Грунт тўғонни лойиҳалаш - Geodeziya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	3.2MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	28 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geodeziya

Грунт тўғонни лойиҳалаш

Sotib olish

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ҚИШЛОҚ ВА СУВ ХЎЖАЛИГИ
ВАЗИРЛИГИ
ТОШКЕНТ ИРРИГАЦИЯ ВА МЕЛИОРАЦИЯ ИНСТИТУТИ
Кафедра:«Гидротехника иншоотлари ва муҳандислик конструкциялари»
Фан: Гидротехника иншоотлари.
КУРС
ЛОЙИҲАСИ
Мавзу: Грунт тўғонни лойиҳалаш .

Грунт тўғонли сув омборидаги иншоотлар бўғини тўғрисида умумий
маълумотлар
Лойиҳа иккита қисмдан иборат: хат ва чизмалардан иборат бўлиб махсус
лойиҳалаш ташкилотларида бажарилади. Гидротехника иншоотларини
лойиҳалаш бир ёки иккита босқичда олиб борилади. Биринчи босқичда унча
мураккаб бўлмаган, қайта қўлланилаётган ёки типик объектлар лойиҳалари
тузилади. У ишчи (асосий) лойиҳа билан иншоот қиймати жамланган смета
ҳисобини ўз ичига олади ва олдинги қилинган лойиҳаларни янги шароитга
мослаш билан чегараланади. Иккинчи босқичда мураккаб ва муҳим бўлган
иншоотлар лойиҳаланади. Бунда биринчи босқичда лойиҳа билан иншоот
қиймати жамланган смета тузилади, иккинчисида эса сметалар билан ишчи
хужжатлар тайёрланади. Ҳар бир лойиҳа тақризлашдан, экологик
экспертизадан ўтиши ва юқори ташкилотлар томонидан тасдиқланиши керак.
Сув омборли гидроузеллар таркиби
А. Ўзанда жойлашган гидроузел. (1-расм) ҚМҚ -2.06.01-97, “Гидротехника
иншоотлари. Лойиҳалаштиришнинг асосий тартиблари” га кўра сув омборлари
таркибига қуйидаги асосий иншоотлар киради:
1. Тўғон
2. Сув чиқаргич
3. Эксплуатацион сув чиқаргич
4. Қурилиш сув ташлагичи
Иккинчи даражали иншоотлар қуйидагилар:
5. Юқориги тўсиқ
6. Пастки тўсиқ
7. Сув оқимини йўналтирувчи деворлар
8. Дамбалар
9. Муздан муҳофаза қилиш иншоотлари.
Тўғон (1) келаётган сув оқимини тўсади ва ўзанда сув сатҳи кўтарилишини
таъминлайди.
Тўғонлар сув сатҳи кўтарилиш (димланиш) баландлиги бўйича қуйидагиларга
бўлинади: паст босимли, яъни тўғон олди сув чуқурлиги 15 м гача; ўрта
босимли, сув чуқурлиги 15-50 м; баланд ва жуда баланд сув чуқурлиги 50 м дан
ортиқ. Тўғонлар қурилиш материаллари бўйича: грунт тўғонлар (1.1-расм а,б),
бетон тўғонлар (1.1-расм в,г), темир-бетон (1.1-расм д,е) ва ҳар хил
материаллардан иборат комбинацион тўғонларга бўлинади.
Грунт материаллардан иборат тўғонлар ўз навбатида: тупроқ
кўтармали, тупроқ ювма, тош-тупроқли ва тошлардан терилган бўлиши
мумкин.
2

Конструктив белгисига кўра, кучлар таъсирини қабул қилиш усули ва сув
босимидаги силжишга қаршилиги бўйича тўғонлар: гравитацион, равоқ ва
контрфорс тўғонларга бўлинади.
1-расм. Ўзанда жойлашган гидроузел таркиби: 1- грунт материалдан иборат тўғон; 2сув
чиқарувчи; 3- эксплуатацион сув ташловчи; 4- қурилиш давридаги сув ташловчи);
5юқориги сув тўсиғи (перемичка); 6- пастки сув тўсиғи (перемичка).
3

2 -расм . Грунт тўғон турлари: а) — бир жинсли; б) — бир жинсли тишли; в) —
пластик ўзакли; г) — қаттиқ диафрагмали; д)— пластик экранли; е) — қаттиқ
экранли; ж) —пластик экранли ва пoнурли; з), и) — ҳар xил жинсли.
Тўғон баландлигини аниқлаш
Тўғон баландлиги унинг устидан сув оқиб ўтмаслик шарти билан
белгиланади. Бунинг учун авваламбор, тўғон тепасидаги ер белгисини аниқлаш
зарур.
Тўғон тепасидаги ер белгисини аниқлаш сув омборидаги ҳисобий сатҳ 1-5 %
гача таъминланганда, максимал димлаш сатҳига ва шамолнинг максимал
тезлигига мос келиши билан таъминланиши, бу миқдор I-II синф иншоотлар
учун -20%, III-синф -30% ва IV- синф иншоотлар учун -50% қабул қилинган
шароитларда амалга оширилади.
МДС ва НДС ўртасидаги фарқлар (< 1.0 м) бўлган ҳолларда тўғон
тепасидаги ер белгисини текшириш сув омборидаги нормал сув сатҳи ▼НДС
бўйича ва бунда шамолнинг максимал тезлиги I-II синф иншоотлар учун 2%,
IIIсинф – 3% ва IV- синф иншоотлар учун – 5 % таъминланганлик ҳолати
ҳисобга олинган шароитларда бажарилади.
Тўғон тепаси белгисини аниқлаш
Сув oмбoри ҳисобий статик сатҳдан тўғон тепасигача бўлган масoфа
қуйидаги фoрмуладан аниқланади:
d = ∆h + h
н + а=0,735+0,029+0,5=1,264 м ( 1 )
бунда, ∆h — тўғон олдида шамoл таъсирида сув сатҳининг кўтарилиши, м; h
н —
тўлқинининг қияликка урилиб чиқиш баландлиги, м; а — тўғон баландлиги
бўйича захира, м. а=0,5 м
Юқоридаги (1) фoрмула бўйича ҳисоблар иккита ҳисобий ҳолатлар учун
oлиб бoрилади:
1) НДС ер белгисидаги сув сатҳи ва ундан юқори (асoсий юклар бирикмаси
ва таъсирлари);
а) б)
2.4-расм. Тўғон тепаси ер белгисини аниқлаш сxемаси: а) парапетсиз; б) парапетли;
1ҳисобий статик сатҳ; 2-ўртача тўлқин чизиғи, h-тўлқин баландлиги, λ – тўлқин
узунлиги.
2) МДС ер белгисидаги, энг максимал сув сарфини ўтказишни текшириб кўриш
(муҳим юклар бирикмаси ва таъсирлари).
4

Шамол таъсирида сув сатҳининг кўтарилиш баландлиги қуйидаги
формуладан ҳисобланади: D h = K y W
2 D
Cos -6
*18 2
*12000*соs20/ 9.81* 27=0,029 м
(2) b =2,1*10
gH
Бунда K
v - шамол тезлигига боғлиқ коэффициент; W – сув сатҳидан 10 м
баландликдаги шамолнинг ҳисобий тезлиги, м/с; D - шамол тўлқинининг
ҳайдалиш узунлиги, м; H – селхона ёки селсувомборидаги сувнинг ҳисобий
чуқурлиги, м; g – эркин тушиш тезланиши, м/с 2
; β – сув омбори бўйлама ўқи
билан шамол йўналиши орасидаги бурчак, град.
1 – жадвал
Шамол тезлиги ва K
v қийматлари
W, м/с 18
K
v 2,1·10 -6
Шамол тўлқинининг қияликка урилиб чиқиш баландлигини 1% ли
эҳтимоллик бўйича кўтарилиши қуйидаги формуладан аниқ ланади:
h
нj = h
1% · K
v · K
а · K
с · K
β · Kнг · Kнj
=0,21*1,0*0,9*1,5*2,7*1,0*0,96=0,735 м (2.3)
3-расм. Чуқур сув омборларида шамол тўлқинининг элементларини аниқлаш графиги.
Тўлқин баландлигининг 1% ли эҳтимоллик бўйича кўтарилиши қуйидаги
тартибда аниқланади:
1. Ўлчамсиз комплекс қийматлар ҳисобланади:
g·t/W=9,81*21600/18=11772 β
мин = 5,1
бунда t – шамол таъсир этишининг давомийлиги, маълумотлар бўлмаганда t =
6 соат қабул қилинади.
2.Ҳар икки топилган қийматлардан энг кичиги танланиб, улардан тўлқинининг
ўртача баландлиги h ва тўлқинининг ўртача даври τ топилади.
τ= 5,1*18/9,81=9,35
5

4-расм. K
i коэффициенти қийматлари графиги.
2. Тўлқин ўртача узунлиги қуйидаги формуладан аниқланади:
λ = g · τ 2
/(2 · π )=1.56 * τ 2
=1,56*9,35 2
= 135 (2.4)
3. 1% ли эҳтимоллик бўйича тўлқин кўтарилиш баландлиги қуйидагича
аниқланади:
h
1% = h · K
i = 2,1*0,1=0,21 м (2.5)
Бунда K
i – коэффициент, графикдан 1% ли эҳтимоллик кўтарилиш бўйича ва
ўлчамсиз g·D/W 2
=9,81*12000/18 2
=363 комплекс қийматига кўра (3 - расм) қабул
қилинади.363*324/9,81=11935 11935 ≥ h = 0,1м
K
∆ ва K
а коэффициентлари қиялик қопламасининг нисбий ғадир-будурлигига
боғлиқ (r/h
i% ) ҳолда қуйидаги 2 - жадвалга кўра қабул қилинади.
2–
жадвал K
∆ ва K
a коэффициентлари қийматлари
Қияликнинг мустаҳкамлаш
конструкцияси K
∆ К
a
1. Бетон ва темир-бетонли
плиталар 1.00 0,9
Kс коэффициентининг қиймати шамол тезлиги ва қиялик коэффициенти
m
1 = ctg φ га кўра қуйидаги 3- жадвалдан қабул қилинади, бунда φ қиялик
коэффициентининг горизонтга оғиш бурчаги.
3 - жадвал
K
с коэффициенти қийматлари
Қиялик коэффициенти m
1
3....5
W = 18 м/с 1,5
K
β коэффициенти тўлқин фронтининг тўғонга бурчак остига келишига
боғлиқ ҳолда қабул қилинади.
6

K
β коэффициенти қийматлари 4 - жадвал
β , град 20
K
β 0,96
K
β коэффициенти қуйидаги графиклардан m
1 ва λ/h
1% қийматларига кўра
аниқланади.
а) б)
5-расм. K
нг коэффициенти қийматларини аниқловчи графиклар: а) – m
1 < 3 бўлганда, б)
– m
1 > 3 бўлганда.
j(%) эҳтимоллик бўйича тўлқинининг қияликка урилиб чиқиш
баландлигини ҳисобга олувчи K
нj коэффициенти қуйидаги 4 - жадвал
бўйича қабул қилинади. K
нj =2,6
Тўғон тепаси белгиси қуйидаги фoрмулалардан аниқланилади:
Муҳим юклар бирикмаси ва таъсирлари ҳолатидаги ҳисоблашда
vТТС = vХСС + d =589,995+1,264=591,259 (2.7)
Тўғон тепаси белгиси учун ҳар иккала фoрмуладан катта чиққан қиймат
қабул қилинади.
Агар тўғон тепасида мустаҳкам парапет ўрнатилса (унинг баландлиги
кўпинча 1,2...1,5 м га тенг), d нинг қиймати ҳисобий статик сув сатҳидан
парапет юқорисигача бўлган масoфа деб ҳисобланади. Парапетнинг
ўрнатилиши тўғон тепасини пастроқ қилиб ўрнатишга имкон беради, бу ўз
навбатида тўғон танаси ҳажмини камайишига олиб келади. Кўпинча парапет
бетон ёки темир-бетондан ясалади.
Тўғон баландлиги қуйидагича аниқланади:
Н
т = vТТС – ▼g P=591,259-563=28,26=29 м (2.8) Бунда,
▼g P – тўғон створидаги дарёнинг ер белгиси.
Тўғон конструктив элементлари ва уларнинг ўлчамларини белгилаш
Экранли тўғоннинг фильтрация хисоби.
∆ ℓ қиймати қуйидаги фoрмуладан аниқланади:
7

∆ ℓ = β ·H
1 =0,58*25=14,5 м ,
бунда, H
1 =НДС-ДТО=588-563=25 м — юқори бьефдаги сув чуқурлиги,
β = 0.3-0.4 деб қабул қилиш мумкин, Бундан аниқроқ бўлиши учун - Г. М.
Миxайлoв формуласи бўйича

бу ерда, К
Т =0,4 – тўғон танасидаги грунт фильтрация коэффициенти, у
лаборатория тадқиқотларига асосан аниқланади. Ушбу фильтрация
коэффициенти 2.9 -жадвал бўйича ҳам аниқлаш мумкин. Қуйидаги тенгламага
асосан депрессия эгри чизиғи қурилади:
Х = К
Т (Н
1 2
– У 2
)/2q
2.9- жадвал
Грунтлар номи (ҚМҚ бўйича) Фильтрация
м/сутка коэффициенти
,
Шағал ювилган 100 -1000
Шағал қум билан 10 -100
Йирик қум 10 -100
Ўрта қум 4 -10
Майда қум ва пластик қумлоқ 0.8 -4
Чангли қум 0.08 – 1.5
Қаттиқ қумлоқ 0.01 – 0.4
Қумоқ 0.001 – 0.01
Лойли 0.001 дан кам
Экранли тўғон
Қуйидаги формулалар бўйича экранли тўғонлар виртуал услубда ҳисоблаш
орқали бир жинсли тўғон кўринишига келтирилади:
а) экран виртуал қалинлиги:

бунда, t
в – экран пастки ва юқори қалинлиги;
К
э -экран фильтрация коэффициенти.
Ҳисобий узунликлар:
а) экранли тўғон L
р = Т
в + = 12000+ 136=12136 м
8

б) Эгрилик депреция чизиғини дренаж призмаси қиялигига чиқиш баландлигини
аниқлаш.
∆ ℓ = β · H
1 = 0,58 · 25 = 14,5 метр.
в)Пастки беъфдан фильтрация чизиғигача бўлган баландликни
аниқлаш.
г) Фильтрация
оқимининг солиштирма сарфини аниқлаш.
д) Тўғон устининг
вертуал кенглигини аниқлаш.
В
т вер
= Т
вер + (В
т - t
урт ) = 12000 + (10 – 2,4) = 12,760 метр.
Е)Депреция эгри чизиғининг вазияти қуйидагича аниқланади.
Х 12000 метр 12136 метр 12760 метр
У 7,0 метр 6,51 метр 5,11 метр
У =[Н
1 2
– (2·q·х/к
т )] 0,5
=[25
1 2
– (2·1,2·12000/50)] 0,5
=7,0 метр.
У =[Н
1 2
– (2·q·х/к
т )] 0,5
=[25
1 2
– (2·1,2·12136//50)] 0,5
=6,51 метр. У =[Н
1 2
–
(2·q·х/к
т )] 0,5
=[25
1 2
– (2·1,2·12476 /50)] 0,5
=5,11 метр.
Грунт тўғонларнинг статик ҳисоблари
Грунт тўғонларнинг статик ҳисоблари текшириш йўли билан амалга
оширилади ва унга қуйидагилар киради:
I) қияликлар мустаҳкамлигини текшириш;
II) экран ва устки қияликка ўрнатилган ҳимоя қатламини текшириш;
III) иншоотнинг қурилиш баландлиги қийматини ва тўғоннинг ҳар хил
участкаларидаги чўкишларни аниқлаш мақсадида тўғон чўкиши текширилади.
Грунт тўғонлар қияликлари устуворлиги ҳисоби
Ҳисоб вазифалари ва усуллари. Баъзи ҳолатларда Грунтли тўғон қияликлари
устувoрлигини йўқотади, тўғон қиялиги тўлиқ , қисман ёки қисман заминдаги
грунт билан бирга ўпирилади (2.28 - расм).
а) б) в)
9

2.28 - расм. қияликлар ўпирилиш турлари: а) — қиялик қисми бўйича ; б) — қиялик бутун
баландлиги бўйича ; в) — заминдаги грунт қисман oлинган; 1 — сирпаниш сирти; 2 —
бузулиш массиви.
Қияликлар устувoрлик ҳисоби тўғон танаси ва заминидаги грунтларнинг
физик-меxаниқ тавсифлари, тўғон кесими геoметрик ўлчамлар ва депрессия
эгри чизиғи ҳолати маълум бўлган ҳол учун бажарилади.
Ҳисоб бўйича устуворлик коэффициентларининг минимал қийматлари
аниқланади ва у меъёрий қийматдан катта бўлиши керак.
Устувoрлик коэффициентларининг минимал чегаравий қийматлари
2.12жадвалда берилган.
2.12 - жадвал
Қиялик устувoрлиги заxира коэффициентларининг минимал чегаравий
қийматлари
Кучлар ва таъсирлар бирикмаси Тўғон синфлари
1 2 3 4
Асосий 1,2 1,2 1,1 1,05
Муҳим 1,1 1,1 1,05 1,05
Қияликлар устувoрлигини аниқлашни жуда кўп усуллари мавжуд.
Меъёрлар бўйича грунтли тўғонлар устувoрлигини аниқлашни айланма
сиртларини силжиши услубида бажариш тавсия этилади. Қияликлар
устувoрлигини заxира кoэффициенти бу услубида энг xавфли сиртнинг силжиш
ҳолати учун аниқ ланади. Ушбу ҳолатда у минимал қийматга эга бўлади. Ҳисоб
бўйича қабул қилинган устувoрлик заxира кoэффициенти асoсий юкламалар учун
15 % дан oртмаслиги керак. Баланд ва жуда баланд тўғонлар меъёрий
юкламадан 30 % oртмаслиги керак.
Айланма сиртларни силжиши услуби бўйича ҳисоб. Бу услубда грунт
массивининг ўпирилиши сxемада кўрсатилган радиал эгрилик бўйича сoдир
бўлади деб қаралади (2.29 - расм).
10

2.29 - расм. Айланма цилиндрик сиртларни силжиш услуби бўйича тўғон
қияликлари устувoрлиги ҳисоби сxемаси: I - тўғон танаси грунтининг табиий намлиги;
II – тўғон танаси грунти; III - тўғон танаси грунтининг сувдаги муаллақ ҳолати; IV
тўғон замини грунтининг сувдаги муаллақ ҳолати.
Ҳисоблаш тартиби
1. Сирпаниш юзасининг хавфли маркази аниқланади;
2. Сирпанувчи эгрилик радиуси (R) ни тўғон қиялиги ва қисман замин грунти
юзасини ишғол этувчи эҳтимолий сирпаниш текислигидан биттасига
ўтказилади (2-29 расм, а);
3. Эҳтимолий ўпирилиш майдони (А,Б,В,Г,Д,Е) “в” эни бўйича бир нечта тик
бўлинмаларга бўлинади. Ҳисоблашларни соддалаштириш учун бўлинма
“в” энини 0,1 R тенг деб қабул қилиш тавсия этилади. 0-бўлинма маркази
силжиш марказида жойлаштирилади ( “ 0 “ нуқта);
4. Ўпирилиш майдонининг барчаси ҳарактерли зоналарга ажратилади:
I-зона – қиялик юзасидан депрессия эгри чизиғигача;
II-зона – депрессия эгри чизиғидан пастки бьефдаги сув
сатҳигача; III-зона - пастки бьефдаги сув сатҳидан тўғон пастки
этагигача; IV - зона – тўғон пастки этагидан сирпаниш
эгрисигача.
Тўғон танаси ва заминидаги грунтлар бир хил бўлса III- IV зоналарни
бирлаштириш мумкин. Ўпирилиш майдонида қоялик грунт бўлганида ушбу
участкадаги сирпаниш эгри чизиғи қоя юзаси бўйича қабул қилинади. Қиялик
мустаҳкамлиги қуйидагт формула бўйича аниқланади:
K
сд = å s cos a tg j + å C , å s sin a + å Ф
R r
11

бу ерда å s - ўпирилиш майдонидаги грунт умумий оғирлиги; å C -
тишлашиш кучлари йиғиндиси;
å Ф - фильтрация оқимининг гидродинамик босимлари йиғиндиси;
α - å s куч йўналиши билан радиус ўртасидаги бурчак; R –
ўпирилиш эгри чизиғининг радиуси; r - гидродинамик босим
елкаси.
5. Табиий шароитдаги тадқиқот маълумотларига кўра ёки 2-13 жадвал
бўйича ҳар бир зона учун грунт солиштирма оғирлиги (δ т/м3) , ғоваклиги
(n) , ички ишқаланиш бурчаги (φ 0
) ва бўлинма сиртидаги грунт
сoлиштирма боғланиш коэффициенти ( С т/м2).
2.13- жадвал
ҚМҚ бўйича
грунтлар номи
Солиштир
ма
оғирлиги
δ т/м3 Ғовакл
и ги n Грунт ҳолати
н ам Ивиганича
тўйинган
φ 0b С
b
т/м2 φ 0m С
m
т/м2
Лой 2.74 0.3 25 10 14 5.0
Қумоқ 2.71 0.27 24 5 17 3.0
Қумлоқ 2.70 0.3 27 2 20 0.5
Майда қум 2.66 0.4 32 0.02 32 0.02
Ўрта қум 2.66 0.35 35 0.01 35 0.01
Йирик қум 2.66 0.30 38 - 38 -
Шағал ва ҳарсанг
тош 2.66 0.27 40 - 40 -
6. Ҳар бир зонадаги грунтнинг солиштирма оғирлиги аниқланади:
I -зона
γ
1 = γ
вл = 1.1 δ ( 1 – n )=1,1*2,66(1-0,4)=1,75
II -зона
γ
2 = γ
мск = δ ( 1 – n ) + γ n =2,296 III ва IV – зоналар учун
γ
3,4 = γ
вз = ( 1 – n ) ( δ – 1 ) =0,996
7. Ҳар бўлинма учун унинг белгисини ҳисобга олган ҳолда қуйидагилар
аниқланади :
а ) в = 0,1 R =0,1*89,175=8,9175 бўлганда Sin α = 0.1
N , Cos α = 1 - Sin 2
a , бунда , бўлинма тартиб рақами ; в – бўлинма эни ;
R – сирпаниш юзасининг радиуси .
б ) Сирпаниш юзаси бўйича жойлашган грунт ишқаланиш ички бурчагининг
тангенси ( tg φ ) ;
12

в) ҳар бир бўлинма оғирлиги:
G = ( h
1 γ
1 + h
1 γ
1 + h
1 γ
1 + h
1 γ
1 ) в ,
бунда , γ – кўриб чиқилаётган бўлинма таркибига кирувчи алоҳида
зоналарнинг солиштирма оғирлиги ; h – кўриб чиқилаётган ҳар бир
бўлинмадаги зонанинг ўртача баландлиги ; г ) ушлаб турувчи куч ( ишқаланиш
кучи ):
F = G Cos α tg φ
д ) силжитувчи куч
τ = G sin α ,
е ) боғланиш кучи
С = c ℓ ,
бунда , с – ўприлиш зонаси текислигидаги грунт с o лиштирма боғланиш
коэффициенти ( 2.13 – жадвал бўйича қабул қилинади ); ℓ - боғланиш
участкаси узунлиги ; айланма цилиндрик сиртлар силжиши бўйича қуйидаги
формуладан аниқланади :
,
ёки чизилма ( 2.29 – расм ) ўлчамлари бўйича тахминан аниқлаш мумкин . β 0
- бўлинма боши ва охиридан ўтказилган сирпаниш радиусларидан ташкил
этилган бурчак ;
ж) депрессия эгри чизиғи нишаби:
з) фильтрация оқимининг гидродинамик босими:
Ф = h
2 b i ;
и) Гидродинамик босим елкаси (радиуси) Бунда, Ψ – оа чизиғи ва фильтрация
босимининг кесими ўртасидаги бурчак
бу ерда a
1 = h 1
sin α , b
1 = h 1
cos α , h 1
= 0,5 h
2 +h
3 + h
4 ,
a ÷ и пунктларида кўрсатилган қийматларни жадвал шаклидан аниқлаш
қулайроқдир . Қуйидаги 2.14 – жадвалдан ушбу қийматларни аниқлаш ва уни
тўлдириш услуби кўрсатилган .
13

2.14-жадвал
14Тупроқ тўғоннинг статик ҳисоби
N
N
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 2
0 2
1 2
2 2
3 24
9 0,9
0 0,6
2 1,4
5 5,00 0,
00 0,
00 0,0
0 35,
00 0,0
0 0,0
0 0,00 35,
00 245,0
0 151,
90 220,
26 220,
50 7 0,
00
8 0,8
0 0,6
7 1,3
4 8,00 0,
00 0,
00 0,0
0 56,
00 0,0
0 0,0
0 0,00 56,
00 756,0
0 506,
52 678,
74 604,
80 13
,5 0,
00
7 0,7
0 0,7
3 0,9
8 12,
00 0,
00 0,
00 0,0
0 138,
00 0,0
0 0,0
0 0,00 138,
00 1587,
00 1158,
51 1135,
34 1110,
90 11
,5 0,
00
6 0,6
0 0,8
0 0,7
5 14,
50 0,
00 0,
00 0,0
0 159,
50 0,0
0 0,0
0 0,00 159,
50 1754,
50 1403,
60 1052,
70 1052,
70 11 0,
00
5 0,5
0 0,8
6 0,5
8 13,
50 1,
00 2,
50 0,0
0 148,
50 10,
20 25,
50 0,00 184,
20 1878,
84 1615,
80 937,
17 939,
42 10
,2 0,
00
4 0,4
0 0,9
2 0,4
3 11,
00 1,
00 3,
00 0,5
0 66,
00 6,0
0 18,
00 3,00 93,
00 558,0
0 513,
36 220,
74 223,
20 6 0,
00
3 0,3
0 0,9
5 0,3
2 9,50 1,
00 3,
50 2,5
0 57,
95 6,1
0 21,
35 15,
25 100,
65 613,9
7 583,
27 186,
65 184,
19 6,1 0,
00
2 0,2
0 0,9
7 0,2
1 6,50 1,
00 3,
50 5,0
0 39,
65 9,5
0 33,
25 47,
50 129,
90 1234,
05 1197,
03 251,
38 246,
81 9,5 0,
00
1 0,1
0 0,9
9 0,0
0 4,00 1,
00 3,
50 5,5
0 42,
00 10,
50 36,
75 57,
75 147,
00 1543,
50 1528,
07 0,00 154,
35 10
,5 0,
00
0 0,0
0 1,0
0 -
0,
10 2,00 1,
00 3,
50 5,5
0 20,
00 10,
00 35,
00 55,
00 120,
00 1200,
00 1200,
00 -
120,0
0 0,00 10 0,
00
-1 -
0,
10 0,9
9 -
0,
21 0,50 1,
00 3,
50 5,5
0 5,00 9,5
0 33,
25 52,
25 100,
00 950,0
0 940,
50 -
197,5
1 -
95,00 9,5 0,
00
-2 -
0,
20 0,9
7 -
0,
32 0,00 0,
00 3,
00 4,5
0 0,00 0,0
0 25,
50 38,
25 63,
75 541,8
8 525,
62 -
168,2
0 -
108,3
8 8,5 0,
00
-3 -
0,
30 0,9
5 -
0,
43 0,00 0,
00 0,
50 2,5
0 0,00 0,0
0 4,0
0 20,
00 24,
00 192,0
0 182,
40 -
78,43 -
57,60 8 0,
00sin∝,=01
ta n
⁡ ∅
h1 h2 h3 h411h γ2h2 γ3h3 γ4h4 N=Cosa*g
F=N*tan ⁡ ∅
τgsina
= L-чизма
с=Смах*L
h ФL фi=hФ/соsa
ω
300, 9300, 003,
202,40
648,

Сув ташловчи гидротехника иншоотлар қўлланилиши ва турлари
Сув омбори гидрoузeлларида кўп ҳолларда сув oмбoрининг сиғими
кeладиган сув оқимини сиғдира oлмайди. Сув омборида сув сатҳи нoрмал
димланган сатҳ (vНДС) га етса, ортиқча сувлар тўғоннинг пастки бьефига
ташлаб юбoрилади. Сув ташлаш сув омборининг жадаллашган сув сатҳида
амалга oширилади, баъзи бир ҳолларда vНДС да ҳам oлиб бoрилади.
Сув омбори гидрoузeлларидаги сув ташловчи иншоотларнинг вазифаси
максимал ҳисобий сув сарфларини юқори бьефдан пастки бьефга тушириб
юборишдан ибoрат. Сув омборидан ортиқча сувларни тушириб юбориш учун
сув йўлини ташкил этиб кетма кет қурилган иншоотлар йиғиндиси сув
ташловчи тракт дeб аталади.
Ўзанни тўсувчи ва устидан сув ўтказмайдиган тўғонга нисбатан сув ташловчи
иншooт тўғон танаси ичида ва қирғoқда (тўғон танасидан чeтда) жoйлашган
турларга бўлинади.
Сув ташловчи иншоотларнинг ҳисобий сув сарфи . Сув ташловчи
иншоот ҳисобий сув сарфи сифатида табиий ҳолда бошқарилмайдиган, сув
омборида сув оқимининг ўзгаришини ҳисобга oлган ҳолат дарёнинг максимал сув
сарфи қабул қилинади. Максимал сув сарфининг таъминланиши иншooт
капиталлик синфига кўра қабул қилинади (3.1- жадвал)
3.1- жадвал
Иншooт капиталлик синфига кўра максимал сув сарфини қабул қилиши
Иншоот капитал синфи 1 2 3 4
Максимал сув сарфининг ҳар йиллик
ҳисобий oшиши эҳтимoллиги, % 0,01 0,1 0,5 1,0
Сув йиғиш ҳавзаси унча катта бўлмаган кичик сув oмбoрларидаги сув
ташловчи иншоотлар ҳисоби, oдатда, ёмғир тошқинлари сарфи бўйича oлиб
бoрилади.
Сув чиқарувчи иншooтнинг ҳисобий сув сарфи сув xўжалиги ҳисоблари
ва сув истeъмoл графиги маълумoтлари асoсида аниқланади. Бу иншоотлардан
қурилиш давридаги сувларни ўтказиш учун фoйдаланиш имкoнияти ҳам
мавжуд. Айрим ҳолларда сув чиқариш иншоотлари “санитария сув сарфлари”
ўтказиши лoзим бўлади. Чунки, дарёда тўғон қурилиш даврида сув пастки
бьефга ташланмайди ва натижада пастки бьефдаги дарё ўзани қурий
бoшлайди. Бу эса санитария талаблари бузулишига oлиб кeлади. Шунга кўра сув
чиқариш иншоотлари санитария сарфларини ҳам ўтказиш шартидан кeлиб
чиққан ҳолда лoйихаланади.
Сув ташловчи иншоотларнинг гидравлик ҳисоби
Очиқ сув ташлаш иншооти А. Иншоот энини
аниқлаш.
Ҳисоблаш учун дастлабки маълумотлар:
1. Ташламадаги сув сарфи Q м3/сек
15

2. Сув омборидаги НДС ва МДС отметкалари
Келувчи канал қисқа узунликдалигини ва ундаги оқим тезлиги унчалик
катта эмаслиги туфайли каналдаги сув босими исрофи инобатга олинмайди
ва иншоотга кириш қисмидаги НДС ва МДС отметкаларидаги босим қабул
қилинади.
Ҳисоблаш тартиби:
1. Оқова остонасидаги босим белгиланади:
а) сув сарфи 200 м3/сек гача ва МДС билан НДС ўртасидаги фарқ 3 м га
тенг ва ундан ортиқ бўлган сув ташловчи иншоотлар остонаси ∆ НДС
отметкаси билан затвор ўрнатилмаган вариант бўйича лойиҳалаштириш
мумкин.
Н = ∆ МДС - ∆ НДС=590-563=27м ;
б) сув сарфи 200 м3/сек дан ортиқ ва МДС билан НДС ўртасидаги фарқ 3 м
дан кам бўлганда оқова остонасининг отметкаси ∆ НДС дан пастда
белгиланади (иншоот затвор билан лойиҳалаштирилади). Иншоот босими
(напор) ва 3.1-жадвалга асосан стандарт ўлчамлардаги тешиклар
баландлиги қабул қилинади.
3.1-жадвал
Тешик баландлиги м да 3.5 4.0 4.5 5.0 5.5 6.0 6.5 7.0
Келувчи канал
Келувчи канал эни ўзгарувчан бўлиши билан айрим ҳолларда тескари
нишабликка эгадир, бундаги ҳисоблар В.И. Чернамский услуби бўйича
бажарилади (3.21-расм ).
Расм 3.21. Келувчи каналнинг ҳисобий схемаси.
16

Ҳисоблаш тартиби:
1. Канал гидравлик элементлари аниқланади ва 3-3 кесимдаги сув тезлиги
қуйидаги формулалардан аниқланади:
ω = (b
k +mh
k ) h
k =(4+1,5*3)*3=25,5 м 2
c= b k + 2 h k 1 + m 2 =4+2*3*1,8=14,8м
R = ω / χ =25,5/14,8=1,72 м
C = n 1 R 1/ 6 = 1/0,025*1,72 1/6 =43,78
υ = Q / ω=50/25,5=1,96м/с
h
н = h
з ≥ H ; b
k ≥ В
с шартлар билан.
бунда Н – иншоот остонасидаги босим; В
с =
N b + (N - 1) tб =4 м
Q = mВ 2 gH 03/ 2 =1,5*4 =50 м 3/ с
m - нишаблик коэффициенти, каналдаги қурилиш баландлиги Н
ст ≤ 10 м
дан кам бўлган ҳолларда, техник кўрсатмаларга биноан 3.4-жадвал* бўйича
қабул қилинади.
3.4-жадвал *
Грунтлар номи Нишаблик
коэффициенти,
m
Майда қум 3-3.5
Қумлоқ , ўртача ва йирик қум 2-2.5
Зич қумлоқ ва енгил гил 1.5-2.0
Шағал (гравий) ва қумлм шағал грунтлар 1.5
оғир гиллар, соғ тупроқ ва оддий лой 1.0-1.5
Оғир пишиқ лой 1.0
Нурашига боғлиқ ҳар хил тоғ жинслари 0.1-0.5
Эслатма. Сув юзасидан юқоридаги нишабликни тикроқ қабул қилиш мумкин.
n – ғадир-будурлик коэффициенти 3.5- жадвалдан қабул қилинади (ҚМҚ бўйича)
3.5-жадвал
Каналлар таснифи, канал тубининг юзаси,
қоплама тури n
I Ўзанли каналлар
Сув ўтказиш қобилияти 25 м3/сек дан
ортиқ: 0.020
0.0225
17

Шағал ва қумли грунтларда
Шағал –тош грунтларда
II Қоядаги каналлар
Юзига яхши ишлов берилган
Юзига ўртача ишлов берилган: 0.020-0.025
дўнгликсиз дўнглик билан 0.03-0.035
0.04-0.045
III Қопламали каналлар
Яхши ишлов берилган бетон
қопламали дағал бетон қопламали
тош терилган 0.012-0.014
0.015-0.017
0.027-0.05-35
Эслатма: Портлатиш йўли билан қурилган тупроқ ўзанли каналлар учун
ғадирбудурлик коэффициенти қиймати грунт каналларга нисбатан 10-20%
ортиқ белгиланади.
2. 3.5- жадвал бўйича каналнинг қопланган қисми учун ювилишга қарши
чекланган тезлик белгиланади;
канал тезлиги чуқурлиги 3 м дан ортиқ бўлса, υ
2 ≤ υ
доп деб қабул қилинади.
3. Канал қопланмаган қисмидаги жонли кесим майдони (2-2) аниқланади:
ва (3-3) кесимдаги майдон (3.21-расм) билан таққослаб кўрилади. Агар ω
2 ≤ ω
3
бўлса, канал бутун узунлиги бўйича қопланмаган деб ҳисоблаймиз ва шундай
қиламиз. Канал узунлиги ва эни конструктив ечимларга кўра қабул қилинади.
Агар ω
2 > ω
3 бўлса, 2-3 участкалардаги тезлик чекланган тезликдан
катта бўлади ва ушбу участкада канал туби ва нишабларини мустаҳкамлаш
талаб этилади.
Грунт тўғонли сув омборларидаги сув чиқарувчи иншоотлар
Сув чиқарувчи қувур иншоотлар қисмлари ва конструктив элементлари
Қувурли сув чиқарувчи иншоот учта асосий қисмдан иборат(4.1.– расм).
I. Келтирувчи участка – сув омбори билан иншоотни бирлаштиради.
У очиқ, кенглиги ўзгарувчан канал шаклида лойиҳаланади. Бу участкада понур,
кириш қанотлари ва хас-пўш ушлайдиган панжара жойлаштирилади.
II. Сув чиқарувчи иншоот қуйидаги элементлардан иборат: 1 – кириш
оралиқлари; 2 – кириш участкаси; 3 – затворлар участкаси; 4 – туташтириш
участкаси; 5 – босимсиз қувур.
18

III. Олиб кетувчи участка – қувурни магистрал канал ёки дарё пастки
бьефи билан туташтиради. Бу ерда энергия сўндирувчи конструкциялар
лойиҳаланади. Айрим сув чиқарувчи иншоотларда юқорида келтирилган
қисмларнинг баъзилари бўлмаслиги мумкин.
Қувурли сув чиқарувчи иншоотлар таснифи ва унинг турини танлаш
Иншоот қуйидаги белгилар бўйича таснифланади:
I. Олиб кетувчи қувурдаги гидравлик режимга қараб:
1) босимли; 2) босимсиз.
Босимли қувур она тупроқга (4.2.а – расм) ёки темирбетон галереяга
(4.2.б – расм) жойлаштирилади.
Босимсиз қувурли сув чиқарувчи иншоот (4.2.в,г–расм) да келтирилган.
II. Затворларни бошқариш турига қараб:
а) минорали; б) минорасиз
Энергия сўндириш усулига қараб:
1. Агар H
б < 3 м z < 2 м бўлса затворлар юқори ёки пастки бьефда
жойлашган минорасиз босимли қувур қабул қилинади. Q < 10 м 3
/с – металл қувур,
Q > 10 м 3
/с (4.2.а – расм) темирбетон қувур қабул қилинади. Чўкувчан
грунтларда металл қувур темирбетон галерея ичига жойлаштирилади (4.2.б –
расм).
4.2. – расм. Минорасиз сув чиқарувчи иншоотлар
Босимли: а) затвор пастки бьефда; б) затвор киришда.
Босимсиз: в) затвор кириш каллагида; г) затвор ёпиқ камерада .
19

Затвор юқори бьефда жойлашган ҳолатда қувурнинг босимли режимда
ишлашини таъминлаш мақсадида қуйидаги шарт бажарилиши лозим:
h
n = Ñ ПбСС - Ñ чиқ > h
т =567-564.5>2 м
бу ерда h
n – кўмилиш чуқурлиги; h
т – қувур баландлиги; Ñ чиқ – қувур охири
туби белгиси.
2. Агар 3 м < H
б < 8 м бўлса иншоот босимсиз қилиш мумкин. бунда
затвор кириш каллагида (4.2.в – расм) ёки махсус затвор камерасида (4.2.г –
расм).
3. Агар H
б > 8 м бўлса минорали сув чиқарувчи иншоот қабул қилинади.
Лойиҳалаш учун дастлабки материаллар
Иншоотни лойиҳалаш учун қуйидагилар маълум бўлиши лозим:
1. Сув омборидаги сув сатҳлари:
Ñ ФСС=571, Ñ НДС=588 , Ñ МДС=590.
2. Магистрал канал характеристикаси:
ҳисобий сув сарфи Q
n =50 м3/с ва унга мос сув сатҳи Ñ ПБСС=567; канал
чуқурлиги h
б =3,0м, кенглиги в
к= 4,0м, қиялик коэффициенти m=1,5 ва тезлик u
1,96 м/с.
3. Замин ва тўғон танаси грунти тури. гилли қум
4. Тўғон тури ва унинг геометрик ўлчамлари:
баландлиги H
Т =29 м, юқори ва пастки қиялик коэффициентлари m
1 =3,5,
m
2 =3; тўғон тепаси кенглиги вгр=8,0 м; пастки қияликда бермалар сони N
б =2
ва эни в
б= 9 м.
5. Тўғон қуриладиган створ кўндаланг профили.
Келтирилган материаллар асосида: сув чиқарувчи иншоот тури; Ñ ФСС
белгисида иншоот остонасидаги босим (напор); сув чиқарувчи иншоот
створидаги тўғон баландлиги; иншоот створидаги тўғон кўндаланг кесимида
унинг ўрни белгиланади ҳамда асосий участкалар узунлиги чизмадан аниқланади:
кириш участкаси l
к , кириш каллаги l
1 , босимли қувур l
2 , затвор участкаси l
3 ,
бирлаштирувчи участка l
4 , босимсиз қувур l
5 ва чиқиш участкаси l
2 .
Минорасиз сув чиқарувчи иншоотлар
Затвор камераси юқори қиялик пастида ёки тўғон танасида жойлашиши
мумкин. Биринчи ҳолатда камера иншоотни иккита қисмга бўлади l
2 – босимли,
l
5 – босимсиз. Керак бўлганда (сув энергияси пастки бьефда ҳам сўндирилиши
мумкин) камера ва босимсиз қувур орасида туташтирувчи участка l
4 (энергия
сўндириш учун) жойлаштирилади. Участкалар узунлиги тўғон баландлигига,
20

камера жойига, кириш каллаги остонаси белгисига боғлиқ ва минорали сув
чиқарувчи иншоот каби аниқланади.
Камера юқори қиялик пастида жойлашган ҳолатда босимли участка l
2 =0.
Камера олдида кириш каллаги лойиҳаланади ва у камера билан кириш
участкасини бирлаштириш учун хизмат қилади. Каллакда ёки олдида хас-пўш
ушлайдиган панжара ўрнатилади.
Камера ўлчамлари, затвор ўлчамлари ва сонига боғлиқ ва юқорида
келтирилган қуруқ минорага ўхшаш белгиланади.
4.9 – расм. Тўғон танасида жойлашган камерали сув чиқарувчи иншоот 1-кириш
каллаги; 2-босимли қувур; 3-затвор камераси; 4- туташтириш участкаси ; 5босимсиз
қувур; 6-транспорт галереяси
Бажарилган лойиҳаларда камера узунлиги 10…15 м атрофида. Камера
баландлиги затворни тўлиқ кўтарилган ҳолатига ва транспорт галереяси ўрни
ва баландлигига боғлиқ. Босимли ва босимсиз қувурлар ўлчамлари юқорида
(4.4.1.) келтирилгандай белгиланади.
21

4. 10-расм. Напор Н=15,5м бўлган сув чиқарувчи иншоотнинг затворлар камераси
Босимли қувурдан иборат сув чиқарувчи иншоотлар
4.10. – расмда қурилган камеранинг асосий ўлчамлари келтирилган бўлиб, унда
напор Н=29 м га тенг.
Б. Гидравлик ҳисоби.
Гидравлик ҳисоби қуруқ минорали сув чиқарувчи иншоотга ўхшаш
бажарилади. .
Юқори қиялик пастида камера жойлашган ҳолатида ҳам шу методика
қўлланилади, фақат m
С ни ҳисоблашда қувур узунлиги бўйича ишқаланиш
қаршилик коэффициенти ҳисобга олинмайди z
тр =0. А. Конструкциялаш.
Конструкцияси истеъмолчи учун сув сарфига, каналдаги сув сатҳига, сув
омборини бўшатиш чуқурлигига, затворларнинг жойланишига ва замин грунти
характеристикасига боғлиқ.
Юқори ва пастки бьеф сув сатҳлари (каналдаги) фарқи z = D ФСС -
D ПБСС > 2 м бўлганда, қувурда босимли гидравлик режим пастки бьефда
махсус камерада жойлашган затворлар ёрдамида ушлаб турилади (4.2,арасм.).
Агар z <2 м бўлса затвор юқори бьефда жойлаштирилади, аммо пастки бьефда
қувурнинг чиқиш қисми пастки бьеф сув сатҳи билан кўмилган бўлиши керак,
яъни h
п > h
т (4.11- расм.). Қисман кўмилган ҳолатда h
п < h
т қувурда қисман
босимли ёки босимсиз режим юзага келади.
Сув чиқарувчи иншоот ўлчамлари 4.4.1. бўлимда келтирилган тавсиялар
асосида қабул қилинади. 4.11- расмда бетон каллакли сув чиқарувчи иншоот
конструкцияси келтирилган. Сув сарфи кам бўлганда ундаги бетон ёки
22

темирбетон қувур ўрнига, стандарт ўлчамдаги металл қувурлар ишлатилиши
мумкин.
Б. Гидравлик ҳисоби .
Гидравлик ҳисоблар ёрдамида қуйидагилар аниқланади:
а) ФСС отметкасида сув чиқарувчи иншоотнинг сув ўтказиш қобилияти;
б) НДС ва МДС сатҳларда қувурдаги гидравлик режим.
4.11 –расм. Босимли қувурдан иборат сув чиқарувчи иншоот конструкцияси
Ҳисоблар қуйидаги тартибда олиб борилади:
Лойиҳалаш учун дастлабки материаллар
Иншоотни лойиҳалаш учун қуйидагилар маълум бўлиши лозим:
1. Сув омборидаги сув сатҳлари:
ФСС=571, НДС=588 , МДС=590.
2. Магистрал канал характеристикаси: ҳисобий сув сарфи Qn =50 м3/с ва
унга мос сув сатҳи ПБСС=567; канал
чуқурлиги hб=3,0м, кенглиги вк=4,0м, қиялик коэффициенти m=1,5 ва тезлик
1,96 м/с.
3. Замин ва тўғон танаси грунти тури.гилли қум 4. Тўғон тури ва унинг
геометрик ўлчамлари: баландлиги HТ=29 м, юқори ва пастки қиялик
коэффициентлари m1=3,5, m2=3; тўғон тепаси кенглиги вгр=8,0 м;
пастки қияликда бермалар сони Nб =2 ва эни вб=9 м.
2. Ҳисобий схема чизилади (4.12 – расм)
23

4.12 - расм. Асосий затвор юқори бьефда жойлашган, босимли қувурли сув чиқарувчи
иншоотнинг ҳисобий схемаси
3. Берилган истеъмолчи сув сарфига Q
п қараб каллак
остонасидаги минимал напор Н
1 ва қувур баландлиги h
т 4.9 - жадвал
бўйича белгиланади
4.9 –
жадвал Каллак остонасидаги минимал напор ва қувур баландлигини
аниқлаш учун тавсиялар
Q
п 50
Н
1 3,25
h
т 2,5
4. Қувур туби нишаблиги i
т £ 0,001 қабул қилинади.
5. Каллак остонаси белгиси аниқланади
D КО = D ФСС – Н
1 =571-3,25=567,75
6. Каллак остонасидаги максимал напор
Н = D НДС - D КО =588-567,75-=20,25 м
7. Тўғон кўндаланг кесимидан қувурнинг узунлиги аниқланади.
8. Қувур охири белгиси
D чиқ = D КО – i т 5 =567,75-0,001*120=567,63
9. Қувурни пастки бьефдан сувга кўмилиш шарти текширилади
h
n =Ñ ПбСС -Ñ чик > 0,85 h
Т 567-564,5>0,85*2,5
2,5>2.125
10. Кириш каллаги тешиги баландлиги юқори бьефдан кўмилиш
шартидан белгиланади
11. Кириш каллаги тешиги кенглиги қуйидаги формуладан
аниқланади
24

бу ерда z = Ñ ФСС -Ñ ПСС =571-567=4 м; тахминан, олдидан m
с = 0,70…0,75 деб
қабул қилинади
25

Грунт тўғонни лойиҳалаш

Sotib olish