Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 57.3KB
Покупки 0
Дата загрузки 11 Май 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Samandar Dehqonov

Дата регистрации 02 Апрель 2024

55 Продаж

Аbu Rаyhоn Bеruniyning «Оsоr ul-bоqiya» asarining o‘rganilishi tarixi (XIX-XXI asrlar)

АBU RАYHОN BЕRUNIYNING «ОSОR UL-BОQIYA» ASARINING O‘RGANILISHI TARIXI (XIX-XXI ASRLAR) MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………………………………………………. 2-3 I.BOB. ABU RAYHON BERUNIY VA UNING ASARLARI …………………… 4-13 1.1. Abu Rayhon Beruniy va uning hayoti ……………………………………..……………….. 4-8 1.2. «Osоr ul-bоqiya» asarining adabiyotimizdagi o rniʻ …………………….……………. 9- 13 II.BOB. XIX-XXI ASRLARDA B Е RUNIYNING « О S О R UL-B О QIYA» ASARINING O‘RGANILISHI TARIXI ……………………..…………………………… 14-23 2.1. Asarning tarixiy ahamiyati ………………………………………….………………………… 14- 17 2.2. Asardagi ayrim tarixiy antroponimlarning tahlili ……………………...…………... 17-23 XULOSA ……………………………………………………………...………………………………..… 24-25 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI ʻ .………………………………...…. 26 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Tariximiz bizning milliy g‘ururimiz, shonli sharafimizdir. O zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovʻ о zining «Yuksak ma’naviyat - yеngilmas kuch kitobida» «o z tarixini ʻ ʻ bilmaydigan, kechagi kunini unitgan millatning kelajagi yo q» ʻ 1 , - deb ta’kidlashi bilan birga har qanday inson jahon tarixini, umumbashariy taraqqiyot yo lini ʻ chuqur idrok etishi zararligini ham uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik sharofati bilan biz jahon tarixini haqqoniy о rganish imkoniyatiga ega bo ldik. ʻ ʻ O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek: ʻ «Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o rgatishimiz, ularni tarixiy tafakkur bilan ʻ qurollantirishimiz zarur. Tarix insititutini bu fanni rivojlantirish bo yicha tayanch ʻ muassasa etib belgilash kerak». O zbekistonning eng yangi tarixi va biz erishgan ʻ olamshumul yutuqlar mard va matonatli xalqimiz, har qanday to siq va sinovlarni ʻ o z kuchi va irodasi bilan еngib o tishga qodir deb baralla aytishga to la asos ʻ ʻ ʻ beradi 2 . O‘rta Osiyo qadimdan svilizatsiyalar chorrahasida joylashganligini tarix orqali bilamiz. Bu svilizatsilar esa еrli xalq hayotida ham o‘z ta’sirini o‘tkazmasdan qolmagan. Jumladan O‘rta osiyo hududida hozirgi davrgacha dunyo tan olgan ikki marta renaseans (uyg‘onosh) davri b’lgan. Bular IX-XII asrlar va XIV-XV asrlardir. Shulardan birinchi renaseans davrida ijod qilgan va hozirgi zamon ilm-fani uchun g‘oyat qimmatli bo‘lgan asarlar bitib ketgan olimlar ko‘pchilikni tashkil qiladi. Ularning asarlari esa o‘zining qimmatliligi bilan va qadrliligi bilan ajralib turadi. Jumladan Beruniyning «Osоr ul-bоqiya» asari ham o‘z davrida balki hozir ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Bu asarda Beruniy turli xalqlarning etnogenezi va etnik tarixiga oid ham diqqatga sazovor fikr-mulohazalar bildirgan. Shuningdek , asarda qadim xalqlarning taqvim tizimi hamda alohida kunlari haqida ham juda qiziqarli ma’lumotlar keltirib o‘tilgan. 1 Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. –Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – b. 176 . 2 Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”- T.: 2016,-B.5 ʻ 2 Mavzuning o‘rganilganilish darajasi. Beruniy va uning asarlariga bo‘lgan qiziqish hozir ham yuqoriligicha qolmoqda. «Al osor al-boqiya an al- qurun al- xoliya» asarini juda ko‘plab yurtimiz va jahon olimlari o‘rgangan. Jumladan: O‘zbek olilari: I.Abdullaev. Beruniy va uning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» , A.Irisov, Boqiev F. Beruniy ruhlarning qaytishi haqida ; Nemis olimlari K. Garbers va I. Fyukk Zaxau va boshqalar tadqiqotlar olib borishgan. Undan tahqari rus olimlari ham bu asar haqida o‘z fikrlarini bildirib o‘tishgan: «Hozir ham butun sharq ilmiy adabiyotida bu kitobga teng keladigan ilmiy asar yo‘qdir»-deb yozgan edi akademik I.Y.Krachkovskiy 3 , Akademik S.P.Tolstov bu asar haqida shunday degan edi: «Bu asar Yaqin va O‘rta Sharq xalqlarining birinchi navbatda, O‘rta Osiyo xalqlarining xo‘jalik hayoti, urf-odatlari, marosimlari , e’tiqodlari haqidagi o‘ziga xos bir qomusdir. «Yodgorliklar» faqat o‘tgan asrning buyuk yodgorligi emas, balki hozirgi kunning ham qimmatbaho boyligidir». Kurs ishining maqsad va vazifalari .Mavzuni o‘rganish orqali Beruiyning bu asari ga to‘laqonli, aniq, xolisona fikr bildirish va shu asnoda asar haqida yangi yangi ma’lumotlarga ega bo‘lishdir. Undan tahqari asarning tarixiy taraqqiyot jarayonida o‘z holida asl ko‘rinihida bizgacha еtib kelganmi yo‘qmi degan savolga ham javob olish. Kurs ishining ilmiy yangiligi. Kurs ishining ilmiy yangiligi shundan iboratki asarning еvropada ham o‘z mashxurligini saqlab qolgani holda hozirgi davr uchun qimmatli ma’lumotlarni еtkazib kelganligini biz nafaqt o‘zbek olimlari balki, olmon va rus olimlari ilmiy tadqiqotlari orqali ham bilib olganimiz bo‘ldi. Kurs ishining amaliy ahamiyati. Biz o‘quvchi talaba yoshlar o‘z bobokalonlarimizning qadimda qilgan ilmiy yangiliklarini bilib olishimiz bilan birga u haqida to‘laroq ma’lumot olishdir. Bu yoritilgan asar ham ayni shu maqsada yaratildi. Yani talabalarda muayyan bir tushunchalarni shakllantirish orqali Beruniyning faqat bu asari emas boshqa asarlarini ham ilmiy jihatdan o‘rganishning foydalarini ko‘rsatishdir. 3 A.Rasulov, Yu.Hakimjonov,G’. Jalolov tarjimasi. Beruniy –O’rta asrning buyuk olimi. To’plam. T. «Fan»,1950, - b. 538. 3 I.BOB. ABU RAYHON BERUNIY VA UNING ASARLARI 1.1. ABU RAYHON BERUNIY VA UNING HAYOTI Sharqda Uyg‘onish davrining qomusiy olimlaridan biri Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad Al-Beruniy (973-yil 4 Sentabr, 1048-yil 11-Dekabr)dir. Uning dunyoqarashi X asrning ikkinchi yarmi XI asrning boshida Markaziy Osiyoda rivojlangan feodalizm qaror topayotgan g‘oyat murakkab , jushqin voqealarga boy bo‘lgan vaziyatda shakllandi.Birinchi ustozi bo‘lmish Abu Nasr Mansur ibn Ali ibn Iroq uni Evkiled geometriyasi va Ptolomey asarlari bilan tanishtiradi. Ibn Iroq unga Xorazmning turli shaharlaridagi madrasalarda va mashhur ustozlaridan ta’lim olishga yaqindan yordam bergan. Shuningdek, Abu Rayhon Beruniyning tabiiy-ilmiy va ma’rifiy-pedagogikasi hamda psixologik qarashlarining shakllanishida qomusiy olimlardan Muhammad al-Xorazmiy (780-850), Abu Abbos Ahmad Farg‘oniy (IX asr), Marvoziy (IX asr), Javhariy (IX asr), Abu Nasrir Forobiy (870-950), Abul Vafo Buzrukhoniy (840- 938), Abu Said as-Sijiy (951-1024) hamda yunon olimlaridan Fales, Arximed, Galen, Gippokrat, Evkiled, Ptolomey, Platon, Aristotel va boshqalarning asarlari ta’lim va tarbiya maktabi vazifasini o‘tadi. Beruniy bu olimlarning asarlarini o‘qib bilish uchun yoshligidanoq arab , fors, yunon, sanskrit, yahudiy tillarini puxta o‘rgandi.Astronomia, astrologia, falsafa, matematika, fizika, geodeziya, geologiya , farmasevtika, mineralogiya, tarix, adabiotshunoslik, tarjimonlik, lug‘atshunoslik kabi sohalarda tadqiqotlar olib borib , badiiy asarlar yaratdi. Buyuk asari «Qonuni Mas’udiy» asarini yozib, uni Masud nomiga bag‘ishladi. Shuningdek, olim shu davrda yaratilgan «Joylar chegaralarini aniqlash uchun turar joylarning masofalarini belgilash» («Geodeziya») asarida Quyosh va Oyning tutilish sabablarini, joylarning jug‘rofik kengliklarini aniqlash, yo‘llarini aniqlashda ham juda katta yutuqlarga erishdi. «Javoxirlarni bilish va umumiy kitob» («Mineralogiya») asarida qimmatbaho tosh va minerallarni , ularning xossa va hususiyatlarini, solishtirma og‘irligi, qattiqlik darajasi, rangi, tiniqligi va boshqa fizik hossalarni bayon qilgan. 998-yil Beruniy Jurjonga keldi. U Jurjonda 1004- yilgacha yashaydi. O zining o n beshga yaqin asarini shu еrda yaratdi. ʻ ʻ 4 Jumladan, olimning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asari 1000-yil atrofida shu еrda yozilgan. 1004-yilning bahorida Beruniy Xorazmga qaytdi. Bu vaqtda Xorazmning poytaxti Urganj edi. Urganjda u Oy tutilishini kuzatdi. Saroyda al-Masihiy, tabib al-Hammar , Ibn Iroq va boshqalar ishlar edilar. Urganjda Beruniy matematika, astronomiya bilan bir qatorda fizika va mineralogiyaning ba zi masalalari bilan shug ullandi. Minerallarni aniqlash, ularniʼ ʻ tizimga solishda solishtirma og irliklardan foydalanish g oyasi ham mana shu еrda ʻ ʻ tug ildi.1017-yil yozida turkiy podsho Mahmud G aznaviyning buyrug iga ko ra ʻ ʻ ʻ ʻ Beruniy asir sifatida G aznaga olib ketildi. U еrda og ir sharoitda yashadi. 1019- ʻ ʻ yildan keyin ilmiy ish bilan shug ullanish sharoitiga erishdi. ʻ 1022-1024-yillarda Mahmud Hindistonga qilgan yurushida Beruniyni o zi ʻ bilan olib ketdi. Safarda ham Beruniy ilm bilan shug ullandi. U Panjobdagi ʻ Nandna qal asi yonida еr shari meridianini bir gradusining uzunligini o lchadi va u ʼ ʻ 110,895 km. ekanini aniqladi. Bu ma lumot hozirgi zamon o lchashlari natijasi - ʼ ʻ 111,1 km bilan taqqoslansa, Beruniy o lchashlarining aniqligi qay darajada ekani ʻ ko rinadi.U Hindistonda bo lajak asari «Hindiston tarixi» uchun ma lumot yig di ʻ ʻ ʼ ʻ va uni 1030-yil yozib tugatdi. O sha yili Mahmud vafot etdi va uning o rniga o g li ʻ ʻ ʻ ʻ Mas ud taxtga chiqdi. Mas ud Beruniyga ko p iltifotlar ko rsatdi. Shu sababli, ʼ ʼ ʻ ʻ Beruniy o zining shoh asarini Mas udga bag ishlab «Qonuni Mas udiy» deb atadi. ʻ ʼ ʻ ʼ Bu asar asosan astronomiyaga oid bo lsa ham ʻ Beruniyning matematikaga oid , ya ni «Trigonometriya va Sferik Trigonometriya»da qilgan anchagina kashfiyotlari ʼ shu asarda bayon etilgan. Beruniyning matematikaga va fanning boshqa sohalariga qo shgan hissasini ʻ yozib qoldirgan 100 dan ortiq asaridan ham ko rish mumkin. Ulardan eng yiriklari ʻ - «Hindiston», «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Qonuni Mas udiy», ʼ «Geodeziya», «Mineralogiya» va «Astronomiya»dir. Qolganlarini quyidagicha taqsimlash mumkin: Matematikaga doirlari - 22 ta; Astronomik asboblar haqida - 10 ta; Astrologiklari - 21 ta; turli fanlar (Fizika, Mineralogiya, Adabiyot, Tarix va boshqalar) - 38 ta; turli tillardan tarjima asarlar - 21 ta. Beruniyning bu asarlaridan atigi 30 ga yaqini bizning kunlargacha еtib kelgan. Beruniy yoshligidayoq ko p ʻ 5 vaqtini turli kuzatishlar bilan o tkazgan. U «Bolali astronomik» asbob yasagan.ʻ Xorazmning turli joylari koordinatalarini aniqlash bilan shug ullangan va 995-996- ʻ yillarda Kat shahrida diametri 15 ziro (Ziro - qadimgi o lchov birligi, 49 ʻ ʻ ʻ santimetr chamasida) bo lgan doira va boshqa asboblar bilan astronomik o lchash ʻ ʻ ishlarini olib borgan. U 50 yoshida qadimiy sanskrit tilini o rgandi, bundan ʻ tashqari, fors, arab, yahudiy, grek tillarini ham bilar edi.»Saidana» («Farmologiya») asarida Beruniy qadimgi yunon va o‘rta asr Sharqi, Markaziy Osiyo , Eron, Hindiston va Arab mamlakatlarining madaniyat tarixini tadqiq qilish ishiga ham ulkan hissa qo‘shdi. Olimning olamga mashhur asarlaridan biri «Osor ul-boqiya» (Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar) dir. Beruniy 150 dan ziyod bebaho asarlar yozib qoldirdi. Ulardan bizgacha 30 dan ortiq asar etib kelgan, xolos. Beruniy o‘z asarida xalqlar etnografiyasi, yil taqvimlari haqida yozar ekan, har bir oy va unda nishonlanadigan Hayit hamda bayram kunlari to‘g‘risida to‘xtalib o‘tadi. Jumladan, olim xalqlarning bayramlari sabablarini turli vaqtlarda kelib chiqqan afsona va rivoyatlari orqali misollar keltirish yo‘li bilan tushuntirishga harakat qiladi. Uning yozishicha yilning birinchi oyi farvardin moh hisoblanib , ushbu oyning birinchi kuni Navro‘z bayrami shonlanadi. Olim Navro‘z haqida yozar ekan eronliklar orasida ushbu kun bilan bog‘liq turli afsonalar mavjudligini, u o‘z asarida faqat haqiqatga yaqin deb bilganlari keltirib o‘tayotganini ta’kidlaydi 4 . Beruniy turli xalqlarning etnogenezi va etnik tarixiga oid ham diqqatga sazovor fikr-mulohazalar bildirgan. Shuningdek, asarda qadim xalqlarning taqvim tizimi hamda alohida kunlari haqida ham juda qiziqarli ma’lumotlar keltirib o‘tilgan. Muallif asarida o‘ziga ma’lum bo‘lgan xalqlarning yil taqvimlari,rasm- rusumlari, hayitlari va mashhur kunlarini mufassal tasvirlab beradi. Jumladan, rimliklarda achchiq va sho‘r narsalarni faqatgina belgilangan ma’lum kunlarda tanovvul qilinishi, qon olishishlari sovuq kunlarda amalga oshirilmasligi, Dumat at-Jantal shahridagi bir bozorda savdo ishlari toshlar orqali amalga oshirilishi, al- 4 Beruniy. Tanlangan asarlar. I tom. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. («Osor ul-boqiya»).T. «Fan», 1968. – b. 67. 6 Mashakkar shahridagi bozorda esa faqatgina quloqqa gapirib savdo qilinish mumkinligi to‘g‘risidagi ko‘plab qiziq ma’lumotlarni bayon qilgan. Bayram va marosimlar to‘g‘risida yozar ekan, Xorazmliklarning hayitlari ikki hil bo‘lganligini, ya’ni birinchisi , tabiat voqea xodisalari bilan bog‘liqlari: yil boshi bayrami, gulxanda isinish bayrami, yog‘liq non еyish kuni, Mina kechasi kabilar, ikkinchisi esa Islom dini kirib kelgunga qadar o‘tkazilgan diniy marosimlar: arvohlar uchun qabrlarga ovqat qo‘yish marosimi va shu kabilar to‘g‘risida ma’lumotlar bergan. Beruniyning shaxsan o‘zi ham hayitlarni ikki guruhga bo‘lish lozimligini yozib o‘tgan: bular diniy va dunyoviy hayitlar. Olim dunyoviy hayitlarni mukarram hayitlar deb ataydi. Manbalarga ko‘ra ushbu hayit kunlari podshoh va raislar o‘zlari uchun marosimlar o‘tkazganlar hamda ular orqali nafslarini sevintirishga, ruhlarini shodlantirishga erishganlar, maqtov va madhga sazovor bo‘lganlar, o‘z xalqlarining muhabbatini jalb qilganlar, duolar olganlar. Bu kunlarni nishonlash oddiy xalq uchun ham bir marosimga aylangan. Ana shu hayitlar faqir va kambag‘allar fikricha hayotlarining torligini kenglikka aylantiruvchi, umid va orzularini yuzaga chiqaruvchi, halokatga yaqinlashganlarida ularni xatar va balodan qutqaruvchi sabablarning biri bo‘lgan. Diniy hayitlarga kelganda , ularni davlatning shariat arboblari, imomlari, faqihlari va dindorlari keltirib chiqarganlar, deydi Beruniy. Bunday bayramlarni ijro etishdan maqsad yuqorida sanab o‘tilgan sabablarga o‘xshash, lekin bu asosan oxirat kuni uchun o‘tkazilgan. Bayramlarning eng ulug‘i Navro‘z hisoblanib, u deyarli hamma xalqlarda nishonlangan. Olimning yozishicha ushbu bayramning nishonlanish sabablari turli xalqlarda turli xil afsonalar bilan bog‘langan. Qadimgi Eron afsonalariga ko‘ra quyosh bilan farishtalar shu kuni yaratilgani va ushbu kun hayotning birinchi kuni hisoblangani uchun podshohlar ham bu kunni ulug‘laganlar. Eron afsungarlari esa «Navro‘z kuni tong otganda birov gap gapirishdan oldin uch qoshiq asal yalab, uch bo‘lak mum tutatsa, bu ko‘p kasalliklarga shifo bo‘ladi» deb hisoblashgan. Abu Rayhon Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asari qadimgi tarix kalendar sistemasini o‘rganishda ham muhim va birinchi darajali 7 manba hisoblanadi. Ammo bu asar olim uchun yot bo‘lgan sof arab tilida yozilganligi, hamda arab imlosi bo‘yicha qisqa unli tovushlari ko‘pgina hollarda belgilanmaganligi uchun ham mavjud tekstlarda bu oylarning nomlari juda buzib berilgan. Asaring 1968 yilgi o‘zbek tilida chop etilgan nusxasida yozilishicha, mavjud materiallar bo‘yicha ularni to‘g‘ri talaffuzini aniqlash imkoni bo‘lmagan 5 . Shuning uchun ham kitobda oy, kun nomlari shartli ravishda yozib ko‘rsatilgan. Shubhali o‘rinlarda esa unli tovushlar o‘rniga chiziqcha yoki umuman undosh harflarni yozish bilangina kifoyalanilgan. Asarda qadim xalqlarning taqvim sistemalari , ulardagi ba’zi muammolar va ularning hal qilinish yo‘llari to‘g‘risida ham bir qancha ma’lumotlar berib o‘tilgan. Olim asarni yozar ekan, barcha xalqlar sistemasida bir yil 12 oydan iborat ekanligini ta’kidlab o‘tadi. Jumladan, u yozadi: «Xudo osmon va еrni yaratgan kundan beri oylar soni 12 ta Xudoning kitobida shu». Eron taqvimi ham xuddi shu tartibda: bir yil 12 oydan, kunlar majmui 365 kundan iborat bo‘lgan. Asarda keltirilishicha har 120 yilda yil oylari 13 ta bo‘lib, bu yil «kabisa yili» deb, ortiqcha oy kunlarini esa qolgan navbatdagi oylar (kunlari) nomi bilan ataganlar. Beruniy o‘z asarida xalqlar etnografiyasi, yil taqvimlari haqida yozar ekan, har bir oy va unda nishonlanadigan Hayit hamda bayram kunlari to‘g‘risida to‘xtalib o‘tadi. Jumladan, olim xalqlarning bayramlari sabablarini turli vaqtlarda kelib chiqqan afsona va rivoyatlari orqali misollar keltirish yo‘li bilan tushuntirishga harakat qiladi. 5 Beruniy. Tanlangan asarlar. I tom. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. («Osor ul-boqiya»).T. «Fan», 1968. – b. 69. 8 1.2. «Osоr ul-bоqiya» asarining adabiyotimizdagi o rniʻ Bugungi kunda buyuk allomalarimizning juda ko plab buyuk asarlari, ʻ jumladan, badiiy, tarixiy, falsafiy, didaktik asarlari o zbek olimlarimiz tomonidan ʻ barmoq bilan sanarli darajada o rganilyapti. Bu esa juda achinarli holat desak ʻ mubolag a bo lmaydi. Negaki bunday asarlarimizda biz uchun kerak bo lgan ʻ ʻ ʻ ma lumot va isbotlangan faktlar talaygina. Ushbu asarlar nainki o zbek adabiyoti, ʼ ʻ balki tarix uchun ham bebaho xazina desam adashmayman. Mana shunday asarlar qatoriga Ibn Sinoning «Hay Ibn Yaqzon», Rashididdin Hamadoniyning «Jome ut- tavorix», Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» va boshqa ko plab asarlarni misol qilib keltirish mumkin. Bular to g risida еtarlicha ʻ ʻ ʻ ma lumotlarga ega bo lmas ekanmiz yosh avlodga еtkazishda turli qiyinchiliklarga ʼ ʻ duch kelaveramiz. To g ri izlanishlar еtarlicha dermiz, ammo eng xorijlik olimlar ʻ ʻ tomonidan o rganilgan. Oliy ta lim dasturlariga kiritilganligi bois juda ko p ʻ ʼ ʻ talabalarda asarlarni o rganishda muammolarga duch kelganliklarini kuzatdim. ʻ Ushbu muammolarni bartaraf etish uchun bunday ilmiy izlanishlarni ko paytirishimiz lozim. Shunga ko ra Abu Rayxon Beruniyning «Qadimgi ʻ ʻ xalqlardan qolgan yodgorliklar» asari haqida o z izlanishlarimni bayon qilaman. ʻ «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida Beruniy fanning hamma sohalariga qiziquvchi buyuk olim ekanligini yana bir bor ko‘rsatdi va unga bu asari juda katta shuhrat keltirdi. Hatto bugungi kunga kelib ham, ushbu kitob O‘rta Osiyo xalqlari, ularning madaniyati va tarixini o‘rganishda juda muhim ahamiyatga egadir. Beruniy turli xalqlarning kelib chiqishi, ya ni etnogenezi va ʼ etnik tarixiga oid ham diqqatga sazovor fikr-mulohazalar bildirgan. Shuningdek, asarda qadim xalqlarning taqvim tizimi hamda alohida kunlari haqida ham juda qiziqarli ma’lumotlar keltirib o‘tilgan. Beruniy o‘z asarida xalqlar etnografiyasi, yil taqvimlari haqida yozar ekan, har bir oy va unda nishonlanadigan Hayit, Navro z hamda turli bayram kunlari to‘g‘risida to‘xtalib o‘tadi. Jumladan, olim ʻ xalqlarning bayramlari sabablarini turli vaqtlarda kelib chiqqan afsona va rivoyatlari orqali misollar keltirish yo‘li bilan tushuntirishga harakat qiladi. Uning yozishicha yilning birinchi oyi farvardin moh hisoblanib, ushbu oyning birinchi 9 kuni Navro'z bayrami nishonlanadi. Olim Navro'z haqida yozar ekan eronliklar orasida ushbu kun bilan bog‘liq turli afsonalar mavjudligini, u o‘z asarida faqat haqiqatga yaqin deb bilganlari keltirib o‘tayotganini ta’kidlaydi. «Aytishlaricha,» – yozadi olim,- «shu kuni Xudo quyi olamni yaratib, unga yaratilgan ilk odam – Qayumarsni podshoh qilgan» Ba’zi afsonalarga qaraganda esa Navro'z Xudo maxluqotni yaratgan 6 kunning birinchisidir. Hashviyaliklar afsonalariga ko‘ra Sulaymon ibn Dovud uzugini yo‘qotib shoxligi qo‘lidan ketdi. 40 kundan o‘tgandan keyingina uzugi o‘z qo‘liga qaytib keladi. Bu bilan birga unga ravnaqi, sehri ham qaytadi. Butun odamzod yig‘ilib, uni qutlab «Navro'z muborak» – «Yangi kun keldi», - deganlar. Va shundan boshlab bu kun Navro'z deb ataldi. Sulaymon shamolga buyurdi, shamol uni ko‘tarib osmonga uchdi. Qarshisidan qaldirg‘och chiqib uyamni bosib o‘tma, ichida tuxumlarim bor bor,dedi. Sulaymon Qaldirg‘ochga rahmi kelib uning uyasini aylanib o‘tdi. Shamol uni еrga qo‘ygach, qaldirg‘och minnatdorchilik sifatida tumshug‘ida suv keltirib unga suv sepdi hamda chigirtkaning bir oyog‘ini hadya qildi. Olim fikricha eronliklar Navro'zda arg‘imchoqlar uchishgani, havoga varraklar uchirishgani, bir birlariga shakar hadya qilishlarining sababi mana shu afsona bilan bog‘liq bo‘lishi ham mumkin 6 . Abu Rayxon Beruniyning «Osor ul-boqiya» asari tarkibidagi afsona va rivoyatlar ma lum bir tarixiy voqeani dalillash yoki rad qilish uchun emas, zotan,ʼ bu asarning yozilish sabablarini ko rsatadi, ammo amalda oshirish nihoyatda ʻ murakkab bo lganini yozadi. Ayniqsa, qadimgi xalqlar va ularning yil hisoblari ʻ haqidagi rivoyatlar chalkashib ketgani, yolg on afsonalar va asossiz ma lumotlarga ʻ ʼ to lib- toshib ketganini ta kidlaydi. Ayni paytda, Beruniy rivoyat va afsonalarning ʻ ʼ haqiqiylarni ajratib, saralab olish uchun imkon boricha harakat qiladi. Beruniyning bu tamoyili ham tarixiylik, ham haqqoniylikka asoslanganini sezish qiyin emas. Yolg on va soxta rivoyatlar qadimgi Sharq xalqlarining hisoblari haqidagi aniq ʻ ilmiy xulosalarga xalaqit berishi, ayniqsa, yolg on xulosalarga olib kelishi haqida ʻ yozadi. Beruniyning asosiy maqsadi turli xalqlardagi yil hisobiga aniqlik kiritish, ularda ilgari tadqiqotchilar yo qolgan kamchiliklarni tuzatish edi. Beruniy yil ʻ 6 Abdullayev.H.D.O zbek adabiyoti tarixi.O quv qo llanma.-T.: Cho lon nomidagi NMIU,2019.- b. 152. ʻ ʻ ʻ ʻ 10 hisobi uchun rivoyat va afsonalar, hikoyatlarning nihoyatda muhim dalil ekaniga ishonadi, ularga suyanadi, ishonchsiz, shubhali rivoyatlar va afsonalarni rad qiladi. Uning rivoyat va afsonalarni tanlashda o zi tayangan asoslangan usul haqidaʻ shunday yozadi: «Men tutgan yo l va belgilangan usul oson emas, balki uzoq va ʻ qiyin yo ldir. Xabar va rivoyatlarga ko plab kirib qolgan yolg on so zlarning ʻ ʻ ʻ ʻ hammasi ham ravshan emas. Boshqa dalillar bo lmaganda ba zilarining ʻ ʼ yolg onligini bilib bo lmasdi. Odamlar hozir ham, o tgan zamonlarda ham ʻ ʻ ʻ shunday tabiiy hodisalarga duch kelgan, agar o shanday hodisalar uzoq ʻ zamonlarda yuz bergan deb hikoya qilinsa, albatta, biz unga ishonmasdik. Xalqlardan biriga tegishli xabarlarning hammasini aniqlab bilishga inson umri kifoya qilmaydi-yu, hamma millatlar haqidagi xabarlarni bilishga qanday kifoya etsin?! Bu mumkin emas!»Ushbu asarda ilmning ulug lanishi haqidagi rivoyatlarni ʻ ham uchratishimiz mumkin. Xususan qadimda ilmga juda katta e tibor ʼ qaratishgan. Har bir ilmni o rganish uchun o sha davrda asosiy talablardan biri ʻ ʻ qilib tinimsiz mehnat va sabr-qanoatni qo yishgan. Ilmni muqaddas deb bilishgan. ʻ Buning yorqin misolini quyidagi «Suqrotning javobi» parchasida ko rishimiz ʻ mumkin: «Qadimgi yunonlarda teriga yozish odati bo‘lmagan edi. Keltirilishicha, Suqrotdan bu haqda so‘rashganda: «Ilmni tirik kishilar qalblaridan o‘lik qo‘ylarning terilariga ko‘chirmayman», -degan ekan. Beruniyning rivoyat va afsonalarga bunday yondashuvidan o zining pozitsiyasini ʻ aniqlashtiradi: u mazkur asarida nafaqat etnograf tarixchi, balki adabiyotshunos olim sifatida namoyon bo ladi. Dunyo xalqlari adabiy jarayonidan yaxshi ʻ xabardor, o z davridagi va o zidan oldingi adabiy jarayonning qonuniyatlarini ʻ ʻ biladi. Rivoyat va afsonalar xalqqa yaqin adabiy janri bolgani uchun ham Beruniyning diqqatini ko proq tortgan. Beruniy o z davriga yaqin bo lgan ʻ ʻ ʻ rivoyatlarga murojaat etish tarafdori bo lgan. Xo sh nima uchun? Negaki ʻ ʻ rivoyatlar zamondan uzoqlashgani sari asliyatdan, haqiqiyligidan uzoqlashadi. Beruniy bu hodisaning qonuniyat ekanini adabiyotshunos sifatida yaxshi biladi. Beruniyning afsonalarni saralab olish tamoyilini quyidagicha bayon qiladi: «Ish shu yo ldan boradigan bo lgach, u rivoyatlarning davrimizga eng yaqin va eng ʼ ʻ 11 mashhurini, songra yaqinroq va mashhurog ini olishimiz lozim. Ularningʻ ba zilarini o z arboblaridan qabul qilib, tuzatish mumkin bo lganini tuzatamiz, ʼ ʻ ʻ boshqalarini o z holicha qoldiramiz. Shunda biz keltirgan rivoyatlar haqiqatni ʻ qidiruvchi va hikmatni sevuvchining boshqa rivoyatlar ustida ish yurgizishga yordamchi va bizga muyassar bo lmagan narsalarga erishish uchun yo lovchi ʻ ʼ bo ladi. Biz xudoning xohishi va yordami bilan shunday qildik». Ko ryapmizki, ʻ ʻ Beruniy rivoyat va afsonalarni tanlash metodlarini ishlab chiqib bizga taqdim qilmoqda. Bu metod esa yana bir bor tarixiylik prinsipi badiiy asarni tanlash, o rganish va undan foydalanishga alohida e tiborni tortadi. Abu Rayhon Beruniy ʼ ʼ rivoyatni haqiqatni qidiruvchi deb ataydi. Beruniy bu gapi bilan rivoyatlaming asardagi o‘rniga baho beradi. Beruniy uchun tarixiylik tamoyili bilan haqiqatni qidiruvchi rivoyat bitta vosita, bu rivoyatlar ma’lum bir voqelikni yoki detalni isbotlash uchun keltirilgan yagona dalil. Rivoyatlar boshqalar uchun yo‘l ko‘rsatuvchi ekanini Beruniy ta’kidlar ekan, bundan rivoyatlaming tarbiyaviy ahamiyatiga ham ishora qilganini anglash mumkin. Ayni paytda rivoyatlar ilmiy tafakkur, fikr-qarashlar va xulosalar uchun muhim zamindir. Ammo bunda ham Beruniy tarixiylik tamoyilidan chekinmaydi, chunki tarixiylik tamoyili ishonchlilik va haqqoniylikning isboti. Beruniy asarining boshidayoq adabiy jarayonning, xususan, rivoyatlaming ijtimoiy, ma’naviy hayot uchun nihoyatda ishonchli omil ekanini ham dalillaydi. Beruniy rivoyatlami asariga kiritganda, albatta, saralash tamoyiliga ham rioya qiladi. Shu bois rivoyatlarga tanqidiy nuqtai nazardan yondashadi. O zi tanlagan tamoyillar asosida o‘zidan oldin o‘tgan olimlaming ʻ tarixiy asarlarini qo‘rqmasdan tanqid qiladi. Uning saralash tamoyili shundan iborat ediki, manbalarni tahlil qilganda, rostday ko'ringan, lekin isbotsiz rivoyatlami o‘zi tekshirib ko‘rmaguncha ularga ishonmaydi. Beruniyning zukko va sinchkov adabiyotshunos, tarixchi ekanligi mana shu asarida yaqqol namoyon bo ladi. Buning ustiga, Beruniy har bir manbaga, dalilga xolis qaraydi. Uning ʻ uchun diniy aqidalar to‘siq emas, uning uchun aqlning va bilimdonlikning o‘zi kifoya emas. Beruniyning o‘z oldiga qo‘ygan vazifasi va amal qilgan tamoyili shuki, u dalillami saralab olish va qiyoslash yo‘lidan ketadi va buni quyidagicha 12 izohlaydi: «...mendan so'ralgan narsaga еtkazuvchi vositalaming eng muhimi - qadimgi millatlar haqidagi rivoyatlar, о ‘tmish avlodlar to‘g‘risidagi xabarlarni bilishdir, chunki bularning ko‘pchiligi u millatlar avlodidan va ularning rasm-u rusum va qoidalaridan iboratdir. Aqliy dalil keltirish, kuzatilganlarga qiyos qilish yo‘li bilan u xabarlami bilib bo'lmaydi. Buni faqat «kitob ahllari» va turli din arboblariga, e’tiqodlarga amal qiluvchi har bir maslak va ishonch egalariga ergashish, ulaming tushunchalarini hamisha asos tutish bilan bilinadi. So‘ngra buni ko‘pchilik kishilaming tabiatini pastkashlashtiradigan yomon axloqdan, haqiqatni ko‘rishga imkon bermaydigan omillardan o‘zni tozalagandan keyin, ulaming isbot uchun keltirgan so‘z va e’tiqodlarini bir-biriga solishtirish bilan bilinadi. Ana shu aytib o‘tganim haqiqiy maqsadga еtkazuvchi eng yaxshi yo‘l va bunga dog‘ tushiruvchi shak-shubhani yuvib tashlash uchun eng kuchli yordamchidir. Garchi qattiq urinib zo‘r mashaqqat cheksak ham, o‘shandan boshqa yo‘l bilan maqsadga erisholmaymiz» (Beruniy. 40-b. 7 ). Beruniy bu asarni yaratayotgan vaqtda har bir voqea-hodisa haqidagi afsonlarga xolis baho berish va ishonchli bo lgan hamdaʻ dalil va isbotlari aniq bo lganlarinigina qabul qilganligini asarida keltirilgan ushbu ʻ gaplaridan ham bilish mumkin: «… Shubhani aniq, noma’lumni ma’lumga qo‘shish biz yurgan yo‘lga loyiq emas». «Qiyos qilinuvchi narsa bilan qiyos uchun olinuvchi narsa orasini, isbotlanuvchi narsa bilan isbot orasini birlashtiruvchi bir sabab bo‘lmasa, u dalil va misollar qabul etilmaydi». Umuman, Abu Rayhon Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Mineralogiya» asarlarida keltirilgan afsonalar, rivoyatlar, hikoyatlar XI asrdagi adabiy janrlar va adabiyotshunoslik haqida to‘laqonli tasavvur beradi. Beruniy har bir detalga alohida e tibor bilan to xtalib ham ilmiy, ham adabiy asar yaratishga erishadi. ʼ ʻ Ushbu asarni har gal qayta va qayta o‘qigan kitobxon o‘zi uchun ko‘proq yangilik topib boraveradi. 7 Nasimxon Rahmonov. O‘zbek adabiyoti tarixi (Eng qadimgi davrlardan XV asrning birinchi yarmigacha). O quv ʻ qo‘llanma. - Т .: «Sano-standart» nashriyoti, 2017. – b. 556. 13 II.BOB. XIX-XXI ASRLARDA B Е RUNIYNING « О S О R UL-B О QIYA» ASARINING O‘RGANILISHI TARIXI 2.1. Asarning tarixiy ahamiyati «Osori boqiya» («Al-osor al boqiya an al-qorun al-holiya» – Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»). taxminan 1000-yilda, Abu Rayhon Jurjonda (Kaspiy dengizining janubiy sharqidagi shahar) yashaganida yozib tamomlagan. Bu asar Abu Rayhon Beruniyning birinchi yirik asari bo‘lib, Beruniy uni 27 yoshida yozgan. «Hozir ham butun sharq ilmiy adabiyotida bu kitobga teng keladigan ilmiy asar yo‘qdir»-deb yozgan edi akademik I.Y.Krachkovskiy «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»da Beruniy o‘ziga ma’lum bo‘lgan xalqlar: yunonlar, rumliklar, eroniylar, sug’diylar, xorazmliklar, harroniylar (yulduzga topunuvchilar), qibtiylar, xristianlar, yahudiylar, islomgacha bo‘lgan arablar va musulmonlarning butun yil hisoblari, turli bayramlari va mashhur kunlarining mufassal tasvirini bayon etgan. Akademik S.P.Tolstov bu asar haqida shunday degan edi: «Bu asar Yaqin va O‘rta Sharq xalqlarining birinchi navbatda, O‘rta Osiyo xalqlarining xo‘jalik hayoti, urf-odatlari, marosimlari, e’tiqodlari haqidagi o‘ziga xos bir qomusdir 8 . «Yodgorliklar» faqat o‘tgan asrning buyuk yodgorligi emas, balki hozirgi kunning ham qimmatbaho boyligidir. «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»ning arab tilidagi nusxasi birinchi marta nemis sharqshunos olimi Eduard Zaxau (1845-1930) tomonidan 1878-yili Leypsigda izohlar bilan chop etilgan. Bir yildan keyin Zaxau asarning ingliz tilidagi tarjimasini Londonda nashr etdi. Tarjimaga Beruniyning tarjimayi holi va izohlar ilova qilingan. Bu bilan Zaxau «Yodgorliklar»ni o‘rganishga keng yo‘l ochib berdi. Zaxauni nashr etgan arabcha nusxasi va ingilizcha tarjimasi XVII- XVIII asrlarda ko‘chirilgan to‘rtta qo‘lyozma asosida amalga oshirilgan edi. Bu nusxalarning hammasi deyarli bitta qo‘lyozmadan ko‘chirilgan bo‘lib, ularda juda ko‘p tushub qolgan joylar bor. Bu o‘rinlarni to‘ldirish uchun «Yodgorliklar»ning yangi nusxalarini topish zarur edi. 1912-yili asarning ikkita ancha qadimgi qo‘lyozmasi topildi. Ulardan 8 Karimov SH., R.Shamsutdinov.Vatan tarixi. T.: О ‘qituvchi.1997. – b. 11. 14 bittasi Tehrondagi rus diplomatik vakolatxonasining vakili L. Bagdanov tomonidan qo‘lga kiritildi. Hozir bu qo‘lyozma Rossiya FA Sharqshunoslik institutining Sankpetrburg bo‘limida saqlanmoqda. Bu nusxa 1219-1220 yillarda ko‘chirilgan bo‘lib «Yodgorliklar»ning eng qadimgi qo‘lyozmasi hisoblanadi. Ikkinchi qo‘lyozma Istanbulda topilgan va hozir Istanbul xalq kutubxonasida saqlanmoqda. Zaxau nashr etgan arabcha nusxa asosida 1943-yili «Yodgorliklar» Eron sharqshunosi Akbar Dono Sirisht Sayrafiy tomonidan fors tiliga tarjima qilindi. Nenis olimlari K. Garbers va I. Fyukk Zaxau matnining tushib qolgan o‘rinlarini Istambul nusxasi asosida to‘ldirilib, 1952-yili qo‘shimcha nashr etdilar. K. Garbers va I. Fyukklarning qilgan nashrini 1959-yili A.B. Xolidov tomonidan rus tiliga tarjimasi bilan qo‘shib nashr etildi. Abu Rayhon Beruniy o‘z ijtimoiy qarashlari aks ettirilgan maxsus asar qoldirmagan. Ammo, shunga qaramay, olimning ko‘pgina qomusiy asarlarida faqatgina qimmatli tarixiy ma’lumotlar keltirilmagan, balki muallif ishning borishiga qarab u yoki bu ijtimoiy masalalar bo‘yicha o‘zining nuqtayi nazarini e’tirof etishga yoki ular yuzasidan tanqidiy fikrlar aytishga harakat qilgan. Bu uning ijtimoiy qarashlari to‘g’risida xulosa chiqarish imkoniyatini beradi. Beruniy ilmiy faoliyatining dastlabki davridanoq ijtimoiy – tarixiy masalalarni zo‘r qiziqish bilan o‘rgana boshladi. Masalan «al-osor al- boqiya» asaridan ilgari, Beruniyning o‘zi e’tirof etishicha, «Oq kiyimliklar» va qarmatiylar xabarlari haqida kitob» nomli asarlarini yozgan. Mazkur asar o‘rta asr sharqida eng ilg’or, taraqqiyparvar ijtimoiy harakatlardan biri bo‘lgan qarmatiylarga bag’ishlangan. Beruniy shuningdek, xorazm tarixiga oid maxsus asar yaratgan. Bayhaqiy undan parcha ham keltirgan. Afsuski, uning tarixiy - ijtimoiy masalalarga oid maxsus bu va boshqa asarlari bizgacha еtib kelmagan. Lekin ularning tematikasining o‘ziyoq Beruniyning qiziqish doirasini ifoda etadi. Tadqiqotlar natijasida tarixchilar shuni aniqlashdiki, Abu Rayhon Beruniy o‘z davrining yirik siyosiy arbobi ham bo‘lgan. To‘gri, Beruniy Farobiy kabi o‘zining ijtimoiy qarashlari bo‘yicha bir butun yaxlit ijtimoiy ta’limot yaratmagan. Biroq uning fikr mulohazalari va umumlashmalari shuning uchun ham qimmatliki, 15 olimning fikrlari, bir tomondan, O‘rta Osiyo, qadimgi yunon va hind mutafakkirlarining ilg’or ananalarini ijodiy rivojlantirgan bo‘lsa, Ikkinchi tomondan, еtukligi va tafakkur doirasining kengligidan dalolat beradi. Garchand qur’ondan misollar keltirgan bo‘lsa ham Beruniy fikrlarining mazmuni tarixiy xolislik va aniqlikka asoslangan. Davrning o‘ziga xos xususiyati, o‘sha davrdagi ijtimoiy shart – sharoit dinni ijtimoiy hayotning turli sohasiga kirishiga, diniy aqidalarga rioya qilishga majbur qildi. Beruniy tomonidan «sabablarning sababi» – inson va insoniyat jamiyatining yuzaga kelishi masalasining qo‘yilishi diqqatga sazovordir, «Qadimgi tarixlarning eng avvalgisi va eng mashhuri bu bashariyatning boshlanishidir 9 . Kitob ahllari bo‘lmish yahudiylar, xristianlar, otashparastlar va boshqa xalqlar orasida bashariyatning boshlanishi va uning tarix boshi qilib olinishi xususida shunday ixtiloflar borki, tarixlar haqida bu kabi xilma- xillik bo‘lishi mumkin emas. Beruniy inson va kishilik jamiyati xudo tomonidan yaratilgan degan afsonani chuqur tahlil qilib, quyidagi xulosaga keladi: «Yaratilishning boshlanishi va o‘tmish asrlar ahvoli orqali bilinadigan har bir narsa uydirma gaplar va afsonalar bilan qorishgandir, chunki bu ishlar juda uzoqda qolib biz bilan ular orasida ko‘p zamon o‘tib ketgan». Bu еrda Beruniy kishilik jamiyatining paydo bo‘lishi haqida «Ratsionalizm» pozitsiyasida turganini ko‘ramiz. U bu voqealar sodir bo‘lgan davr noma’lum, bu haqda olim ega bo‘lgan ma’lumotlar mazkur savolni еchishga еtarli emas deb biladi; bunday pozitsiyada turishning o‘zi Beruniyning bu masalaga tabiiy ravishda yondashganligidan dalolat beradi. Ana shu nuqtai nazardan u payg’ambarlar va muqaddas kitoblarda inson qanday yaratilganligi to‘g’risidagi rivoyatlarni rad etgan. Olamning mavjudligi mavzusiga kelganda Beruniy ehtimol u bir necha ming million yillardan beri mavjud bo‘lgandir, degan taxminlarni aytgan. Beruniy turli xalqlarning etnogenezi va etnik tarixiga oid ham diqqatga sazovor fikr-mulohazalar bildirgan. Shuningdek, asarda qadim xalqlarning taqvim tizimi hamda alohida kunlari haqida ham juda qiziqarli ma’lumotlar keltirib o‘tilgan. Muallif asarida o‘ziga ma’lum bo‘lgan xalqlarning 9 Irisov. A, Nosirov. A, Nizomiddinov. I – «O’rta osiyolik qiriq olim».1961. 16 yil taqvimlari,rasm-rusumlari, hayitlari va mashhur kunlarini mufassal tasvirlab beradi. Jumladan, rimliklarda achchiq va sho‘r narsalarni faqatgina belgilangan ma’lum kunlarda tanovvul qilinishi, qon olishishlari sovuq kunlarda amalga oshirilmasligi, Dumat at-Jantal shahridagi bir bozorda savdo ishlari toshlar orqali amalga oshirilishi, al-Mashakkar shahridagi bozorda esa faqatgina quloqqa gapirib savdo qilinish mumkinligi to‘g‘risidagi ko‘plab qiziq ma’lumotlarni bayon qilgan. Bayram va marosimlar to‘g‘risida yozar ekan, Xorazmliklarning hayitlari ikki hil bo‘lganligini, ya’ni birinchisi, tabiat voqea xodisalari bilan bog‘liqlari: yil boshi bayrami, gulxanda isinish bayrami, yog‘liq non еyish kuni, Mina kechasi kabilar, ikkinchisi esa Islom dini kirib kelgunga qadar o‘tkazilgan diniy marosimlar: arvohlar uchun qabrlarga ovqat qo‘yish marosimi va shu kabilar to‘g‘risida ma’lumotlar bergan. Beruniyning shaxsan o‘zi ham hayitlarni ikki guruhga bo‘lish lozimligini yozib o‘tgan: bular diniy va dunyoviy hayitlar. Olim dunyoviy hayitlarni mukarram hayitlar deb ataydi. Manbalarga ko‘ra ushbu hayit kunlari podshoh va raislar o‘zlari uchun marosimlar o‘tkazganlar hamda ular orqali nafslarini sevintirishga, ruhlarini shodlantirishga erishganlar, maqtov va madhga sazovor bo‘lganlar, o‘z xalqlarining muhabbatini jalb qilganlar, duolar olganlar. Bu kunlarni nishonlash oddiy xalq uchun ham bir marosimga aylangan. Ana shu hayitlar faqir va kambag‘allar fikricha hayotlarining torligini kenglikka aylantiruvchi, umid va orzularini yuzaga chiqaruvchi, halokatga yaqinlashganlarida ularni xatar va balodan qutqaruvchi sabablarning biri bo‘lgan 10 . 10 Xayrullayev. M – «Ma’naviyat yulduzlari». T:. 2001. 17 2.2. Asardagi ayrim tarixiy antroponimlarning tahlili Kishi ismlari tilimiz lug aviy boyligining tarkibiy qismi. O zbek tili tarixiyʻ ʻ davrlarda yuzaga kelgan xilma-xil ismlarga juda boy bo lib, bu nomlar o zbek ʻ ʻ xalqining uzoq madaniy va ma’naviy qadriyatining ajoyib durdonalaridan biri. Chunki bu nomlarda xalqimiz bosib o tgan ziddiyatli tarixiy yo l, keng ʻ ʻ ommaning turli-tuman orzu-umidlari, armonlari, falsafiy, diniy, ma’naviy-axloqiy, tarbiyaviyestetik qarashlari, qadimiy o tmishdan guvohlik beruvchi e’tiqodlari, ʻ o ziga xos rasm-rusumlari, insonga bo lgan hurmat-ehtiromi, farzandiga qaratilgan ʻ ʻ mehrmuhabbati o z ifodasini topgan. ʻ Ma’lumki, antroponim (yunoncha: antropos - antropos + onoma - atoqli ot) - kishi atoqli oti (ism, familiya, laqab, taxallus, patronim va boshqalar). Atoqli ot tiplaridan biri. Ma’lum bir tilda mavjud bo‘lgan barcha kishi atoqli otlari majmui, fondi antroponimiya deb yuritiladi. Antroponimika yoki ismshunoslik esa onomastika (nomshunoslik)ning kishi atoqli otlari (antroponimlar)ning paydo bo‘lishi, rivoji va vazifaviy xususiyatlarini o‘rganuvchi bo‘limidir. Antroponimik tadqiqotlarning o’zbek tilshunosligidagi dastlabki tadqiqotchisi professor E.Begmatov hisoblanadi. Undan keyingi tilshunosligimiz taraqqiyotida, xususan, antroponimik izlanishlar borasida N.Oxunov, S.Qorayev antroponimlarning lisoniy tadqiqiga oid ishlar sirasida G’.Sattorov, S.Rahimov, S.Kenjayevalar tomonidan amalga oshirilganligini ta’kidlash lozim. Abu Rayhon Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida juda ko‘plab shaxs nomlari tilga olingan.Mazkur antroponimlar bir vaqtda va bir hududda yashagan hamda turli davrlarda, turli huddudda yashaydigan kishilarning atoqli oti bo‘lib, ular, eng avvalo, ichki va tashqi xususiyati bilan bir-biridan farq qiladi. Abu Rayhon Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida kishi nomlari (antroponimlar) alohida guruhni tashkil etadi. Ular o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Beruniyning ushbu asaridagi antroponimlar ham odatdagi nomlar kabi biror shaxsni boshqasidan farqlab, ajratib ko‘rsatish vazifasini bajaradi. Ammo ular o‘zidagi voqealar silsilasi bilan turli tarixiy-etnografik, tarixiy-lingvistik va stilistik ma’nolarni mujassamlashtirgan. 18 Tarixiy shaxslar nomlari hayotda yashagan aniq shaxslardir. Nomlarda Beruniy asari bilan bog‘liq davr, xalqlarning urf-odatlari, yashash tarzi, eski til unsurlarining ham ifodalanishini anglash qiyin emas. Beruniy asari antroponimlari tizimida tarixiy shaxslar sifatida talqin qilinishi mumkin bo‘lgan davlat boshqaruvidagi shaxslar(podshohlar), olimlar, shoirlarning ismlari ham mavjud. Quyida ana shunday tarixiy shaxs nomlaridan ayrimlari haqida to‘xtalamiz. Abu Nasr ibn Mansur ibn Iroq - Beruniyning ustozi bo‘lib, astronomiya geometriya, matematika fanlariga oid bir qancha asar yozgan mashhur olim. Ibn Iroq taxminan XI asr boshlarida vafot etgan. Abu arabcha(kunya) - «ota», Nasr - arabcha -g‘olib, mansur - arabcha ustun turuvchi, g‘olib ma’nosida keladi. Bu nom Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida uchraydi. Qadimgilarning avjni hisoblashdagi usuli mana bunday. Ammo hozirgi astronomlar Quyosh turishining ikkala vaqtini aniqlash juda qiyin va buning imkoni deyarli yo‘qligini bilgach abcd doirasidagi nuqtalarni aniqlashda choraklar o‘rtalarini ya’ni «turg‘un» burjlarning nisflarini tanladilar. Ustozim Abu Nasr Mansur ibn Ali ibn Iroqning - amiralmo‘minning ozod quli - yuqorida aytilgan hisoblarni chiqarishda tutgan yo‘li Quyosh yili miqdorini belgilab olgandan keyin burjlar falakidan uch nuqtani kuzatishga ehtiyoj tug‘diradi 11 . Al-Ja’far ibn Abdul malik az- Zayyot - (arabcha - ja’far - oqim, ko‘l, Abdulmalik - xo‘jayinnig quli) abbosiy xalifalardan Al-Mu’tasimning vaziri. AlMu’tasim vafotidan keyin uning o‘g‘li Al-Vosiq zamonida ham vazirlikda qoldirilgan. Bu nom Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida uchraydi. Havo shu kunlarda oldingi va keyingi kunlardagidan issiqroq bo‘lib, shundan keyin kechalar yoqimli bo‘ladi. Bu ko‘pchilikka mashhur bir narsa bo‘lib, qariyb sira xato kelmaydi.Muhammad ibn Abdul-Malik ibn az-Zayyot shunday degan: Suv sovib kecha uzayib, sharob lazzatli bo‘ldi, Haziron, tammuz, ob oylari o‘tib ketdi 12 . Zardusht - majusiylar(otashparastlar) dinining yarim afsonaviy asoschisi. 11 Беруний. Танланган асарлар. I том. –Т.: Фан, 1968. – Б.21. 12 Беруний. Танланган асарлар. I том. –Т.: Фан, 1968. – Б.51. 19 (Zaratushtra Avesto tili bo‘yicha Zoroastr(yunoncha)m.a.taxminan 618, Xorazm - m.a.554, Balx). Naql qilinishicha, eramizdan avvalgi VII - VI asrlarda yashagan. U va uning dini haqida Beruniy bu nomga o‘zining «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida mufassal to‘xtalgan. Avvalo, biz mana shu [bashariyatning boshlanish] tarixiga nazar solsak. Bu haqda u millatlar orasida ko‘pgina ixtiloflarni uchratamiz. Ixtiloflar shularki,eroniylar va otashparastlar olamning umri burjlar va oylar soniga muvofiq o‘n ikki ming yil, deb da’vo qilganlar. Ular shariatining asoschisi Zardusht esa, olam paydo bo‘lishidan to o‘zi yuzaga chiqqunicha chorak kunlar qo‘shilib, uch ming yil o‘tdi, deb da’vo qilgan 3 . Kurush(Kir ) - Ahamoniylar sulolasi podshohi(e.a.558 - 529).Kurush - qadimgi forschada - quyosh, shoh, hukmdor ma’nolarida, turkchada kurush - mayda tanga ma’nosida keladi . Beruniy bu nomga o‘zining «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida mufassal to‘xtalgan. Ularning bayonicha, Kursh podshohligidan ikki yil o‘tgach, birinchi oyning yigirma to‘rtinchi kuni Doniyol Bobil zaminida xudoga atab namoz o‘qigandan keyin tush ko‘rdi, bu vaqtda Bani Isroil[shular jumlasidan Doniyol ham]eronliklar qo‘lida asir edi 13 . Nabonassar - Bobil podshohlaridan biri(eragacha 747 - 734).Nabonassar - arabcha - Nabunasir, Nabu - himoyachi ma’nolarida kelgan.Beruniy bu nomga o‘zining «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida mufassal to‘xtalgan. Bobil va Kalda olimlari shu uchrashuvlar ishiga e’tibor bilan qarab, shulardan keying yillarni tuzatganlarida, to‘fon bilan Nabonasar birinchi podshohligining boshlanishi o‘rtasidagi muddatni ikki ming olti yuz to‘rt yil, Nabonassar bilan Iskandar o‘rtasidagi muddatni to‘rt yuz o‘ttiz olti yil topganlar 14 . Undan keyin, biz bayon etgan tarixlardan Nabonassar birinchi erasi keladi.U forscha Buxtnarsiy deb ataladi. Bu nomni ko‘p yig‘lab nola qiluvchi kishi deb izohlashadi. Yaxudiycha u «Buxanassor» nomi bilan yuritilib, uning tafsiri «so‘zlovchi Merkuriy» deyishadi, chunki Nabonassar ilmni sevib, olimlarni o‘ziga 13 Беруний. Танланган асарлар. I том. –Т.: Фан, 1968. – Б.53. 14 Беруний. Танланган асарлар. I том. –Т.: Фан, 1968. – Б.61. 20 yaqin tutgan. Bu ism arabchalashtirilib va еngillashtirilib, «Buxtanassar» deyilgan 15 . Fisog‘ur - (Pifagor - qadimgi grekcha - Pifiya tomonidan bashorat qilingan; ishonarli nutq; Pifiya tomonidan e’lon qilingan).Eramizdan avvalgi VI asrda Qadimgi Gretsiyada yashagan mataematik va faylasuf olim.Beruniy bu nomga o‘zining «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida mufassal to‘xtalgan. Fisog‘urning ikkita shogirdi bo‘lib, birini Qaloyus, ikkinchisini Faylaqus deb atashar ekan. Qaloyus Hindiston mamlakatiga borib, Barahmanlar ta’limoti nisbat beriladigan Barahmash unga еti yil shogird bo‘lgan va undan Fisog‘ur ta’limotini o‘rgangan. Qaloyus o‘lgach, Baraxmash yangi fikrlar ijod etib, bularni Fisog‘ur ta’limotiga qo‘shgan. Faylaqus esa Bobilga borgan. U bilan Purushosfning o‘g‘li Safid Tumon deb mashhur bo‘lgan va Zardusht nomi bilan tanilgan Vortush uchrashgan va undan ta’lim olgan 16 . Masalan, misrlik Hirmis, Ag‘odimun, Volis, Fisog‘ur, Bobo va Aflotunning ona tomonidan bobosi bo‘lmish Suvor va shunga o‘xshashlar. Daqlityonus - (Diokletian - qadimgi grekcha,ikki marta saylangan, tanlangan ma’nolarni beradi) - 284-yildan 305-yilgacha hukm surgan. 284-yil Daqlityonus erasining birinchi yili hisoblanadi. Xalq orasida tarqalgan «falon narsa Daqlityonus zamonidan qolgan» iborasida ana shu Daqlityonus nazarda tutiladi.Bu nom Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida uchraydi. Keyin Daqlityonus tarixi keladi. U sanamlarga ibodat qiluvchi Rum podshohlarining oxirgisidir. Podshohlik unga o‘tgach, uning avlodida qoldi 17 . Batlimus (Klavdiy Ptolomey - qadimiy grekcha ptolomos - urush, jang ma’nolarini beradi.) - mashhur yunon astronomi va geografi. 168-yillarda vafot etgan. 127 - 151-yillarda Iskandariya shahrida kuzatishlar olib borgan. Bu nom Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida uchraydi. 15 Беруний. Танланган асарлар. I том. –Т.: Фан, 1968. – Б.63. 16 Беруний. Танланган асарлар. I том. –Т.: Фан, 1968. – Б.237. 17 Беруний. Танланган асарлар. I том. –Т.: Фан, 1968. – Б.65. 21 Endi aytamanki: Quyoshning burjlar falakidagi harakati ulkulga qarshi harakat qilib, qaysi nuqta bo‘lsa ham uning harakatining boshlangan joyi deb faraz etilgan nuqtaga qaytib kelgunicha o‘tgan muddatga yil deyiladi. Yil to‘rt fasl- bahor, yoz, kuz, qishni va ularning to‘rt xil tabiatlarini o‘z ichiga olib, qayerdan boshlangan bo‘lsa, shu еrda tamom bo‘ladi. Bu aylanish Batlimus fikricha, (tez yo sust emas), bir-biriga tengdir, chunki u Quyosh avjida (hech qanday) harakat topmagan. Ammo Batlimusdan boshqa Sindhindga ergashuvchilar va shu davrdagi ba’zi (astronomlar) fikricha, Quyoshning aylanishi bir-biriga teng emas, chunki ularning kuzatishida Quyosh avji uchun harakat topilgan. Quyosh aylanishining teng yoki noteng bo‘lishidan qat’iy nazar, yillar to‘rt fasl va ularning tabiatlarini tamom o‘rab oladilar 18 . Batlimusning ma’nosi «askar» demakdir 19 . Qollib ( Kalipp - qadimgi grekcha chiroyli ot, tulpor ma’nosni beradi ) - eramizgaca III asrda yashagan yunon astronomi. U 940 qamariy yil uchun 441 «noqis» va 499 «to‘la» kunlardan iborat 76 yillik davrani taqdim etgan. Birichi davra boshlanishi eramizgacha 330 yil hisoblanadi. Qollib davrasidan Batlimus ham o‘zining «al Mujastiy» asarida foydalangan, ammo u oy va kunlarni Misr kalendari bo‘yicha belgilagan. Bu nom Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida uchraydi. Bu Qallib davrlarini bilmaydigan kishi «Al Mijastiy» kitobida bayon etilgan davrlarni ko‘rib, ularni qibtiy davrlari deb, dalil keltiradi 20 . Ibbarx (Gipparx - qadimgi grekcha) eramizgacha II asrda yashagan buyuk yunon astronomi. U ham yil sikllarini hisoblagan va uniki Qollibnikidan aniqroq bo‘lgan. Bu nom Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida uchraydi. U davrlarning har biri еtmish olti Quyosh yildir. Bu Qallib davrlarini bilmaydigan kishi «Al Mijastiy» kitobida bayon etilgan davrlarni ko‘rib, ularni qibtiy davrlari deb, dalil keltiradi; chunki Ibbarx va Batlimus kuzatish vaqtlarini, 18 Беруний. Танланган асарлар. I том. –Т.: Фан, 1968. – Б.46. 19 Беруний. Танланган асарлар. I том. –Т.: Фан, 1968. – Б.66. 20 Беруний. Танланган асарлар. I том. –Т.: Фан, 1968. – Б.63. 22 qutbiy kechalari, kunlari va oylari bilan bayon etib, keyin ularni Kallibnikiga muvofiq keladigan davrlarga bog‘laydi 21 . 21 Беруний. Танланган асарлар. I том. –Т.: Фан, 1968. – Б.63. 23 XULOSA Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak Beruniy asarlari qadimgi xalqlar, shu jumladan, o‘zbek xalqi, uning qadimgi madaniyati va etnografiyasini o‘rganishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Qolaversa, «Osor al boqiya» uzoq o‘tmish tariximizning buyuk yodgorligi hisoblanib, bugungi kun kitobxoni, albatta, tanishib chiqishi va ilm ahli tomonidan yanada chuqurroq o rganilishi lozimʻ bo‘lgan manbalardan biri hisoblanadi. Yanada chuqurroq o rgana boshlasak, ʻ bundan ham ko p bo lgan muhim ma lumotlatni o zimiz uchun topa olishmiz, ʻ ʻ ʼ ʻ shubhasiz. O rganish ishlari ko payaversa, talabalarga ham bu mavzularnining ʻ ʻ mohiyatini ochib berish oson kechadi. «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida Beruniy fanning hamma sohalariga qiziquvchi buyuk olim ekanligini yana bir bor ko‘rsatdi va unga bu asari juda katta shuhrat keltirdi. Hatto bugungi kunga kelib ham , ushbu kitob O‘rta Osiyo xalqlari, ularning madaniyati va tarixini o‘rganishda juda muhim ahamiyatga egadir. Beruniy turli xalqlarning etnogenezi va etnik tarixiga oid ham diqqatga sazovor fikr-mulohazalar bildirgan. Shuningdek, asarda qadim xalqlarning taqvim tizimi hamda alohida kunlari haqida ham juda qiziqarli ma’lumotlar keltirib o‘tilgan. Muallif asarida o‘ziga ma’lum bo‘lgan xalqlarning yil taqvimlari, rasm- rusumlari, hayitlari va mashhur kunlarini mufassal tasvirlab beradi. Jumladan , rimliklarda achchiq va sho‘r narsalarni faqatgina belgilangan ma’lum kunlarda tanovvul qilinishi, qon olishishlari sovuq kunlarda amalga oshirilmasligi, Dumat at-Jantal shahridagi bir bozorda savdo ishlari toshlar orqali amalga oshirilishi , al- Mashakkar shahridagi bozorda esa faqatgina quloqqa gapirib savdo qilinish mumkinligi to‘g‘risidagi ko‘plab qiziq ma’lumotlarni bayon qilgan. Abu Rayhon Beruniyning « Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar » asari qadimgi tarix kalendar sistemasini o ‘ rganishda ham muhim va birinchi darajali manba hisoblanadi . Ammo bu asar olim uchun yot bo ‘ lgan sof arab tilida yozilganligi , hamda arab imlosi bo ‘ yicha qisqa unli tovushlari ko ‘ pgina hollarda belgilanmaganligi 24 uchun ham mavjud tekstlarda bu oylarning nomlari juda buzib berilgan . Asaring 1968 yilgi o ‘ zbek tilida chop etilgan nusxasida yozilishicha , mavjud materiallar bo ‘ yicha ularni to ‘ g ‘ ri talaffuzini aniqlash imkoni bo ‘ lmagan . Shuning uchun ham kitobda oy, kun nomlari shartli ravishda yozib ko‘rsatilgan. Shubhali o‘rinlarda esa unli tovushlar o‘rniga chiziqcha yoki umuman undosh harflarni yozish bilangina kifoyalanilgan. Asarda qadim xalqlarning taqvim sistemalari , ulardagi ba’zi muammolar va ularning hal qilinish yo‘llari to‘g‘risida ham bir qancha ma’lumotlar berib o‘tilgan. 25 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Rahbariy adabiyotlar : 1. Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. –Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – b. 176 . 2. Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatiniʻ birgalikda barpo etamiz”- T.: 2016,-B.5 II. Asosiy adabiyotlar: 1. Beruniy. Tanlangan asarlar. I tom. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. («Osor ul-boqiya»).T. «Fan», 1968. 2. Tarjimon A.Rasulov. Beruniy. Tanlangan asarlar. II tom. Hindiston. T. «Fan», 1965. 3. A.Rasulov, Yu.Hakimjonov,G‘. Jalolov tarjimasi. 538b. Beruniy -O‘rta asrning buyuk olimi. To‘plam. T. «Fan»,1950. 4. Aflotun. Qonunlar. T. «Yangi asr avlodi», 2002. Aristotel Poetika. T.G‘.G‘ulom nom. Adabiyot va san’at nashriyoti. 1980. 5. Arastu. Poetika. Axloqi kabir. T. «Yangi asr avlodi», 2004. 6. I.Abdullaev. Beruniy va uning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asari. Beruniy . Tanlangan asarlar , I tom. T. «Fan», 1968. 7. A.Irisov. Abu Rayhon Beruniyning «Hindiston» asari. Beruniy. Tanlangan asarlar. II tom. T. «Fan», 1965. 8. Boqiev F. Beruniy ruhlarning qaytishi haqida. («Hindiston» asarida estetik tafakkur durdonalari.) O‘zMU ilmiy to‘plami. T.2004. 9. Abu Rayhon Beruniy biografiyasi.T.1968. 10. Ahmed, Akbar S. (1984). «Al-Beruni: The First Anthropologist». RAIN(60): 9-10. 11. Pirmat Shermuhamedov. «Dahoning tug ilishi yoxud Abu Rayhon Beruniy ʻ qismati». Toshkent sh. 12. Абу Рейкҳан Бируни. Избраннййе произведения, И. Ташкент. АН УзбССР. 1957, с.87-89. 26

АBU RАYHОN BЕRUNIYNING «ОSОR UL-BОQIYA» ASARINING O‘RGANILISHI TARIXI (XIX-XXI ASRLAR)

Купить