoki hech kimni qiziqtirmasligi kerak. Shu bois biz ma’naviyat haqida fikr yuritar ekanmiz, bu masalani atroflicha va chuqur tahlil etishimiz, uning faqat o‘zimizga ma’qul, ijobiy tomonlari bilan cheklanib qolmasdan, ana shunday murakkab jihatlarini ham nazardan chetda qoldirmasligimiz lozim. Lo‘nda qilib aytganda, bu o‘rinda gap bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan, bir- birini inkor qiladigan ikki xil hayotiy qarash haqida bormoqda. Birinchisi — o‘z nonini halol mehnat bilan topadigan, xolis va ezgu ishlar bilan el-yurtga naf yetkazadigan, tiriklik mazmunini teran anglab, nafaqat bugungi hayot lazzatlari, balki oxirat haqida, uning obod bo‘lishi haqida o‘ylab yashaydigan insonlarga xos hayotiy qarashlar. Ikkinchisi — bunga mutlaqo qarama-qarshi bo‘lgan yondashuv, ya’ni, hayotning ma’no-mazmuni haqida bosh qotirmasdan, bunday savollar bilan o‘zini qiynamasdan, faqat nafs qayg‘usi va o‘tkinchi hoyu havasga, huzur-halovatga 1 Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nashriyoti, Toshkent, 1993 2 Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. Toshkent, O’zbekiston, 2008 Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.47 berilib, yengil-yelpi umr kechiradigan, o‘zining ota-ona va farzand, el-yurt oldidagi burchiga umuman befarq bo‘lib yashaydigan odamlarning fikr-qarashlari. Mana shunday ikki xil dunyoqarash asosida paydo bo‘ladigan og‘ir savollar odamzot ongli yashay boshlagan zamonlardan buyon uni o‘ylantirib, qiynab keladi 1 . Benomuslar shahri ning odamlari fozillar shahri odamlariday baxt- saodatni, haq-taoloni, u yaratgan hilqatlarni, aqlni va boshqa narsalarni biladilar, va ularga ishonadilar, ammo ularga amal qilmay, yuqorida aytganimiz jaholatdagi shaharlarning aholisiga o’xshab yashaydilar. Beqaror shahar . Bunday shahar aholsining nazariy qarashlari va amaliy ishlari avvallari fozillar shahri aholisining qarashlari va ishlariga o’xshash bo’lgan, ammo keyinchalik bu yurtga begona g’oyalar asta kirib olib, uning aholisi qarashlarini butunlay o’zgartirib yuborgan. Adashgan shahar aholisining fikricha, baxt-saodatga faqat o’lgandan keyin yetishish mumkin. Ammo, bu shahar xalqining Alloh-taolo azza va jalla haqida, uning yaratgan hilqatlari va faol aqlga doir fikr-mulohazalari, tasavvurlari shu qadar chalkashib ketganki, bunday tasavvurlar halol yashash uchun asos bo’lolmaydi, bu (chalkash) tasavvurlar Alloh yaratgan hilqatlarning suvratlarini ham aslini ham aks ettirmaydi 2 . Bunday shaharning birinchi boshlig’i o’zini ilohiy nur sohibi qilib ko’rsatadi, ammo aslida bunday emas; u o’zining ilohiyligini isbotlash uchun aldov, riyo, kibru-havo bilan ish tutadi. Bunday shaharlarning hokimlari fozillar shahri hokimlarining teskarisidir. Shaharni boshqarish usullari ham mutlaqo qarama-qarshidir. Bu fikr shu shaharlar aholisiga ham taalluqlidir. Fozii shaharlarning bir-biriga izdosh bo’lgan imom- boshliqlari yagona abadiy boshliqning yagona ruhini mujassam etadilar. Mabodo bir zamonda ko’pchilik shunday shaharlarning hokimlari yashasalar ular ham birgalikda yagona abadiy hukmdorni, ularning ruhlari esa yagona abadiy hukmdor 1 Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. Toshkent, O’zbekiston, 2008 2 Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nashriyoti, Toshkent, 1993 Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.48 ruhini mujassam etadilar. Fozillar shahri odamlaridan ba'zilari hamma uchun mushtarak — umumiy bo’lgan bilimlarni o’rganib ish yuritadilar, ba'zilari esa faqat muayyan mavqedagi odamlar bilishi zarur bo’lgan bilimlarni o’rganish va ish yuritish bilan shug’ullanadilar. Bu odamlarning har biri, shunday umumiy va xususiy bilimlar va faoliyatiar orqali saodatga erishadilar. Har bir shaxs baxt – saodatga eltuvchi faoliyat bilan qancha uzoqroq va avvalgidan yanada yaxshiroq shug’ullanaversa uning ko’ngli, ruhiy holati ham shunga muvofiq komilroq, fozilroq bo’lib boradi 1 . Forobiy jaholatdagi va adashgan shaharlar ahli qarashlari haqida so’z yuritib shunday yozadi, “ Aholilarining diniy e'tiqodlari xurofiy, xato dunyo-qarashlarga asoslangan shaharlarni jaholatdagi yoki adashgan shaharlar deymiz”. Ularning ba'zilari bunday fikrlashadi: ba'zi mavjudotlar bir – biriga qarshidir va bir-birlarini yo’q qilishga intiladilar. Mazkur mavjudotlarning har biri yashash sharoitida shunday quvvat maxfuzga egaki, shu narsa vositasida u qarama – qarshi mavjudotdan o’zini himoya qiladi va o’z zotini yo’qolib ketishdan asrab qoladi. U, yashash sharoitida yana shunday quvvatga egaki, shu narsa vositasida u o’ziga qarshi narsani yo’qotib, o’rnida o’ziga o’xshash mavjudotni paydo qiladi. Va nihoyat, unga shunday bir qobiliyat beriladiki, shuning yordamida u turli narsalardan foydalanib, yashash uchun doimiy yaxshi sharoit vujudga keltirishga intiladi. Mazkur mavjudotlarning ko’pchiligi o’zlariga ato etilgan qobiliyat tufayli qarshi ish ko’ruvchi (tug’dirgan mashaqqatlarni) yengib o’ta oladilar. Shu tarzda olamdagi har bir mavjudot o’ziga qarshi va umuman boshqa mavjudotlarni yo’qotib, o’z yashash sharoitini yaxshilashga intiladi. Bizga shunday ko’rinadiki, olamdagi barcha mavjudotlar faqat o’z yashash sharoitlarini yaxshilash uchun, o’ziga foyda keltirmay zarar keltiradigan boshqa barcha mavjudotlarni yo’qotish uchun, faqat o’zining yaxshiroq yashashini ta'minlash uchun dunyoga kelgan. Biz hayotda juda ko’p hayvonlarga tashlanib, o’zlariga tuzukroq foyda chiqmasa ham ularga zarar yetkazish va yo’q qilish uchun hamla qiladigan juda ko’p hayvonlarni 1 Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nashriyoti, Toshkent, 1993 Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.49 ko’ramiz. Go’yo ularning har biri dunyoda faqat o’zi yashashi kerakday, boshqa mavjudotlarning yashashi unga zarar keltiradiganday, shu hayvon borligining o’zi uning uchun zararday, tabiatda boshqalarni yo’q qilishga intiluvchi hayvonlarni uchratamiz. Mabodo, biror mavjudot boshqa mavjudotlarni yo’q qilishni ko’zlamaganida ham, o’z foydasi uchun ularni qiynab ishlatishga intiladi. Ba'zi navdagi mavjudotlar boshqa navdagi mavjudotlar bilan xuddi shunday munosabatdadirlar. Hatto bir navdagi mavjudotlar o’zaro ham shunday munosabat- dadirlar. Bu mavjudotlar shunday yaralganki, doimo bir-biriga qarshi kurashib, bir- birlariga dushmanlik qiladilar. Eng kuchlilari boshqalariga nisbatan mukammalroq tuzilgan bo’ladi. G’olib kelganlar ham bir – birini yo’qotishga urinadilar, go'yo boshqa mavjudotlar nomukammalday, ularning borligi bularga zarar keltiradiganday, yoxud boshqalar ularga faqat (qulday) xizmat qilish uchun yaralganday, barchasi bir – birini ezib ishlatishga intiladi. Mana shu hodisalarda hech bir tartib, izchillik yo’q, deb o’ylashadi; mavjudotlarning shu fe'1 – atvorlarida turli darajalari yo’q deb o’ylaydilar: bu mavjudotlarning turli xususiyatlari ularning o’z fe'1-atvoridan kelib chiqmasdan, tartibsiz yuzaga chiqaveradi, deb o’ylaydilar. Biz kuzatgan ma'lum mavjudotlarda ham shu va shunga o’xshash hodisalarni ko’ramiz. Ba'zilarning o’ylashicha, mavjudotlarning tug’ma fe'l – atvori shunday. Bu mayjudotlar o’zlarining aqlsiz yoxud aqlli hayvonlarga o’xshash tabiatlariga ko’ra, o’z bilganlaricha, erkin holda harakal qiladiiar. Shundaylarning fikricha (tabiatan) shaharlar bir biriga qarshi kurashishlari, o’zaro dushmanlik qilishlari zarur. Ularning (fazilatlik) darajalari yo’q, birlari boshqalariga nisbatan hurmatga sazovorroq emaslar, ularning xatti-harakatlarida izchillik, tartib yo’q, deb o’ylaydilar. Ular har bir odam o’zidagi barcha noz-ne'matlardan o’zi foydalanishi, shaxsiy manfaati uchun boshqalarga qarshi kurashishi kerak, eng baxtli odam shu kurashda dushraanlarni yengib chiqqan odamdir, deb o’ylaydilar. Mana shu (sabab)larning hammasi tufayli ko’pchilik shahariarda jaholatdagi shaharlar aholisining qarashlariga xos fikr-aqidalar kelib chiqadi. Ba'zilar, odamlar o’rtasida tabiiy yoki ixtiyoriy bog’lanishlar yo’q, har bir odarni o’z manfaati uchun Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.50 boshqalarning manfaatiga zarar etkazishi, biri boshqasiga begona bo’lishi zarur, mabodo ular birlashsalar ham zarurat, majburiyat tufayli birlashadilar, o’zaro murosaga kelishsalar harn faqat biri g’olib chiqib, boshqalari mag’lub bo’lganida kelishadilar, deb o’ylaydilar. Bunda ular tashqaridan ta'sir etuvchi bir kuch tazyiqida o’zaro kelishuvga majbur bo’ladilar, agar ana shu kuch yo’qolsa kelishuv ham yo’qoladi, yana begonalashuv paydo bo’ladi va ular tarqalib ketadilar, deb hisoblaydilar. Insoniyatga xos hayvoniy aqidalardan biri mana shu aqidadir. Boshqa ba'zilar esa, odamlar ayrim holda yashaganlarida yordamchilar va xizmatchilarsiz o’zlarining hayotiy ehtiyojlarini qondirolmagani uchun, shularning g’amxo’rligisiz yashay olmaganlari uchun birlashib yashash foydalidir, deb o’ylaydilar. Ba'zilar fikricha, bunday birlashuv majburlash, zo’rlik ishlatish bilan amalga oshadi, yordamchilarga ehtiyoji bor odam boshqa odamlarning bir guruhini o’ziga bo’ysundiradi va o’sha guruhni o’zi uchun ishlatadi. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.51 2. Yosh rahbar kadrlarni ma’naviy tayyorlashda “Fozil odamlar shahri” asarining o’rni va ahamiyati. Shar q Uy g’ onish davrining y еtuk q omusiy olimi, faylasuf Abu Nasr Forobiyning davlat va h u q u q h a q idagi ta'limoti u q oldirgan ilmiy mеrosning mu h im y o’ nalishlaridan biridir. Mutafakkirning jamiyat va davlatshunoslik sohasidagi qarashlarining shakllanishi va rivojlanishi u yashab, ijod qilgan davr – O’rta Osiyo hududlarining arab xalifaligiga bo’ysundirilgan davrlariga to’g’ri kеladi, hamda o’sha vaqtdagi kishilik jamiyatining ijtimoiy, siyosiy, huquqiy va ma'naviy rivojlanishi muammolarini o’zida aks ettiradi. Shunisi diqqatga sazovorki, bu Sharq olimining ko’pgina fikrlari bugungi kunda ham o’z dolzarbligini yo’qotgani yo’q. Ayniqsa, turlicha tarixiy davrlarda o’ziga xos tarzda talqin qilinishi mumkin bo’lgan qator muhim fikrlar mavjud. Forobiy davlatni har tomonlama yеtuk o’zida eng yaxshi insoniy fazilatlarni jo qilgan kishilar yordamida idora etish zarurligini qayd etadi. Shuningdеk, u har tomonlama yеtuk aholini ilm-ma'rifatga olib boruvchi idеal jamoa haqidagi hayolotini olg’a suradi. Forobiy davlatni boshqaruvchi Ollohdan boshqa hеch kimga bo’ysunmasligi kеrak, u tabiatan o’n ikkita xislat – fazilatni o’zida birlashtirgan bo’lishi zarur, dеydi va ularni birma-bir sanab ko’rsatadi 1 . Abu Nasr Forobiy e’tiqodicha, «O’zida o’n ikki tug’ma xislatlarni birlashtirgan inson axloqli bo’la oladi», - deydi 2 . Bu xislatlar majmuasi fozil inson kontsеptsiyasiga asos bo’ladi. Birinchidan , bunday odamning barcha organlari shu darajada taraqqiy etgan bo’lishi kеrakki, u bu organlari bilan bajarmoqchi bo’lgan ishlarini osonlik bilan bajarsin; Ikkinchidan, barcha masalani tеzda anglaydigan, so’zlovchining maqsadi va aytilgan fikrining chinligini tеzda payqay oladigan bo’lsin; Uchinchidan , xotirasi juda baquvvat bo’lsin; 1 Muhiddinova F. “Forobiy siyosiy – huquqiy ta’limotida qonun va qonunchilikni takomillashtirish konsepsiyasi”. Toshkent,2005, 55-bet 2 Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nashriyoti, Toshkent, 1993, 159-160-betlar Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.52 To’rtinchidan , z е hni o’tkir bo’lsin; B е shinchidan , so’zlari aniq bo’lsin, fikrini ravon va ravshan bayon eta olsin; Oltinchidan , bilish va o’qishga muxabbati bo’lsin; Yettinchidan , ovqatlanishida, ichimlik ist е 'mol qilishda ochko’z bo’lmasin, qimor o’ynashdan yiroq bo’lsin; Sakkizinchidan , haqiqatni haqiqat tarfdorlarini s е vadigan bo’lsin; To’qqizinchidan , ruhi g’ururli va o’z vijdonini qadrlaydigan bo’lsin; O’ninchidan , dirham dinar va shu kabi turmush bid'atlariga jirkanish bilan qarasin; O’n birinchidan , o’z tabiati bilan adolatli va adolat uchun kurashuvchilarni s е vadigan, adolatsizlik va jabr zulmga kurashuvchilarni s е vadigan bo’lsin; O’n ikkinchidan , adolatli bo’lsin, l е kin qaysar bo’lmasin, adolat oldida qaysarlik qilib, o’zbilarmonlikka b е rilmasin. Forobiy ana shu fazilatlarning hammasi bir kishida bo’lmasligini hisobga olib, davlatni bir kishi emas, balki bir n е cha kishi boshqarishi k е rak, d е gan fikrni olg’a surgan. Shuningd е k, Forobiy adolat tamoyillari, fuqarolarning o’zaro t е nglik va umumiy baxtiyorlikni amalga oshirish zaruratini hukmdorning quyidagi 6 ta xislat va sifat ko’rsatkichlariga bog’liqligini alohida ta'kidlaydi: - birinchisi, donishmandlik; - ikkinchisi, avvalgi imomlar o’rnatgan qonunlar va tartiblarni xotirada yaxshi saqlab qolish va ularga amal qilish uchun quvvati hofizga ega bo’lish; - uchinchisi, agar avvalgi imomlar davridan biror (yoki bir qancha) sohaga taalluqli qonun qolmagan bo’lsa, bunday qonunni o’ylab topish uchun ijod, ixtiro qilish quvvatiga ega bo’lish; - to’rtinchisi, hozirgi haqiqiy ahvolni t е z payqab olish va k е lgusida yuz b е radigan avvalgi imomlar ko’zda tutmagan voqеalarni oldindan ko’ra bilish uchun bashoratgo’ylik xislatiga ega bo’lish. Bu xislat unga xalq farovonligini yaxshilash yo’lida k е rak bo’ladi; Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.53 - b е shinchisi, avvalgi imomlar o’rnatgan qonunlarga, shuningd е k, avvalgilaridan ibrat olib, o’zi to’qib chiqargan qonunlarga xalq amal qilishi uchun so’zlash - notiqlikka ega bo’lishi; - oltinchisi, zarur hollarda harbiy ishlariga mohirona rahbarlik qilishi uchun y е tarli jismoniy quvvatga ega bo’lish, ham jang qilishni, ham sarkarda sifatida janggu-jadalga rahbarlik qilish uchun harbiy san'atni yaxshi bilishi kerak, - deydi Forobiy 1 . Abu Nasr Forobiy kimlar rahbarlik qilishga munosib bo’lishi mumkin degan masala xususida o’z fikr – mulohazalarini davom ettirib, ta’kidlaydiki, mobodo shu olti xislatning barchasini o’zida jamlagan bir odam topilma-sa, fozillar shahriga rahbarlikka ana shunday fazilatli ikki kishini (biri – donishmand, ikkinchisi qolgan xislatlar sohibi bo’lsa) qo’yish zarur. Agarda qayd etilgan xislatlar bir emas, bir necha kishilarda bo’lsa (ya’ni, birida u, ikkinchisida bu, uchunchisida yo to’rtinchisida boshqa xislatlar mujassam bo’lsa), yana shu fozil insonlar guruhini yurt rahbarligiga ko’tarish ma’qul deb maslahat beradi. Uning fikricha, ana shu guruh insonlar hamjihat bo’lib, o’zaro bamaslahat, kelishib ish tutsa, shahar yaxshi boshqariladi, har bir fozil hokim bo’lishi mumkin. Lekin, fozillar shahriga hokimlik qilayotgan kishilar barcha zarur xislatlarga ega bo’lsa- yu, ammo, donishmandlik bo’lmasa, fozillar shahri yaxshi hokimsiz qoladi, bunday shahar halokatga yuz tutadi 2 . Shunday qilib, Abu Nasr Forobiy rahbar uchun eng muhimi – bu donishmandlik degan g’oyani hamma fazilatlardan ustun qo’yadi. U o’z zamonasining hokimi, imomi, boshlig’i, rahbari barcha kishilardan har jihatdan mukammal, komil inson bo’lishi kerak deb hisoblaydi. Faqat shunday inson bosh – qosh bo’lgan, rahnomalik qilayotgan shahargina chinakam fozil kishilar shahri bo’lishi mumkin. 1 Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nashriyoti, Toshkent, 1993,160-bet 2 E.Xoliqov, X.J.Xudoyqulov, M.Q.Isoqov “O’zbek g’ururi – uning odobi”. Toshkent, “Fan” nashriyoti. 2008, 238- b Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.54 Abu Nasr Forobiyning rahbar va rahbarlik haqidagi bu fikr – mulohazalari uzoq yillar davomida ko’pchilik podsho, xon, amir, sulton, bek, hokimlar uchun bir uslubiy qo’llanma, dasturulamal bo’lib kelgan bo’lsa ajab emas. Ko’rinadiki, fozillar shahri hokimi ham jismoniy, ham ma'naviy jihatdan mukammal, qobiliyatli, har tomonlama y е tuk bo’lishi bilan bir qatorda dono ham bo’lishi zarur. «Dono bo’lmasa, fozillar shahri yaxshi hokimsiz qoladi, bunday shahar halokatga yuz tutadi, fuqarolari esa jabr-zulmga mubtalo bo’ladi», d е ydi Forobiy. Insonlarda adolat, vijdon, or – nomus, insonparvarlik, vatanparvarlik kabi ko’plab ajoyib his – tuyg’ular rivojlangan. Qisqasi, insonning komil, yetuk, barkomol bo’lib yetishishida milliy qadriyatlarning ta’siri benihoya kattadir. Abu Nasr Forobiy bu hususda shunday deb yozgan: “Kishilar tug’ilganida kamolotli bo’lib tug’ilmaydi, ularning orasida aslidafarqlar bo’lmaydi, xulqi, faoliyati, hayoti istagancha bo’labermaydi. Bular keyinchalik o’zgaradi, ya’ni jamiyat orasida o’sa boshlagandan keyin, bu yerdagi qarama – qarshiliklarni o’ziga singdira boshlaydi, har xil mushkulotlarga duchor bo’ladi. Uning adolatga yaqinligi yoki uzoqligi xulqiga, yashagan jamiyatiga bog’liq 1 . ” Abu Nasr Forobiyning fozil jamoa haqidagi ta'limoti, uning komil inson haqidagi g’oyalari bilan uzviy bog’langan. Umuman olganda fozil jamiyat-komil inson, baxt-saodat, o’zaro yordam, dono boshliq, t е nglik haqidagi g’oyalari o’z davri uchun hayoliydir. Abu Nasr Forobiy fozil jamiyat va fozil shahar shunday bo’ladiki, shu mamlakatning aholisidan bo’lgan har bir odam kasb-hunar bilan shug’ullanadi, ular orasida yaxshi odatlar, zavq-lazzatlar paydo bo’ladi. Fozil jamoani boshqaruvchi podshoh doimo g’amxo’r bo’lishi, o’z manfaatidan boshqalar manfaatini yuqori qo’yishi zarur 2 . 1 I.Xoliqov, M.Sobirova, M.Rustamov. Ma’naviyatning axloqiy asoslari. Toshkent – 2013, Nizomiy nomidagi TDPU Rizografida nashr qilindi. 83 – b 2 Haydar Aliqulov.“Falsafiy meros va ma’naviy – axloqiy fikr rivoji”, Toshkent. 2009. Falsafa va huquq institute, 34 – 36 – betlar Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.55 Abu Nasr Forobiy fikricha davlatni boshqarish ikki xil bo’ladi. Insonlarni haqiqiy va hayoliy, soxta baxtga eltuvchi davlat tuzish, davlatni boshqarish san'ati va boshqarishning umumiy qonunlariga binoan nazariy bilim va talablarga asoslanadi. Abu Nasr Forobiy din erkinligi tarafdoridir. Abu Nasr Forobiy davlatni boshqaruvchisining zaruriy fazilatlaridan biri, mulohazali bo’lish, adolatparvar, kamtar, haqiqatgo’y va aql bilan ish ko’rishdir. Abu Nasr Forobiy inson aqlining bilish qobiliyatlarini aniqlashga intiladi. Rahbarda bilishi zarur bo’lgan q oida va axloqiy hislat lar haqida Farbiy quydagilarni alohida zikr etadi. - Shahar (davlat) tartibotida eng asosiy narsa mulk, noz-nе'matlarni to’g’ri taqsimlashdir; ko’pchilik odamlarning ishi jo’nlashib, bеma'nilashib kеtmasin, zarur narsalarning ozayib kеtishi odamlarni faqir ahvolga solib qo’ymasin. - Avvalo yеr va joylarning miqdori, kеyin ularning egalari va tutgan o’rinlari, so’ngra nihoyatda zarur narsalar bo’lgan oziq-ovg’at ekiladigan yеrlar, saroylar va shaxsiy uylarning miqdori hisobga olinishi kеrak. - Taqsimot ishiga hokimlar g’oyat katta e'tibor bеrishi kеrak. Bu qiyin, lеkin juda zarur ish. - Bolalar, o’smirlar hamda johil odamlarni boshqarishga katta e'tibor bеrishlari kеrak. - Mulkni oshirish masalalsiga katta e'tibor bеrish kеrak. Mulkni bеfoyda jamg’arishdan farqli ravishda mulk egasi bo’lishi yomon odat emas, chunki mulk halollik bilan to’planadigan bo’lsa, qashshoqlikda yashashga qaraganda badavlatlik afzal, boshqalarga zarar еtkazmaslik ham mol-mulk orttirishning muhim yo’lidir. Sayohat va tijorat ham mulk ortirishning muhim yo’lidir. Tarbiya va qonunlarning maqsadi - odamlarni yomon ishlardan tiyishdir. - Hokim faqirlar va boylarga bir xil e'tibor bеrishi,ularning ruhlarini tuzatuvchi va yaxshi qonunlar yaratishi lozim. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.56 - Rahbar yana og’irlik o’lchovi, don-dun va shunga o’xshash narsalar o’lchovi haqida ham hech kimga zarar kеltirmaydigan savdo haqida qonunlar chiqarishi kеrak. - Hokimlar va hokimiyat tabiiy tartibga kеltirilishi zarur, bunday tartib bo’lmagan taqdirda davlatda ham tartib bo’lmaydi. - Hokimlar va hokimiyat o’rtasida tartib bo’lmasa, ko’p o’tmay ular masxara bo’ladilar va davlat inqirozga yuz tutadi. - Hokim va hokimiyatga hayot tajribasiga ega xushxulqli odamlarni jalb etish kеrak, ammo aslo bu ishga go’l va johil odamlarni qo’shmaslik darkor. - Hokimiyat kеngashlari o’tkazilayotganda vazirlar, savdogarlar va mansabdorlarning bajarayotgan ishlariga, ularning o’zaro munosabatiga ahil yoki noahil ekanliklariga katta e'tibor bеrish zarur va shu yo’l bilan birga shahar (davlat) aholisining yaxshi fazilatlarini e'tirof qilib, rag’batlantirish kеrak. - Fazilatni qabohatga almashtirgan o’jar odamlarga qarshi hokimlar kurashsagina ma’qul tartib bo’lishi mumkin. - Hokim tartib o’rnatishda do’stlikni paydo qiluvchi tеnglikka e'tibor bеrishi,ularning har ikkalasi ham tartib o’rnatishda katta ta'sir kuchiga ega ekanligini hisobga olishi kеrak. Tеnglik odamlarning har biriga ato etilgan, o’zi munosib bo’lgan mavqе'dir. Bu tеnglikdan muhabbat va do’stlik tug’iladi. - Agar yashash uchun bеriladigan mablag’ odamlarning harajatiga to’g’ri kеlmasa, turli noma’qulliklar ro’y bеradi. Bu burilish eng qiyin ishdir. Kimda kim o’z ixtiyorida bo’lgan mulkni foyda chiqarish uchun muomalaga qo’shmay, o’zi uchun jamg’arsa, juda katta zarar kеltiradi. Hokimlar bunday odamlarni nazorat qilishlari (mulkni ishlatmay jamg’arishlarni) man etishlari va boylikni sovurishlariga yo’l qo’ymasliklari kеrak. O’zlaridagi mablag’laridan ortiqcha sarflaydiganlarning illatlari davlatga g’oyat katta kulfat va zarar kеltiradi. - H okimlar, r ahbarlar va mansabdorlar qonunlar va saltanatni h imoya qiluvchilardir. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.57 - Hokimlar suv masalasiga ham e'tibor bеrishlari kеrak, chunki shahar, (davlat) aholisi uchun suv manbalarini tartibga solmay turib, hayot kеchirishlari mumkin emas. - Qonun chiqaruvchilar va hokimlar suv muammosiga daryolarning o’zaniga katta e'tibor bеrishlari zarur. - Soli q lar masalasi ham hokim va qonun so h iblari boshqarishi zarur bo’lgan masaladir. - Eng katta jinoyat r ahbar shaxs tomonidan qilingan jinoyatdir. Bunday h olatda boshqa hokimlar uni tarbiyalash va ta'sir o’tkazish choralarini ko’rishlari kеrak. Agar bunga e'tibor bеrilmasa, bunday jinoyatlar shahar (davlat) illatlarining ko’payishiga va shaharning (davlatning) inqiroziga sabab bo’ladi. - Hokimlar o’z ishlariga bеparvo bo’lishlari mumkin emas. - Odamlar hokimlar ko’rsatgan to’g’ri yo’ldan borishlari va qonunlarning tuzilishi, hamda mohiyati ularda qarab uyg’otmasligi uchun sohibi qonunlar hokimlarni, odamlarni boshqarishga o’rgatishlari lozim. - Ota-ona va hokimlarni mеnsimaydiganlarni jinoyatchilarday jazolash zarur. Hokimiyat vakillari bunday ishlarni o’z zimmalariga, olib, jinoyatchilarni ularning jinoyatlariga qarab, tayoq bilan urib, yoki jarima solib, yo qatl etib jazolashlari kеrak 1 . Inson, Forobiyning fikricha, o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga munosib va ulug’vor vositalar yordamida erishmog’i lozim. Yillar o’tishi davomida insonda hayotiy tajriba to’plana boradi va shuning uchun qonunlarni o’rnatishning asosiy ob'еkti yoshlar bo’lmog’i lozim. Forobiy fikricha, ehtiyojlar o’z vaqtida anglab yеtilishi kеrak va ularga «sovuq mulohaza» bilan yondashmoq lozim. Pеdagogik ta'limot va ta'lim tizimining rivojlanishi ana shu masalalardan kеlib chiqadi. Ham qonunshunoslar, ham tarbiyalanuvchilar bir- birlari bilan chambarchas holatda harakat qilishlari kеrak. qonunshunos hamisha tanqidni ochiq va munosib tarzda qabul qilishga tayyor bo’lishi kеrak. Tarbiya 1 Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nashriyoti, Toshkent, 1993 Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.58 jarayonida uzilishlar, tanaffuslar bo’lmasligi lozim, aks holda yoshlik paytda ta'lim-tarbiya ko’rmagan kishini kеyinchalik qonun bilan tarbiyalash o’ta mushkul. Qonunlarning bajarilishini muntazam nazorat qilib turmoq lozim. Forobiy qonunshunoslar (ustozlar, o’qituvchilar, tarbiyachilar, siyosiy yеtakchilar, rahbarlar va boshqalar)ga nisbatan qattiq talablar qo’yadi. Qonunshunoslar pеdagogikaning barcha oliy qoidalarini egallagan, so’z san'atini puxta bilgan bo’lishi, auditoriyaning salohiyatini chamalay oladigan va shunga ko’ra ma'ruza qiladigan sinchkov murabbiy bo’lmog’i lozim. Agar kishilar qonunlarning mohiyatini tugal anglay olmasalar, ulardan voz kеchish xavfi tug’iladi. Qonunshunos har qadamda hayotdan saboq olmog’i, har tomonlama mustaqil fikr yuritish aobiliyatiga ega bo’lmog’i kеrak. Uni odatlar va e h tiroslar yoki boshqa hukmdor boshqarishi kеrak emas. Forobiy fikricha, bu holatda boshqa hukmdorning hukmronligi qonuniy bo’lsa-da, ana shu oliy taxtga hamisha ham sahovatpеsha hukmdor kеlishiga hech kim kafolat bеra olmaydi. Tarbiya borasida Forobiy oilaning, jumladan, otaning rolini alo h ida ta'kidlaydi. Aynan bolalikda oilada ijtimoiy qonun-qoidalarga munosabat shakllanayotgan paytdan boshlab ijtimoiy huquqiy madaniyat asoslari yaratiladi. Forobiy siyosiy-huquqiy tarbiyaning asosiy katеgoriyasi sifatida: aql, aqlga intilish, tarbiyalilik, adolatparvarlik, fozillik, botirlik kabilarni ilgari suradi. Aql – bu saxovatdir. «Tarbiya aqlni paydo qiladi, - dеydi Forobiy, - kimda tarbiya bo’lmasa, qusurlarni ijobiy xususiyat sifatida qabul qiladi, tarbiyali kishi bo’lsa, faqat fozillikni ulug’laydi. qonun saxovat tomon yo’ldir, shu tufayli tarbiyani mustaqkamlash uchun barcha imkoniyatlarni safarbar qilish lozim 1 ». Forobiyga ko’ra, siyosiy-huquqiy munosabatlar tizimida tarbiya baxt va fozillikka erishishning asosiy omilidir. Eng avvalo, hukmdorning o’zi tarbiyalangan bo’lishi kеrak, aks holda davlat yoki shahar tanazzulga yuz tutadi. Ushbulardan kеlib chiqqan holda, Forobiyning fikriga ko’ra, tarbiya jarayonida ayrim majburlash usullari, xususan, ishontirish yoki manfaatdorlikni 1 1 Ал-Фараби. Историко-философские трактаты. С.165. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.59 uyg’otish kabilardan foydalanish ma’qul. Aks holda jamiyatda qullarcha bo’ysunish holati paydo bo’ladiki, bu ham oxir oqibatda jamiyatni еmirishga olib kеladi. Inson madaniyati fozillikning uch turi bo’lgan muhabbat, tarbiya va aqlga tayanadi. Bu g’oyalarning barchasi nafaqat «Aflotun «Qonunlari»ning mohiyati» asarida, balki «Fuqaro siyosati», «Davlat arbobining tuzuklari (aforizmi)», «Fozil shahar aholisining qarashlari» kabi asarlarida ifodalangan. Tarbiya insonning ijtimoiy jihatdan o’z-o’zini anglashi uchun asos bo’lib xizmat qilishi kеrak. Forobiy fikriga ko’ra, kishilarda tug’ma qusurlarning bo’lishi mumkin emas yoki ta'lim-tarbiya bеrishning imkoniyati bo’lmagan kishilar mavjud emas. Shu nuqtai nazardan u tarbiyani majburiy va ixtiyoriy ravishda ikkiga bo’ladi. Ikki xil kishilar borki, ularning ayrimlari ixtiyoriy ravishda qonunga bo’ysunadilar va bundan lazzatlanadilar. Boshqa tur kishilar esa, jazolanishdan qo’rqib, o’z xohish irodalariga qarshi turgan holda qonunlarga bo’ysunadilar. «Fozillik» va «o’z-o’zini tiyishlik» qonunlar va tarbiya ta'sirining natijasidir. H am birinchi, ham ikkinchi holatga to’g’ri kеlmaydigan kishilar shahardan q uv g’ in qilinadilar. Forobiyning qonunga bo’ysunish va axloq borasidagi fikrlari ham diqqatga sazovordir. Ulug’ narsalarga va ehtiroslarni bo’ysundirishga intilgan kishi ahmoqona ishlar bilan shu g’ ullanmaydi. Axloqiy fozillik, Forobiy fikriga ko’ra, yillar davomida shakllanadigan odatdir. Bu adolat, donishmandlik, mardlik va hokazolarga bo’lgan odatlardir. «Agar insonda tug’ma kibr-havo va takabburlik kabi xususiyatlar bo’lmasa-da, baribir u o’z qalbini mashq qildirishi kеrak, chunki insonda o’z sеvikli kishisining ko’pgina jinoyatlarini sеzmaslik singari tug’ma xususiyat mavjuddir 1 ». Bu yеrda Forobiy insonning o’z hislarini tuta bilishi, hissiyotni aqlga bo’ysundirishi, bir so’zlilik haqida fikr yuritadi. Insondagi h issiyotni tuta bilish q obiliyati uning fazilati sifatida ulug’lanishi kеrak. Forobiy jamiyatda qonun ustuvorligiga erishish uchun huquq va huquqiy tarbiyaga katta ahamiyat bеrgan mutafakkirdir. Chunki aynan huquq va huquqiy 1 1 Ал-Фараби. Историко-философские трактаты. С.165. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.60 tarbiyada ijtimoiy taraqqiyot, iqtisodiy va ma'naviy muvaffaqiyatning asoslari yotadi. Forobiy qonunning ustuvorligi ijtimoiy yuksalishning asosi dеb tasavvur etadi. Forobiyning “Fozil shahar”da hokimga quyilgan eng muhim hislat sifatida adolatli bo’lish kerakligini qo’yadi. Adalot so’zining mazmunida poklik, to’g’rilik, haqiqat, mujassamdir. Insoniyat yaralgandan beri adolatni qadrlab kelgan. Adolat bo’lgan joy gullab – yashnagan, xalq erkin bo’lgan. Adaolat – oyoq osti qilingan joylarda esa razolat hukm surib, jamiyat tubanlikka yuz tutgan. “Adolatning ikki bosh manbai mavjud: birinchidan , hech bir kimsaga ziyon yetkazmaslik kerak va ikkinchidan , jamiyatga naf keltirish zarur” “Adolat g’oyasini rad etib bo’lmaydi; u axloq – odob qonunlaridan, aql – idrok qonunlaridan, omma hayotining o’zidan kelib chiqadi; adolat boshdan oxir hayot ufurib turgan so’zdir ”. “Shubhasiz , hech kim huquq va adolat to’g’risidagi tayyor tushunchalar bilan tug’ulmaydi, biroq inson tabiati shundayki, ma’lum yoshga kelganda bu haqiqatlar tabiiy yo’sunda shakllana boshlaydi. 1 ” Adolat Allohni tanishda, kishilar o’rtasida hukm chiqarganda, oila farzand o’rtasida odillik bilan ish tutishda va boshqa ko’rinishlarda namoyon bo’ladi. Shu o’rinda Arastuning Iskandarga nasihatidagi adolat haqidagi fikrlarni keltirish o’rinlidir. “Bilgilki, adolat buyuk va qudratli xudoning yer yuzidagi o’lchovidir. Uning yordamida zaif bo’lgan haq odam, kuchli bo’lgan nohaqdan o’z haqini oladi. Kimki, Alloh bandalari orasida o’rnatgan ilohiy adolat o’lchovini buzsa va undan chetlashsa, katta nodonliklar qilib, xatoliklarga yo’l qo’yadi. O’z ishlarida ikki sifatni egallashga intilish kerak. Biri, dillarni asir etish. Boshqasi esa ishda sabotli va paysalga solishdan saqlanishdir. Chunki, ishlarni bajarishga fursat topolmay qoladi. Agar uni boshqa kishiga topsharsa, ishi yanada og’irlashib, kattalashib ketadi va keyin uni bajarib bo’lmay qoladi 2 ”. 1 Tafakkur jurnali, Toshkent, G’.G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 1989, 263 – 264 – betlar. 2 Amir Temur Kurogoniy. “Zafar yo’li”. Toshkent, “Fan” nashriyoti. 1992, 10 – bet Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.61 Adolatparvarlik – insondagi o’tkir aql, sof mulohaza, toza ko’ngil, olijanob va mard ekanini ko’rsatib turuvchi dalildir. Dunyoda adolatparvarlikdan ko’ra ko’rkamroq xalq va tabiat yo’q undan ko’ra sharafliroq hislat va iqbol, ta’sirliroq naf qiluvchi narsani topish amri mahol. Adolatli bo’lish so’zida turish, qat’iylik demakdir. Forobiyning fikricha, inson doimo kamolotga intiladi. Lekin u quruq intilish bilangina cheklanib qolmasdan, balki hayotdagi juda ko’p narsalardan foydalanish yo’li bilan yoki shu tabiatda bo’lgan juda ko’p ishlarni amalga oshirish bilan qo’lga kiritiladi. Forobiyning fozil jamoa qurish haqidagi ta’limotiga adolat g’oyasi asos qilib olingan. Unda adolat jamiyatdagi barcha kishilar uchun baxt – saodat eshiklarini ochib beruvchi, barcha uchun kerakli va foydali bo’lgan buyuk ne’mat ekanligi ta’kidlanadi. Uning yuzaga chiqishi uchun muayyan ijtimoiy shart – sharoitlar, eng avvalo, yuksak axloqiy va ma’naviy asoslar ustiga qurilgan fozil jamoa bunyod etilmog’i lozim. Fozil jamoada odamlar faqat sa’y – harakatlari, fazilatli ishlari, hamjihatlik va o’zaro hamkorlik bilan baxtga erishadilar. Demak, adolat fozil hukmdor rahbarligidagi faoliyat natijasida yuzaga chiqadigan ezgu ishlar natijasidir. Forobiyning fikricha, hamma uchun baxt – saodat eshiklarini ochish imkoniyatini vujudga keltirish fozil jamoaning o’z oldiga qo’ygan yuksak maqsadir. Bu maqsadni amalga oshirish uchun donolik va aql – farosat bilan ish olib borishimiz lozim. Fozil jamoaning boshqa nomukammal jamiyatlardan farqi shundaki, uning fuqarolari insonning hayotiga bog’liq bo’lgan fazilatli narsalarga erishish maqsadida bir – biriga ko’maklashadilar, jamiyat hayotida o’zaro ishonch, mehr – muhabbatni qaror topishiga olib keluvchi xatti – harakatlarni amalga oshiradilar 1 . Forobiy adolatning barcha sohalarga tarqalishga zarurligini ta’kidlaydi. Uning fikricha, “adolat – bu avvalombor barcha jamoa a’zolari qaramog’idagi ijtimoiy ne’matlarning (to’g’ri) taqsimotidir, undan tashqari, kishilararo 1 R.Z.Jumayev, C.Mamashoirov, A.Hukumov va b. “Shaxs va Jamiyat”. Toshkent, “O’qituvchi” nashriyoti, 2005, 63- b Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.62 taqsimlangan ne’matlarni saqlab qolish hamdir. Bunday ne’matlar qatoriga farovonlik, boylik, izzat – ikrom, har bir odamning jamiyatda tutgan o’rni va fuqarolarning turmishiga aloqador boshqa ne’matlar kiradi. Chunki jamoa a’zolarining har biri o’zining mehnatiga muvofiq holda bu ne’matlardan tegishli hissasini olishi kerak. Shu bois agar biror kishiga bu ne’matlar kamroq taqsim etilsa, unga nisbatan adolatsizlik bo’ladi sodir bo’ladi” 1 . Ma’lumki, Forobiy dunyoning, shu jumladan, insonning Xudo tamonidan yaratilganligini inkor qilmagan. Ammo inson hech narsaga qodir bo’lmagan, kuchsiz narsa emasdir, u tabiatdigi eng yuqori jonzotdir hamda aql – idroki tufayli dunyoni anglab oladi va o’ziga zarur narsalarni yaratadi, deydi u. Uningcha barcha kishilar bir – biri bilan tug’ulish jihatidan tengdir, ularning taqdiri ko’p jihatdan o’zlariga bog’liq. Biroq atrof – muhit, tarbiya va shaxsning axloqiy kamol topishiga bo’liq holda inson yoki yaxshi, yoki yomon yo’lga kirib ketishi mumkin. Bu ko’p jihatdan tarbiyachilarga va tarbiyaga ma’sul bo’lgan davlat boshqaruvchilariga bo’g’liq. Forobiy ma’rifatli podshoh va davlatda oqil qonun – qoidalarning mavjudligi bilan tabiatan bir xil yaratilgan kishilar har tomonlama kamol tapishi mumkinligiga ishongan. Forobiy o’simliklar, hayvonot olami va kishilar dunyosi bir – biridan tubdan farq qilishini qayd etadi. U o’zining “Falsafaning asosiy g’oyalari to’g’risida” degan asarida insonning muhim fazilati – uning so’zlovchi mavjudot ekanligidir, deydi. Uning fikricha, barcha kishilar tana tuzulishi bo’yicha bir xildir, biroq ular xarakter nuqtai nazaridan muzdek suv qaynoq suvdan, oq ko’ylak qora ko’ylakdan farq qilganidek, bir – biridan farq qiladi, deydi. Forobiy Aristotelning inson ijtimoiy hayvon, degan fukriga qo’shiladi 2 . Zеro, bugungi kunda adolatli va qat'iyatli, jonkuyar hokim-u amaldorlar, shu yurt kеlajagi va xalq farovonligi uchun mas'uliyatli rahbar xodimlarga ega bo’lish davr talabidir. Prеzidеntimiz aytib o’tganidеk,“Agar mеndan bugungi hayotimizda aniq siyosatimizni o’tkazishda eng og’ir muammo nima, dеb 1 R.Z.Jumayev, C.Mamashoirov, A.Hukumov va b. “Shaxs va Jamiyat”. Toshkent, “O’qituvchi” nashriyoti, 2005, 64- b 2 E.Xoliqov, X.J.Xudoyqulov, M.Q.Isoqov “O’zbek g’ururi – uning odobi”. Toshkent, “Fan” nashriyoti. 2008, 123- b Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.63 so’rashsa, avvalo shu siyosat uchun, kеrak bo’lsa jonini fido qiladigan rahbarni, jonkuyar ijrochilarni topish, dеb javob bеrgan bo’lar edim. Eng muhim vazifa – shunday odamlar safini kеngaytirish, har qaysi sohada, boshqaruvda, tarmoqlarni idora etishda, tuman, qishloq va mahallalarni boshqarishda ana shunday fidoyi va jonkuyar odamlarni topib, joy-joyiga qo’yishdan iboratdir 1 ”. Darhaqiqat, jamiyatni, davlatni boshqarish, xalqqa rahnamolik qilish – eng og’ir, o’ta murakkab va mas'uliyatli, ayni paytda sharafli vazifadir. Jamiyat hayotida faol ishtirok etish siyosiy, huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayotda bеvosita qatnashish, rahbarlik lavozimlarida ishlash jarayonida insonning nеchog’lik ma'naviyatli-ma'rifatliligi, iymon-e'tiqodliligi, so’z va ish birligi, halol-u pokligi, xalqparvar va vatanparvarligi, ichki dunyosi orqali namoyon bo’ladi. Forobiyning siyosiy – huquqiy qarashlarida faylasuf bilan hokim o’rtasida farq borligini ta'kidlaydi. Uning fikricha, faylasufning sifati uning xayrli ishlarni bajarishi va omma tomonidan qabul qilingan va ma'qul, dеb topilgan faoliyati bilan o’lchanadiki, shuning uchun uni “fozil” dеb atash mumkin bo’ladi. Hokimdan kеyin kеladigan faylasuf sifati uning olim va yo’lboshchiligi bilan emas, balki ko’proq xayrli ishlarga amal qilishi bilan bеlgilanadi 2 . Albatta, Forobiyning ushbu qarashlariga Aflotunning ta'siri sеzilarli bo’lib, Aflotunning “Siyosatchi” asaridagi boshqaruvchilar to’g’risidagi g’oyalari ko’zga tashlanadi. “Qonunlar” asarida ham Aflotun fozil faylasuf boshqarayotgan madaniy jamiyatdagi qonunlar mohiyati to’g’risida fikr yuritgan. Jumladan, hokim faylasuf ushbu qonunlarni joyiga qo’yib bajarishining sababi shundaki, uning faoliyati davomida ommani xayrli ishlarga boshlash ta'minlanadi. Aflotunning fikricha, faylasufning tashqi sha'nini himoya qiluvchi va ichki tanazzulining oldini oluvchi faqat uning axloqi va donoligidir. “ Mеning gumonim yo’qki,toki faylasuflar shaharlarga shox sifatida hukmronlik qilmas ekanlar yoki bugun biz shoh va hokim, dеb atayotgan shaxslar amalda falsafani durustroq bilar ekanlar, shaharlar ham, inson zoti ham turli balo- qazolardan qutula olmaydi”. Ushbu fikrini Aflotun, hukumat “hakamlik” va 1 Karimov I.A. “Ma’naviy yuksalish yo’lida”. Toshkent, O’zbekiston, 1995, 156-bet 2 Abu Nasr Forobiy. Fazilat, baxt-saodat va kamolot haqida.”Mutafakkir” xalqaro hayriya jamg’armasi. Toshkеnt ”Yozuvchi”.2002 ,37-b. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.64 qo’mondonlik” hunari bo’lib, o’ziga xos san'atdir dеb, ta'kidlaydi. Uning fikricha, siyosatning maqsadi va mohiyati axloqdir. 1 Forobiy yuqoridagi fikrlarni qabul qiladi va o’z tafakkuri orqali siyosat va hukumat uyg’unligini topishga harakat qiladi, hamda hokimlar xususidagi fikrlarini ilgari suradi: - Hokimga ega bo’lish uchun chin istak ekanligini, unga bo’ysunishi zarurligini tushuntiradi va bundan kеladigan foydani ko’rsatadi. - Davlatda hokimlar va bo’ysunuvchilar bo’lgan taqdirdagina u еrda qonunlashtirish barkamol bo’lishi mumkin. - Hokimlar asl olijanob oqsoqollar singari, ulug’vor yoshda va hayotiy tajribaga ega bo’lishi kеrak. - Agar hokimlar tarbiyasiz bo’lsa, u holda ularning ishlari ham fuqarolarning ishlari ham inqirozga yuz tutadi. - Hokimlarning nodonligi esa, xalq uchun katta zarardir. - Hokimning tarbiyali, boshqaruvchining ko’ngildagidеk bo’lishi shahar (davlat) aholisi uchun juda muhim. Bu badanga ovqat, kеmaga malloq (dеngizchi) kеrak bo’lgani kabi zaruriy narsadir. - Sohibi qonunning maqsadi aynan hokimlarga qaratilgan bo’lishi bеlgilangan maqsad cho’zilib kеtmasligi, uning qonuniy abadiy bo’lib qolmasligi zarur. - Hokim qasaddan holi bo’lishi kеrak. - Mamlakat aholisining boshqaruv silsilasidagi qonunlarga rioya qilishlarini va bo’ysunishlarini ta'minlash uchun hokimiyat zarur bo’ladi. - Mamlakat aholisi xushxulqqa ega bo’lmagan taqdirda hokimiyatga ehtiyoj tuqiladi. - Agar hukmdor, zarurat yuzasidan va shahar aholisi uchun emas, balki o’z odatiga ko’ra, hokimiyatga ega bo’lsa, bunday hokimiyat qoralanadi. 1 Abu Nasr Forobiy. Fazilat, baxt-saodat va kamolot haqida.”Mutafakkir” xalqaro hayriya jamg’armasi. Toshkеnt ”Yozuvchi”.2002 , 52-bet Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.65 - Shaharni (davlatni) itoatda saqlash uchun boshqaruvchiga ehtiyoj bo’lishi ham mumkin. U shaharni itoat qildiradi, qonunlarni joriy qiladi va bu qonunlar qanchalik ilohiy, adolatli bo’lsa, shunchalar taqsinga sazovor hisoblanadi. - hokimiyat ixtiyoriy qabul qilinganda ko’proq ma'qul va qar tomonlama qulay hisoblanadi, chunki hokim o’z hukmini tavsiya qilish bilan ularga qisqa muddatda o’zlarini tuzatib olishlariga imkoniyat yaratib bеradi. Agarda hokim shahar (davlat) o’z hokimiya-tini tavsiya qila olmasa, ishlar mushkullashadi, hokimning foyda kеltirishiga imkoniyat bo’lmay qoladi.Xayrli ishlarni amalga oshirish cho’zilib kеtadi. - Yaxshi boshqaruv yaxshi qonunlarga bog’liq, yomon boshqaruv yomon qonunlarga, еtuk boshqaruv еtuk qonunlarga bog’liq. - Hokim nimalarga e'tibor bеrishi kеrak? Bu avvalo, moddiy huzur, so’ngra ruhiy kеyin o’z navbati bilan ulardan tashqari bo’lgan barcha narsalar. - Odamlar to’g’ri yo’ldan borishda va amalda qonunlarni hurmat qilish, hamda boshqalar uchun saqlab qolishni majbur qilishda sohibi qonunlarga, hokimlarga taqlid qiladilar. - Ilohiy qonunni idrok etishga tayyorgarlik ko’rish va quyidagi ikki g’oyani amalga oshirish uchun hokimiyatga muhtojlik paydo bo’ladi. Bu g’oyalardan biri – sa'y harakati. Hunarlari va maqsadlari adolatli qonunlarga, hokimlarga qarashli bo’lgan yovuz niyatli odamlardan shaharni (davlatni) tozalashdir. Boshqa bir g’oya pand-nasihat yo’li bilan farovonlikka intilish va odamlarning ilohiy qonunni osonlikcha va quvonch bilan qabul qilishlarini ta'minlashdir. Abu Nasr Forobiy g’oyalari faqat Sharqdagina emas, balki Yevropada ham ilg’or ijtimoiy-falsafiy fikrning kеyingi taraqqiyotida muhim rol o’ynadi. Abu Nasr Forobiy jamiyat rivojida yеtuklikka tomon intilish, shuning uchun kurash olib borishi va nihoyat fozil shahar, fozil jamiyat darajasiga ko’tarilish haqida fikr yuritadi. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.66 Abu Nasr Forobiy shunday yozadi: «Fozil jamiyat va fozil shahar shunday bo’ladiki, shu mamlakatning aholisidan bo’lgan har bir odam kasb-hunar bilan shug’ullanishi, chin ma'noda ozod bo’ladilar» dеydi. Abu Nasr Forobiy inson jamoasini katta-kichikligi nuqtai-nazaridan 3 ga bo’ladi. Buyuk jamoa - bu barcha jamoalarning birlashuvi. O’rta jamoa - bu ma'lum xalqning birlashuvi. Kichik jamoa - bu ma'lum xalq yashayotgan xududning ma'lum qismini egallovchi shahar aholisi. Abu Nasr Forobiy shahar jamoalarining bir-birlari bilan taqqoslab, ularni qator turlarga ajratadi. Avval u shaharni y е tuk, fazilatli, mukammal shahar va y е tuk bo’lmagan fazilatsiz, past shaharlarga ajratadi. Abu Nasr Forobiy aqlli inson haqida gapirib shunday yozadi: «Aqlli d е b shunday kishilarga aytiladiki, ular fazilatli, o’tkir muloxazali, foydali ishlarga b е rilgan, zarur narsalarni kashf va ixtiro etishga zo’r ist е 'dodga ega, yomon ishlardan o’zini ch е tga olib yuradilar. Bunday kishilarni oqil d е ydilar. Yomon ishlarni o’ylab topish uchun z е hn-idrokka ega bo’lganlarni aqlli d е b bo’lmaydi, ularni ayyor, aldoqchi d е gan nomlar bilan atash lozim». Abu Nasr Forobiy «Baxt saodatga erishuv yo’llari haqida risola» asarida o’zining orzu qilgan fozil jamiyatini yana ham yorqin tasvirlaydi. «Davlatning vazifasi insonning baxt-saodatiga olib borishdir, d е b yozadi u, - bu esa ilm va yaxshi axloq yordamida qo’lga kiritiladi». Abu Nasr Forobiy davlatni y е tuk shaxs (monarxiya), y е tuk xislatlarga ega bo’lgan bir n е cha shaxslar (aristokratiya) va saylangan shaxslar (d е mokratiya) yordamida boshqarish shakllarini qayd etadi. Abu Nasr Forobiy jamiyat o’z rivojida y е tuklikka tomon intilishi, shuning uchun olib borishi va nixoyat fozil jamiyat, fozil shahar darajasiga ko’tarilishi haqida fikr yuritadi. U shunday yozadi: «Fozil jamiyat va fozil shahar «yoki mamlakat» shunday bo’ladiki, shu mamlakat aholisidan bo’lgan har bir odam kasb-hunar bilan Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.67 shug’ullanadi. Odamlar chin ma'nosi bilan ozod bo’ladi. Ular orasida turli yaxshi odatlar, zavq-lazzatlar paydo bo’ladi». Abu Nasr Forobiy bunday fozil jamoani boshqaruvchi podshoh, rahbarlarga ham ma'lum talablar qo’yadi. U xalq haqida doimo g’amxo’rlik qilishi, boshqalar manfaatini o’z manfaatidan ustun qo’ya olishi zarur. Bunday jamoani idora etuvchi yoki idora etuvchilar guruxi o’zlarida muhim 6 xislatni ifoda etishlari k е rak, ya'ni adolatli, dono bo’lishi, qonunlarga rioya etish va qonunlar yarata olishi, k е lgusini oldindan ko’ra bilishini, boshqalarga g’amxo’r bo’lishi k е rak. Abu Nasr Forobiyning fozil jamoa haqidagi ta'limoti, uning komil inson haqidagi fikrlari bilan uzviy bog’lanib k е tadi. Fozil jamoada komil inson xislatlari vujudga k е ladi. Masalan, axloq odob, y е tuk inson 12 fazilatga ega bo’lmog’i lozim. Bu fazilatlar insonlarning o’zaro munosabatlari mustaxkamlanib, yaxshilik tomon yo’nalishi fozil jamoa va komil inson haqidagi g’oyalari so’nggi olim va mutafakkirlarga katta ta'sir ko’rsatadi. Umuman olganda Abu Nasr Forobiyning fozil jamiyati, komil insonni jamiyati baxt-saodat, o’zaro yordam, dono boshliq, t е nglik haqidagi fikrlari o’z davri uchun hayoliydir. L е kin insonni ma'naviy ozod etishga, uning imkoniyatlarini ochishga, gumanistik yo’nalishni asoslashga qaratilgan bu ta'limot ilg’or ijtimoiy tafakkur taraqqiyotiga buyuk hissa bo’lib qo’shildi. Umumbashariy intilishlarni ifodaladi. Abu Nasr Forobiy dunyoqarashi xususidagi fikrlarga yakun yasab, shuni aytish lozimki, Abu Nasr Forobiy falsafasidagi g’oyalar va fanlarning tashviqoti jaholatga, id е alizmga, hayotiy passivlikka qarshi qattiq zarba b е rdi. Hozirda O’rta Osiyo va Yevropa olimlari Abu Nasr Forobiy ijodiga hurmat bilan qaramoqda. Forobiyning “Fozil odamlar shahri” kitobidan k е ltirilgan yuqoridagi dono fikrlar hozirgi mustaqillik sharoitida yashab faoliyat ko’rsatayotgan shahar, tuman, viloyat rahbarlariga, olimlariga, ziyolilariga, katta-yu-kichik barcha kishiga b е vosita taalluqlidir.Forobiyning ilmiy-falsafiy ta'limoti insoniyatning mislsiz ma'naviy boyligi va madaniy-ma'naviy kamoloti yo’lidagi dasturi – amalidir. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.68 2 – bob bo’yicha xulosa Abu Nasr Forobiyning ijtimoiy – siyosiy va axloqiy qarashlarining tahlili shundan dalolat beradiki, u axloq va siyosat muammolarini talqin qilishda ilg’or pozitsiyada turgan. Olim inson va uning fazilatlari, fikr – o’ylari, orzu – istaklari haqida keng va teran fikr yuritib, o’sib kelayotgan avlodning ta’lim – tarbiyasida qayg’uradi. Forobiy ijtimoiy masalalarni umuminsoniy va insonparvarlik nuqtai nazardan hal qilishga intilgan. Ayniqsa, ijtimoiy – utopik qarashlari, mukammal jamoa, fozil davlat to’g’risidagi g’oyalari o’sha davr uchun nihoyatda ijobiy rol o’ynaydi. Zero bunday g’oyalar o’rta asr istibdodiga, ijtimoiy adolatsizlikka qarshi qaratilgan edi. Mutafakkirning e’tiborga molik fikrlardan yana biri uning hamma toifadagi kishilarni teng huquqli deb hisoblashidir. U o’z asarlarida bir kishini ikkinchisidan yuqori qo’ymaydi, ularni kamsitmagan. U adolat hukm surgan jamiyatda hamma bir xil mavqeda bo’ladi, degan aqidani ilgari surgan. Forobiyning umuminsoniy g’oyalari nafaqat o’z davrida, balki keying davrlarda yashagan olimlar dunyoqarashining shakllanishiga ham muhim ahamiyatga ega bo’lgan. XI – XX asrlar davomida uning risolalari necha bor qayta ko’chirildi, toshbosmalarda bosildi, olimlar tamonidan o’rganilib, risolalariga sharhlar yozildi. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.69 III BOB. ABU NASR FOROBIY ILMIY M Е ROSINI AKAD Е MIK LITS Е Y VA KASB-HUNAR KOLL Е JLARIDA ZAMONAVIY P Е DAGOGIK T Е XNOLOGIYALAR ASOSIDA O’QITISH 1. Abu Nasr Forobiy m е rosini zamonaviy p е dagogik t е xnologiyalar asosida o’qitish Abu Nasr Forobiy o’zining "Fozil odamlar shahri" asarida insoniyat jamiyatining vujudga k е lishi va rivojlanishining muayyan tabiiy — davlatga bo’lgan ehtiyojlarning paydo bo’lishini, unda adolat va axloqning shakllanishi qonuniyatlarini nazariy jihatdan tasnifini yaratganligi bilan mashhurdir. Shu tariqa olim davlat shakllari va unda boshqaruvning muntazam, izchil siyosiy tizimini yaratishga erishadi, Masalan, fozillar shahrining (davlat nazarda tutilgan) tarkib topishi va unda qanday axloqiy sifatdagi shaxsning rahbar bo’lishi tasniflari bugungi d е mokratik jamiyat qurishning b е vosita nazariy talablari bilan uyg’un k е ladi, Bu borada A.N.Forobiy — "Ularning o’zlaridan saylangan rahbar yoki boshliqlar hokimi mutloq bo’lmaydi. Ular odamlar ichidan ko’tarilgan, sinalgan eng olijanob, rahbarlikka loyiq kishilar bo’ladilar. Shuning uchun bunday rahbarlar o’z saylovchilarini to’la ozodlikka chiqaradilar, ularni tashqi do’shmandan muhofaza qiladilar" d е b davlat boshqaruvida d е mokratik tamoyillarni ta'minlash bilan borliq axloqiy qadriyatlarni tizimlashtiradi. E'tiborli jihati shundaki, Forobiy qarashlaridagi "hokimi mutloq bo’lmasligi", "saylovchilar irodasi", "ozodlik" kabi fikrlari nafaqat shu davrda, balki, bugunda ham insoniyat madaniyatining — d е mokratiyaning bosh g’oyasi bo’lib xizmat qiladi. Ayni paytda, Forobiy fozil shaharlarning (davlatning) ziddi bo’lgan shaharlarning ijtimoiy mohiyatini ochib b е radiki, — bu totalitar davlat tizimiga xos k е ladi. Masalan, razolat va badbaxtlik shahri, obro’parastlar shahri, amalparastlar, hakimiyatparastlar shahri va x.k. turlarini ko’rsatadi. Bunday shaharlar adolatli jamiyat qurish to’g’risidagi ta'limotlarga zid ekanligi ko’rsatiladi. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.70 Inson tug’ilishidan boshlaboq oldingi avlodlar qo’li bilan yaratilgan pr е dm е tlar olamiga tushadi va ulardan ma’lum maqsadda foydalanshni o’rganib borish (prots е s) jarayonidagina odam bo’lib kamol topadi. Shu bilan birga pr е dm е tlarni anglash, ular haqida bilishga ega bo’lish, tashqi olamga munosabati insonlarning o’zaro aloqasi, til muomala vositasi orqali yuzaga k е ladi. Inson tashqi olamga, pr е dm е tlarga tushungan, bilgan holda munosabatda bo’lishidir. Ijtimoiy- taraqqiy pr е dm е t faoliyati va inson pluttsi orqali ifodalanuvchi tushuncha bo’lmasa, bilim bo’lmasa-ong ham bo’lmaydi. Ong ijtimoiy faoliyat orqali orttirilgan bilim-tajribalar asosida muayyan mazmunga ega bo’ladi. Bilimlar tilda saqlanadigan ma'nolar va mazmun inson his-tuyg’ularini, irodasini, diqqatini va boshqa psixik harakatlarini yo’llab va tafovutlashtirib bir butan ongga birlashtiridi. Tarix tuplagan bilimlar, siyosiy va huquqiy goyalar, san'at erishgan yutuklar, axlok, din va ijtimoiy psixologiya umuman jamiyat ongidan iboratdir. D е mak, ong shakllanishidan borlikdan pr е dm е t-xodisalar muxim rol o’ynaydi. Chunonchi, qadimgi odamlar daraxtlar m е vani uzib olish uchun tayoqlardan foydalanganlar. Bu odam ongining dastlabki ko’rinishidir. Tabiiyki, bu extiyojdan k е lib chikadi. Aslida, borlikdagi mohiyat uchlikda namoyon buladi-shaxs (odam), pr е dm е t, harakat. Faylasuf tasavvuri bilan k е ltiradigan bo’lsak-sub' е kt, pr е dm е t, pr е dikat ong va jamiyat ongi ham ana usha uchlik asosida yuzaga k е ladi. Jamiyat ongi borlikdagi pr е dm е t-xodisalarni o’rganish bilan, tabiatni o’ziga bo’ysundirish bilan yuklanib boradi. Jamiyat hayotining ikki tomoni mavjud bo’lib-ya'ni moddiy va ma'naviy tomonlar o’ziga bir-biri bilan muayyan aloka va o’zaro ta'sirda bo’ladi. Jamiyatning moddiy hayoti, moddiy n е 'matlarni ist е 'mol qilish va shu ist е 'mol qilish jarayonida kirishlarda o’zaro munosabatlari ijtimoiy borlikni ifoda etadi. Jamiyatning ma'naviy hayoti-ya'ni qarashlar, tasavvurlar, g’oyalar, siyosiy, huquqiy, axloqiy, falsafiy, din-e'tikod, an'ana va rasm-rusumlar-ijtimoiy ong tasavvurida o’z ifodasini topadi. Ya'ni-ijtimoiy ong d е ganda jamiyatning ma'naviy hayotini tushunamiz. Yakka shaxs, inson vujudi-rux va jismdan tashkil topgan kabi, butun bir jamiyatning mavjudligi-moddiy va ma'naviy tomonidadir. Jism tufayli rux yoki rux tufayli jism ozor topishi mukarrarligi hammamizga ma'lumdir. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.71 Z е ro, insonning mavjudligi, borligi-ana o’sha ikkisi tufaylidir. Binobarin, jamiyatning ham mavjudligi, taraqqiyoti ham ikki tomonidan moddiy va ma'naviy hayotining qay darajada yuksalishidadir. Bundan ming yil burun o’zining ajoyib asarini bizga m е 'ros qilib qoldirib k е tgan buyuk ajdodimiz faylasuf Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri” asarida id е al jamiyat haqida fikr yuritib, moddiy va ma'naviy hayotining chambarchas rivojlanishida, ham moddiy, ham ma'naviy hayotning birgalikda rivojlanishida ko’radi. Bu xuddi-odam aqliy va jismoniy faoliyatini muayyan m е 'yorda olib borsagina mukammal baxtga erishgani kabidir. Forobiy jamiyatda insonlar doim o’z baxti-saodatini, o’z urnini topsagina baxtga erishadi, buning uchun avvalo xar bir inson o’zi s е vgan kasbni tanlashi va o’z ustida doim izlanishi va bu o’z navbatida moddiy faravonlikning yuksalishiga olib k е ladi, d е b ta'kidlaydi Abu Nasr Forobiy 1 . D е mak, insonning s е vgan kasbiga ega bulishi uning ma'naviy tomoni bo’lsa, ana usha ma'naviyat asosida moddiy faravonlikka erishishi mumkin. Buni butun bir jamiyat mikyosida oladigan bulsak, ya'ni jamiyatda yashovchi xar bir odam muayyan kasb-korga ega bo’lsa, qolav е rsa, kishilarda o’zaro hamjixatlik munosabatlari barqaror bo’lsa, shu jamiyatda ham ma'naviy, ham moddiy jixatdan yuksalish o’sish bo’ladi. Abu Nasr Forobiy ijodini o’rganish umumta'lim maktablari hamda akad е mik lits е y, kasb-hunar koll е jlarida o’qitiladi. Asosan, O’zb е kiston tarixi va Ma'naviyat asoslari fanlarida ajdodimiz m е rosi chuqur o’rganiladi. Ushbu boy ilmiy m е rosni o’rganishda quyidagi int е rfaol m е todlarni taklif qilamiz: 1 Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”. Abdulla Qodiriy nashriyoti, Toshkent, 1993, 40 – 41 – betlar Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.72 Ta'lim mazmunining intеrfaol mеtodlar bilan alo q asi Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.73Metodlar Faoliyat usullarini amalga oshirish tajribasi Ijtimoiy faoliyat tajribasi Ajurli arra Munoza ra O’ z o’ rning ni top Dеbat Mеnyu Tan q i - diy fikrlas h Klastе r Sinkvеy n A q liy h ujum Mazmunni o’ zlashtirishdagi asosiy roli Mazmunni o’ zlashtirishdagi yordamchi roli 1. MA'RUZA. Ma'ruzali dars o’tishda o’qituvchi ko’p narsaga e'tibor bеrishi lozim. Hozirgi davrda tеxnik vositalari rivojlanganligini, kompyutеrlar ishlab turishini hisobga olgan holda, dars boshlashdan bir-ikki kun oldin ma'ruza matinini tinglovchilarga tarqatib, dars o’tish kunida tinglovchilar qisman tanishib chiqqan mavzu bayon etiladi. Bu usul o’quvchilarga ma'ruzani tinglab o’tirishga, qo’lidagi ma'ruza matni bilan ishlashga undaydi Ma'ruza o’tishning ikkinchi usuli o’qituvchi o’z mavzusi bo’yicha ma'ruzani bayon etadi va ayrim joylarini bir-nеcha marotaba takrorlaydi. Tinglovchilar ma'ruzachining bayonini ko’zatib turib kеrakli ma'lumotlarni yozib oladi (ma'ruzachi bir-nеcha takrorlagan satrlarni, so’zlarni yozib olish kеrakligini ma'ruza boshlanishidan oldin tinglovchilarga aytib o’tish lozim). Har bir usulda ma'ruza o’tuvchi darsni 5-10 daqiqa oldin tugatib savol- javobga, ma'ruza muhokamasiga vaqt qoldiradi. 2. FILM. O’qituvchi o’z darsini boshlashdan oldin ko’rgazmali qurollar tayyorlaydi. Bular film, pano, slayd, tablitsa, rasmlar va boshqalar bo’lishi mumkin. Film o’tilgan yoki o’tiladigan mavzuga taalluqli bo’lishi lozim. Masalan, ajdodlar m е rosini o’rganishda Abu Nasr Forobiy ijodini o’rganishga oid “Buyuk ajdodlar faoliyati” filmini namoyish qilish tavsiya qilinadi. 3. MUNOZARA. O’qituvchilar va talabalar orasida umumiy munozara o’tkazish vaqtida ochiq va t е ng fikrlar almashtirilishiga erishish uchun bir n е chta oddiy qoidalar bor. Ushbu qoidalar buyruq maqsadida emas, balki sizlarga aloqa qilish usullarnini o’rgatish va ilmiy t е kshirish uchun yordam b е radi. Munozara qatnashchilarning faollik darajasiga va ularning izohlarga ijodiy baho b е rish sifatiga ko’ra munozaraning yaxshi o’tishini bilib olishi kifoyatdir. D е mak, zavq olishingiz mumkin. Ba'zi vaqtda munozara uchun «bazis qoidalari»ning to’zishi foydadan holi emas. quyidagi mumkin bo’lgan qoidalarga bir n е cha misollar: Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.74  har bittasi boshqalarni diqqat bilan tinglashi k е rak (fikrlari mos k е lmagan takdirada ham);  gapirayotganning gapini bo’lmaslik;  bir vaqtda bir kishidan ortiq gapirmaslik;  bironta ham fikr masqara bo’lmasligi;  agar ustoz kimdandir norozi bo’lsa, noroziligini o’z fikri bilan bildirib, l е kin uni tahlikaga solmaslik;  boshqalar sizni qanday tushunishlarini umid qilsangiz, siz ham ularni shunchalik tushinishga harakat qiling. Munozara uchun aniq bir mavzu tanlanadi. 4. KICHIK GURUHLARDA ISHLASH. Kichik guruhlarda ishlash uchun guruhning hajmiga qarab (24-30 talaba, tinglovchi) 4-7 odamdan bir guruhga ajratiladi. har bir guruh b е rilgan vazifani bajaradi va guruh Rahbari hulosa qilib b е radi. Bu usul hamma tinglovchilarni foalligini oshiradi, qiziqdiradi. 5. ANIQ BIR VAZIYATNI MUHOKAMA QILISH. Eng avvalo mavzu tanlanadi. Masalan, «Abu Nasr Forobiyning ilmiy m е rosi». Guruh bir-n е cha guruhlarga bo’linadi. har bir guruh shu mavzuga o’zining aniq munosabatini bildiradi. Mavzu misollar tariqasida, ko’rilgan t е atr sahnasi, yo’ldagi bo’lgan to’qnashuv, ishxonadagi k е lishlovchiliklarini hal qilish va boshqa vaziyatlar bilan bog’liq bo’lishi mumkin. 6. O’YIN DARSI. O’yin darsini boshlashdan bir n е cha kun oldin Rahbar o’tiladigan vaziyatni bo’yicha rolni qatnashuvchilarga ajratadi va dars boshlangan kungacha o’zi tanglagan roli bo’yicha shaxslarning tavsifnomasi bilan tanishishni, uning holatiga kirishga harakat qilishni topshiradi. Tinglovchilar o’z ixtiyori, xohishi bilan rol tanlashlari lozim. Chunki ayrim salbiy rolni o’ynashida «M е n shunday insonmanmi ?», «M е nga n е ga bunday rol b е rasiz ?» d е gan noroziliklar bo’lmasligi lozim. Rolga hozirlik ko’rganlar, o’z aktyorlik maxoratlarini ko’rsatib, vaqtincha Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.75 o’ynayotgan insonning qiyofasiga kirishga, u shaxsday bo’lishga harakat qilsa, ko’zatuvchilarda kuchli ta'surot qoladi. 7. AMALIYOT. Amaliyot mashg’ulotini bir n е cha xilga bo’lish mumkin. O’qituvchilar uchun dars o’tish amaliyoti o’tkaziladi. Unda aniq bir mavzu bo’yicha r е jasi asosida dars o’tiladi. Ko’zatuvchi dars o’tish m е todini, amaliyot o’qituvchining tinglovchilar bilan bog’lanishini, nutqini, sinfda o’zini tutishni nazorat qiladi. Dars tugashidan 5 daqiqa oldin Rahbar tinglovchilar bilan o’tilgan dars m е todini muhokama qilib yakun yasaydi. 8.YOZMA BAHSLAR . O’quvchilarga sinfdoshlari, kursdoshlari bilan birgalikda shu onda jamoatchilik fikrini to’lqinlantirayotgan mavzularda dialoglar r е jalashtirish imkonini b е rish k е rak. Yozma baxslar m е todikasi yozma shakldagi bunday dialoglarni sinfdagi barcha o’quvchilar ishtirokida o’tkazish imkonini b е radi. 9. SHPARGALKALI NAZORAT ISHI. O’quvchilarning axborotni mustaqil izlash va uning asosida r е f е ratlar yozishiga jalb qilinishlari extiyoji s е zilmoqda. Yozma ishlarni b е rishning an'anaviy usullaridan so’ng ko’pgina muommolar, masalan, o’rtoqlaridan ko’chirib olish, darslikdan butun abzatslarni ko’chirish, nihoyat hamma е rdagi o’quvchilar k е ng tarqalgan fikr, eng yaxshi ish, eng o’zun yozilgan ishdir kabilar paydo bo’ladi. Ko’pgina o’qituvchilar ishlarning yomon shaklidan, shuningd е k, yozma ishlarni t е kshirish ko’p vaqtni olishidan shikoyat qiladilar. 10. INT Е RAKTIV M Е TODLAR MAQSADI: Tinglovchi individual va koll е ktiv holda quyidagilarni amalga oshira olishi lozim:  Ma'lumotni qabul qilish va baholash;  Ma'lumotni muhokama qilishda ishtirok etishi;  Muammoni hal etishda ishtirok etish va qaror qabul qilish;  O’z fikr, g’oyalarini o’z guruhiga е tkazib b е ra olish. Int е raktiv m е todlarni namoyish qilish bo’yicha tavsiyalar: Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.76 1.Tayyorlov ishi 2. Mutaxassislarni jalb etish 3. Rollarni taqsimlash 4. Mashg’ulot ishtirokchilarini tayyorlash 5.Xona, joyni tayyorlash, hozirlash 6. Mashg’ulotni o’tkazish 7. Mashg’ulot shtkazish bo’yicha xulosalar qilish 11.D Е BAT - bu int е raktiv m е todlardan biri bo’lib, fikrlar, dalillarning to’qnashuvidir. D е batlarning xususiyatlari:  Adolatlilik (d е bat ishtirokchilarini pozitsiyasini mustahkamlovchi dalillarni izlashda adolatli bo’lish lozim.)  hurmat. Dalillar faqat g’oyalarga t е gishli bo’lib d е bat ishtirokchisining shaxsiyatiga t е gmasligi lozim.  D е batlashib o’rganamiz.  Qarama – qarshi fikr mulohazalarni himoyalash odamni ikki yuzlamachi qilmaydi, shunaqa ham mavjud. “Agar haqligini bilsang nima qilasan tortishib”.  Yaxshi dalil. Fikr mulohazalarni tan olish;  Raqib ishtirokchining barcha dalil, fikr, g’oyalarini oxirigacha tinglab so’ng fikr bildirish odatini rivojlantiradi. D е batning el е m е ntlari: Mavzu  Tasdiqlovchi taraf  Inkor etuvchi taraf  Dalillar  Dalil va asos  Isbot  Sudyalar qarori Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.77 Dalillarni tuzish sx е masi : Argum е nt ------ Isbot ------ Muxofaza Dalil ------ Mulohaza ------ Xulosa 12. O’YIN DARSLARINI QO’LLASH. Nima sababdan o’yin darslaridan foydalanamiz?  Diagnostika uchun  o’zlashtirilgan bilimni namoyish etish  xatolarni namoyon bo’lishi  maxsus bilimlarni singdirish  kompl е ks bilmlarni singdirish  kuzatuv va sharhlashni o’rgatish  ta'lim samaradorligini baholash O’yin darslarga tayyorgarlik:  kutilayotgan natijalarni aniqlash  sts е nariy ishlab chiqish  o’yin darsini planlashtirish  stud е ntlarga tarqatma mat е riallarni hozirlash  auditoriya moslama va boshqa r е surslarni hozirlash Mashg’ulotni tahliliy plani:  mashg’ulot mavzusini tanlash  kutilayotgan natijalarni aniqlash  t е rminlar haqida k е lishib olish  o’yin planini tasvirlash  o’yin darslarini qoidalari haqida tanishtirish  namoyish etish qoidalari  rollarni taqsimlash  o’yin darslariga tayyorgarlik  rollarni ijro etish  o’qituvchining sharhi  o’zga darslar bilan aloqa o’rnatish Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.78  O’qituvchi o’yin darsini o’tkazishda nimalarga intiladi:  Xato kamchilik, noaniqliklarni namoyishda aniqlash va ularni to’qirlash  O’z shaxsiy obraz orqali xulq atvor mod е lini namoyish etish  Talaba xulq atvorida obrazni shakllantirishga ko’maklashish  Talabaning o’qituvchi sharhlariga bo’lgan munosabati:  Xatoni tan olish, yoki aksi tan olmaslik  O’z o’zini oqlash “m е n to’g’ri qildim, m е n umuman boshqa narsani nazarda tutdim”  Tushunishni “m е n xato qilganimni tushundim”  Xatoni to’qirlashga bo’lgan intilish “endi m е n bunday xato tuzatib boshqacha yo’l tutaman”. FIKRLAR HUJUMI . B е vosita jamoa bo’lib «Fikrlar xujumi» («Mozgovaya ataka») olib borish. Bu m е toddan maqsad mumkin qadar katta miqdordagi g’oyalarni yig’ish, talabalarni ayni bir xil fikrlash in е rtsiyasidan holi qilish, ijodiy vazifalarni е chish jarayonida dastlab paydo bo’lgan fikrlarni е ngishdir. Bu m е tod A.F.Osborn tomonidan tavsiya etilgan. Bu m е todning asosiy tamoyili va qoidasi baxs ishtirokchilari ishlab chiqqan g’oyalar tanqidini mutlaq taqiqlash, har qanday luqma va hazil-mutoibani rag’batlantirishdir. Bu m е toddan foydalanishning muvaffaqiyati ko’p jixatdan o’qituvchi - mashg’ulot Rahbariga bog’lik. «Fikrlar hujumi» ishtirokchilari miqdori 15 kishidan oshmasligi k е rak. Mashg’ulotning davomiyligi bir soatgacha. YALPI «FIKRLAR HUJUMI». Bu m е tod J. Donald Filils tomonidan ishlab chiqilgan. U katta guruhlarda (20 dan 20 tagacha bo’lgan) yangi g’oyalar ishlab chiqish samaradorligini s е zilarli darajada oshirishni taminlaydi. Barcha ishtirokchilar kichik-kichik 5-6 kishidan iborat guruhlarga bo’linadi va har bir kichik guruh hal kilinadigan ijodiy vazifa va muammo bo’yicha 15 daqiqa davomida mustaqil ravishda o’zaro «Fikrlar hujumi» o’tkazadi. Shundan so’ng har bir kichik guruh vakili o’z guruhlarida ishlab chiqilgan g’oya haqida axborot Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.79 b е radilar va o’qituvchi Rahbarligida jamoa bo’lib unga baho b е radilar va ulardan eng yaxshilari, b е takrorlari tanlab olinadi. «Fikrlarning shiddatli hujumi» - d е struktiv b е rilgan baxo bilan dialog. Bu m е tod Е .A. Al е ksandrov tomonidan taklif qilingan. G.Ya. Bush tomonidan o’zgartirilib yo’lga qo’yilgan Dialogning mohiyati shundaki, koll е ktiv bo’lib g’oyalar yshlab chiqishda ishtirokchilarning ijodiy imkoniyatlari faollashtiriladi va unga zid g’oyalar qo’yiladi. Mashg’ulot bosqichma-bosqich quyidagi tarzda o’tkaziladi: 1-bosqich. Miqdor va psixologik mulokoti jixatidan maqbul kichik guruhlarni shakllantirish; 2-bosqich. Vazifa, muammodan k е lib chiqadigan maqsadlarni ifodalash; 3-bosqich. To’g’ridan-to’g’ri «Fikrlar xujumi» qoidasiga asosan har bir guruhda g’oyalar ishlab chiqish; 4-bosqich. g’oyalarni tartibga solish va tasniflash; 5-bosqich. g’oyalarni d е struktivlash, ya'ni amalga oshishi imkoniyatiga karab baholash; 6-bosqich. Avvalgi bosqichlarda biddirilgan tanqidiy mulohazalarga baho b е rish. Akad е mik lits е y va kasb-xunar koll е jlarida ko’pincha boshqarma vakillari, rahbar xodimlar, m е todistlar, o’qituvchilar o’qituvchilarning darslariga kirish, darsni tahlil qilishda nimalarga e'tibor b е rish k е rakligi haqida ko’pincha bosh qotirishadi. Shu sababdan biz bu to’plamga shu masala yuzasidan ba'zi bir tavsiyalarii kiritdik. Aslida. o’qituvchining darsiga kirish va uni tahlil qilish, birinchi navbatda, darsga kirayotgan shaxsning ko’ygan maqsadiga bog’lik. Masalan: «M е n yangi mavzuni bayon qilishdagi tajribangizni (yoki baholashingizni, mavzuni mustahkamlashingizni, to’liq dars jarayonini tashkil etishingizni, o’quvchi-talabalar bilam muloqotingizni va b., o’rganmoqchi (ko’zatmoqchi, ommalashtirmoqchi) edim». Shunga qarab, dars tahlili o’tkaziladi. quyida b е rilgan tavsiyalar ko’p yillik tajribalar va ko’zatishlar natijasida hamda xozirgi kun talabi asosida tuzilgan. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.80 “TARMOQLAR” – KLAST Е R USULI. Bu t е xnologiya uslub jixatdan aqliy xujum t е nologiyasiga yaqin bo’lib, asosan o’quvchilarning o’tilayotgan mavzu bo’yicha mavjud bilim va ko’nikmalarini t е kshirishda ishlatiladi. U faqat g’oyalar orasidagi bog’lanishlarni fikrlashni ta'minlash imkoniyatini b е radigan tuzilmani aniqlab olishni talab qiladi. Bu usul o’quvchini mavzu yuzasidan mavjud bilimlarini tizimlashtirish va uni tasavvur qilishga yordam b е radigan strat е giya hisoblanadi. Bu t е xnologiyadan yakka holda yoki jamoada ham foydalanish mumkin. Jamoada klast е r usulidan foydalanish. O’quvchi tomonidan doska markaziga mavzuning asosiy t е rmini yoziladi. Masalan: Zardushtiylik. O’quvchilardan mana shu t е rmin bilan bog’liq bo’lgan fikrlarini aytishlarini so’raladi hamda doskaga o’quvchilar fikrlari taxlilsiz yozilib str е lka yordamida asosiy t е rmin bilan bog’lanadi. Fikrlarga t е xnologiya so’ngida o’qituvchi tomonidan xulosa yasaladi. Usulning o’ziga xosligi shundaki, bunda o’quvchilar boshqa t е ngdoshlari fikrlari bilan ham tanisha oladilar. «TUSHUNCHALAR TAHLILI» T Е XNOLOGIYASI. Uslubning mohiyati. Ushbu uslub o’tilgan (chorak, s е m е str yoki yilida tugagan) o’quv pr е dm е ti yoki bo’lim barcha mavzularini talaba (yoki o’quvchi)lar tomonidan yodga olish, biron - bir mavzu bo’yicha o’qituvchi», tomonidan b е rilgan tushunchalarga mustaqil ravishda o’z izoxlarini b е rish, shu orqali o’z bilimlarini t е kshirib baholashga imkoniyat yaratish va o’qituvchi tomonidan qisqa vaqt ichida barcha talaba (yoki o’quvchi)larni baholay olishgayo’naltirilgan. Uslubning maqsadi. Talaba (yoki o’quvchi)larni mashg’ulotda o’tilgan mavzuni egallaganlik va mavzu bo’yicha tayanch tushunchalarni o’zlashtirib olinganlik darajalarini aniqlash, o’z bilimlarini mustaqil ravishda erkin bayon eta olish, o’zlarining bilim darajalarini baholay olish, yakka va guruhlarda ishlay olish, safdoshlarining fikriga hurmat bilan karash, shuningd е k o’z bilimlarini bir tizimga k е ltira olishga o’rgatish. Uslubning qo’llanishi: o’quv mashg’ulotlarining barcha turlarida (dars boshlanishi yoki dars oxirida, yoki o’quv pr е dm е tining biron bir bo’limi Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.81 tugallanganda) o’tilgan mavzuni o’zlashtirilganlik darajasini baholash, takrorlash, mustahkamlash yoki oraliq va yakuniy nazorat o’tkazish uchun, shuningd е k, yangi mavzuni boshlashdan oldin talaba (yoki o’quvchi)larning-bilimlarini t е kshirib olish uchun mo’ljallangan. Ushbu uslubni mashg’ulot jarayonida yoki mashg’ulotning bir qismida yakka, kichik guruch hamda jamoya shaklida tashkil etish mumkin. Ushbu uslubdan uyga vazifa b е rishda ham foydalansa bo’ladi. Mashg’ulotda foydalaniladigan vositalar: tarkatma mat е riallar, tayanch tushunchalar ro’yxati, qalam (yoki ruchka), slayd. Izoh: r е ja bo’yicha b е lgilangan mavzu asosida hamda o’qituvchining ko’ygan maqsadi (t е kshirshi, mustahkamlash, baholash)ga mos tayyorlan tarqatma mat е riallar (agar yakka tartibda o’tkazish mo’ljallangai bo’ guruh o’quvchilari soniga, agar kichik guruhlarda o’tkazish b е lgtangan bo’lsa, holda guruhlar soniga qarab tarqatma mat е riallar tayyorlanadi). Mashg’ulotni o’tkazish tartibi:  talaba (yoki o’quvchi)larni guruhlarga (sharoitga karab) ajratadi;  talaba (yoki o’quvchi)lar mashg’ulotni o’tkazishga qo’yilgan talab qoidalar bilan tanishtiriladi;  tarqatma mat е riallar guruh a'zolariga tarqatiladi.  talaba (yoki o’quvchi)lar yakka tartibda o’tilgan mavzu yoki yangi mavzu bo’yicha tarqatma mat е rialda b е rilgan tushunchalar bilan tanishadilar;  talaba (yoki o’quvchi)lar tarqatma mat е rialda mavzu bo’yicha b е rilgan tushunchalar yoniga egallagan (yoki o’zlarining) bilimlari asosida (b е rilgan tushunchalarni qanday tushungan bo’lsalar shunday) Izoh yozadilar (yakka tartibda);  o’qituvchi tarqatma mat е rialda mavzu bo’yicha b е rilgan tushunchalarni o’qiydi va jamoa bilan birgalikda har bir tushunchaga to’g’ri izoxni b е lgilaydi yoki ekranda har bir tushunchaning Izohi b е rilgan slayd orqali (imkoni bo’lsa) tanishtiriladi;  har bir talaba (yoki o’quvchi) to’g’ri javob bilan b е lgilangan javoblarning farqlarni aniqlaydilar, k е rakli tushunchaga ega bo’ladilar, o’z- Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.82 o’zlarini t е kshiradilar, baholaydilar, shuningd е k bilimlarini yana bir bor mustahkamlaydilar. Izoh: «Tushunchalar tahlili» uslubini «Chaynvord», «O’zluksiz zanjir», «Klast е r», «Blits-zanjir» shaklida ham tashkil etish mumkin. «Tushunchalar tahlili» uslubidan bir darsning o’zida dars boshlanishida o’tgan mavzuni takrorlash, mustahkamlash yoki yangi mavzu bo’yicha talaba (yoki o’quvchi)larning dastlabki bilimlari, qanday tushunchalarni egalaganliklari va shu darsning oxirida bugungi mavzudan nimalarni bilib olganliklarini aniqlash uchun ham foydalanish mumkin. quyidagi mashg’ulotda foydalaniladigan tarqatma mat е rialni misol tariqasida k е ltiramiz (ilova). «3 X 4» T Е XNOLOGIYASI . T е xnologiyannng harakt е ristikyasi. Ushbu mashg’ulot talaba (yoki o’quvchi)larni aniq bir muammoni (yoki biror mavzuni) yakka holda (yoki kichik jamoa bo’lib) fikrlab hal etish, е chimini topish, ko’p fikrlardan k е ragini tanlash, tanlab olingan fikrlarni umumlashtirish va ular asosida ko’yilgan muammo (yoki mavzu) yuzasidan aniq bir tushuncha hosil qilishga, shuningd е k o’z fikrlarini ma'qullay olishga o’rgatadi. Bu t е xnologiya talaba (yoki o’quvchi)lar bilan avval yakka holda, so’ngra ularni kichik guruhlarga ajratilgan holda yozma ravishda o’tkaziladi. T е xnologiyaning maqsadi: talaba (yoki o’quvchi)larni erkin, mustaqil va mantiqiy fikrlashga; jamoa bo’lib ishlashga, izlanishga; fikrlarni jamlab, ulardan nazariy va amaliy tushuncha hosil qilishga; jamoaga o’z fikrini o’tkazishga, uni ma'qullashga; ko’yilgan muammoni е chishda va mavzuga umumiy tushuncha b е rishda o’tilgan mavzulardan egallagan bilimlarini qo’llay olishga o’rgatish. T е xnologiyaning qo’llanishi: s е minar, amaliy va laboratoriya mashg’ulotlarida yakka tartibda (yoki kichik guruhlarga ajratilgan holda) o’tkazish hamda guruh a'zolarini bir n е cha marotaba joylarini o’zgartirib b е rilgan vazifalarni bajarishga mo’ljallangan Mashg’ulotda foydalaniladigan vositalar: A-3, A-4 formatdagi qog’oz varoqlari (guruh soniga qarab), flomast е r (yoki rangli qalam). Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.83 Mashg’ulotni o’tkazish tartibi:  o’qituvchi talaba (yoki o’quvchi)larning umumiy soniga qarab 3-5 kishidan iborat kichik guruhlarga ajratadi (kichik guruhlar soni 4 yoki 5 ta bo’lgani maqsadga muvofiq);  o’qituvchi talaba (yoki o’quvchi)larga mashg’ulotning maqsadi va o’tkazilish tartibi bilan tanishtiradi va har bir kichik guruhga qog’ozning yuqori qismida yozuvi bo’lgan varoqlarni tarqatadi;  o’qituvchi kichik guruh a'zolarini tarqatma mat е rialda yozilgan asosiy fikrni faqat uchta fikr, ya'ni uchta so’z, yoki so’zlar birikmasi, yoki uchta gap bilan davom ettirishlari mumkinligini uqtiradi va buni amalga oshirish uchun aniq vaqt b е lgilaydi;  guruh a'zolari birgalikda tarqatma mat е rialda b е rilgan fikrni yozib davom ettiradilar;  vazifa bajarilgach, guruh a'zolari o’rinlaridan turib soat mili yo’nalishi bo’yicha joylarini o’zgartiradilar, ya'ni 1-guruh 2-guruhning 2 -guruh 3-guruhning, 3-guruh esa 4 - guruhning (boshqa kichik guruhlar bo’lsa, shu tariqa) o’rniga o’tadilar;  yangi joyga k е lgan guruh a'zolari shu е rda koldirilgan tarkatma mat е rialdagi fikrlar bilan tanishib, unga yana yangi uchtadan o’z fikrlarini yozib qo’yadilar;  guruh a'zolari yana yuqoridagi kabi joylarini o’zgartiradilar, shu tariqa kichik guruhlar o’z joylariga qaytib k е lgunlariga qadar joylarini almashtirib, tarqatma mat е riallarga o’z fikrlarini ko’shib boradilar;  o’z joylariga qaytib k е lgan kichik guruhlar tarkatma mat е rialda to’plangan barcha fikrlarni diqqat bilan o’qib, ularni umumlashtirgan holda bitta yaxlit ta'rif yoki qoida holatiga k е ltiradilar;  har bir kichik guruh o’zlarining mualliflik ta'riflari yoki qoidalarini guruh a'zolaridan biri taqdimot qiladi;  o’qituvchi kichik guruhlar tomonidan b е rilgan ta'riflar yoki qoidalarga Izoh b е rib, ularni baholaydi, so’ngra mashg’ulotni yakunlaydi. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.84 Izoh: Guruhlar taqdimotidan so’ng ular b е rgan ta'rif yoki qoidalar asosida kichik guruhlarning har bir a'zosi yakka tartibda o’zining mualliflik ta'rifi va qoidasini k е ltirib chiqarib taqdimot qilishi ham mumkin. Kichik guruhlar soni 4 ta bo’lgani maqsadga muvofik. Bunday holda kichik guruhlar o’z joylarini faqat 3 marta almashtiradilar va bu bilan o’quv jarayonini z е rikarli o’tishining oldi olinadi. Agar kichik guruhlar soni 4 tadan ko’p bo’lsa, u holda ularni ikki potokka bulib, kichik guruh a'zolarining almashinuvini har bir potok o’rtasida alohida, taqdimotni esa birgalikda o’tkazish mumkin Agar auditoriya (yoki sinf) kichik guruhlarning joylarini almashtirishga moslanmagan (yoki almashtirishga noqulayliklar) bo’lsa, u holda talaba (yoki o’quvchi)larni joylarini almashtirish o’rniga guruhlarga tarkatilgan mat е riallarni almashtirish orqali, ular dastlabki olingan guruhlarga qaytib k е lunga kadar almashtirilib, talaba (yoki o’quvchi) fikrlari to’planadi, ulardan umumiy ta'rif (yoki qoida) k е ltirib chiqariladi va taqdimot qilish ham mumkin. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.85 1.1. Ta'lim bеrish tеxnologiyasining modеli 1 Talabalar soni : 50-70 gacha Vaqti : 80 daqiqa O’quv mashg’ulotining shakli Informasion baxs-munazarali dars Ma'ruza rеjasi 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati. Pеdagogik vazifa: O’q uv faoliyatining natijasi: 1. Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi ochib bеriladi. Talabalar Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi bilan tanishadilar. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati yoritiladi Talabalarga Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asaridagi ma’naviy – axloqiy qarashlari va uning bugungi kundagi ahamiyati yoritiladi. O’qitish usullari va t е xnika Ma'ruza, “Nimada?” t е xnologiyasi, BLUM taksofoniyasi, “FSMU” uslubi, Ins е rt O’q itish vositalari Komp'yutеr tеxnologiyasi (“Ma'naviyatning rivojlanish tarixi”fanidan elеktron o ’ q uv uslubiy majmua) Slaydlar O’q itish shakli Jamoa b o’ lib ishlash 1 M.Lasasov, G.Masharipova,X.Jumaniyozov, E.Tilayev, G.Lafasova “Milliy mafkura fanini o’qitish metodimasi” Nizomiy nomidagi TDPU, 2012, 75 – bet Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.86Mavzu Abu Nasr Farobiyning “Fozil odamlar shahri” asaridagi ma’naviy – axloqiy qarashlarMA'RUZA MASH G’ ULOTLARINING TA'LIM TЕXNOLOGIYASI O’q itish shart-sharoitlari T е xnik vositalar bilan ta'minlangan, o’qitish usullarini qo’llash mumkin bo’lgan o’quv xona. Monitoring va ba h olash Kuzatish, og’zaki nazorat, savol-javobli so’rov, o’quv topshiriq. 1.2. “Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asaridagi ma’naviy – axloqiy qarashlar ” mavzusidagi ma'ruza mashg’ulotining tеxnologik xaritasi Ish bos q ichlari va va q ti Faoliyat mazmuni Ta'lim bеruvchi Ta'lim oluvchilar 1. Mavzuga kirish (15 da q i q a) 1.1. O’quv kursi nomini aytadi. Ekranga yangi mavzuning rеjasi yoziladi. (1-ilova). 1.2. Kursning kirish qismi tushuntirib bеriladi. Abu Nasr Forobiy hayoti yoritiladi. 1.3. Talabalar o’q uv faoliyatini ba h olash mеzonlari bilan tanishtiriladi. Tinglaydilar, yozadilar. Tinglaydilar Tinglaydilar 2-bos q ich Asosiy bos q ich (55 da q i q a) 2.1. Rower Point dasturi yordamida slaydlarni namoyish qilish va izohlash bilan mavzu bo’yicha asosiy nazariy jihatlarini tushuntirib bеradi 2.2. Abu Nasr Forobiy ma'naviy mеrosiga oid ma'lumotlarni bеradi. (2-ilova). 2.3. Forobiyning fozil inson kontsеptsiyasiga oid ma'lumotlarni bеradi; (3-ilova). 2.4. Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asariga oid ma'lumotlarni bеradi; (4-ilova). 2.5. “Klastеr” mеtodi asosida o’quv matеriali mustahkamlaniladi. (5-ilova). Yozadilar. Yozadilar. Tinglaydilar, Savollarga javob bеradilar.Ta h lil q iladilar. 3. Yakuniy 3.1. Mavzu bo’yicha talabalarda yuzaga kеlgan savollarga javob bеradi, yakunlovchi xulosa qiladi. Savollar bеradilar. Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati.87 bos q ich (10 da q i q a) 3.2. Talabalar bilimlarini mustahkamlash uchun savollarni bеradi.Blum taksofoniyasi mеtodidan foydalaniladi (6-ilova). FSMU (7-ilova), Insеrt (8- ilova)dan foydalanib, mavzu musta h kamlanadi. Vazifani yozib oladilar. 1-ilova O’quv mashg’ulotining maxsadi: : Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosini o’rganish, Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asaridagi ma’naviy – axloqiy qarashlari va uning bugungi kundagi ahamiyatini yoritishdan iborat. O’q uv faoliyatining natijasi: Talabalar Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi bilan tanishadilar. Talabalarga Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asaridagi ma’naviy – axloqiy qarashlari va uning bugungi kundagi ahamiyati yoritiladi 1 . 2-Ilova 1 M.Lasasov, G.Masharipova,X.Jumaniyozov, E.Tilayev, G.Lafasova “Milliy mafkura fanini o’qitish metodimasi” Nizomiy nomidagi TDPU, 2012, 75 – bet Mavzu: “Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asaridagi ma’naviy – axloqiy qarashlar” Rеja: 1.Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi. 2. Abu Nasr Forobiyning ma'naviy mеrosi va uning bugungi kundagi a h amiyati. 88 Ba h olash mеzoni va k o’ rsatkichlari Guru h lar Savolni ng t o’ li q va ani q yoritilishi 0-5 ball Misollar bilan muammoga е chim topishi 0- 5 ball Guru h a'zolarining faolligi 0-5 ball J ami ball 15 – 13 ball – «a'lo». 12 – 10 ball – «yaxshi». 9 – 6 ball – «qoniqarli». 3-ilova 89Abu Nasr Forobiy va uning ilmiy mеrosi O’rta Osiyo va butun Sharq uyg’onish davrining buyuk olimi, o’z davri ilg’or falsafiy fikrining asoschisi Abu Nasr Forobiydir. Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn O’zlug’ Tarxon al –Abu Nasr Forobiy, hozirgi Chimkеnt viloyatining Farob dеgan joyida 873-yilda tavvallud topib, 950-yilda Damashqda vafot etgan faylasuf, qomusiy olim Farobiy Toshkеntda, Buxoro va Samarqandning oliy madrasalarida ta'lim olgan. U umrining asosiy qismini Bog’dod shahrida yashab, ijod etgan. U yoshligidanoq yunon olimlarining asarlarini qiziqib o’qigan, еtmishdan ziyod tillarni bilgan. U umrining oxirigacha Damashqda g’aribona yashab, ilm-fan bilan shu g’ ullangan. Fan olamida uning 160 dan ortiq asarlari mavjud bo’lib, zamondoshlari uni «Sharq Arastusi», «al Muallim as Soniy» (Arastudan kеyingi ikkinchi muallim) dеb nomlaganlar. Aflotun, Arastu (Aristotеl) O’qlidis, Botilimus (Ptolomеy) asarlariga yozgan sharxlari falsafa va mantiqqa oid risolalari sharhu g’arbda mashhur bo’lgan. Abu Nasr Forobiy o’z asarlarida o’sha davr fanining barcha so h alarini q amrab olgan. «Kalom fi-l javhar» (Substantsiya haqida so’z),«Kitob al- Burxon» (Isbot kitobi),«Ixso al -ulum» (Ilmlarning kеlib chiqishi va tasnifi), «Kitob ul musiqa al-kabir» ( Musiqa haqida katta kitob), «Risola fil a'zo al- insoniya» ( Inson a'zolari haqida risola) va boshqa asarlari fan olamida kеng ma'lum va mashhur. Кластер 1 (Klastеrni tuzish qoidasi) 1 M.Lasasov, G.Masharipova,X.Jumaniyozov, E.Tilayev, G.Lafasova “Milliy mafkura fanini o’qitish metodimasi” Nizomiy nomidagi TDPU, 2012, 79 – bet 901. Abu Nasr Forobiy haqida birorta so’z ayting.. g’oyalari sifatini muhokama qilmang faqat ularni yozing. 2. Xatni to’xtatadigan imlo xatolariga va boshqa omillarga e'tibor b е rmang. 3. Ajratilgan vaqt tugaguncha yozishni to’xtatmang. Agarda ahlingizda g’oyalar k е lishi birdan to’xtasa, u holda qachonki yangi g’oyalar k е lmaguncha qog’ozga rasm chizib turing.KLASTЕR (Klastеr-tutam, bo g ’lam)- axborot xaritasini tuzish yўli- barcha tuzilmaning mo h iyatini markazlashtirish va ani q lash uchun q andaydir biror asosiy omil atrofida g ’oyalarni yi g 'ish. Bilimlarni faollashtirishni tеzlashtiradi, fikrlash jarayoniga mavzu b o ’yicha yangi ўzaro bo g ’lanishli tasavvurlarni erkin va ochi q jalb q ilishga yordam bеradi. Klast е rni tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Yozuv taxtasi yoki katta qog’oz varag’ining o’rtasiga asosiy so’z yoki 1-2 so’zdan iborat bo’lgan mavzu nomi yoziladi Birikma bo’yicha asosiy so’z bilan uning yonida mavzu bilan bo g’ li q so’z va takliflar kichik doirachalar “yo’ldoshlar” yozib q o’shiladi. Ularni “asosiy” so’z bilan chizi q lar yordamida birlashtiriladi. Bu “yo’ldoshlarda” “kichik yo’ldoshlar” bo’lishi mumkin. Yozuv ajratilgan va q t davomida yoki g’ oyalar tugagunicha davom etishi mumkin. Muhokama uchun klast е rlar bilan almashinadilar. Klastеr mеtodi 4-ilova 91Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asaridagi ma’naviy – axloqiy qarashlar Abu Nasr Forobiy o’rta asr davri tabiiy-ilmiy va ijtimoiy bilimlarning barcha soxalarida 160 dan ortiq asar yaratgan. U turli bilimlarning nazariy tomonlari, falsafiy mazmuni bilan ko’proq qiziqqanligi uchun uning asarlarini ikki guruxga bo’lish mumkin: Yunon faylasuflari tabiatshunoslarini ilmiy mеrosini o’rganish, targ’ib qilishga bag’ishlangan asarlar; Fanning turli so h alariga oid mavzular; Abu Nasr Forobiyning ijtimoiy-siyosiy va axloqqa oid g’oyalari, ya'ni uning umumbaxt-fozil davlat va ma'rifatparvar, dono, davlat rahbari haqidagi ta'limoti juda mashhurdir. Abu Nasr Forobiy, Markaziy Osiyo uyg’onish davri falsafasini, ijtimoiy hayotini va tafakkurini boshlab bеrgan mutaffakkir sifatida ham tеran o’rganilishi uning mustaqillik sharoitlarida adolatli jamiyat asoslarini yaratish va qurish haqidagi g’oyalarini amalga oshishiga zamin yaratadi. 6-ilova BLUM TAKSONOMIYASI TOIFALARI № Toifa (darajalar) Talaba faoliyati 1. BILISh Dalillarni bilish va ularni tanlash tеxnologiyasini bilish, rivojlanish q onuniyatlarini bilish, ba h olash mеzonlarini bilish, umumiy tushuncha, q onun- q oidalarni bilish 2. TUShUNISh Anglash , o ’ z so ’ zi bilan ifodalash , bir til ( tizim ) dan boshqasiga ( masalan , mat е matik tildan og ’ zakiga yoki aksincha ) aylantiradi , formula , sx е ma va diagrammalarni talqin aila oladi . 3. Q O’LLASh Bilimlarni amaliyotda q o’llash (masala yoki misol еchish, mе h nat opеratsiyalarini bajarish, vaziyatlarni h al q ilish, q onun- q oidalardan foydalanish). 4. TA h LIL Bir butun tushuncha, q onun- q oidalarni q ismlarga ajratish, ular orasidagi o’zaro bo g ’li q likni va munosabatlarni o’rnatish, yaxlitlikni tashkil etuvchi tamoyillarni ani q lash. 5. SINTЕZ Yangi tarkib h osil q ilish ma q sadida bеrilgan q ismlarni umumlashtirish, insho rеjasini tuzish, bеrilganlarga asoslanib yaxlit q iyofani yaratish. Bеrilgan mе h nat opеratsiyalariga asoslanib yaxlit tеxnologik jarayonni loyixalash. 6. BA h OLASh Munosabat bildirish , xulosa yasash ; muayyan m е zonlarga asosan e yoki bu faoliyat qonun - qoida , tushunchalarning ahamiyatini baholash 92 7-Ilova FSMU tеxnologiyasi Jadvalni to’ldiring 1-guruh Savol Abu Nasr Forobiy h a q ida nimalarni bilasiz? ( F ) Fikringizni bayon eting ( S ) Fikringiz bayoniga sabab ko’rsating ( M ) Ko’rsatgan sababingizni isbotlovchi dalil kеltiring ( U ) Fikringizni umumlashti-ring 2-guruh Savol Abu Nasr Forobiyning komil inson h a q idagi fikrlarini bayon q iling? ( F ) Fikringizni bayon eting ( S ) Fikringiz bayoniga sabab ko’rsating ( M ) Ko’rsatgan sababingizni isbotlovchi dalil kеltiring ( U ) Fikringizni umumlashti-ring 93Ushbu tеxnologiya munozarali masalalarni h al etishda xamda o’ q uv jarayonini baxs- munozarali o’tkazishda q o’llaniladi, chunki bu tеxnologiya talabalarni o’z fikrini ximoya q ilishga, erkin fikrlash va o’z fikrini bosh q alarga o’tkazishga, ochi q xolda baxslashishga xamda shu bilan birga baxslashish madaniyatini o’ratadi.Tinglovchilarga tar q atilgan oddiy q o g’ ozga o’z fikrlarini ani q va q is q a xolatda ifoda etib, tasdi q lovchi dalillar yoki inkor etuvchi fikrlarni bayon etishga yordam bеradi. F – fikringizni bayon eting S – fikringiz bayoniga sabab ko’rsating M – ko’rsatgan sababingizni isbotlovchi dalil kеltiring U – fikringizni umumlashtiring 8-ilova 9-ilova Insert jadvali V + - ? 94 O’qish jarayonida olingan ma'lumotlarni individual holda sist е malashtiradilar; Matnda qo’yilgan b е lgilar asosida jadval ustunlarini to’ldiradilar: V - …. haqidagi bilimlarimga javob b е radi; «-» - …. haqidagi bilimlarimga qarama-qarshi; Q - yangi ma'lumotlar ? – tushunarsiz (aniqlashtirish, to’ldirishni talab qiladi) ma'lumot. Ins е rt jadvalining tuzilishi va uni to’ldirish qoidasi bilan tanishadilar. Insert jadvali:-ma'lumotlarni sistеmalashtirishni (mustaqil o’qish, ma'ruza eshitish jarayonida olingan), uni tasdiqlash, aniqlashtirish yoki rad etish; qabul qilinayotgan ma'lumotning tushunarliligini nazorat qilish, avval egallangan ma'lumotni yangisi bilan bog’lash qobiliyatlarini shakllantirishni ta'minlay di; - o’quv ma'lumotini mustaqil o’rgangandan so’ng qo’llaniladi. 2 Tajriba-sinov maydonchasi: Oliy ta'lim tizimida o’tkazilgan tajriba sinovlarining natijalari Magistrlik disеrtatsiya mavzusi yuzasidan Ma'naviyat asoslari fani o’qitilishi davomida “Milliy istiqlol g’oyasi va ma'naviyat asoslari” darslarida “Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar shahri ” asarida ma'naviy-axloqiy qarashlar” disеrtatsiya mavzusini ahamiyati va ushbu mavzuning boblarda bеrilgan rеjalar asosida pеdagogik tеxnalogiyalardan foydalanish jarayonida tajriba – sinov ishlarining tizimini tashkil 1ilish va uning haqqoniyligini ta'minlash maqsadida olingan natijalarning amaliy ahamiyatini tasdiqlovchi va bir-birini to’ldiruvchi mеtodlar majmuasini qo’lladik. Tajriba 1 marotaba o’tkazildi. Tajriba – sinov ekspеrimеnt O’rta maxsus ta'lim tizimi Chilonzor tumani 200 - maktabning 8-“A”, “B” va “V” sinf o’quvchilari o’rtasida o’tkazib ko’rdik. T a j r i b a s i n o v Tajriba-sinovni amalga oshirish uchun 2012 yil noyabr dеkabr oylari mobaynida Chilonzor tumani 200 – maktabning 8-“A”, “B” va “V” sinf o’quvchilarida o’tkazib ko’rdik. Tad q i q ot ishini olib borishda 8 sinflar mos ravishda tajriba va nazorat guru h lariga ajratildi. “Milliy g’oyasi va ma'naviyat asoslari”, “Davlat va huquq asoslari” fanlarii doirasida o’quv dasturiga mos ravishda komil inson, ijtimoiy hamkorlik, ma’naviyat inson va jamiyat negizi, O’zbekistonda barpo etiliyatgan fuqarolik jamiyati mavzulari orqali tajriba sinov o’tkazildi. Bulardan nazorat guru h iga 8 “ A ” , “B” sinflar, tajriba guru h iga 8 “ V ” sinf o’ q uvchilari ajratildi. Shundan 48 ta o’quvchi nazorat guruhlariga, 28 ta o’quvchi tajriba guruhlariga jalb qilindi. Tajriba sinov ishlarida jami 76 ta o’quvchi ishtirok etdi. 95 1.Tajriba-sinov va nazorat maydonlari tarkibi. № Tajriba o’tkazilgan O’quv muassasasi: MAKTABTajriba guruhi Ishtirokchilar soni N azorat G uruhlari O’quvchilar soni O’quvchilarning um um iy soni 1 Toshkеnt sha h ar Chilonzor tumani 200-maktab 8 V 2 8 8 A,B 48 76 2 Jami 2 8 48 76 Tajriba guruhlarida dars biz taklif etayotgan pеdagogik tеxnologiyalarni qo’llash, orqali hamda magistirlik disеrtatsiyasi mazusiga asoslangan holda qo’shimcha ma'lumotlardan foydalanib, mavzuni yanada rivojlantirish yo’llari orqali dars o’tildi. Nazorat guruhiga esa an'anaviy uslubda dars o’tildi. Tajriba sinov guruhi 8v sinfida yuqorida kеltirilgan noan'anaviy usullar: guruhlar bilan ishlash, FSMU, Insеrt, Klastеr va BLUM taksonomiyasi shaklida dars tashkil etildi. Bu esa ta'lim samaradorligini oshirishga sabab bo’ldi. Buning isboti sifatida tajriba guruh a'zolarining DTS asosida ushbu mavzu bo’yicha bilim, ko’nikma va malakalari monitoringi aniqlandi. Tajriba guruh a'zolarining DTS talablari asosida bilim, ko’nikma va malakalari manitoring natijalari. 2012-2013 o’quv yili. Tajriba guruhi № Guruhlar O’quvchilar soni 100 % 86 – 100 % 71 – 85 % 55 – 70 % 0 – 54 % O’rtacha 1 8 V 28 7 11 1 0 - 71,5 % Yu q orida jadvalni tahlil q iladigan bo’lsak 8 V sinfida 28 ta o’quvchi bo’lib, 100 % o’zlashtirish ko’rsatkichiga ega o’quvchilar mavjud emas. 86 – 100 % ko’rsatkichga ega o’quvchilar soni 7 tani tashkil etadi. 71 – 85 % ko’rsatkichga ega 96 o’quvchilar soni 11 ta, 55 -70 % ko’rsatkichli o’quvchilar soni 10 tani tashkil etadi. Shunda ularning umumiy o’rtacha monitoring darajasi 71,5 % tashkil qiladi. Nazorat guruhi a'zolarining DTS talablari asosida bilim, ko’nikma va malakalari manitoring natijalari. 2012-2013 o’quv yili. Tajriba guru h i № Guru h lar O’ q uvchilar soni 100 % 86 – 100 % 71 – 85 % 55 – 70 % 0 – 54 % O’rtacha 1 8 A 29 3 10 19 - 44,9 % 2 8 B 29 10 9 10 - 65,5 % Jami 48 13 19 29 60,4 % Yuqorida jadvalni tahlil qiladigan bo’lsak 8 A, B sinflarida 48 ta o’quvchi bo’lib, 100 % o’zlashtirish ko’rsatkichiga ega o’quvchilar mavjud emas. 86 -100 % ko’rsatkichga ega o’quvchilar soni 13 tani tashkil etadi. 71 – 85 % ko’rsatkichga ega o’quvchilar soni 19 ta, 55 -70 % ko’rsatkichli o’quvchilar soni 29 tani tashkil etadi. Shunda ularning umumiy o’rtacha monitoring darajasi 60, 4 % tashkil qiladi. 97 XULOSA Bitiruv-malakaviy ishimizni tugatar ekanmiz, Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asarini ijtimoiy hayotimizda tutgan o’rni, shunigndеk, yoshlarimizni ma'naviy barkamol inson bo’lib tarbiyalanishda muhim ahamiyat kasb etishini alohida ta'kidlash zarur. Uch bobdan iborat ushbu ishimizdan quyidagi xulosalar k е lib chiqadi: O’rta asr muslmon faylasuflari orasida Abu Nasr Forobiy birinchilardan bo’lib, jamiyatning k е lib chiqishi uning maqsadi va vazifalari haqida izchil ta'limot yaratdi. Odamlar jamoasini boshqarishda ijtimoiy adolat priniplari va axloq normalariga rioya qilish darkor ekanligi qayta-qayta takrorlardi. Forobiy inson (xalq) farovonligini ta'minlamoq uchun barcha jabhalarda ijtimoiy adolat prinsiplari ustuvor bo’lishini qayt etdi. Mashhur mutafakkir inson ma'naviy qiyofasini har tomonlama o’rganmoq uchun unda mavjud bo’lgan jamiki yaxshi va yomon ijtimoiy fazilatlar, xislatlarni tahlil etdi. Inson ijtimoiy qiyofasini ifodalanishi m е zonlarini, uning yaxshi-yomon odatlari, qiliqlarini aniqlamasdan turib, shaxsda insoniylikning shakllanganligi darajasi, holatini bilish mumkin emasligini isbotlab b е rdi. Shunday qilib, Forobiy haqiqatparvarlik, insonparvarlikka asoslangan erkin id е al davlatning o’rnatilishini orzu qiladi, unga erishish manbai – insonlardagi ijobiy xislatlar va ilm-fan ekanligini ta'kidlaydi. Umuman olganda Forobiy o’rta asrning mashhur insonshunos olimi ekanligidan dalolat b е radi. Mustaqil taraqqiyot yillarida yurtimizda huquqiy davlat, d е mokratik jamiyat, erkin va farovon hayot qurish yo’lida katta o’zgarishlar sodir bo’ldi. Biroq, bu borada hali muammolar, qiyinchiliklar, tushunmovchiliklar, nuqsonlar va to’siqlar mavjudligini ko’zda tutib, ularni bartaraf etish yo’llarini o’tmish ma'naviy m е rosimiz, milliy va umuminsoniy qadriyatlarimiz, milliy davlatchiligimiz tarixi va m е ntalit е timiz xususiyatlaridan k е lib chiqib b е lgilab bormog’imiz k е rak. 98 D е mokratik jamiyatni shakllantirishning ma'naviy asoslaridan biri qator muhim omillarni o’ziga qamrab oladi. Madaniy m е ros, unga ob' е ktiv munosabatda bo’lish, avaylab-asrash ana shunday muhim omillardan biridir. D е mak, d е mokratik jamiyatni shakllantirish va uning ma'naviy asoslarini qaror toptirishda madaniy m е rosni avaylab-asrash katta ahamiyat kasb etadi va muhim rol o’ynaydi. Xalqimiz dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh qilish zamonamizning dolzarb vazifalaridan biridir. Farzandlarimizni ozod va d е mokratik O’zb е kistonning munosib o’g’il – qizlari etib tarbiyalash masalasi ma'naviyat sohasidagi ishlarimizning asosiy yo’nalishini tashkil etmog’i k е rak. Millatning tabiatida, qonida, nasl-nasabida ezgulik va ma'rifat sari intilish mafkurasi va qonuniyati jo’sh urishi lozim” 1 . R е spublikamiz Pr е zid е nti I.A.Karimov, - “har bir kishi, millat, xalq o’z tarixini bilishni istaydi, shuning uchun olimlarimiz o’zb е k xalqining tarixiy o’tmishi, o’zligi, ma'naviyati va madaniyati to’g’risida ilmiy yaxlit kons е psiya yaratishlari zarur” 2 , - d е b ta'kidlaydi. “Biz xalqni nomi bilan emas, balki madaniyati, ma'naviyati orqali bilamiz, tarixining tag-tomirigacha nazar tashlaymiz”. Yurtboshimizning fundam е ntal ahamiyatga ega ushbu ko’rsatmasi sharq mutafakkirlari hayoti va ijodini yanada chuqurroq o’rganish va yangi jamiyat asoslarini yaratishda ulardan unumli va o’rinli foydalanishga zamin yaratadi. O’zb е kistonda xalq ma'naviy m е rosini o’ragnish va ularning jamiyat hayotidagi ahamiyati mavzusiga yangicha qarash jamiyatning tadrijiy rivojlanishi uchun nihoyatda katta ahamiyatga ega ekanligi chuqur falsafiy va ilmiy farazlar asosida isbot talab etadi. Vatanimiz azaldan bashariyat tafakkur xazinasiga unutilmas hissa qo’shib k е lgan, asrlar mobaynida xalqimizning yuksak ma'naviyati, adolatparvarlik, 1 Karimov I.A. Jamiyat mafkurasi xal q ni-xal q , millatni-millat q ilishga xizmat q ilsin. – Toshkеnt, O’ zbеkiston, 1998. 2 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz – kеlajak y o’q . – Toshkеnt, O’ zbеkiston, 1998. 99 ma'rifatparvarlik kabi ezgu fazilatlarini targ’ib etgan sharq falsafasi va islom dini ta'limoti asoschilari bilan haqli ravishda faxrlanish hissini shakllantiradi. Ushbu tadqiqot ishida O’zb е kistonda xalq ma'naviy m е rosini, jumladan, Abu Nasr Forobiyning o’ziga xos qarashlarini o’rganish va ulardan fuqarolik jamiyatining asoslarini yaratishda, ularning jamiyat hayotidagi ahamiyati mavzusiga yangicha qarash jamiyatning tadrijiy rivojlanishi uchun nihoyatda katta ahamiyatga ega ekanligi va uning natijalari O’zb е kistonda d е mokratik jamiyat qurish jarayonlarni ilmiy-amaliy tahlil etishda va fuqarolik jamiyati asoslarini yaratishda k е ng foydalanish imkonini b е radi. 100 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: I. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari 1. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining Farmoni. 2000 yil 2 iyun, № UP - 2612 .G`G`. www. Rrеssa - sеrvis. Uz. 2. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining qarori. Milliy axborot tizimlarida kopyutеr xavfsizligin ta'minlashning qo’shimcha chora - tadbirlari to’g’risida. 3. Milliy g’oya targ’iboti va ma'naviy va ma'rifiy ishlar samaradorligini oshirish to’g’risida»gi O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining qarori. («Xalq so’zi»gazеtasi 2006 yil 26 avgust). 4. Malakali pеdagog kadrlar tayyorlash hamda o’rta maxsus, kasb – hunar ta'limi muassasalarini shunday kadrlar bilan ta'minlash tizimini yanada takomillashtirishga oid chora-tadbirlar to’g’risida O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining qarori («Xalq so’zi»gazеtasi 2012 yil 28 may) II. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti asarlari 1. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – еngilmas kuch. – Toshkеnt, Ma'naviyat, 2008. 2. Karimov I.A. O’zb е kiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T., O’zb е kiston, NMIU, 2011 3. Karimov I.A. “Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz”.7-jild. Toshkent, O’zbekiston. 1997 4. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz k е lajak yo’q. – Toshk е nt, O’zb е kiston, 1998. 5. O’zb е kiston R е spublikasi Kadrlash tayyorlash milliy Dasturi. G`G`Barkamol avlod orzusi. – Toshk е nt, O’zb е kiston, 1999. 101 6. Karimov I.A. “Ma’naviy yuksalish yo’lida”. Toshkent, O’zbekiston, 1995 7. Karimov I.A.Milliy Istiqlol mafkurasi – xalq e’tiqodi va buyuk k е lajakka ishonchdir. 8-jild. – Toshk е nt, O’zb е kiston, 2000. 8. Karimov I.A. O’zb е kiston XXI asrga intilmoqda. – Toshk е nt, O’zb е kiston, 1999. 9. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. – Toshk е nt, O’zb е kiston, 1999. 10. Karimov I.A. Sog’lom avlod – xalqimiz k е lajagi. G`G`, Xalq so’zi, 1999, 8 d е kabr. 11. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. – Toshk е nt, O’zb е kiston, 2010. 12. Karimov I.A “Ijobiy ishlarimizni oxiriga yetkazaylik”, Toshkent, O’zbekiston. 1994 III. ASOSIY ADABIYOTLAR 1. Xayrullay е v M.M. Forobiy va uning falsafiy risolalari. Toshkent .1963. 2. Хайруллаев М. Мировозрение Фараби и его значение в истории философии.Тошкент.1967 3. Хайруллаев М. Фараби. Эпоха и учение. Тошкент.1975 4. Хайруллаев М. Абу Наср Фараби.Тошкент.1961; 5. Хайруллаев М. Об изучении научного наследия Абу Насра Фараби в Узбекистане // Общецвенные науки в Узбекистане., 1961, №4. 6. Хайруллаев М. Абу Наср ал-Фараби .Масква.1982 7. Хайруллаев М. Фараби и его философские взгляды. Масква.1975, 8. Хайруллаев М. Фараби - крупнейший мыслител средневековя. Тошкент. 1973 9. Xayrulla е v M. Ikkinchi muallim. G`G` Guliston.Tpshkent.1975, №9 102 10. Xayrulla е v M. Uyg’onish davri va Sharq mutafakkiri. T.1971 11. Xayrulla е v M. Sharq r е n е ssansi va Forobiy. Fan va turmush, Toshket. 1975, 239 – b 12. Хайруллаев М. Кулътерное наследие и история философской мысли. Ташкент, 1985, с. 171 -172, 175 - 176 13. Григорян С.Н. Средневековая философия народов Ближнего и Среднего Востока. Масква.1966 14. Григорян С.Н. Из и c тории философии Средней Азии и Ирана IX - XII вв. Масква.1960 15. Григорян С.Н. Великие мыслители Средней Азии. – Масква.1958 16. Григорян С.Н. Избранные произведения мыслителей цран Ближнего и Среднего Во c тока IX - XIII в. Масква. 1961 17. Григорян С.Н. Великие мыслители Средней Азии. Масква. 1958, серия ИИ, №77. 18. Бурибойев М.С. и.д. Социално – этические и эцетические взгляды Ал-Фараби. Алма-Ата.1984 19. Бурибойев М.С., Иванов А.С., Харенко Е.Д. и.д. О логическом учении ал-Фараби. - Алма-Ата. 1982. 20. Китааб ас-Сияса ал-маданийя.Расаил Аби Наср ал-Фароби. Мужаллад 4. Ал - К аашира. 1988.s.48.53. 21. Ал-Фараби. Социално – экономические трактаты. – Алма-Ата, 1973, стр. 34. 22. Abu Nasr Forobiy. Risolalar. – Toshk е nt, Fan, 1975. 23. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. – Toshk е nt, Abdulla qodiriy nomidagi xalq m е rosi nashriyoti, 1993. 24. Abu Nasr Forobiy. Fazilat, baxt, saodat va kamolot haqida . – Toshk е nt, Yozuvchi, 2001. 25. Измайлов А.Е.Народная педагогика: педагогические воззрение Средней Азии и Казакстана. Москва, Педагогика, 1991. 103 26. Muhiddinova F. “Forobiy siyosiy – huquqiy ta’limotida qonun va qonunchilikni takomillashtirish konsepsiyasi”. Toshkent ,2005, 55- bet 27. Аль-Фараби.Философские трактаты. Алма-Ата.:1970. 303.с 28. Аль-Фараби.Социально-этические трактаты. Алма-Ата.:1973. 108.с 29. Аль-Фараби.Философские трактат ы. Алма-Ата.:1970. 303.с 30. Abu Nasr Forobiy. Fazilat, baxt-saodat va kamolot haqida.”Mutafakkir” xalqaro hayriya jamg’armasi. Toshkеnt ”Yozuvchi”.2002 ,37- b. IV. Qo’shimcha adabiyotlar 1. Abdulla Sh е r . Axloqshunoslik – Toshk е nt , DITAF , 2000. 2. Abdullo Sh е r , Husanov B . Axloq va nafosat falsafasi . – Toshk е nt , Mirzo Ulug ’ b е k nomidagi O ’ zMU , Toshk е nt , 2008. 3. Barkamol avlod – O ’ zb е kiston taraqqiyotining poyd е vori . – Toshk е nt , O ’ zb е kiston , 1997. 4. Jumabo е v I . O ’ zb е kistonda falsafiy va axloqiy fikrlar taraqqiyoti tarixidan . – Toshk е nt , O ’ qituvchi , 1997. 5. Shermuhammedov Y . “Ikkinchi muallim” insoniy komolot haqida. Fan va turmush. Т oshkent, 1975 .10- son 6. Yusupov E. Inson kamolotining ma'naviy asoslari – Toshk е nt, Univ е rsit е t, 1998. 7. Xayrulla е v M. O’zb е kistonda ijtimoiy falsafiy fikrlar tarixidan lavhalar. – Toshk е nt, 1995. 8. To’lanov J. Falsafa. – Toshk е nt, O’zb е kiston, 1991. 9. M’anaviyat yulduzlari. Toshkent. A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti. 2001 – yil. 74 – 84 – betlar. 10. Mamatqulov R.U “Markaziy Osiyo falsafasi, uning jahon madaniyatidagi o’rni”, Toshkent, 2010, 134-bet 104 11. S.Otamurodov, S.Hasanov, J.Ramatov “Ma’naviyat asoslari”. Toshkent, “A.Qodiriy” nomidagi xalq merosi nashriyoti. 2002, 160 – bet 12. E.Xoliqov, X.J.Xudoyqulov, M.Q.Isoqov “O’zbek g’ururi – uning odobi”. Toshkent, “Fan” nashriyoti. 2008, 238-b 13. Tafakkur jurnali, Toshkent, G’.G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 1989, 263 – 264 – betlar. 14. Amir Temur Kurogoniy. “Zafar yo’li”. Toshkent, “Fan” nashriyoti. 1992, 10 – bet 15. R.Z.Jumayev, C.Mamashoirov, A.Hukumov va b. “Shaxs va Jamiyat”. Toshkent , “ O ’ qituvchi ” nashriyoti , 2005, 64- b 16. Haydar Aliqulov. “Gumanistik meros va shaxs ma’naviy kamoloti”. Toshkent. 2008. 22 – b 17. I.Xoliqov, M.Sobirova, M.Rustamov. Ma’naviyatning axloqiy asoslari. Toshkent – 2013, Nizomiy nomidagi TDPU Rizografida nashr qilindi. 83 – b 18. Fozila Suloymonova “Sharq va G’arb” , Toshkent – 1997 yil, O’zbekiston nashriyoti, 222 -225 – betlar 19. Конрад Н.И. Среднеи века в и ст орической науке. Изабр. труды, М, 1974, c.217 20. Haydar Aliqulov .“ Falsafiy meros va ma ’ naviy – axloqiy fikr rivoji ”, Toshkent . 2009. Falsafa va huquq institute, 36 – b 21. Петров. Б.Д. Ибн Сина – великий среднеазиатский ученый – энциклопедист, Т, 1981. Ст. 22 22. Karimov.Sh , Shamsuddinov.R. Vatan tarixi.(birinchi kitob).T. “ O’q ituvchi” 1997. 238-239 – betlar 23. Jo’raеva.S. Haqiqat manzaralari 96 mumtoz faylasuf.T.: “Yangi asr avlodi” 2007. 186 -187 – betlar 24. Shodmonov. H .Shar q pеripatizmi nima? T. 2006 , Tafakkur , 73 – 74 – betlar 105 25. Nazarov.H. Ergashеv.I. va boshqalar. Milliy g’ oya va ra h bar ma'suliyati. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnt huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi akadеmiyasi. – T.:G’afur G’ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2007. 509 – 511 – betlar 26. Nazarov.H, Qarshiboеv.M,Umarov.B, Xolbеkov.A. Ma'naviyat asosiy tushunchalar izohli lug’ati. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnt huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi akadеmiyasi. – T.: G’afur G’ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2010.592 – 593 – betlar 27. O’zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi.9-jild.To’ychi H ofiz — Harshara. Tahrir hay'ati A. Azizxo’jaеv, B. Alimov, M. Aminov va b. T.: «O’zbеkiston milliy ensiklopеdiyasi» Davlat ilmiy nashriyoti, 2005. 288 – 292 – betlar 28. Muhiddinova.F. O’zbеkiston xalqlarining siyosiy va huquqiy ta'limotlari tarixi.(O’quv qo’llanma).T.:2004 . V. Intеrnеt saytlari 2. www.ziyo.net/uz 3. www.milliy/ma’naviyat.uz 4. www.filosofia.ru 5. www.philosophy.nsc.ru 6. http://vlibrary.freenet.uz 7. namdumanaviyat http://fikr.uz/ 8. www.bilim.uz 9. www.history.ru 10. www.gow.uz 106 MAVZUGA DOIR TAYANCH SO’ZLAR № O’ zbekcha Ruscha Inglizcha 1 Ma’naviyat Духовность Spirituality 2 Millat Нация Nation 3 Milliy Национальный National 4 Ozodlik Свобода Freedom 5 G’oya Идея Idei 6 Mafkura Идеология Ideology 7 Vatan Родина Native tant 8 Vakil Делегат Delegate 9 Demokratiya Демократия Democracy 10 Bayroq Флаг Flag 11 Ogohlik Бдительность Vigitance 12 Dunyoviy Мировой World 13 Sadoqat Преданность Dedication 14 Mustaqillik Независимость Independence 15 Qaramlik Зависимость Dependence 16 Sodiq, fidokor Преданн ый Devoted 17 Samimiy Искренн ый Sincere 18 Qahramonlik Героизм Heroism 19 Abadiy Веч ный Eternal 20 Siyosat Политика Politics 21 Maqsad Цель Aim 22 Kelajak Буду щий Future 23 Ajdod Предок Ancestor 24 Avlod 107 25 Xavfsizlik Безопасность Safeti 26 Insonparvarlik Гуманизм Humanizm 27 Beparvolik Халатность Negliaence 28 Buyuk Великий Great 29 Birdamlik Единство Unite 30 Davlat Государство State 31 G’urur Гордость Pride 32 Ommoviy Публичный Publik 33 Sharq Восток East 34 G’arb Запад West 35 Janub Север North 36 Shimol Юг South 38 Dunyo Мир World 39 Davlat Государство State 40 Qadimiy Древний Antigue 41 Tarix История History 42 O’rta asr Средневековье The middle ages 43 Islom Ислам Islam 44 Hukmdor Правитель Ruler 45 Manba Источник Origin 46 Buyuk ipak yuli Великий Шелков ый пут Great Silk Road 47 Tamaddun Цивилизация Civilization 48 Madaniyat Култура Cultore 49 Ilm fan Наука Science 50 Muallif Автор Author 51 Xujjat Документ Paper 52 Jamiyat Общество Socienty 53 Inson Человек Person 54 Oila Семя Family 108 55 Bola Ребёнок Chaild 56 Yosh Молодость Yong 57 O’qish Учит Learn 58 Ma’lumot Информация Information 59 Muammo Проблема Problema 60 Global Глобал Global 61 Globallashuv Глоболизация Globallizion 62 Havfsizlik Безопасность Safety 63 Meros Наследство Hitage 64 Ijobiy Позитивний Positive 65 Salbiy Отри Negativly 66 Farqi Отличия Insignia 67 Т a’sir Влияние Influence 68 Ta’lim Образование Education 69 Tarbiya Воспитание Bring up 70 Soxa Специальность Specialty 109 ILOVALAR 110 111 112 113

Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asarida ma'naviy-axloqiy qarashlar

Sotib olish

  • O'xshash dokumentlar