Abu Rayhon Beruniy va geologiya faniga qo‘shgan hissasi - Geodeziya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	924.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	06 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geodeziya

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

30 Sotish

Abu Rayhon Beruniy va geologiya faniga qo‘shgan hissasi

Sotib olish

1Mavzu: Abu Rayhon Beruniy va geologiya faniga qo‘shgan hissasi
Mundarija
Kirish …………………………………………………………………….……..2
I BOB. Abu Rayhon Beruniyning ilmiy merosi va tabiiy fanlar
taraqqiyotidagi o‘rni
1.1. Abu Rayhon Beruniy hayoti, ilmiy faoliyati va tarixiy sharoiti ……………4
1.2. Beruniy asarlarida tabiiy fanlar, xususan geologik qarashlar ………………6
1.3. Ilmiy merosining keyingi davr olimlariga ta’siri va geologiyaga qo‘shgan
hissasi ……………………………………………………………………….…11
II BOB. Beruniy geologik qarashlarining zamonaviy fan bilan bog‘liqligi
2.1. “Mineralogiya” va “Yer tuzilishi” haqidagi qarashlari …………………...14
2.2. Zamonaviy geologiya bilan Beruniy g‘oyalarining o‘zaro uyg‘unligi …....17
2.3. Beruniy ilmiy qarashlarining geologiya fanidagi ahamiyati va qadri ….…20
Xulosa ………………………………………………………………………....23
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………..…24

2 KIRISH
Mavzuning dolzarbligi Abu Rayhon Beruniy Markaziy Osiyo ilm-fan
taraqqiyotining yuksak cho‘qqilaridan biri hisoblanadi. Uning asarlarida fizika,
matematika, astronomiya, geografiya va geologiya kabi ko‘plab fanlar bo‘yicha
chuqur tahlillar berilgan. Ayniqsa, geologiya sohasida u ilgari surgan qarashlar
hozirgi zamonaviy fan asoslari bilan uyg‘unlikda ahamiyat kasb etadi.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev bu borada shunday ta’kidlaydi: “Buyuk
ajdodlarimiz ilm-fan rivojiga qo‘shgan bebaho hissasini chuqur o‘rganib, uni
zamonaviy ilmiy qarashlar bilan uyg‘unlashtirish – bu nafaqat tarixiy
xotiramizni tiklash, balki xalqimizni intellektual jihatdan yuksaltirish yo‘lida
ham muhim qadamlardan biridir” 1
Bugungi kunda ekologik muammolar, yer resurslarini ilmiy asosda
o‘rganish va qadimiy geologik tushunchalarni qayta tahlil qilish dolzarb bo‘lib,
Beruniy merosi yana bir bor chuqur tadqiq etilishini talab etmoqda. Shu sababli,
ushbu mavzuni o‘rganish nafaqat tarixiy, balki zamonaviy ilmiy nuqtayi
nazardan ham muhim ahamiyatga ega.
Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi — Abu Rayhon Beruniyning
geologiyaga oid qarashlarini o‘rganish, uning asarlaridagi tabiiy fanlarga doir
fikrlarini tahlil qilish va bugungi ilm-fan rivojida ularning o‘rnini ochib
berishdan iboratdir. Mazkur maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar
belgilab olindi: Beruniyning hayoti va ilmiy faoliyatini o‘rganish; uning
geologik asarlarini tahlil qilish; zamonaviy geologiya bilan bog‘liqlik jihatlarini
ochib berish; tarixiy va ilmiy manbalarni solishtirish asosida xulosalar
chiqarish.
Kurs ishi mavzusining predmeti — Beruniy asarlaridagi geologik
g‘oyalar, obyekt esa — u yashagan tarixiy davr, uning asarlari va ular asosida
shakllangan tabiiy-ilmiy qarashlardir. Tadqiqot davomida aynan geologiya
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaati, 2020-yil 24-
yanvar

3faniga oid iqtiboslar, Beruniy tomonidan tasvirlangan yer qatlamlari, tog‘
jinslari va mineral resurslar haqidagi qarashlar asos qilib olinadi. Predmet va
obyekt aniqligi tadqiqot doirasining to‘g‘ri belgilanishini ta’minlaydi va
ilmiylikni oshiradi. Kurs ishining ilmiy yangiligi shundaki, unda Abu Rayhon
Beruniy asarlarida berilgan geologik fikrlar zamonaviy geologiya nuqtayi
nazaridan qayta tahlil qilinadi. Shu orqali qadimiy ilmiy qarashlar va bugungi
ilm-fan o‘rtasidagi bog‘liqlik ochib beriladi. Metodologik asos sifatida ilmiy-
tarixiy tahlil, solishtirma metod, sistemali yondashuv va manbashunoslik
asoslari qo‘llaniladi. Bu yondashuvlar yordamida mavzuning nazariy va amaliy
ahamiyati chuqur yoritiladi.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

4I BOB. Abu Rayhon Beruniyning ilmiy merosi va tabiiy fanlar
taraqqiyotidagi o‘rni
1.1. Abu Rayhon Beruniy hayoti, ilmiy faoliyati va tarixiy sharoiti
Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy (taxminan 973–1048 yillar)
— Markaziy Osiyoning o‘rta asrlardagi eng mashhur allomalaridan biri bo‘lib,
uning nomi jahon ilm-fani tarixiga chuqur yozilgan. U Xorazm viloyatida,
aniqrog‘i, hozirgi Urganch yaqinidagi Beruniy shaharchasida tug‘ilgan. Uning
“Beruniy” taxallusi ham shu joy nomidan kelib chiqqan. Yoshligidan ilmga
chanqoq, tafakkuri o‘tkir bo‘lgan Beruniy juda erta savod chiqargan va ko‘plab
fanlarni mustaqil ravishda chuqur o‘rgangan.
Beruniy o‘z zamonasining eng mashhur allomalari, ustozlari va tabiblari
bilan muloqot qilgan. Uning ilk ustozlaridan biri mashhur olim Abu Nasr
Mansur ibn Ali ibn Iraq bo‘lib, matematika, astronomiya va geometriya
fanlarida unga katta ta’sir ko‘rsatgan. Beruniy aynan yoshligidanoq qadim
yunon, hind va fors manbalarini tahlil qilishga qiziqib, ularni arab tiliga tarjima
qilish bilan shug‘ullangan. Shu orqali u o‘z asarlarini nafaqat zamonaviy arab-
musulmon ilmiy muhitiga, balki yunoncha va sanskrit manbalarga tayangan
holda yaratgan. 2
Tarixiy sharoit jihatidan olganda, Beruniy yashagan davr IX–XI asrlarda
musulmon Sharqida ilm-fan, falsafa va madaniyat yuksak darajada
rivojlanayotgan bir zamon edi. Xorazmshohlar davlatida, ayniqsa Ma’muniylar
sulolasi davrida ilm-fan rivojiga katta e’tibor qaratilgan. Beruniy ham aynan
shu davrda Xorazm saroyida olim sifatida xizmat qilgan va boshqa olimlar bilan
birgalikda ilmiy majlislarda ishtirok etgan. Uning faoliyati faqatgina Xorazm
bilan cheklanib qolmagan, balki u Hindistonga ham sayohat qilgan va bu
sayohati davomida hindlarning madaniyati, diniy aqidalari va tabiiy qarashlari
haqida keng ma’lumot to‘plagan.
2
Ziyoda Abdurahmonova – Beruniy merosi va zamonaviy tabiiy fanlar . Toshkent: Fan va
texnologiya, 2021.

5Beruniy o‘z umrining ko‘p qismini ilmiy izlanishlar, kuzatishlar va asarlar
yozish bilan o‘tkazdi. Uning ijodi ko‘p tarmoqli bo‘lib, matematikadan tortib,
geografiya, geologiya, astronomiya, farmakologiya, tarix, falsafa, mineralogiya,
metrologiya, etnografiya va boshqa ko‘plab sohalarni qamrab olgan.
Beruniyning umumiy asarlari soni 150 dan ortiq bo‘lib, shulardan ko‘pi
bizgacha yetib kelgan. Ulardan eng mashhurlari — “Geodeziya” (Yerning
o‘lchovlari haqida), “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”, “Hindiston”,
“Dorivor moddalarning xossalari”, “Mineralogiya haqida kitob” va boshqa
ko‘plab muhim asarlardir.
Abu Rayhon Beruniy o‘z asarlarida ko‘pincha tabiatni tushunishga, uning
qonuniyatlarini ilmiy asosda izohlashga harakat qilgan. Uning geologiya bilan
bog‘liq qarashlari asosan tog‘ jinslari, yer yuzasining shakllanishi, yer
qatlamlarining harakati, yer osti suvlari va minerallar haqidagi kuzatishlariga
asoslangan. U tog‘larning hosil bo‘lishi, vulqon hodisalari va yer silkinishlari
haqidagi fikrlarni izohlab bergan. Ayniqsa, Beruniy mineral resurslar va
ularning inson hayotidagi ahamiyatiga doir aniq kuzatuvlarga ega bo‘lgan. U
o‘z zamonasida mavjud bo‘lgan ko‘plab tog‘-kon manbalarini tasvirlab,
ularning joylashuvi, sifati va ishlatilishiga oid tavsiyalar bergan. Shuningdek, u
ilmiy kuzatishlarda aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda ishlagan. Yerning
shakli va o‘lchamlari to‘g‘risida Beruniy tomonidan ilgari surilgan ba’zi
nazariyalar hozirgi zamonaviy fan bilan mos keladi. U sayyoralarning harakati,
quyosh va oy tutilishlari, dengizlar va daryolarning oqimi, hatto yerning
aylanishi haqidagi ilk ilmiy qarashlarga asos bo‘lgan fikrlar bildirgan. Shu
jihatdan u Yevropada faqat XV–XVI asrlarda ilgari surilgan nazariyalarni
allaqachon o‘z asarlarida bayon etgan bo‘lgan. 3
Beruniy ilmiy haqiqatga sadoqatli, tajribaga asoslangan ilmga ishonuvchi
olim bo‘lgan. Uning asarlarida diniy ta’limot bilan ilmiy haqiqat o‘rtasidagi
3
Dilnoza Qosimova , Anvar Rajabov – Abu Rayhon Beruniy ilmiy qarashlari . Toshkent: O‘qituvchi,
2019.

6farq ochiq ko‘rsatilgan. U ko‘plab hollarda har qanday fikrni faqat diniy
manbalar bilan emas, balki tajriba va kuzatuv bilan tasdiqlashga harakat qilgan.
Bu jihatdan u ilmiy tafakkurning mustaqil shakllanishi uchun poydevor
yaratgan.
Beruniyning tarixiy sharoiti uning faoliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsa-da,
ba’zi davrlarda siyosiy ziddiyatlar va dinlararo qarama-qarshiliklar tufayli u o‘z
fikrlarini ochiq bayon eta olmagan. Biroq bu unga to‘siq bo‘la olmadi – u har
qanday sharoitda ilm yo‘lidan chekinmasdan, tajribalar o‘tkazish, kuzatishlar
qilish va ilmiy xulosalar chiqarishdan to‘xtamagan. Uning “Hindiston” asari
bunga yaqqol misol bo‘la oladi, unda u hind falsafasi, dini va tabiiy qarashlarini
hurmat bilan tahlil qilgan. Abu Rayhon Beruniy o‘z davrining ilmiy
markazlarida tan olingan, hatto g‘arb olimlari tomonidan ham hurmat bilan tilga
olingan allomalardan biridir. Uning asarlari lotin, yunon, fors, turkiy va boshqa
tillarga tarjima qilinib, butun dunyo kutubxonalarida saqlanmoqda. XIX–XX
asrlarda Yevropa orientalistlari, xususan Eduard Saks va Karl Brockelmann
singari olimlar uning ilmiy merosiga e’tibor qaratganlar. Abu Rayhon Beruniy
hayoti, ilmiy faoliyati va tarixiy sharoiti nafaqat o‘z davrining yutuqlarini
belgilab bergan, balki hozirgi fan taraqqiyoti uchun ham muhim ilhom manbai
bo‘lib xizmat qilmoqda. Uning geologiyaga oid qarashlarini o‘rganish orqali biz
tabiiy resurslar, yer qatlamlari va ekologik muammolarga ilmiy yondashuvni
chuqur anglashimiz mumkin. Shu bois Beruniy merosini o‘rganish har bir
tadqiqotchi va talaba uchun ilmiy mas’uliyat va ma’naviy qarzdorlikdir.
1.2. Beruniy asarlarida tabiiy fanlar, xususan geologik qarashlar
Abu Rayhon Beruniy o‘z asarlarida tabiatni chuqur tahlil qilgan va uni ilmiy
nuqtayi nazardan o‘rganishga harakat qilgan buyuk mutafakkir sifatida tanilgan.
U turli tabiiy fanlar – astronomiya, meteorologiya, geografiya, mineralogiya va,
ayniqsa, geologiya sohalarida o‘z davridan ancha ilg‘or g‘oyalarni ilgari surgan.

7Geologik bilimlar uning asarlarida mustaqil yo‘nalish sifatida bo‘lmasa-da, ular
keng miqyosda boshqa fanlar bilan bog‘liq holda bayon etilgan.
Beruniyning tabiiy fanlarga oid qarashlari asosan uning “Hindiston”, “Kitob
at-tafhim”, “Geodeziya”, “Dorivor moddalarning xossalari”, “Qadimgi
xalqlardan qolgan yodgorliklar” singari asarlarida mujassam. Aynan shu asarlar
orqali Beruniy geologiya bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan muammolar – yer
qatlamlari, tog‘ jinslari, minerallar, yer osti suvlari va tabiatdagi turli fizik
hodisalarning sabablari haqida o‘z fikrlarini ilgari suradi.
Beruniy uchun ilmiy bilim – bu tabiat qonuniyatlarini kuzatish va ularni tajriba
orqali aniqlash deganidir. U tog‘larning shakllanishi, yer silkinishlari va yer osti
qatlamlaridagi harakatlar haqida chuqur fikr yuritgan. Unga ko‘ra, tog‘lar uzoq
yillik geologik jarayonlar natijasida hosil bo‘lgan bo‘lib, bu jarayon suv va
shamol ta’siri, yer ostidagi bosimlar natijasida yuzaga keladi. Bu fikrlar
zamonaviy geologiya fanidagi eroziya va tektonik harakatlar nazariyasi bilan
uyg‘unlashadi.
Geologiya faniga oid eng muhim kuzatishlardan biri sifatida, Beruniy
mineral resurslar haqida keng ma’lumot beradi. U turli xildagi tog‘ jinslari,
metallar, qimmatbaho toshlar va foydali qazilmalarning joylashuvi, ularni
ajratish usullari, ishlatilishi va inson salomatligiga ta’siri haqida to‘xtaladi.
Masalan, “Dorivor moddalarning xossalari” asarida u tuz, oltingugurt, simob,
temir, mis, oltin va boshqa moddalarning fizik-kimyoviy xossalari, qazib olish
usullari va tibbiyotdagi roli haqida batafsil yozgan. Bu esa uning faqat nazariy
emas, balki amaliy geologik bilimlarga ham ega bo‘lganligini ko‘rsatadi.
Beruniy suvlar harakati, daryolarning oqimi va yer osti suvlari haqidagi
qarashlarini ham keng tahlil qilgan. Uning fikricha, yer osti suvlari tog‘ jinslari
orqali filtrlanib oqadi va bu jarayon yerning ichki qatlamlari tarkibiga bog‘liq.
Bunday qarashlar hozirgi gidrogeologiya fanining asosiy g‘oyalari bilan mos
tushadi. U yer osti manbalaridan suv olishda ehtiyotkorlik bilan yondashish
zarurligini ta’kidlaydi, bu esa ekologik yondashuvni ham namoyon etadi.

8Bundan tashqari, Beruniy vulqon faoliyati, yer silkinishlari, eriydigan jinslar va
lavaning harakati haqida ham fikr yuritgan. U vulqonlarni yer ostidagi bosim va
issiqlik kuchayishi natijasida yuzaga kelishini, bu holat erigan jinslarning yer
yuzasiga chiqishiga olib kelishini taxmin qilgan. U o‘z kuzatuvlariga tayangan
holda bu hodisalarni tabiat qonunlariga muvofiq tarzda izohlashga harakat
qiladi, diniy yoki mifologik yondashuvdan yiroq turadi. Bu esa uni haqiqiy
ilmiy tafakkur egasi sifatida namoyon qiladi.
Geologik qarashlarining yana bir muhim jihati – u tog‘ jinslarining qatlamli
tuzilishini tushuntirishga harakat qilgan. Uning yozishicha, yer sathi ostidagi
qatlamlar o‘ziga xos tuzilishga ega bo‘lib, ularning har biri o‘z davrida
shakllangan. Bu yer tarixining qatlamlar bo‘yicha o‘rganilishi lozimligini
bildiradi. Bu qarash hozirgi stratigrafiya – ya’ni geologik qatlamlarni o‘rganish
fanining dastlabki g‘oyalaridan biri sifatida baholanishi mumkin. Beruniy o‘z
zamonasidagi yerga oid boshqa olimlar qarashlarini tahlil qilgan, ularni tanqidiy
ruhda ko‘rib chiqqan. Masalan, u Arastu va Pliniy kabi yunon olimlarining
fikrlarini baholashda ilmiy mezonlarga tayangan. U yerning doimiy va barqaror
emasligini, balki doimiy harakatda ekanini ta’kidlagan. Bu qarash hozirgi
geodinamika nazariyasi – ya’ni yer po‘stining doimiy harakati haqidagi ilmiy
fikrlar bilan mos tushadi. 4
Geografiya va astronomiyaga oid asarlarida ham Beruniy yer yuzasining
shakli, relefi, dengizlar, cho‘llar va tog‘ tizimlari haqida ilmiy ma’lumotlar
bergan. U yer sathining sferik shaklini e’tirof etgan va yerning ekvatordan
boshlab cho‘zilganligini matematik usullar bilan aniqlashga harakat qilgan. Bu
esa uni ilmiy geodeziya fanining peshqadamlaridan biri sifatida ko‘rsatadi.
Beruniyning tabiiy fanlarga oid qarashlari faqat nazariy emas, amaliy jihatdan
ham foydali bo‘lgan. U o‘z davrida geologik ob’ektlarni kuzatgan, ularning
joylashuvi, fizik shakli va foydalilik darajasini aniqlashda o‘ta aniqlik bilan ish
4
Akmal Soliyev – Abu Rayhon Beruniy hayoti va asarlari . Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi
NMIU, 2023.

9tutgan. Uning topilmalaridan foydalangan holda ko‘plab yer osti boyliklari
aniqlangan va ulardan xalq xo‘jaligida foydalanilgan.
Beruniy o‘z asarlarida tabiatni kuzatish, uni ilmiy asosda izohlash va inson
hayotiga foydali qilish maqsadida ishlagan. Uning geologik qarashlari o‘z davri
uchun nihoyatda ilg‘or bo‘lib, zamonaviy fanlar bilan bevosita bog‘liq. U tog‘
jinslari, yer qatlamlari, minerallar, suvlar, zilzilalar va boshqa geologik
hodisalarni tizimli tarzda tushuntirgan. Shuning uchun ham Beruniy nafaqat
tarixiy shaxs, balki geologiya fani asoschilaridan biri sifatida baholanishi kerak.
Uning ilmiy merosini chuqur o‘rganish orqali biz bugungi ekologik
muammolar, tabiiy resurslardan foydalanish, yer tuzilishini chuqur tahlil qilish
kabi muhim ilmiy masalalarga ilmiy yondasha olamiz. Abu Rayhon Beruniy
nomi ilm-fan tarixida hamisha yorqin va chuqur iz qoldirgan bo‘lib, uning
tabiiy fanlar, xususan geologiyadagi merosi zamonaviy ilmiy izlanishlar uchun
poydevor bo‘lib xizmat qiladi.
Geodeziya“ deb yuritiladigan „Turar joylar orasidagi masofani tekshirish
uchun joylarning oxirgi chegaralarni aniqlash“ nomli astronomiya va
geografiyaga bag ishlangan asari 1025-yilda yozib tugatildi. Beruniyningʻ
„Munajjimlik san atidan boshlang ich tushunchalar“ asari ham 1029-yilda
ʼ ʻ
G aznada yoziladi. Oradan bir yil o tgandan so ng u o zining „Hindiston“ nomi
ʻ ʻ ʻ ʻ
bilan tanilgan „Hindlarning aqlga sig adigan va sig maydigan ta limotlarini
ʻ ʻ ʼ
aniqlash“ kitobini yakunlaydi. Bunda Beruniy hozirgi Amerika qit asini
ʼ
mavjudligini Kolumbdan bir necha asr avval ilmiy asoslab bergan. Bu shoh
asarning vujudga kelishiga Mahmud G aznavining Hindistonga yurishlari sabab
ʻ
bo ldi. Saroyning eng nufuzli astrologlaridan sanalgan Beruniy Mahmud
ʻ
G aznaviy bilan Hindistonda bir muddat istiqomat qiladi va u yerda
ʻ sanskrit
tilini mukammal egallashga muvoffaq bo ladi. U bu til yordamida hindlarning
ʻ
tarixi, urf-odati madaniyati va fani bilan yaqindan tanishadi va natijada
yuqoridagi asarni ta lif etadi. 1030-yili Mahmud G aznaviy vafot etib taxtga
ʼ ʻ
uning o g li Mas udning o tirishi Beruniyning ahvolini ancha yaxshilaydi. Olim
ʻ ʻ ʼ ʻ

10o zining astronomiyaga oid engʻ
yirik asarini mazkur hukumdorga
bag ishlab „Mas ud qonuni“ deb
ʻ ʼ
ataydi. o rta asrning mashhur
ʻ
olimlaridan Yoqut Al-
Xamaviyning yozishiga ko ra,
ʻ
Sulton Mas ud bu asar uchun
ʼ
Beruniyga bir filga ortilgan katta
miqdordagi kumush tangalar hadya
etadi. Yoqut Al-Xamaviyning
fikricha „Mas ud qonuni“ kitobi
ʼ
matematika va astronomiya
bo yicha ungacha yozilganbarcha
ʻ
kitoblarning izini o chirib yuborgan
ʻ
1.rasm Yerning aylana uzunligini
1. Olim Sulton Mas udning o g li Mavdudning hukumronlik yillarida (1041–
ʼ ʻ ʻ
1049) o zining „Mineralogiya“ va
ʻ o lchash) ʻ „Farmakognoziya“ deb atalgan
ikki asarini yozadi. Ularning har biri mazkur sohalardagi betakror asarlardan
bo lib, jahon madaniyatiing noyob durdonalaridan hisoblanadi. Abu Rayxon
ʻ
Beruniy 1048-yili G aznada vafot etadi. Olim yozib qoldirgan 150 ga yaqin
ʻ
asarlari bilan astronomiya, astrologiya, matematika, geodeziya, geologiya,
mineralogiya, geografiya, arifmetika, tabobat, farmokognoziya, tarix, filologiya
va boshqa fanlarning rivojiga noyob xissa qo sha oldi. Beruniyning betakror
ʻ
ijodi uning vatani O zbekistonda alohida e tibor qozongan.
ʻ ʼ 5
5
Akmal Soliyev – Abu Rayhon Beruniy hayoti va asarlari . Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi
NMIU, 2023.

111.3. Ilmiy merosining keyingi davr olimlariga ta’siri va geologiyaga
qo‘shgan hissasi
Abu Rayhon Beruniy tomonidan yaratilgan ilmiy meros keyingi asrlarda
nafaqat Sharq olamida, balki Yevropa ilm-fan taraqqiyotida ham katta ta’sir
ko‘rsatgan. Uning fanlararo yondashuvi, tajribaga asoslangan kuzatishlari, yer
tuzilishi va tabiiy resurslarga doir qarashlari ko‘plab sohalarda keyingi
olimlarga poydevor bo‘lib xizmat qilgan. Ayniqsa, Beruniyning geologiyaga
oid fikrlari va kuzatuvchanlik asosida yozilgan asarlari o‘rta asr va yangi davr
geologik ilm-fani uchun asosiy manbalardan biri hisoblanadi.
Beruniy merosining ilm-fan tarixidagi o‘rni, avvalo, uning ilmga bo‘lgan
sistematik yondashuvida namoyon bo‘ladi. U har qanday tabiiy hodisani
tushunishda diniy yoki mifologik izohlar bilan cheklanmagan, balki kuzatuv,
eksperiment va hisob-kitoblarga asoslangan ilmiy metodologiyani ilgari surgan.
Bu metodologiya keyinchalik Ulug‘bek, Ibn Sino, Al-Xorazmiy kabi mashhur
olimlar tomonidan davom ettirilgan. Aynan shu yondashuv G‘arb olimlari
tomonidan ham o‘zlashtirilgan va Yevropa uyg‘onish davrida Beruniy asarlari
lotin tiliga tarjima qilinib, ilmiy doiralarda muhim manba sifatida
foydalanilgan.
Geologiya fani nuqtayi nazaridan olib qaralganda, Beruniy birinchi bo‘lib
yerning qatlamli tuzilishini e’tiborga olgan va har bir qatlamning o‘ziga xos
paydo bo‘lish davri borligini anglagan. Bu g‘oya 18–19-asrlarda rivojlangan
stratigrafiya fanining asosiy tamoyillaridan biridir. Masalan, Shotlandiyalik
geolog Jeyms Xatton tomonidan ilgari surilgan “Yerdagi o‘zgarishlar doimiy va
sekin amalga oshadi” degan fikrlar Beruniy qarashlariga yaqinlik qiladi.
Xattonning “Uniformitarizm” nazariyasi aslida Beruniy kuzatuvlariga bevosita
bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Beruniy geologik jihatdan tog‘ jinslarining paydo bo‘lishi, ularning tarkibi va
joylashuvi haqida chuqur fikr bildirgan. U turli tog‘ jinslarini nomlab, ularning
qanday hosil bo‘lishini, insonlar tomonidan qanday ishlatilishini bayon qilgan.

12Bu qarashlar mineralogiya va litologiya kabi geologiyaning tarmoqlarida
keyinchalik rivojlantirilgan. Ayniqsa, u toshlar va minerallarning shifobaxsh
xususiyatlariga ham e’tibor bergan, bu esa tibbiyot-geologiya kesishmasidagi
muhim yondashuvlardan biridir.
O‘rta asrlarda yashab o‘tgan geologlar va tabiatshunoslar — masalan, Al-
Biruniy izdoshlari sifatida tanilgan Al-Kindi, Al-Farg‘oniy, Al-Kashiy singari
olimlar Beruniy asarlaridan ilhomlangan. Ular ham tabiat hodisalarini ilmiy
tahlil qilish, yer qatlamlarini o‘rganish, konlar va foydali qazilmalarning
tarqalish xaritalarini chizishga harakat qilganlar. Bu yondashuv esa keyinchalik
ilmiy kartografiya va geoxaritalashning shakllanishiga olib kelgan.
Yevropada Renessans davrida Beruniy asarlari, xususan, tabiatshunoslikka oid
yozmalari lotin tiliga tarjima qilinib, Italiya, Ispaniya va Fransiya olimlari
orasida keng tarqalgan. Ularning orasida mashhur italiyalik astronom va fizik
Galileo Galiley, shuningdek, nemis olimi Aleksandr fon Humboldt Beruniy
metodologiyasidan xabardor bo‘lgan va undan ilhomlangan. Garchi ular
Beruniy nomini bevosita tilga olmagan bo‘lsalar-da, ularning ishlanmalarida
kuzatishlar, tajribalar va tahliliy fikrlash tarzida o‘xshashliklar yaqqol ko‘zga
tashlanadi. Beruniy asarlarining keyingi geologik ilmiy ekspeditsiyalar va yer
osti resurslarini aniqlashdagi roli ham katta bo‘lgan. Misol uchun, XIX asrda
O‘rta Osiyoda olib borilgan geologik tadqiqotlar vaqtida Beruniy yozgan
yerning relyefiga oid ma’lumotlar asos qilib olingan. U yerda konlarning
joylashuvi, tog‘-kon ishlari uchun qulay hududlar, suv manbalarining oqimi va
boshqa jihatlar Beruniy tavsiyalariga mos kelgani aniqlangan. Bu esa, uning
asarlari amaliy geologiya uchun ham qimmatli manba bo‘lganini tasdiqlaydi.
Beruniy insoniyat va tabiat o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlashga ham e’tibor
qaratgan. Uning fikricha, yer osti boyliklaridan foydalanish faqat ilmiy asosda,
isrof va muvozanatsiz qazib olishsiz amalga oshirilishi kerak. Bu qarashlar
hozirgi ekologik barqarorlik, resurslardan oqilona foydalanish, geologik
muhofaza zonalari yaratish kabi zamonaviy yondashuvlarga juda yaqin. Shu

13sababli Beruniy faqat geologiya emas, balki geoekologiya, yer resurslarini
boshqarish fanlariga ham muhim g‘oyalar bergan. Beruniyning ilmiy merosi
faqat geologik tushunchalar bilan cheklanmaydi. U fanlararo bog‘liqlikni
chuqur tushungan holda, astronomiya bilan yer harakati orasidagi aloqani tahlil
qilgan. U yerning aylanishi, ekvator bo‘ylab cho‘zilganligi va qutblarning
joylashuvi haqida o‘ziga xos matematik yondashuvlar bilan tushuntirishlar
bergan. Bu esa, geofizika fani rivojida ham uning g‘oyalari bevosita iz
qoldirganini bildiradi. Abu Rayhon Beruniy ilmiy merosining keyingi davr
olimlari uchun tutgan o‘rni beqiyosdir. U yaratgan bilimlar, ayniqsa, geologiya
sohasi uchun nazariy asos va amaliy metod sifatida xizmat qilgan. Beruniy
tabiatni, ayniqsa yer va uning boyliklarini ilmiy asosda tushunishga bo‘lgan
urinishlari orqali ming yillar davomida davom etuvchi ilmiy an’anani boshlab
bergan. Bugungi kunda Beruniy asarlarini qayta o‘rganish, ularning zamonaviy
fan bilan bog‘liqligini tahlil qilish – nafaqat ilmiy ahamiyatga ega, balki milliy
g‘urur va tarixiy xotira nuqtayi nazaridan ham muhim hisoblanadi.
I BOB BO‘YICHA XULOSA
Abu Rayhon Beruniy o‘z davrining yetuk olimi sifatida nafaqat Sharq, balki
jahon ilm-fan taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan. Uning hayoti ilm-fanga
sadoqat, chuqur tafakkur va tajriba asosidagi ilmiy izlanishlar bilan boy.
Beruniy asarlarida yer tuzilishi, tog‘ jinslari, yer osti suvlari va minerallar
haqidagi fikrlar bugungi geologiya fanining tamoyillariga yaqin turadi. U ilmiy
qarashlarida kuzatish va hisob-kitoblarga asoslanib, tabiiy hodisalarning
sababini ilmiy tahlil qilgan. Ayniqsa, stratigrafiya, mineralogiya va geodeziya
sohasidagi qarashlari bugungi kunda ham dolzarbligini yo‘qotmagan. Beruniy
ilmiy merosi keyingi avlod olimlariga katta ta’sir ko‘rsatgan. U yaratgan
bilimlar geologiya, astronomiya va tabiiy fanlarning rivojida mustahkam
poydevor bo‘lib xizmat qilgan. Shu bois Beruniy nafaqat tarixiy shaxs, balki
zamonaviy geologiya ilmining asoschilaridan biri sifatida e’tirof etiladi.

14II BOB. Beruniy geologik qarashlarining zamonaviy fan bilan
bog‘liqligi
2.1. “Mineralogiya” va “Yer tuzilishi” haqidagi qarashlari
Abu Rayhon Beruniy ilmiy faoliyatida yerning ichki tuzilishi va undagi
minerallarning paydo bo‘lishiga doir chuqur qarashlar ilgari surgan. U o‘z
asarlarida yer qobig‘ining shakllanish jarayoni, tog‘ jinslarining xossalari,
ularning joylashuvi va inson hayotidagi roli haqida fikr yuritgan. Ayniqsa,
“Dorivor moddalarning xossalari” asarida mineralogiyaga oid qimmatli
ma’lumotlar berilgan. Bu asar nafaqat tibbiyot, balki kimyo va geologiya uchun
ham muhim manba sifatida baholanadi.
Beruniy mineral moddalarni tasniflashga harakat qilgan birinchi olimlardan
biridir. U turli toshlar va metallarning rangiga, qattiqligiga, og‘irligiga va
qizdirilganda yoki suvda eritilganda qanday xususiyat namoyon qilishiga
e’tibor bergan. Bu esa uning ilmiy yondashuvi amaliy tajribaga asoslanganligini
ko‘rsatadi. Beruniy minerallarni faqatgina nomlabgina qolmagan, balki ularni
qazib olish usullari, ularning shifobaxsh xususiyatlari va kimyoviy tarkibini
ham o‘rganishga intilgan. Uning mazkur qarashlari zamonaviy mineralogiya
fanining elementar asoslari bilan mos keladi.
Beruniy “yer ichidagi boyliklar” deganda nafaqat metallarni, balki tuz, gips,
oltingugurt, ko‘mir, simob, surma kabi foydali qazilmalarni ham nazarda
tutgan. U bu moddalarning harorat, bosim va vaqt ta’sirida qanday shakllanishi
haqida ilmiy taxminlar bildirgan. Unga ko‘ra, ba’zi minerallar yer osti
qatlamlarida uzoq yillar mobaynida suv, issiqlik va boshqa tabiiy omillar
ta’sirida paydo bo‘ladi. Bu fikrlar bugungi geologiyada metamorfizm jarayoni
deb yuritiladi — ya’ni tog‘ jinslarining fizik-kimyoviy sharoitlar ta’sirida
o‘zgarishi. 6
6
Akmal Soliyev – Abu Rayhon Beruniy hayoti va asarlari . Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi
NMIU, 2023.

15Yer tuzilishiga doir qarashlarida Beruniy yer yuzasining qatlamli tuzilishini
tahlil qilgan. U qatlamlar orasidagi farqni tushuntirgan, har bir qatlamda turli
jinslar va moddalarning mavjudligini qayd etgan. Uningcha, yer yuzasi turli
davrlarda har xil jarayonlar natijasida shakllanadi. Masalan, tog‘lar suv
sathining cho‘kib borishi, yer
po‘stining harakati yoki yirik
zilzilalar natijasida paydo
bo‘lishi mumkin. Bunday
yondashuvlar zamonaviy
tektonika nazariyasiga yaqin
fikrlardir.
Beruniy o‘z zamonasida
mavjud bo‘lgan ayrim tog‘
jinslarini aniq tasvirlab
bergan. Masalan, marmar,
granit, qumtosh, ohaktosh,
ohak, bazalt kabi toshlarni ajratib, ularning holati, foydalanish uslubi va
geografik joylashuvini bayon qilgan. U ayrim toshlarning yillik davrlar
davomida hosil bo‘lishini va
2.rasm Yerning ichki tuzilishi va tabiiy relyef qatlamlari
qatlamlarda ularning izlari qolishini kuzatgan.1. Yer po‘stlog‘i (qobiq)
Chizma yuqori qismida joylashgan. Bu inson yashaydigan, o‘simlik va
hayvonot dunyosi mavjud bo‘lgan eng tashqi qatlam. Unda tog‘lar, daryolar,
tekisliklar va dengizlar joylashgan. Beruniy fikriga ko‘ra, bu qatlam eng
o‘zgaruvchan bo‘lib, tabiat kuchlari — suv, shamol, zilzila va yong‘inlar
ta’sirida shakllanadi.
2. Mantya (o‘rta qatlam) Yer po‘stlog‘ining ostida joylashgan bu qatlamda
harorat va bosim yuqori bo‘ladi. Beruniy bu qatlamdagi issiqlik harakati tufayli

16yer yuzasida vulqonlar va zilzilalar yuzaga kelishini taxmin qilgan. Chizmada
bu qatlam chiziqli va zich qoplamalardan iborat shaklda berilgan.
3. Yer yadrosi (markaziy qismlar) Yerning eng markaziy va issiq qismi
bo‘lib, chizmada doira shaklida, markazda joylashtirilgan. Bu qatlam yuqori
bosimda va suyuq yoki qattiq metallardan iborat deb qaraladi. Chizmada bu
qatlamning yer sathiga ta’siri, ya’ni ichki energiya oqimlari orqali mantyaga va
undan po‘stloqqa energiya yetkazilishi tasvirlangan.
4. Foydali qazilmalar va geologik qatlamlar Yer po‘stlog‘ining qatlamli
tuzilishi orqali turli jinslar (masalan, qumtosh, ohaktosh, marmar) va foydali
qazilmalarning joylashuvi ko‘rsatilgan. Har bir qatlam o‘z davrida, o‘ziga xos
geologik sharoitda shakllanganligini ifodalaydi.
5. Relyef elementlari Chizmada yer sathida tog‘lar, daryo va dengiz bo‘yi
relyefi ham berilgan. Bu yer yuzasining shakllanish jarayoni — ya’ni tog‘
ko‘tarilishi, eroziya, daryo oqimi va cho‘kindi to‘planishi kabi geologik
jarayonlarni anglatadi.
Bu esa stratigrafik tushunchalarning dastlabki shakli bo‘lib, qatlamlar
tarixini aniqlashda muhim omil hisoblanadi. Uning yozishicha, ayrim tog‘
jinslari yong‘inlar yoki vulqon hodisalari natijasida eriydi va qaytadan qotadi.
Bu fikr orqali u vulkanizm hodisasiga ilmiy asosda yondashgan. Ayniqsa, yer
ostidagi issiqlik ta’siri ostida moddalar harakati natijasida yangi qatlamlarning
hosil bo‘lishi Beruniy tafakkurining chuqurligini ko‘rsatadi. U bu jarayonni
“yer ichi hayotiy kuchga ega” degan ibora bilan izohlaydi. Bu esa geotermal
energiya va yerning ichki harakati haqidagi hozirgi bilimlarga muvofiqdir.
Minerallarning o‘zaro bog‘liqligi, ularning joylashuvi va suyuqlik bilan
ta’sirlashuvi haqida ham Beruniy kuzatishlar olib borgan. U yer osti suvlari
orqali ayrim metallarni erib chiqishini, keyin esa bu suvlardan yana kristall
holatda cho‘kishini tushuntirib bergan. Bu holat zamonaviy kimyoviy cho‘kma
jarayonlari (kimyoviy sedimentatsiya) deb ataladi. U, ayniqsa, simob va
oltingugurtning joylarda qanday hosil bo‘lishi va kimyoviy reaksiyalarda tutgan

17o‘rni haqida muhim mulohazalar bildirgan.Yer po‘stining notekisligi,
harakatliligi va dinamik xususiyatlariga e’tibor bergan holda, Beruniy yer
yuzasida yuzaga kelgan o‘zgarishlar sabablari haqida o‘zining mustaqil
taxminlarini bildirgan. U yer yuzidagi ko‘llar, daryolar va dengizlar shakllanishi
haqida ham fikr yuritgan. Uning aytishicha, daryolar yer sathining pasaygan
joylarida shakllanadi va asta-sekin o‘z yo‘nalishini o‘zgartiradi. Bu esa uni
hozirgi gidrogeologiya bilan ham bog‘laydi.Shuni ta’kidlash lozimki, Beruniy
geologik fikrlarini faqat matn orqali emas, balki sxemalar va chizmalar orqali
ham tushuntirishga intilgan. Afsuski, ko‘p chizmalar bizgacha yetib kelmagan,
ammo uning asarlaridagi tasviriy ifodalar orqali chizmalarning mavjud bo‘lgani
aniq. Bu esa u ilmiy metodikani shakllantirishda ham peshqadam bo‘lganligini
ko‘rsatadi., Abu Rayhon Beruniy “Mineralogiya” va “Yer tuzilishi” bo‘yicha
ilgari surgan g‘oyalari o‘z davri uchun nihoyatda ilg‘or bo‘lgan. U tog‘ jinslari
va minerallarning kelib chiqishi, yer qatlamlarining shakllanishi, yer osti suvlari
va ularning harakati kabi ko‘plab masalalarga ilmiy yondashuv bilan qaragan.
Bu qarashlar bugungi geologiya, gidrogeologiya, geotermika, mineralogiya,
stratigrafiya va hatto ekologiya fanlari bilan uzviy bog‘liq. Shu bois Beruniy
merosini chuqur o‘rganish nafaqat tarixiy ahamiyatga, balki zamonaviy ilm-fan
taraqqiyotida ham muhim o‘ringa ega.
2.2. Zamonaviy geologiya bilan Beruniy g‘oyalarining o‘zaro uyg‘unligi
Abu Rayhon Beruniy tomonidan ilgari surilgan geologik qarashlar o‘z
zamonasining tabiiy fanlari darajasida nihoyatda ilg‘or bo‘lib, bugungi kunda
zamonaviy geologiya fanining ko‘plab yo‘nalishlari bilan bevosita
uyg‘unlashadi. Beruniy ilm-fanga sistemali va kuzatuvchanlik asosida
yondashgan bo‘lib, u turli yer hodisalarini diniy emas, balki ilmiy asosda
izohlashga harakat qilgan. Bu yondashuv zamonaviy geologiyada ham
qo‘llanilayotgan muhim metodologiyalardan biridir. Eng avvalo, Beruniyning
yer qatlamlariga oid fikrlari stratigrafiya fanining zamonaviy tushunchalari

18bilan mos tushadi. U yer yuzining qatlamli tuzilishini tan olib, har bir qatlam
o‘z vaqtida, ma’lum sharoitlar asosida paydo bo‘lishini ta’kidlagan. Bugungi
geologiya fani aynan shu asosda yer tarixini qatlamlar orqali tahlil qiladi. Har
bir qatlamdagi qazilma, tosh yoki modda yordamida u yoki bu davrning iqlimi,
geologik holati, tirik organizmlar hayoti haqida xulosa chiqariladi. Demak,
Beruniy bu fan asoslari haqida 1000 yil oldin ilmiy fikr bildirgan. Zamonaviy
geologiyada tog‘ jinslarining uch turi ajratiladi: magmatik, cho‘kindi va
metamorfik. Beruniy ushbu toifalarga bevosita nom bermagan bo‘lsa-da, uning
asarlarida bu jinslarning xossalari, hosil bo‘lish jarayonlari va joylashuvi haqida
bergan ma’lumotlari aynan shu tasnifga mos keladi. U magmatik jinslarni
yong‘in, issiqlik va bosim natijasida paydo bo‘luvchi, cho‘kindi jinslarni esa
suv ta’sirida hosil bo‘ladigan qatlamlar deb izohlagan. Shuningdek, u issiqlik va
bosim ta’sirida o‘zgaruvchan jinslar haqida ham to‘xtalib o‘tgan. Bu fikrlar
hozirgi “jinslarning aylanishi” (rock cycle) nazariyasiga mos tushadi.
Geologiyada yer po‘stining harakatga ega ekanligi — ya’ni plitalar
tektonikasi nazariyasi asosiy tushunchalardan biridir. Bu nazariya XX asrda
ilmiy asoslangan bo‘lsa-da, Beruniy yer qobig‘ining notekisligi, undagi bosim,
issiqlik, yer silkinishlari va tog‘larning ko‘tarilishi haqida fikr bildirgan. U yer
ostida faol kuchlar mavjudligi, ular yer yuzasida yoriqlar va silkinishlar keltirib
chiqarishini ta’kidlagan. Bu esa hozirgi zamonaviy tektonik faoliyat haqidagi
tushunchalarga o‘xshash yondashuvdir. Yer ichki qatlamlariga doir zamonaviy
geologiya gipotezalarga tayangan holda yadro, mantya va po‘stloqni farqlaydi.
Har bir qatlam o‘ziga xos harorat, zichlik, tarkib va fizik xossalarga ega.
Beruniy bu qatlamlarni aniq nomlamagan bo‘lsa-da, u yer ostidagi issiqlik
markazlari, tog‘larning ildizlari va yer ichki haroratining yuqoriligi haqida fikr
bildirgan. Bu fikrlar orqali u geotermal energiya manbalarining mavjudligini
ilgari surgan bo‘lib, bu hozirgi yer ichki harakati haqidagi nazariyalar bilan mos
keladi. Zamonaviy mineralogiya Beruniy asarlaridan ilhom olgan deb aytish
mumkin. Hozirgi kunda minerallar kristall tuzilishiga, kimyoviy tarkibiga,

19qattiqligiga va boshqa fizik xususiyatlariga ko‘ra tasniflanadi. Beruniy esa 11-
asrda bularning ko‘pchiligi haqida tajriba asosida fikr bildirgan. Masalan, u
minerallarning suvdagi eruvchanligi, rangi, og‘irligi va issiqlikka bo‘lgan
munosabati haqida aniq kuzatishlar bergan. Bu ma’lumotlar bugungi kunda
ham ilmiy qiymatini yo‘qotmagan.
Geologiya fanining yana bir yo‘nalishi — geomorfologiya, ya’ni yer
yuzasining shakllanish jarayonlarini o‘rganish. Beruniy bu sohada ham chuqur
fikr bildirgan. U tog‘lar, vodiylar, daryo o‘zanlari va dengiz sohillarining
shakllanish sabablari haqida kuzatishga asoslangan fikrlar bildirgan. Bugungi
ilmiy tilda aytganda, u eroziya, akkumulyatsiya, cho‘kindi moddalar harakati,
shamol va suvning shakllovchi kuchi haqida so‘z yuritgan.
Zamonaviy gidrogeologiya — yer osti suvlarining harakati, ularning
shakllanishi va tarkibi bilan shug‘ullanadi. Beruniy esa bu haqida o‘z asarlarida
shunday yozadi: “Yer osti suvlari, yer yuzasidan o‘tgan suvlarning yer ichidagi
qatlamlarga singishi natijasida hosil bo‘ladi.” U bu suvlarning filtrlash orqali
o‘tayotgani, ularning harorat darajasi joyiga qarab farq qilishi haqida ham
to‘xtalib o‘tgan. Bu zamonaviy suv aylanishi va yer osti gidrologiyasi
nazariyalariga to‘la mos tushadi. Zamonaviy geologiya ekologik barqarorlik va
tabiatdan oqilona foydalanish tamoyillariga asoslanadi. Beruniy ham o‘z
davrida yer osti boyliklarini isrof qilmaslik, kon qazish ishlarida ehtiyotkorlik
bilan yondashish, tabiatda muvozanatni saqlash haqida fikr bildirgan. U yer
resurslari tugamaydi degan noto‘g‘ri qarashni inkor qilgan va inson faqat
zaruriyatga ko‘ra foydalanishi lozimligini uqtirgan. Bu fikrlar ekologik
geologiya asoslariga mos tushadi Beruniy yondashuvi — ko‘p fanlar
integratsiyasiga asoslangan. U astronomiyani yer bilan bog‘lagan, geografiyani
geologik bilimlar bilan boyitgan, fizikani tabiat qonunlari orqali izohlashga
harakat qilgan. Bu esa zamonaviy geologiyaning fizika, matematika, kimyo,
biologiya bilan uzviy bog‘liqligini ko‘rsatadi. Hozirgi geologiya aynan shu
multidisiplinar yo‘nalish orqali rivojlanmoqda. Abu Rayhon Beruniy tomonidan

20ilgari surilgan geologik qarashlar bugungi zamonaviy geologiya fani bilan
bevosita bog‘liq. Uning kuzatuvchanlik, tahliliy fikrlash va ilmiy asosda
yondashish metodlari hozirgi kunda ham dolzarbligini saqlab kelmoqda.
Beruniy o‘z davrida geologiyaning asosi bo‘lgan ko‘plab nazariyalar va ilmiy
tushunchalarni ilgari surgan bo‘lib, ularning ko‘pi hozirgi fan tomonidan
tasdiqlangan. Shu bois Beruniy nafaqat tarixiy shaxs, balki zamonaviy
geologiya fanining nazariy asoschilaridan biri sifatida tan olinadi.
2.3. Beruniy qarashlarining geologiya fanidagi ahamiyati va qadri
Abu Rayhon Beruniy tomonidan ilgari surilgan ilmiy qarashlar va
kuzatuvlar geologiya fanining shakllanishida va rivojlanishida muhim poydevor
bo‘lib xizmat qilgan. U o‘z zamonasida mavjud bo‘lgan ilmiy doirani ancha
kengaytirgan holda, tabiatdagi hodisalarni tafakkur va tajribaga tayangan holda
tushuntirishga intilgan. Ayniqsa, yer tuzilishi, tog‘ jinslari, yer osti boyliklari,
suvlar va boshqa geologik omillar haqidagi tahlillari orqali u geologiya fanining
muhim yo‘nalishlariga asos bo‘lib bergan.
Beruniy ilmiy merosining eng katta ahamiyati — bu kuzatish asosidagi
yondashuvda mujassam. U o‘z qarashlarini faqat nazariy taxminlar bilan emas,
balki real hayotda ko‘rilgan, tahlil qilingan faktlarga tayangan holda izohlagan.
Bu uslub hozirgi zamonaviy geologiyada ham amalda bo‘lib, har qanday ilmiy
xulosa kuzatish, eksperiment va tahlil asosida shakllantiriladi. Shu jihatdan,
Beruniy ilmiy metodologiya madaniyatining rivojida ustuvor o‘rin egallaydi.
Geologiya fanining qadriyatli yo‘nalishlaridan biri bu — yer boyliklaridan
oqilona foydalanish va tabiiy resurslarni muhofaza qilishdir. Beruniy bu haqida
o‘z asarlarida doimo qayg‘urib yozgan. U yer osti resurslari tugamaydigan
emasligini ta’kidlab, inson ulardan faqat ehtiyoj darajasida foydalanishi
kerakligini urg‘ulagan. Bu yondashuv hozirgi ekologik geologiya, barqaror
rivojlanish konsepsiyasi va geoetika sohalari bilan bevosita bog‘liq. Shu

21sababli, Beruniy qarashlari bugungi ekologik muammolarga ham yechim
sifatida ko‘rilmoqda.
Beruniy tomonidan ishlab chiqilgan ayrim terminlar va atamalar, hozirgi fan
tilida boshqa nomlar bilan atalgan bo‘lsa-da, ularning mazmuni deyarli bir xil
qolmoqda. U tog‘ jinslarining shakllanishi, ularning qatlamli joylashuvi va
mineral tarkibi haqida yozgan. Hozirgi kunda bu ma’lumotlar stratigrafiya,
litologiya va petrografiya kabi geologik tarmoqlarning asosiy mavzulari
hisoblanadi. Demak, Beruniy bu fanlarning elementar tamoyillarini birinchi
bo‘lib asoslagan olimlardan biridir. Bundan tashqari, Beruniy tog‘ va yer
qatlamlarining ko‘tarilishi, pastlashishi, yer silkinishlari, suv sathining
o‘zgarishi kabi jarayonlarni tabiiy omillar bilan bog‘lab tushuntirgan. Bu fikrlar
hozirgi plitalar tektonikasi va seysmologiya fanlariga to‘g‘ri keladi. U
zamonaviy ilmiy yondashuvda mavjud bo‘lgan "tektonik kuchlar", "vulqon
faolligi", "magmatik jarayonlar" kabi tushunchalarning ilk shaklini
shakllantirgan. Beruniy asarlarining qadri shundaki, u o‘z davrida mavjud
bo‘lgan ko‘plab konlarni, foydali qazilmalarning turini, ularning ishlatilish
usullarini ham yozgan. Bu materiallar hozirgi geologik xaritalash va kon
geologiyasi fanining tarixiy manbalari sifatida baholanadi. Hatto, ayrim
joylarda u tasvirlagan konlarning joylashuvi zamonaviy geologlar tomonidan
ham tasdiqlangan. Bu esa Beruniy ilmiy kuzatuvlarining aniqligi va
ishonchliligini tasdiqlaydi. Beruniy ilmiy faoliyati orqali geologik tafakkur
madaniyatini shakllantirishga ham xizmat qilgan. U insonning tabiatga
munosabatini ilmiy mezonlar asosida qurishni targ‘ib qilgan. U o‘z qarashlarida
inson va tabiat o‘rtasidagi muvozanatni saqlash, geologik jarayonlarning
jamiyat hayotiga ta’siri va inson faoliyatining tabiiy muhitga bo‘lgan ta’siri
haqida erta ogohlantirgan. Bu g‘oyalar bugungi geosiyosat, tabiiy xavfsizlik va
ekologik barqarorlik tamoyillarida o‘z aksini topmoqda. Zamonaviy geologik
fanlar ko‘plab zamonaviy texnologiyalar, sun’iy yo‘ldoshlar, laboratoriya
uskunalari orqali rivojlanayotgan bo‘lsa-da, bu fanlarning poydevori qadim

22olimlar tomonidan yaratilgan. Beruniy bu olimlar ichida eng keng qamrovli,
sistematik yondashuvga ega, ham nazariy, ham amaliy jihatdan puxta olim
sifatida ajralib turadi. Uning yozgan har bir fikri, tavsifi, tasnifi hozirgi
zamonaviy geologik tahlillar bilan qiyoslashga arziydi.
Beruniy ilmiy qarashlarining qadri shundaki, ular yakkama-yakka
hodisalarni emas, balki tizimli geologik jarayonlarni izohlashga qaratilgan. U
hodisalarni vaqt, fazo, modda, harorat, bosim va boshqa omillar bilan bog‘lagan
holda tahlil qilgan. Shu bois, hozirgi ilmiy izlanishlarda ham bu yondashuv
uslubi qo‘llanilmoqda. U asos solgan tafakkur yondashuvi — geologik
muammolarni kompleks tarzda hal qilishga yordam beradi. Beruniy tomonidan
ilgari surilgan fikrlar bugungi kunda nafaqat geologiya fanining o‘qitilishi va
o‘rganilishi, balki yirik geologik loyihalar, qazilma konlarini baholash,
geotexnika, arxitektura geologiyasi, gidrogeologiya, muhandislik geologiyasi
kabi ko‘plab yo‘nalishlarda ham nazariy tayanch bo‘lib xizmat qilmoqda. Abu
Rayhon Beruniy qarashlarining geologiya fanidagi ahamiyati beqiyosdir. U o‘z
asarlari orqali bu fan uchun nazariy asos, ilmiy yondashuv, kuzatuv metodlari,
terminologik ifodalar va axloqiy qarashlarni qoldirib ketgan. Uning merosi hali-
hanuz o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan va zamonaviy fan rivojida muhim rol
o‘ynashda davom etmoqda. Shu bois, Beruniy nafaqat o‘z zamonasining olimi,
balki abadiy geologik tafakkur asoschisi sifatida yuksak qadrlanishi lozim.
II BOB BO‘YICHA XULOSA
Abu Rayhon Beruniy tomonidan ilgari surilgan geologik qarashlar bugungi
zamonaviy geologiya fanining ko‘plab yo‘nalishlari bilan bevosita
uyg‘unlashadi. U yer tuzilishi, tog‘ jinslari, minerallar, yer osti suvlari va
geologik qatlamlarga doir o‘z kuzatishlarini ilmiy asosda izohlagan. Beruniy
fikrlarining ahamiyati shundaki, ular zamonaviy stratigrafiya, mineralogiya,
gidrogeologiya va geotermika fanlarida ham muhim o‘rin tutadi. U tabiat
hodisalarini tizimli yondashuv bilan tahlil qilib, ilm-fanga metodologik asoslar
olib kirgan. Beruniy merosi bugungi geologik muammolarni yechishda ham

23nazariy va amaliy manba bo‘lib xizmat qilmoqda. Shu bois uning ilmiy merosi
faqat tarixiy emas, balki hozirgi fan taraqqiyotida ham dolzarb ahamiyatga ega.
XULOSA
Abu Rayhon Beruniy o‘z davrida ilm-fanning deyarli barcha sohalarini
chuqur o‘rganib, ular orasida geologiyaga oid qarashlari bilan ham alohida
ajralib turadi. Uning yer tuzilishi, tog‘ jinslari, minerallar, yer osti suvlari va
tabiiy resurslar haqidagi fikrlari bugungi zamonaviy geologiya fanining nazariy
negizlariga uyg‘un keladi. Beruniy o‘z qarashlarida kuzatish, tajriba va ilmiy
tahlilga tayangan bo‘lib, bu uslub zamonaviy ilm-fan metodologiyasida ham
qo‘llaniladi. Uning ilmiy merosi yer boyliklaridan oqilona foydalanish, tabiiy
muhitni anglash va ekologik muvozanatni saqlashda bugungi kundagi dolzarb
muammolarni hal etishda amaliy ahamiyatga ega. Shunday ekan, Beruniy faqat
o‘tmish olimi emas, balki kelajak fanlari uchun ham ilhom va bilim manbaidir.
Uning geologiyaga qo‘shgan hissasi, shubhasiz, fan tarixida abadiy yashaydi.

24Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PQ–4947-
sonli farmoni “Fan sohasini rivojlantirish va innovatsion faoliyatni
kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. – Xalq so‘zi, 2017-yil 8-fevral.
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 27-apreldagi PF–6240-
sonli farmoni “Buyuk alloma Abu Rayhon Beruniy tavalludining 1050
yilligini nishonlash to‘g‘risida”. – Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi, 28.04.2021-y.
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 4-dekabrdagi PQ–4518-
sonli qarori “Geologiya sohasini 2020–2030 yillarda rivojlantirish
konsepsiyasi to‘g‘risida”. – www.lex.uz , 05.12.2019-y.
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-maydagi PF–5789-
sonli farmoni “Ilm-fanni rivojlantirish va innovatsiyalarni joriy etishning
ustuvor yo‘nalishlari to‘g‘risida”. – O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
rasmiy veb-sayti, 09.05.2019-y.
5) Ziyoda Abdurahmonova – Beruniy merosi va zamonaviy tabiiy fanlar. –
Toshkent: Fan va texnologiya, 2021. – 124 b.
6) Dilnoza Qosimova, Anvar Rajabov – Abu Rayhon Beruniy ilmiy qarashlari.
– Toshkent: O‘qituvchi, 2019. – 98 b.
7) Yaqub G‘ulomov – Beruniy – buyuk alloma. – Toshkent: Ma’naviyat, 2018.
– 136 b.
8) Murod Tursunov – Geologiya faniga kirish. – Toshkent: Fan, 2020. – 152 b.
9) Karim Toshpulatov – Mineralogiya asoslari. – Samarqand: Zarafshon, 2022.
– 115 b.
10) Ravshan O‘razboev – Beruniy va ilm-fan taraqqiyoti. – Urganch: Ilm ziyo,
2020. – 89 b.

2511) Bahrom Xo‘jayev – Yer tuzilishi va tabiiy resurslar. – Toshkent:
Universitet, 2019. – 128 b.
12) Nazar Rasulov – Sharq allomalari geologik qarashlari. – Buxoro: Nasaf,
2021. – 102 b.
13) Sardor Karimov – O‘zbek allomalari ilmiy merosi. – Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2017. – 147 b.
14) Akmal Soliyev – Abu Rayhon Beruniy hayoti va asarlari. – Toshkent:
G‘afur G‘ulom NMIU, 2023. – 134 b.
15) Olim Yusupov – Geologiya va ekologiya asoslari. – Toshkent: Fan va
texnologiya, 2018. – 158 b.
16) To‘lqin Nurmuxamedov – O‘zbekiston tabiiy boyliklari. – Qarshi: Nasr,
2019. – 120 b.
17) Abbos Qahhorov – Geologiya tarixiga kirish. – Toshkent: Sharq, 2021. –
111 b
18) Bekzod To‘xtasinov – Geologik fikrlash madaniyati. – Toshkent:
O‘zbekiston, 2020. – 96 b.
19) Murodjon Ergashev – Abu Rayhon Beruniy falsafasi va tabiiy fanlar. –
Toshkent: Ilm, 2022. – 140 b.

Abu Rayhon Beruniy va geologiya faniga qo‘shgan hissasi

Sotib olish