Oliver Kromvelning siyosiy faoliyati tarixi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	156.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	12 Июнь 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

94 Продаж

Oliver Kromvelning siyosiy faoliyati tarixi

Купить

MUNDARIJA
KIRISH .......................................................................................................................................................... 2
I.BOB. OLIVER KROMVEL XVII ASR INGLIZ BURJUA INQILOBINING MARKAZIY FIGURALARIDAN BIRI
SIFATIDA ...................................................................................................................................................... 6
I.1. Siyosiy faoliyatining boshlanishi ............................................................................................................ 6
I.2. Ingliz fuqarolar urushida rahbarlik roli ................................................................................................. 13
II.BOB. LORD-PROTEKTOR SIFATIDAGI HUKMRONLIGI .............................................................................. 20
II.1. Protektoratning tashkil etilishi ............................................................................................................ 20
II.2. Kromvelning o‘limi va merosining taqdiri ........................................................................................... 25
XULOSA ...................................................................................................................................................... 33
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............................................................................. 37
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Milliy ma’naviyatimizni rivojlantirish, uni
xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz hayotiga singdirishda ijtimoiy-gumanitar fanlarning
ahamiyati juda katta. Afsus, bu fanlar rivoji zamondan ortda qolmoqda. Xususan,
biz uchun nihoyatda dolzarb bo‘lgan tarix fani ham bundan mustasno emas.
Tarixga oid ilmiy tadqiqot ishlari asosan bayonchilik, publitsistik usulda olib
borilmoqda. Natijada, olis va yaqin o‘tmishimizdagi ko‘pgina voqealar mohiyati,
ularni yuzaga keltirgan omillar va tarixiy qonuniyatlar ochilmasdan qolmoqda.
Bir haqiqatni barchamiz chuqur anglab olishimiz zarur: milliy tarixni milliy
ruh bilan yaratish kerak. Aks holda, uning tarbiyaviy ta’siri bo‘lmaydi. Biz
yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o‘rgatishimiz, ularni tarix
ilmi, tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur. Buning uchun, avvalo,
O‘zbekistonda tarix fanini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini ishlab
chiqishimiz vaqti-soati keldi, deb o‘ylayman. Tarix institutini bu fanni
rivojlantirish bo‘yicha tayanch ilmiy muassasa etib belgilash kerak”, — dedi
Prezident.
Davlat rahbari Fanlar akademiyasi qoshidagi “Eng yangi tarix” markazi
xodimlarining oylik ish haqi miqdorini ilmiy-tadqiqot instituti xodimlari maoshiga
tenglashtirib, uning faoliyatini kuchaytirish kerakligini qayd etdi. 1
“Shuningdek, ta’lim muassasalarida tarix fanini o‘qitish va targ‘ib etish
ishlarini tubdan yaxshilash bo‘yicha ham aniq chora-tadbirlarni ishlab chiqish
lozim. ‘O‘zbekiston tarixi’ telekanali vatanimizning shonli tarixi va
ajdodlarimizning jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan beqiyos hissasini to‘laqonli
ko‘rsatib beradigan, xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz sevib tomosha qiladigan ilmiy-
ma’rifiy kanalga aylanishi kerak”, — dedi davlat rahbari. Shavkat Mirziyoyev
mas’ullarga bir oy muddatda tarix fanini rivojlantirish to‘g‘risida Prezident qarori
loyihasini tayyorlash topshirig‘ini berdi.
Shu nuqtai nazarda muhtaram Prezdentimiz Shavkat Mirziyoyev yurtimiz
tarixi bo‘yicha quydagicha fikrlarini keltirib o‘tishimiz lozim:
1
Mirziyoyev Sh . M . Milliy taraqqiyot yolimizni qat ’ iyat bilan davom ettirib , yangi bosqichga kotaramiz . Toshkent -
“ Ozbekiston ”-2018 yil . – B. 539 .
2

- Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekin bizning mamlakatimizdagidek boyʻ ʻ
tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda yo q. Bu merosni chuqur
ʻ
o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz kerak. Bu markazga kelgan
ʻ
odam tariximiz haqida to la tasavvurga ega bo lishi, katta ma naviyat olib ketishi
ʻ ʻ ʼ
zarur, - deb fikrlarini aytib o‘tadilar. 2
Oliver Kromvelning siyosiy faoliyati (1642–1658) Angliya tarixidagi muhim
burilish nuqtasi sifatida zamonaviy siyosiy tuzumlar, parlament demokratiyasi va
diniy erkinlik g‘oyalarining shakllanishida chuqur iz qoldirdi. Uning faoliyati
nafaqat Angliya, balki Irlandiya va Shotlandiya jamiyatlariga ham katta ta’sir
ko‘rsatdi, bu esa uni global tarixiy jarayonlar kontekstida o‘rganishni dolzarb
qiladi. Kromvelning monarxiyani ag‘darishi, respublika tuzumini joriy etishi va
avtoritar boshqaruvga o‘tishi zamonaviy davlat boshqaruvi, hokimiyat muvozanati
va fuqarolar erkinliklari masalalarini tahlil qilishda muhim misol bo‘lib xizmat
qiladi. Uning merosi, xususan, puritan inqilobining muvaffaqiyatsizligi yoki
zamonaviy demokratiya poydevori sifatida talqin qilinishi, shuningdek,
Irlandiyadagi qattiq siyosati tufayli uzoq muddatli salbiy xotiralar bugungi kunda
ham tarixshunoslikda va siyosiy diskurslarda muhokama qilinadi. Shu sababli,
Kromvelning siyosiy faoliyatini o‘rganish nafaqat tarixiy bilimlarni
chuqurlashtirish, balki zamonaviy siyosiy va ijtimoiy jarayonlarni tushunish uchun
ham dolzarblikka ega.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Oliver Kromvelning 1642–1658-
yillardagi siyosiy faoliyatini har tomonlama tahlil qilish, uning Angliya fuqarolar
urushlari, monarxiyaning ag‘darilishi, Kommonvelt va Protektorat tuzumlaridagi
rolini, shuningdek, uning tarixiy merosini o‘rganishdir. Ushbu maqsad orqali
Kromvelning qarorlari va siyosiy strategiyalarining Angliya jamiyati, xalqaro
munosabatlar va zamonaviy siyosiy tuzumlarning shakllanishiga ta’sirini aniqlash
va baholash ko‘zda tutiladi. Shu bilan birga, uning faoliyatining ijobiy va salbiy
oqibatlarini, xususan, respublikachilik g‘oyalari va avtoritar boshqaruv o‘rtasidagi
2
Mirziyov Sh . M . Tanqidiy tahlil , qat ' iy tartib - intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik
qoidasi bo‘lishi k е rak . O ‘ zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil
istiqbollariga bag ‘ ishlangan majlisidagi O ‘ zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining nutqi . GG Xalq so ‘ zi gaz е tasi .
2017 yil 16 yanvar , №11 .
3

ziddiyatlarni tahlil qilish orqali uning tarixiy shaxs sifatidagi murakkab obrazini
yoritish rejalashtirilgan.
 Kromvelning Birinchi va Ikkinchi fuqarolar urushlaridagi harbiy va siyosiy
faoliyatini tahlil qilish, uning “Gvozdeni” kavaleriyasi va Yangi model
armiyasini tashkil etishdagi rolini baholash.
 1649-yilda qirol I Charlzning sudlanishi va qatl etilishi jarayonida Kromvelning
qat’iy pozitsiyasini va respublika tuzumining e’lon qilinishi jarayonini
o‘rganish.
 Kommonvelt davrida (1649–1653) Kromvelning Irlandiya va Shotlandiyadagi
kampaniyalarini, xususan, Drogheda va Veksford qirg‘inlarini, shuningdek,
Danbar va Vuster janglarini tahlil qilish.
 Navigatsiya akti (1651) va Birinchi Angliya-Goland urushining (1652–1654)
Angliyaning xalqaro savdo va dengiz qudratiga ta’sirini ko‘rib chiqish.
 Lord-Protektor sifatidagi hukmronligi davrida (1653–1658) “Hukumat asbobi”
konstitutsiyasi, general-mayorlar tizimi, diniy va ijtimoiy islohotlarning
oqibatlarini tahlil qilish.
 Kromvelning tashqi siyosatini, xususan, Ispaniyaga qarshi urush (1655–1658),
Yamaykaning bosib olinishi va Frantsiya bilan ittifoq orqali Dunkerkning
qo‘lga kiritilishini (1658) o‘rganish.
 Kromvelning 1658-yildagi o‘limi, Richard Kromvelning kuchsiz hukmronligi
va 1660-yilda monarxiyaning qayta tiklanishi jarayonini tahlil qilish.
 Kromvelning tarixiy merosini, uning puritan inqilobi, zamonaviy demokratiya
va Britaniya parlament tuzumiga ta’sirini, shuningdek, Irlandiya va
Shotlandiyadagi salbiy xotiralarini baholash.
Kurs ishining ob’ekti. Oliver Kromvelning 1642–1658-yillardagi siyosiy
va harbiy faoliyatidir. Bu davr Angliya fuqarolar urushlari, monarxiyaning
ag‘darilishi, Kommonvelt respublikasining tashkil etilishi, Protektorat tuzumining
o‘rnatilishi va Kromvelning o‘limidan keyingi siyosiy beqarorlikni o‘z ichiga
oladi. Ushbu ob’ekt Kromvelning faoliyatining Angliya, Irlandiya, Shotlandiya va
xalqaro miqyosdagi oqibatlarini tahlil qilish uchun keng zamin yaratadi.
4

Kurs ishining predmeti . Kromvelning siyosiy qarorlari, harbiy
strategiyalari va ularning Angliya jamiyati, diniy tuzum, xalqaro munosabatlar va
zamonaviy siyosiy institutlarning shakllanishiga ta’siridir. Xususan, uning
respublikachilik g‘oyalarini targ‘ib qilishi, puritan ideallariga sodiqligi, avtoritar
boshqaruv uslubi, Irlandiya va Shotlandiyadagi repressiv siyosati, shuningdek,
uning merosining turli talqinlari predmet sifatida ko‘rib chiqiladi. Predmet
Kromvelning faoliyatining ijobiy va salbiy oqibatlarini, uning diktator yoki ozodlik
himoyachisi sifatidagi bahs-munozaralarini o‘rganishga qaratilgan.
Kursh ishining tuzilishi. Kirish, 2 bоb, 4 prаgrаf, xulоsа, fоydаlаnilgаn
manba va аdаbiyоtlаr rо yxаtidаn ibоrаt.ʻ
5

I.BOB. OLIVER KROMVEL XVII ASR INGLIZ BURJUA INQILOBINING
MARKAZIY FIGURALARIDAN BIRI SIFATIDA
I.1. Siyosiy faoliyatining boshlanishi
Oliver Kromvelning siyosiy faoliyati Angliya tarixidagi eng muhim va
murakkab davrlardan birida, ya’ni XVII asrda monarxiya, parlament va diniy
islohotlar o‘rtasidagi keskin ziddiyatlar davrida boshlangan. Uning hayoti va
faoliyati Angliya fuqarolar urushi, respublika tuzumining tashkil topishi va
Angliya jamiyatidagi tub o‘zgarishlar bilan uzviy bog‘liqdir. Kromvelning siyosiy
faoliyatining boshlanishi (1599–1642) uning shaxsiy hayoti, ijtimoiy-iqtisodiy
holati, diniy e’tiqodlari va Angliya siyosiy-diniy muhitidagi o‘zgarishlar bilan
chambarchas bog‘liq bo‘lib, bu davr uning keyingi faoliyatiga asos bo‘ldi.
Kromvel 1599-yilda Xantingdon shahrida, puritan e’tiqodiga sodiq o‘rta sinf
oilasida tug‘ildi. Uning ota-onasi Robert Kromvel va Elizabet Styuard bo‘lib, ular
o‘z davrining odatiy puritan oilasi vakillari edi. Puritanlar Angliya cherkovining
katolik an’analariga yaqin qoldiqlardan xalos bo‘lishini va diniy hayotni
soddalashtirishni talab qilgan diniy guruh edi. Kromvelning bolaligi va yoshligi
puritan muhitida o‘tdi, bu uning dunyoqarashi va siyosiy qarashlariga katta ta’sir
ko‘rsatdi. U Kembrij universitetidagi Sidney Sussex kollejida ta’lim oldi, u yerda
huquqshunoslik bo‘yicha o‘qidi, ammo o‘qishni to‘liq tugatmadi. Uning ta’lim
jarayonida puritan e’tiqodlari yanada mustahkamlandi va u monarxiyaning mutlaq
hokimiyatiga qarshi qarashlarni shakllantira boshladi. Bu qarashlar, ayniqsa,
Angliya cherkovi va qirol hokimiyatining diniy va siyosiy masalalarda qattiq
nazorat o‘rnatishiga qarshi norozilik sifatida rivojlandi.
Kromvel o‘rta sinf mulkdori (gentry) sifatida yashadi, ammo 1630-yillarda
iqtisodiy qiyinchiliklarga duch keldi. Uning oilasi Xantingdon va Ely shaharlarida
mulkka ega bo‘lsa-da, qirol I Charlzning soliq siyosati va iqtisodiy inqirozlar
tufayli moliyaviy muammolar yuzaga keldi. Shu bilan birga, uning shaxsiy
hayotidagi o‘zgarishlar, xususan, 1620-yilda Elizabet Bourchier bilan turmush
qurishi va oila qurishi uning ijtimoiy mavqeini mustahkamladi. Kromvelning
puritan e’tiqodlari uning hayotidagi muhim voqealar, masalan, 1630-yillardagi
6

diniy tajribasi orqali yanada chuqurlashdi. Bu tajriba uning dunyoqarashida katta
burilish yasadi va uni faol siyosiy shaxsga aylantirdi. 3
Kromvelning siyosiy faoliyati 1628–1629-yillarda Xantingdon vakili sifatida
Qisqa Parlamentda ishtirok etishi bilan boshlandi. Bu parlament I Charlzning soliq
siyosati va diniy islohotlarga qarshi noroziliklar markazi edi. Kromvel bu davrda
faol bo‘lmasa-da, uning puritan qarashlari parlamentdagi muhokamalarda aks etdi.
Biroq, 1629-yilda I Charlz parlamentni tarqatib, shaxsiy hukmronlik davrini
(1629–1640) boshladi. Bu davrda Kromvelning siyosiy faolligi sezilarli darajada
pasaydi, chunki parlament yig‘ilishlari to‘xtatildi va qirolning mutlaq hokimiyati
kuchaydi. Kromvel bu yillarni asosan shaxsiy hayoti va mulkini boshqarish bilan
o‘tkazdi, ammo uning ichki noroziligi va puritan e’tiqodlari saqlanib qoldi.
1640-yilda I Charlz moliyaviy muammolar tufayli parlamentni qayta
chaqirishga majbur bo‘ldi, bu Uzoq Parlament deb ataldi. Kromvel bu parlamentga
Xantingdon vakili sifatida qayta saylandi va puritanlar safida faol ishtirok eta
boshladi. Uzoq Parlament qirol hokimiyatiga qarshi oppozitsiyaning markaziga
aylandi. Kromvel bu davrda Angliya cherkovining islohotlariga qarshi
noroziliklarni qo‘llab-quvvatladi va parlamentning qirolga qarshi pozitsiyasini
mustahkamlashga yordam berdi. Uning nutqlari va faoliyati, ayniqsa, cherkovdagi
episkopal tuzumga qarshi chiqishlari orqali puritanlar orasida obro‘ qozondi.
Siyosiy va diniy kontekst Kromvelning faoliyatida muhim rol o‘ynadi. XVII
asrda Angliya cherkovi katolik an’analariga yaqinlashgan islohotlarga qarshi
puritanlarning noroziligi kuchaydi. Puritanlar cherkovni soddalashtirishni va diniy
hayotda ko‘proq shaxsiy mas’uliyatni talab qilishdi. Shu bilan birga, I Charlzning
mutlaq hokimiyati parlament va mulkdorlar orasida norozilik uyg‘otdi. Masalan,
1620-yillardagi soliq joriy etish va diniy islohotlar bo‘yicha kelishmovchiliklar
parlament oppozitsiyasini kuchaytirdi. Kromvelning faoliyati aynan shu ziddiyatlar
fonida rivojlandi va uning puritan e’tiqodlari uni qirolga qarshi kurashda muhim
shaxsga aylantirdi.
3
Хилл, К. Оливер Кромвель и Английская революция / К. Хилл; Пер. с англ. – М.: Прогресс, 1988. – C. 320.
7

Kromvelning bu davrdagi faoliyati uning keyingi yillardagi harbiy va siyosiy
muvaffaqiyatlariga zamin yaratdi. Uning diniy e’tiqodlari, ijtimoiy mavqei va
parlamentdagi tajribasi Angliya fuqarolar urushida uning yetakchi rol o‘ynashiga
asos bo‘ldi. Kromvelning 1640-yillardagi faoliyati, ayniqsa, Uzoq Parlamentdagi
ishtiroki uning siyosiy qarashlarini aniq shakllantirdi va uni Angliya tarixidagi
muhim shaxs sifatida ko‘rsatdi. Ushbu davr Kromvelning shaxsiyatining
shakllanishi va siyosiy faoliyatining boshlanishi uchun muhim bo‘ldi. Uning
puritan e’tiqodlari, iqtisodiy va ijtimoiy sharoitlari, shuningdek, Angliyadagi
siyosiy-diniy ziddiyatlar uning kelajakdagi faoliyatiga katta ta’sir ko‘rsatdi.
Kromvelning bu davrdagi faoliyati uning keyingi yillardagi harbiy va siyosiy
muvaffaqiyatlariga asos bo‘ldi va Angliya tarixida chuqur iz qoldirdi. 4
Oliver Kromvelning Ingliz fuqarolar urushidagi faoliyati Angliya tarixidagi
eng muhim davrlardan biri bo‘lib, uning harbiy va siyosiy rahbar sifatida
ko‘tarilishi monarxiyaning taqdirini o‘zgartirib, respublikachilik g‘oyalari va
puritan ideallarining tarqalishiga zamin yaratdi. Ushbu davrda Kromvel nafaqat
o‘zining harbiy strategiyasi va intizomli jangovar uslubi bilan ajralib turdi, balki
siyosiy maydonda ham mustaqil fraksiyalarni qo‘llab-quvvatlab, diniy erkinlik va
puritanlikni himoya qildi.
1642-yilda boshlangan Birinchi Ingliz fuqarolar urushi parlament va qirol I
Charlz o‘rtasidagi chuqur ziddiyatlar natijasida yuzaga keldi. Bu ziddiyatlarning
asosida qirolning mutlaq hokimiyatga intilishi, soliqlar bo‘yicha nizolar, diniy
masalalar va parlamentning vakolatlarini kengaytirish talablari yotardi. Parlament
puritanlar va boshqa diniy guruhlarning ta’siri ostida qirolning Anglikan
cherkoviga qattiq rioya qilish siyosatiga qarshi chiqdi. Puritanlar, xususan,
cherkovni isloh qilishni va diniy erkinlikni ta’minlashni talab qilishdi, bu esa qirol
va uning tarafdorlari – rojalistlar bilan to‘qnashuvga olib keldi.
Urush boshlanganda Oliver Kromvel hali taniqli shaxs emas edi. U Ely
shahrida puritanlarning faol a’zosi sifatida tanilgan, ammo harbiy tajribasi deyarli
yo‘q edi. Biroq, uning tashkilotchilik qobiliyati va puritan e’tiqodiga sodiqligi uni
4
Хилл, К. Оливер Кромвель и Английская революция / К. Хилл; Пер. с англ. – М.: Прогресс, 1988. – C. 32 1 .
8

tezda parlament armiyasi ichida muhim shaxsga aylantirdi. Kromvel Ely shahrida
mahalliy militsiyani tashkil qilish bilan shug‘ullandi va bu jarayonda o‘zining
intizomli va maqsadga yo‘naltirilgan yondashuvini namoyon etdi.
Kromvelning harbiy rahbar sifatida ko‘tarilishi uning “Gvozdeni”
(Ironsides) nomli kavaleriya bo‘linmasini tashkil etishi bilan boshlandi. Bu
bo‘linma o‘zining qat’iy intizomi, diniy e’tiqodga sodiqligi va jangovar
tayyorgarligi bilan mashhur bo‘ldi. Kromvel o‘z askarlarini sinchkovlik bilan
tanladi, ularga nafaqat harbiy ko‘nikmalar, balki puritan ideallari asosida tarbiya
berdi. U askarlarining diniy e’tiqodlari jang maydonida ularning ruhiyatini
ko‘tarishda muhim omil ekanligiga ishongan. “Gvozdeni” kavaleriyasi o‘zining
tezkor hujumlari va jangovar strategiyasi bilan rojalistlarning otliq qo‘shinlariga
qarshi muvaffaqiyatli kurashdi.
Kromvelning harbiy yondashuvi an’anaviy usullardan farqli edi. U
askarlarning jangovar ruhini oshirish uchun diniy va ma’naviy motivatsiyadan
foydalangan bo‘lsa-da, uning strategiyasi professional harbiy intizom va taktikaga
asoslangan edi. Masalan, u otliq qo‘shinlarning jang maydonida bir butun sifatida
harakat qilishini ta’minlash uchun qattiq mashg‘ulotlar o‘tkazdi. Bu yondashuv
uning rojalistlarning ko‘pincha tartibsiz va yaxshi tashkil etilmagan qo‘shinlariga
qarshi ustunlik qozonishiga yordam berdi.
Kromvelning harbiy muvaffaqiyatlari Birinchi fuqarolar urushidagi ikki
muhim jang – Marston-Mur (1644) va Nezbi (1645) janglarida yaqqol namoyon
bo‘ldi. Marston-Mur jangi parlament armiyasi uchun shimolda strategik g‘alaba
sifatida muhim ahamiyatga ega edi. Bu jangda Kromvelning “Gvozdeni”
kavaleriyasi rojalistlarning otliq qo‘shinlarini tor-mor qildi. Kromvelning jang
maydonidagi tezkor qarorlari va intizomli bo‘linmalari parlamentning g‘alabasini
ta’minladi. Marston-Mur jangidan so‘ng York shahri parlament qo‘l ostiga o‘tdi,
bu esa rojalistlarning shimoldagi ta’sirini sezilarli darajada zaiflashtirdi.
Nezbi jangi (1645) esa Birinchi fuqarolar urushining yakuniy bosqichi
sifatida Kromvelning harbiy rahbar sifatidagi obro‘sini yanada mustahkamladi. Bu
jangda parlamentning Yangi model armiyasi rojalistlarning asosiy qo‘shinlarini
9

butunlay mag‘lub etdi. Kromvelning jang maydonidagi taktikalari, xususan, otliq
qo‘shinlarni samarali boshqarishi va piyoda askarlar bilan muvofiqlashtirilgan
hujumlari g‘alabani ta’minladi. Nezbi jangidan so‘ng qirol I Charlzning harbiy
imkoniyatlari deyarli yo‘qoldi, bu esa urushning parlament foydasiga hal
bo‘lishiga olib keldi.Kromvelning eng muhim yutuq laridan biri Yangi model
armiyasini tashkil etishdagi islohotlari edi. 1645-yilda parlament tomonidan tashkil
etilgan bu armiya Angliya tarixidagi ilk professional harbiy tuzilma sifatida qabul
qilinadi. Kromvel armiyani tashkil qilishda bir nechta muhim islohotlarni amalga
oshirdi. Birinchidan, u armiyani siyosiy va diniy fraksiyalardan mustaqil qilib, uni
faqat parlamentga bo‘ysunadigan tuzilmaga aylantirdi. Ikkinchidan, u askarlarning
professional tayyorgarligiga e’tibor qaratdi, ularni muntazam mashg‘ulotlar va
qattiq intizom bilan ta’minladi. 5
Yangi model armiyasi nafaqat harbiy jihatdan, balki ijtimoiy jihatdan ham
o‘ziga xos edi. Kromvel askarlarni ularning ijtimoiy kelib chiqishidan qat’i nazar,
qobiliyat va sadoqat asosida tanladi. Bu armiya ichida tenglik g‘oyasini targ‘ib
qildi va puritan e’tiqodiga asoslangan ma’naviy ruhni mustahkamladi. Armiyaning
muvaffaqiyati Kromvelning intizomli yondashuvi va askarlarni diniy ideallar bilan
ilhomlantirish qobiliyatida edi.
Urush davrida Kromvel nafaqat harbiy rahbar, balki siyosiy shaxs sifatida
ham faol ishtirok etdi. Parlament ichida ikki asosiy fraksiya – presviterianlar va
mustaqillar o‘rtasidagi ziddiyatlar keskinlashdi. Presviterianlar cherkovni qattiq
nazorat qilishni va monarxiya bilan murosaga kelishni xohlashdi, mustaqillar esa
diniy erkinlik va respublikachilik g‘oyalarini qo‘llab-quvvatladilar. Kromvel
mustaqillarni qo‘llab-quvvatladi va ularning diniy erkinlikka bo‘lgan intilishlarini
himoya qildi.
Kromvelning puritan e’tiqodi uning siyosiy qarorlarida muhim rol o‘ynadi.
U Anglikan cherkovining qat’iy tuzilmasiga qarshi chiqdi va turli protestant
guruhlari uchun diniy erkinlikni talab qildi. Bu pozitsiya uni presviterianlar bilan
ziddiyatga olib keldi, chunki ular cherkovni markazlashtirilgan tuzilma sifatida
5
Фрейзер, А. Кромвель: Наш вождь / А. Фрейзер; Пер. с англ. – Л.: Наука, 1973. – C. 450.
10

saqlab qolishni xohlashdi. Kromvelning mustaqillarni qo‘llab-quvvatlashi uning
Yangi model armiyasi ichida puritanlarning ta’sirini oshirishga yordam berdi. 6
Fuqarolar urushining boshlanishi qirolning besh nafar parlamentariyni
hibsga olishdagi muvaffaqiyatsiz urinishi deb hisoblash mumkin. Shundan so‘ng
har ikki tomon ham qo‘shin yig‘a boshladi. Qirol qo‘shinida kuchli otliqlar bor edi,
bu unga katta ustunlik berdi. Parlament armiyasi birinchi marta qurol olgan
militsiya bo‘linmalaridan iborat edi. O‘shanda Kromvel qirol otliqlarini
qaytarishga qodir bo‘lgan otliqlar otryadini tuzishga qaror qildi.
Oliverning o‘zi harbiy xizmatda bo‘lmagan va ta'lim olmagan, lekin yillar
davomida yer egaligi unga otlar haqida tushuncha bergan. Urush boshida u ellik
kishidan iborat otliq otryadning kapitani bo‘ldi. U ularga chiziqda hujum qilishni
va qanotdan hujum qilishni o‘rgatdi. Jang paytida Kromvel otliqlari yonma-yon
turdilar vabir bo‘lak bo‘lib hujum qilgan, yuqori tabaqa vakillaridan iborat qirol
otliqlari esa tasodifiy hujum qilganlar. Innovatsiyalar tezda o‘z natijasini berdi va
Oliver Kromvel mashhur Ironside otliq otryadining qo‘mondoni bo‘ldi.
Jangovar bo‘linma 2 mingga yaqin jangchidan iborat edi. Ularning barchasi
sinovdan o‘tgan va qat'iy tanlangan. Har bir askar qizg‘in protestant va puritan edi.
Oliver Kromvel o‘ziga ishonib topshirilgan otryad lagerida ichish va qimor
o‘ynashni qat'iyan man qilgan. Namunaviy xulq-atvori, qat’iy tartib-intizomi jiddiy
targ‘ibot ta’sirini o‘tkazdi. Mahalliy aholi ichkilik ichmaydigan jangchilarga qoyil
qoldi va ommaviy ravishda parlamentariylar armiyasiga qo shildi. Lagerlardaʻ
ierarxiyaning kelib chiqishiga bog‘liqligi tekislandi. Shuning uchun otryad juda
ahil va do‘stona edi. Jang maydonidagi jasorat va matonat uchun Kromvel otliqlari
“temir qanotli” nomini oldilar.
1644-yil yozining o rtalarida parlament qo shinlari shimoldagi qirollik
ʻ ʻ
(qirollik) hokimiyatining asosiy tayanchi bo lgan Yorkni qamal qilishdi. Ikkala
ʻ
tomon ham shaharning o‘ta strategik ahamiyatini tushundi, shuning uchun ular bu
hududga eng yaxshi kuchlarini ajratdilar. Qirol Charlz o‘zining jiyani Rupertni
shahar garnizonining taslim bo‘lishidan qo‘rqib, qamal qilinganlarga yordam
6
Фрейзер, А. Кромвель: Наш вождь / А. Фрейзер; Пер. с англ. – Л.: Наука, 1973. – C. 45 1 .
11

berish uchun yubordi. To‘satdan qo‘shimcha kuchlar parlamentariylar armiyasini
chekinishga majbur qildi. Ushbu muvaffaqiyatdan ruhlangan shahzoda Rupert
qirollik armiyasining qolgan qismi bilan bog‘lanib, dumaloq boshlilarni mag‘lub
etish uchun Marson Murga yurish qildi.
2-iyul, tomonlar saf tortdilarjangovar tuzilmalar, jangni kutish. 6 ming
kishilik mashhur "otliqlarga" Oliver Kromvel boshchiligidagi otliqlar otryadi
qarshilik ko‘rsatdi. Qo‘mondon irland otliqlarining kichik vzvodini tanqidiy
vaziyat uchun zaxirada qoldirdi. Royalistlar 17 000 kishilik kuch bilan Marson
Murga yaqinlashdilar. Yana 10 ming deputat bor edi. Ammo jangning natijasi ko‘p
jihatdan otliqlarning harakatlariga bog‘liq edi. Kromvel o‘ng qanotda edi. U
odamlariga hujumdan keyin tarqalmaslikni, balki birdek harakat qilishni buyurdi.
Rupert otliq askarlariga qarshi uzun nayzali nayzalarni qo‘ydi, bu esa otliqlarga
to‘g‘ridan-to‘g‘ri to‘qnash keldi.
Soat 17:00 da artilleriyaga tayyorgarlik allaqachon boshlangan edi. 2
soatdan keyin karnay-surnaylar chalindi va Kromvel otryadi hujumga oshiqdi.
To‘liq yugurishda qo‘shinlar shiddatli jangda to‘qnash kelishdi. Birinchi
daqiqalardanoq qirollik tarafdorlari raqiblarni turtib yuborishga kirishdi.
Jangchilarning sifat jihatidan ustunligi ta'sir qildi. Rupertning barcha otliqlari
bolalikdan harbiy hunarmandchilik asoslariga o‘rgatilgan. Oliver Kromvel jang
paytida yaralangan va kiyinish uchun orqaga chekingan. O‘shanda u zahiradagi
otryadga “kavalerlar”ning qanotiga zarba berish haqida buyruq berdi. Manevr o‘z
samarasini berdi, dushman sust bo‘ldi. Shundan so‘ng Oliverning yaqin tarkibdagi
hujumga garovi o‘ynadi. Katta maydonga tarqalib ketgan Rupertning otliqlari
qarshilik ko‘rsatish uchun birlasha olmadilar, parlament a'zolarining kuchlari esa
allaqachon qayta tashkil etilgan va umuman yangi hujum boshlagan edi.
Kromvel otliqlarining muvaffaqiyatli harakatlari tufayli kechga yaqin
qirollik tarafdorlari butunlay mag‘lub bo‘lishdi. Jang maydonida 4 ming jangchi
qoldi,mingdan ortiq kishi asirga olingan. Parlamentariylar armiyasi atigi 300 nafar
askarini yo‘qotdi.
12

Qirol qo‘shinlarining Marson Murdagi mag‘lubiyati isyonchilar uchun
birinchi muhim g‘alaba edi. Yorkning qo‘lga olinishi parlament a'zolariga butun
Shimolni nazorat qilish imkonini berdi. Kromvel otliqlari saflarda yangi hujum
taktikasining ustunligini amalda ko‘rsatdi. G‘azablangan shahzoda Rupert Oliver
Kromvel "ehtimol, bizni mag‘lub etishi mumkin bo‘lgan temir tarafli" deb aytdi
(bayonotning rasmiy tasdig‘i yo‘q).
Kromvelning qo‘mondon sifatida ko‘rsatgan mahorati uni parlamentning
barcha jangovar bo‘linmalarining bosh qo‘mondoni qilib qo‘ydi. U darhol o‘zining
"temir qirrali" chavandozlari misolida yangi namunadagi armiyani shakllantirishga
kirishdi. Absolyutistik Angliyada ofitser darajalari ularning jamiyatdagi
ierarxiyasiga qarab olingan. Yangi armiyada bu qoida bekor qilindi. Rahbarlik
o‘rinlarini amalda o‘z mahoratini namoyon etgan shaxslar egallagan. Bu
askarlarning hamjihatligi va birligiga hissa qo‘shdi. Shuningdek, bunday
o‘zgarishlar xalq tomonidan ma'qullandi. Dehqonlar va mayda yer egalari
ommaviy ravishda parlamentariylar safiga qo shila boshladilar.ʻ 7
I.2. Ingliz fuqarolar urushida rahbarlik roli
1648-yilda boshlangan Ikkinchi fuqarolar urushi rojalistlar va
shotlandlarning yangi isyoni bilan boshlandi. Qirol I Charlz shotlandlar bilan
ittifoq tuzib, parlamentga qarshi yangi urush boshladi. Kromvel bu urushda ham
muhim rol o‘ynadi. Preston jangida (1648) uning qo‘shinlari shotland-rojalist
ittifoqini tor-mor qildi. Bu jang Kromvelning harbiy rahbar sifatidagi obro‘sini
yanada oshirdi va parlamentning Angliyadagi hokimiyatini mustahkamladi.
Preston jangidagi g‘alaba Kromvelning strategik qobiliyatlarini yana bir bor
isbotladi. U o‘z qo‘shinlarini rojalistlarning son jihatdan ustun qo‘shinlariga qarshi
samarali boshqardi va jang maydonida tezkor qarorlar qabul qildi. Bu g‘alaba
rojalistlarning oxirgi muhim qarshiligini barbod qildi va qirol I Charlzning
taqdirini deyarli hal qildi.
Ingliz fuqarolar urushlari nafaqat siyosiy, balki ijtimoiy va diniy sohada ham
chuqur o‘zgarishlarga olib keldi. Puritanlarning ta’siri sezilarli darajada oshdi,
7
5Мортон, А.Л. История Англии / А.Л. Мортон; Пер. с англ. – М.: Издательство иностранной литературы,
1950. – C. 360.
13

chunki ular nafaqat harbiy, balki siyosiy maydonda ham yetakchi kuchga aylandi.
Kromvelning puritan ideallariga sodiqligi va diniy erkinlikni himoya qilishi
Angliyada protestant guruhlarining faolligini oshirdi. Bu davrda Anglikan
cherkovining ta’siri zaiflashdi, bu esa keyinchalik respublikachilik g‘oyalarining
tarqalishiga zamin yaratdi.
Monarxiyaning obro‘si urushlar natijasida sezilarli darajada pasaydi. Qirol I
Charlzning mag‘lubiyati va uning keyinchalik sudlanishi monarxiyaning ilohiy
huquqi g‘oyasiga putur yetkazdi. Kromvelning rahbarligi ostida parlament va
Yangi model armiyasi respublikachilik g‘oyalarini targ‘ib qila boshladi, bu esa
Angliyada monarxiyaning bekor qilinishi va Hamdo‘stlik respublikasining tashkil
topishiga olib keldi.
Urushlar ijtimoiy tuzumga ham ta’sir ko‘rsatdi. Yangi model armiyasi
ichidagi tenglik g‘oyalari va askarlarning ijtimoiy kelib chiqishidan qat’i nazar
tanlanishi ijtimoiy o‘zgarishlarni rag‘batlantirdi. Puritanlarning ta’siri ostida
jamiyatda diniy va axloqiy qadriyatlar ustuvorlik qila boshladi, bu esa Angliya
jamiyatining keyingi rivojlanishiga chuqur ta’sir ko‘rsatdi.
Oliver Kromvelning Ingliz fuqarolar urushidagi rahbarlik roli uning harbiy
strategiyasi, intizomli yondashuvi va puritan e’tiqodiga sodiqligi tufayli Angliya
tarixida muhim o‘rin tutadi. Uning “Gvozdeni” kavaleriyasi, Yangi model
armiyasining tashkil etilishi va Marston-Mur va Nezbi kabi janglardagi
muvaffaqiyatlari parlamentning rojalistlar ustidan g‘alaba qozonishiga zamin
yaratdi. Siyosiy maydonda Kromvel mustaqillarni qo‘llab-quvvatladi va diniy
erkinlikni himoya qildi, bu esa puritanlarning ta’sirini oshirishga yordam berdi.
Ikkinchi fuqarolar urushidagi Preston jangidagi g‘alabasi uning harbiy rahbar
sifatidagi obro‘sini yanada mustahkamladi. Urushlarning ijtimoiy va diniy
oqibatlari Angliyada monarxiyaning zaiflashishi va respublikachilik g‘oyalarining
tarqalishiga olib keldi. Kromvelning bu davrdagi faoliyati nafaqat uning shaxsiy
muvaffaqiyatlari, balki Angliya jamiyatining kelajakdagi yo‘nalishini belgilab
berdi. 8
8
Фрейзер, А. Кромвель: Наш вождь / А. Фрейзер; Пер. с англ. – Л.: Наука, 1973. – C. 45 2 .
14

Oliver Kromvelning 1649–1653-yillardagi faoliyati Angliya tarixidagi eng
muhim o‘zgarishlar davri sifatida e’tirof etiladi. Bu davrda monarxiya ag‘darildi,
respublika tashkil etildi va Kromvel nafaqat harbiy rahbar, balki siyosiy yetakchi
sifatida ham markaziy rol o‘ynadi. Uning qat’iy qarorlari, xususan, qirol I
Charlzning sudlanishi va qatl etilishi, shuningdek, Irlandiya va Shotlandiyadagi
isyonlarni bostirishdagi qattiq siyosati Angliya ichida va xalqaro miqyosda katta
muhokamalarga sabab bo‘ldi. Shu bilan birga, Kommonveltning tashkil etilishi va
tashqi siyosatdagi muhim qadamlar, masalan, Navigatsiya akti va Holandiya bilan
urush, Kromvelning Angliyani yangi siyosiy tuzumga yo‘naltirishdagi sa’y-
harakatlarini ko‘rsatadi.
1649-yilning boshida Angliya fuqarolar urushlaridan so‘ng siyosiy inqirozga
yuz tutdi. Birinchi fuqarolar urushi (1642–1646) va Ikkinchi fuqarolar urushi
(1648) natijasida qirol I Charlz mag‘lubiyatga uchradi va parlamentning qo‘l ostiga
tushdi. Kromvel bu davrda Yangi model armiyasining rahbari va parlamentdagi
mustaqillar fraksiyasining yetakchisi sifatida muhim ta’sirga ega edi. Uning
rojalistlarga qarshi qat’iy pozitsiyasi qirolning taqdirini hal qilishda muhim rol
o‘ynadi. 1649-yil yanvar oyida I Charlz sudlandi va o‘lim jazosiga hukm qilindi.
Kromvel bu sud jarayonida faol ishtirok etdi va qirolning qatl etilishini qo‘llab-
quvvatladi. U qirolning mutlaq hokimiyatga intilishi va fuqarolar urushidagi
xiyonatini respublika tuzumiga xavf sifatida ko‘rdi. Sud jarayoni Angliya tarixida
misli ko‘rilmagan voqea bo‘lib, monarxiyaning ilohiy huquqi g‘oyasiga qarshi
chiqdi. Kromvelning bu jarayondagi roli uning respublikachilik g‘oyalarini
qo‘llab-quvvatlashini va puritan ideallariga sodiqligini yaqqol ko‘rsatdi.
I Charlzning qatl etilishi Yevropada katta aks-sado uyqotdi. Frantsiya,
Ispaniya va boshqa monarxiyalar bu voqeani o‘z hokimiyatlariga tahdid sifatida
qabul qilishdi. Xalqaro norozilik va tanqidlar kuchaydi, chunki ko‘plab Yevropa
monarxlari Kromvelni “qirol o‘ldiruvchi” sifatida ayblashdi. Biroq, Kromvel va
uning tarafdorlari uchun bu qadam monarxiyaning ag‘darilishi va respublika
tuzumining o‘rnatilishi yo‘lidagi muhim qadam edi. 1649-yilning may oyida
Angliya monarxiyasi rasman bekor qilindi va Kommonvelt (Hamdo‘stlik)
15

respublikasi e’lon qilindi. Bu yangi tuzumda Kromvel Davlat Kengashining
muhim a’zosi sifatida faoliyat yuritdi va respublikaning ichki va tashqi siyosatini
shakllantirishda markaziy rol o‘ynadi.
Kommonveltning tashkil etilishi bilan birga, ichki qarshiliklar ham avj oldi.
Levellerlar kabi radikal guruhlar tenglik va demokratik islohotlarni talab qilishdi,
bu esa Kromvelning qattiq siyosatiga qarshi chiqdi. Levellerlar ijtimoiy tenglik va
umumiy saylov huquqini targ‘ib qilishgan bo‘lsalar-da, Kromvel ularning radikal
g‘oyalarini respublika barqarorligiga xavf deb hisobladi va ularni bostirdi.
Masalan, 1649-yilda Levellerlarning Burforddagi isyoni qattiq bostirildi, bu esa
Kromvelning ichki tartibni ta’minlashdagi qat’iy yondashuvini ko‘rsatdi. Uning bu
qarorlari bir tomondan respublikaning barqarorligini ta’minlasa, boshqa tomondan
uni avtoritar rahbar sifatida tanqid qilinishiga olib keldi.
Kromvelning harbiy faoliyati Kommonvelt davrida ham davom etdi. 1649–
1650-yillarda u Irlandiyadagi rojalist va katolik isyonlarini bostirish uchun katta
harbiy kampaniya olib bordi. Bu kampaniya Drogheda va Veksford shaharlaridagi
qirg‘inlar bilan mashhur bo‘ldi. Drogheda jangida (1649) Kromvelning qo‘shinlari
shaharni egallab, minglab odamlarni, jumladan, tinch aholini qirib tashladi.
Veksfordda ham xuddi shunday voqealar yuz berdi. Bu qirg‘inlar Kromvelning
Irlandiyadagi qattiq siyosatining ramzi sifatida tanqid qilindi. U katoliklarga qarshi
repressiyalarni kuchaytirdi, chunki ularni respublikaga xavf deb bildi. Bu
harakatlar Irlandiya xalqining Kromvelga nisbatan uzoq muddatli nafratiga sabab
bo‘ldi, ammo u o‘z maqsadini – Irlandiyada respublika hokimiyatini
mustahkamlash deb hisobladi.
1650–1651-yillarda Kromvel Shotlandiyadagi rojalistlar va shotland
kovenantrlari isyonini bostirishga kirishdi. Shotlandlar qirol II Charlzni qo‘llab-
quvvatlagan holda respublikaga qarshi urush boshlashdi. 1650-yilning sentyabrida
Kromvel Danbar jangida shotland qo‘shinlarini tor-mor qildi. Bu jang uning harbiy
strategiyasining yorqin namunasi bo‘ldi: son jihatdan kam bo‘lgan qo‘shinlari
bilan u taktik jihatdan ustunlikka erishdi. 1651-yilning sentyabrida Vuster jangida
Kromvel shotland-rojalist ittifoqini butunlay mag‘lub etdi. Bu g‘alaba
16

Kommonveltning Britaniya orollaridagi hokimiyatini mustahkamladi va II
Charlzning Angliyaga qaytish umidlarini puchga chiqardi. Kromvelning tashqi
siyosati Kommonveltning xalqaro obro‘sini oshirishga qaratilgan edi. 1651-yilda
qabul qilingan Navigatsiya akti Angliya savdo kemalarining ustunligini
ta’minlashga xizmat qildi. Bu akt Angliya portlariga faqat ingliz kemalari yoki
tovar ishlab chiqaruvchi mamlakat kemalari kirishi mumkinligini belgilab,
Gollandiyaning savdo monopoliyasiga putur yetkazdi. Natijada, 1652–1654-
yillarda Birinchi Angliya-Goland urushi boshlandi. Bu urushda Kromvelning
dengiz floti muhim g‘alabalarga erishdi, bu esa Kommonveltning dengizdagi
qudratini oshirdi va xalqaro savdo yo‘llarida uning ta’sirini kuchaytirdi. 9
Kromvelning ushbu davrdagi faoliyati Angliya jamiyatida chuqur
o‘zgarishlarga olib keldi. Monarxiyaning ag‘darilishi va respublikaning tashkil
etilishi an’anaviy ijtimoiy tuzumga putur yetkazdi. Puritanlarning ta’siri kuchaydi,
diniy erkinlik g‘oyalari targ‘ib qilina boshladi. Biroq, Kromvelning qattiq siyosati,
xususan, Irlandiya va Levellerlarga qarshi repressiyalari uning avtoritar rahbar
sifatida tanqid qilinishiga olib keldi. Uning qarorlari respublikaning barqarorligini
ta’minlagan bo‘lsa-da, ijtimoiy tenglik va demokratiya talab qilgan guruhlar
orasida norozilik uyg‘otdi.
Kromvelning Kommonvelt davridagi faoliyati uning harbiy va siyosiy
qobiliyatlarini yaqqol ko‘rsatdi. U nafaqat Angliyani ichki va tashqi tahdidlardan
himoya qildi, balki yangi siyosiy tuzum – respublikani mustahkamladi. Uning
qarorlari, xususan, qirolning qatl etilishi va Navigatsiya akti kabi islohotlari
Angliyaning xalqaro maydondagi mavqeini mustahkamladi. Biroq, Drogheda va
Veksforddagi qirg‘inlar kabi qattiq choralar uning tarixiy obro‘siga putur yetkazdi.
Kromvelning bu davrdagi faoliyati Angliya tarixida chuqur iz qoldirdi va uning
merosini bugungi kunda ham muhokama qilinadigan muhim shaxs sifatida saqlab
qoldi. 10
Angliyada 1640-1641-yillarda d e hq o nlar harakati ham kuchaydi. Dehqonlar
tutilgan g‘ovlarni buzdilar, pomeshchiklarga renta to‘lashdan bosh tortdilar,
9
Гизо, Ф. История Английской революции / Ф. Гизо; Пер. с франц. – СПб.: Алетейя, 2002. – C. 5 18 .
10
Гизо, Ф. История Английской революции / Ф. Гизо; Пер. с франц. – СПб.: Алетейя, 2002. – C. 5 17 .
17

o‘rmonlarni bosib oldilar. 1641 yil oktabrda Irlandiyada ingliz va shotland
mustamlakachilariga qarshi qo‘zg‘olon boshlandi, juda ko‘p inglizlar va
shotlandlar o‘ldirildi. Irlandiyadagi qo‘zg‘olon to‘g‘risidagi xabar Angliyadagi
inqilobiy vaziyatni yanada keskinlashtirdi. Uzoq parlament 1641 yil noyabrda
“Ulug‘ remonstratsiya” degan nom bilan mashhur bo‘lgan hujjat ishlab chiqdi. Bu
hujjat 204 moddadan iborat bo‘lib, Unda Karl 1 podsholik qilgan so‘nggi 10 yil
ichida qirol tomonidan qilingan suiiste’mollar batafsil ko‘rsatib berilgan edi. Ulug‘
remonstratsiya 1641 yil noyabrda parlamentda uzoq tortishuvlardan keyin qabul
qilindi.Qirol saroyi aksilinqilobiy to‘ntarish rejasini ishlab chiqdi. 1642 yil yanvar
boshida Karl parlamentning eng faol rahbarlaridan 5 kishini (Pim, Gempden va
boshqalar) qamoqqa olish haqida farmon berdi. Lekin ular oldinroq
ogohlantirilganliklari uchun yashirinib ulgurgan edilar. Qirolning bunday
harakatidan norozi bo‘lgan shahar kambag‘allari va dehqonlar ommasi Londonda
g‘alayon ko‘tardilar. Natijada aksilinqilobiy isyon amalga oshmadi. Qirol
parlament faollarini qamoqqa olish to‘g‘risidagi farmonini bekor qilishga majbur
bo‘ldi. 1642 yil 10 yanvarda qirol Karl I Londonni tashlab, dvoryanlardan madad
olish maqsadida Angliyaning Shimoliga jo‘nab ketdi. Angliya fuqarolar urushi
bo‘sag‘asiga kelib qolgan edi. Fuqarolar urushining birinchi katta jangi 1642 yil
kuzida Edjgillda bo‘ldi. Parlament qo‘shini engildi. Qirol Oksfordni bosib oldi va
Londonga yo‘l oldi. Lekin London militsiyasi (hunarmandlar, xalfalar, shogird-
ishchilar, London aholisi) ularni to‘xtatdilar. 1643-yil yozida ahvol yana
parlament qo‘shini uchun xavfli bo‘lib qoldi. Royalistlar (qirol tarafdorlari)
parlament qo‘shinini engib, Yorkshirni bosib oldilar, g‘arbda Devonshir bilan
Bristolni egalladilar.1643 yil sentabrida Angliya parlamenti bilan Shotlandiya
parlamenti o‘rtasida ittifoq – kovenant tuzildi. Ular o‘z zimmalariga presviterian
cherkov tuzumini, Angliya va Shotlandiya parlamentlarining va qirolliklarining
erkinliklari va imtiyozlarini saqlab qolish majburiyatlarini oldilar. 1644 yilda
parlament qo‘shinlari qirolning asosiy qarorgohi – Oksfordga hujum qildilar, lekin
qattiq mag‘lubiyatga uchradilar.Parlament armiyasi mag‘lubiyatining 2 asosiy
sababi – harbiy-tashkiliy va siyosiy sababi bor edi. Bu armiya yaxshi tashkil
18

qilinmagan, ikki xil tarkibiy qismdan – doimiy qo‘shin va xalq lashkaridan iborat
bo‘lib, doimiy qo‘shin yollanma askarlardan tuzilgan bo‘lib, haq to‘lanmasa yaxshi
jang qilmay, tarqalib ketishi mumkin edi. Xalq lashkari har qaysi graflikda va
Londonda yig‘ilgan edi. Grafliklar o‘z harbiy qismlarini barcha kerakli narsalar
bilan ta’minlashi kerak edi. Bu qo‘shinlar ancha ishonchli, lekin yaxshi
qurollantirilmagan va yaxshi ta’minlanmagan edi.Qirol armiyasi harbiy xizmatni
yaxshi biladigan dvoryanlardan iborat edi. 11
11
Фрейзер, А. Кромвель: Наш вождь / А. Фрейзер; Пер. с англ. – Л.: Наука, 1973. – C. 45 8 .
19

II.BOB. LORD-PROTEKTOR SIFATIDAGI HUKMRONLIGI
II.1. Protektoratning tashkil etilishi
Oliver Kromvelning 1653–1658-yillardagi Lord-Protektor sifatidagi
hukmronligi Angliya tarixidagi muhim va murakkab davr bo‘lib, bu davrda u
respublikaning barqarorligini ta’minlashga, ichki va tashqi tahdidlarni bartaraf
etishga, shuningdek, puritan qadriyatlariga asoslangan islohotlarni amalga
oshirishga harakat qildi. Ushbu davr Kromvelning siyosiy va harbiy qobiliyatlarini
sinovdan o‘tkazdi, lekin ayni paytda uning avtoritar boshqaruv uslubi va diktatura
tuzumiga o‘tishi tufayli katta tanqidlarga sabab bo‘ldi. Kromvelning “Hukumat
asbobi” deb nomlangan Angliyaning birinchi yozma konstitutsiyasi, general-
mayorlar tizimi, diniy va ijtimoiy islohotlari, shuningdek, Ispaniya va Frantsiya
bilan tashqi siyosatdagi faoliyati uning hukmronligining asosiy yo‘nalishlari edi.
1653-yilga kelib, Angliya Kommonvelt respublikasi ichki va tashqi
muammolar bilan to‘qnashdi. Uzoq Parlament (Long Parliament) va uning ichidagi
fraksiyalar o‘rtasidagi ziddiyatlar respublikaning barqarorligiga xavf tug‘dirdi.
Kromvel, Yangi model armiyasining rahbari sifatida, siyosiy inqirozni hal qilish
uchun qat’iy choralar ko‘rishga majbur bo‘ldi. 1653-yilning aprel oyida u Uzoq
Parlamentni tarqatib yubordi, chunki parlamentning doimiy nizolari va samarasiz
qarorlari respublikaning kelajagiga putur yetkazayotgan edi. Bu qadam
Kromvelning avtoritar boshqaruvga o‘tishining dastlabki belgisi sifatida qabul
qilindi va ko‘plab respublikachilar tomonidan tanqid qilindi. Biroq, Kromvel o‘z
harakatlarini mamlakatni barqarorlashtirish va puritan ideallarini himoya qilish
zarurati bilan oqladi.
Uzoq Parlament tarqatilgandan so‘ng, Kromvel Angliyaning birinchi yozma
konstitutsiyasi – “Hukumat asbobi” (Instrument of Government) ni joriy qildi. Bu
hujjat 1653-yilning dekabrida qabul qilindi va respublikaning yangi boshqaruv
tuzilmasini belgiladi. “Hukumat asbobi”ga ko‘ra, Kromvel Lord-Protektor
unvonini qabul qildi, bu esa uni de-fakto davlat rahbari sifatida tasdiqladi.
Konstitutsiya parlament va Davlat Kengashi o‘rtasida hokimiyat muvozanatini
ta’minlashga harakat qildi, ammo amalda Kromvelning shaxsiy hokimiyati
20

ustunlik qildi. Bu tuzum Angliya tarixida misli ko‘rilmagan edi, chunki u
an’anaviy monarxiyaga o‘xshash, lekin respublikachilik tamoyillariga asoslangan
boshqaruv shaklini joriy qildi. Kromvelning Lord-Protektor sifatidagi hukmronligi
diktatura tuzumining boshlanishi sifatida baholanadi, chunki u harbiy kuchga
tayanib, siyosiy qarorlar qabul qildi.
Kromvelning ichki siyosati bir nechta muhim yo‘nalishlarda rivojlandi. Eng
muhim islohotlardan biri general-mayorlar tizimining joriy etilishi bo‘ldi. 1655-
yilda Angliya 11 mintaqaga bo‘lindi, har bir mintaqa general-mayor tomonidan
boshqarildi. Bu tizim mahalliy hokimiyatni markazlashtirish va rojalistlar yoki
boshqa radikal guruhlarning isyonlarini oldini olish maqsadida tashkil etildi.
General-mayorlar nafaqat harbiy nazoratni ta’minladilar, balki puritan
qadriyatlariga asoslangan ijtimoiy va axloqiy tartibni joriy qilishga harakat
qilishdi. Masalan, ular tavernalar va teatrlar faoliyatini chekladilar, chunki bular
puritan axloqiga zid deb hisoblanardi. Biroq, bu tizim aholining katta qismi
tomonidan norozilik bilan kutib olindi, chunki u mahalliy erkinliklarni chekladi va
qattiq harbiy nazoratga olib keldi. 12
Kromvelning diniy siyosati uning puritan e’tiqodiga asoslangan edi. U
protestantlarga, xususan, puritanlarga keng bag‘rikenglik ko‘rsatdi, lekin katoliklar
va anglikanlarga qarshi qattiq choralar ko‘rdi. Katoliklar diniy amaliyotlari uchun
jazolandi, anglikanlar esa cherkov tuzilmasining cheklovlari bilan yuzlashdi.
Kromvelning maqsadi puritan ideallariga asoslangan “xudojo‘y jamiyat” qurish
edi. U diniy erkinlikni targ‘ib qilgan bo‘lsa-da, bu erkinlik faqat protestant
guruhlari bilan cheklandi. Masalan, 1655-yilda yahudiylarga Angliyaga qaytishga
ruxsat berildi, bu esa Kromvelning diniy bag‘rikenglikdagi muayyan pragmatik
yondashuvini ko‘rsatdi, chunki u yahudiylar savdo va iqtisodiyotga foyda keltirishi
mumkin deb hisobladi.
Ijtimoiy va axloqiy islohotlar Kromvel hukmronligining muhim qismi edi.
Puritan qadriyatlariga asoslangan “xulq islohoti” jamiyatda axloqiy tartibni
o‘rnatishga qaratildi. Bu islohotlar ichida ichkilikbozlik, fohishalik va boshqa
12
Гизо, Ф. История Английской революции / Ф. Гизо; Пер. с франц. – СПб.: Алетейя, 2002. – C. 512.
21

“axloqsiz” deb hisoblangan harakatlarga qarshi qattiq choralar ko‘rish kiritildi.
Masalan, jamoat joylarida bayramlar va o‘yin-kulgilar taqiqlandi, bu esa aholining
katta qismi tomonidan norozilik bilan qarshi olindi. Kromvelning bu islohotlari
puritan ideallarini targ‘ib qilishga xizmat qilgan bo‘lsa-da, ular ijtimoiy qarshilikni
kuchaytirdi va uning rejimini xalq orasida nomaqbul qildi.
Moliyaviy qiyinchiliklar Kromvel hukmronligining eng katta
muammolaridan biri bo‘ldi. Fuqarolar urushlari va keyingi harbiy kampaniyalar
davlat xazinasini sezilarli darajada zaiflashtirdi. Kromvelning Ispaniya va
Shotlandiyadagi urushlari, shuningdek, general-mayorlar tizimini moliyalashtirish
uchun katta xarajatlarni talab qildi. Natijada, soliqlarni oshirish zarur bo‘ldi, bu esa
aholining noroziligini yanada kuchaytirdi. Masalan, 1654-yilda joriy qilingan “o‘n
bir foiz soliq” rojalistlardan qo‘shimcha daromad yig‘ishga qaratilgan edi, lekin bu
soliq ijtimoiy adolatsizlik sifatida qabul qilindi va qarshiliklarni keltirib chiqardi.
Kromvelning tashqi siyosati Angliyaning xalqaro nufuzini oshirishga qaratildi.
1655-yilda u Ispaniyaga qarshi urush boshladi, bu urush “G‘arbiy dizayn” sifatida
tanildi. Ushbu kampaniyaning maqsadi Ispaniyaning Karib dengizidagi
koloniyalariga zarba berish va Angliyaning dengizdagi savdo yo‘llarida ustunlik
qilish edi. 1655-yilda Yamayka bosib olindi, bu esa Angliyaning Karib dengizidagi
ilk muhim koloniyasi bo‘ldi. Biroq, bu kampaniya katta moliyaviy xarajatlarni
talab qildi va kutilgan iqtisodiy foydani keltirmadi. Shu bilan birga, Kromvel
Frantsiya bilan ittifoq tuzdi va 1658-yilda Dunkerk shahrini ispaniyalardan qo‘lga
kiritdi. Bu g‘alaba Angliyaning Yevropadagi nufuzini oshirishga xizmat qildi,
lekin Kromvelning o‘limidan oldin bu ittifoqning to‘liq natijalari ko‘rinmadi.
Kromvelning hukmronligi davrida siyosiy qarshiliklar doimiy muammo
bo‘lib qoldi. Respublikachilar uning avtoritar boshqaruvini tanqid qilishdi, chunki
u “Hukumat asbobi”ga asoslangan bo‘lsa-da, amalda diktatura tuzumini o‘rnatdi.
Monarxistlar esa rojalist isyonlarini davom ettirishga harakat qilishdi, garchi bu
isyonlar muvaffaqiyatsiz yakunlangan bo‘lsa-da. Parlament bilan ziddiyatlar ham
Kromvelning hukmronligini qiyinlashtirdi. 1655-yilda ikkinchi parlament
tarqatildi, chunki u Kromvelning moliyaviy va harbiy siyosatiga qarshi chiqdi. Bu
22

tarqatish Kromvelning parlament demokratiyasiga nisbatan sabrsizligini va harbiy
kuchga tayanib boshqarishga moyilligini ko‘rsatdi.
1657-yilda Kromvelga qirollik unvoni taklif qilindi, bu uning
hukmronligidagi eng muhim sinovlardan biri bo‘ldi. “Humble Petition and
Advice” deb nomlangan taklif parlament tomonidan Kromvelga qirollik taxtini
egallashni taklif qildi, ammo u bu taklifni rad etdi. Kromvel respublikachilik
g‘oyalariga sodiq qolishni afzal ko‘rdi, garchi uning boshqaruvi amalda
monarxiyaga o‘xshash bo‘lsa-da. Bu qaror uning puritan e’tiqodiga sodiqligini va
monarxiyaning qayta tiklanishiga qarshi chiqishini ko‘rsatdi, lekin ayni paytda
uning rejimining barqarorligini ta’minlay olmadi.
Kromvelning 1658-yilda vafot etishi Protektorat tuzumining barqaror
emasligini ko‘rsatdi. Uning o‘g‘li Richard Kromvel Lord-Protektor sifatida
hokimiyatni meros qilib oldi, lekin u otasining siyosiy va harbiy karizmasiga ega
emas edi. Natijada, Protektorat tuzumi 1660-yilda monarxiyaning qayta tiklanishi
bilan yakunlandi. Kromvelning hukmronligi Angliya tarixida chuqur iz qoldirdi,
ammo uning avtoritar boshqaruvi, moliyaviy qiyinchiliklari va ijtimoiy
qarshiliklari uning merosini murakkab va munozarali qildi. Kromvelning Lord-
Protektor sifatidagi faoliyati uning harbiy va siyosiy qobiliyatlarini, shuningdek,
uning puritan ideallariga sodiqligini yaqqol ko‘rsatdi. U respublikani ichki va
tashqi tahdidlardan himoya qildi, lekin uning qattiq siyosati va avtoritar
yondashuvi ko‘plab tanqidlarga sabab bo‘ldi. “Hukumat asbobi” va general-
mayorlar tizimi kabi islohotlari Angliyaning boshqaruv tuzumini modernizatsiya
qilishga xizmat qildi, ammo ular xalq orasida keng qo‘llab-quvvatlanmadi. Tashqi
siyosatdagi muvaffaqiyatlari, masalan, Yamayka va Dunkerkning qo‘lga kiritilishi,
Angliyaning xalqaro nufuzini oshirishga yordam berdi, lekin moliyaviy
qiyinchiliklar va ijtimoiy noroziliklar uning rejimining barqarorligiga putur
yetkazdi. Kromvelning hukmronligi Angliya tarixida muhim o‘zgarishlar davri
sifatida qoldi, lekin uning merosi bugungi kunda ham muhokama va bahs-
munozaralarga sabab bo‘lmoqda. 13
13
Карлейль, Т. Письма и речи Оливера Кромвеля / Т. Карлейль; Пер. с англ. – М.: Типография И.Д. Сытина,
1891. – C. 600.
23

Oliver Kromvel (1599-1658) . Kromvel o‘z mablag‘idan intizomli va
jangovar otliq askarlar otryadini tuzdi. U dehqonlardan g‘ayratli, jangga otilib
kiradigan va intizomga ongli ravishda bo‘ysunadigan kishilarni tanlab oldi.
Kromvel otryadi zo‘r jangovarlik ko‘rsatdi va “temir biqinlilar” degan nom oldi.
1644 yil iyuldagi jangda uning otryadi jang taqdirini hal qiluvchi g‘alabaga
erishdi. Kromvel armiyani Yangi tartibda tuzishni taklif etdi, lekin parlament
bunga rozi bo‘lmadi. 1645 yil yanvarda parlament armiyani isloh qilishning
Kromvel taklif etgan rejasini qabul qildi. 1648 yil avgustda Kromvel shotlandlarni
mag‘lubiyatga uchratdi, sentabrda Edinburg ishg‘ol qilindi. 1649 yil bahoriga kelib
“haqiqiy leveller”larning harakati avj olib ketdi. Levellerlar qonuniy yo‘llar bilan
islohotlarni amalga oshirish imkoniyati yo‘qligini ko‘rishgach, 1649 yil bahorida
Solsberida qo‘zg‘olon ko‘tardilar. Boshqa joylarda ham ularni qo‘llab-
quvvatlovchilar topildi. Kromvel va Ferfaks qo‘zg‘olonchilarga qarshi eng yaxshi
harbiy qismlarni tashladilar. Natijada 1649 yil kuziga borib Angliyada levellerlar
harakati batamom tugatildi. Kromvel 1649 yil iyulda o‘z armiyasi bilan
Irlandiyaga hujum boshladi. 1650-1651 yillarda u shotlandlarni qattiq
mag‘lubiyatga uchratdi. Kromvelning Shotlandiya va Irlandiyada erishgan
g‘alabalari uning obro‘sini oshirib yubordi. 1653 yil dekabrda Angliyada Yangi
Konstitutsiya – “Boshqaruv vositasi (quroli)” qabul qilindi. Unga binoan
O.Kromvel Angliya, Shotlandiya va Irlandiyaning umrbod lord-protektori
(homiysi, himoyachisi) mansabini egalladi. 1654 yilda Yangi konstitutsiyaga
muvofiq saylangan birinchi parlament ish boshladi. Bu parlamentda ham
Kromvelning harbiy diktuturasiga qarshi bo‘lgan muxolifat mavjud edi. Ular
armiyadagi askarlar sonini ikki marta qisqartirishni talab qilib chiqdilar. Shundan
keyin Kromvel parlamentni tarqatib yubordi va mamlakatni bir yilcha
parlamentsiz, 18 oliy generaldan tashkil topgan Davlat kengashiga tayanib
boshqardi. Angliyaning faol tashqi siyosat yuritishi natijasida jiddiy moliyaviy
qiyinchiliklar paydo bo‘ldi. 1654 yilda Kromvel Gollandiya va Portugaliyaga
qarshi urushni g‘alaba bilan tamomlagach, Ispaniyaga qarshi urush olib bordi va
1655 yilda ispanlarning mustamlakalariga hujum boshlab, Yamayka orolini bosib
24

oldi. Kromvelning Ispaniya mustamlakalarini bosib olish uchun olib borgan
kurashi bilan XVIII asrdagi Britaniya mustamlakachilik imperiyasiga asos solingan
edi.Urushni davom ettirish uchun mablag‘ etishmay qolganligi sababli 1656 yilda
yana parlament chaqirishga to‘g‘ri keldi, bu parlament o‘ziga xos tiklash
(restavratsiya) siyosatini yurgizdi. Parlament Kromvelga Angliyada lordlar
palatasi, qirol hokimyati va davlat cherkovini tiklashni taklif etdi va Kromvelni
qirol bo‘lishga chaqirdi. Lekin respublikachilik ruhi kuchli bo‘lgan armiya ham,
oliy tabaqa generallar ham Kromvelning tojni qabul qilishiga qat’iy norozilik
bildirdilar. 1657 yilda lordlar palatasi tiklandi.Kromvel hukmronligining oxiri katta
harbiy yutuq – Ispaniya armiyasining tor-mor qilinishi bilan nishonlandi, Denkerk
bosib olindi. Lekin Kromvel ingliz qo‘shinlari qozongan g‘alaba samaralaridan
foydalanishga ulgurmay, 1658 yil sentabrda vafot etdi. 14
II.2. Kromvelning o‘limi va merosining taqdiri
Oliver Kromvelning 1658-yilda vafoti Angliya tarixida muhim burilish
nuqtasi bo‘ldi, chunki uning o‘limidan so‘ng Protektorat tuzumi tezda qulab,
monarxiya qayta tiklandi. Kromvelning siyosiy va harbiy faoliyati Angliya,
Irlandiya va Shotlandiya jamiyatlarida chuqur iz qoldirdi, ammo uning merosi
murakkab va munozarali bo‘lib qoldi. Uning o‘g‘li Richard Kromvelning kuchsiz
hukmronligi, siyosiy beqarorlik va II Charlzning taxtga qaytishi Kromvelning
respublikachilik va puritan ideallariga asoslangan loyihasining muvaffaqiyatsiz
yakunlanishiga olib keldi. Shu bilan birga, Kromvelning faoliyati zamonaviy
Britaniya parlament tuzumi va demokratiyasining rivojlanishiga zamin yaratdi,
lekin Irlandiya va Shotlandiyadagi qattiq siyosati tufayli uzoq muddatli salbiy
xotiralarni keltirib chiqardi.
1658-yilning sentyabr oyida Oliver Kromvel kasallikdan so‘ng vafot etdi.
Uning o‘limi Protektorat tuzumining barqaror emasligini yaqqol ko‘rsatdi.
Kromvel o‘z vorisi sifatida o‘g‘li Richard Kromvelni Lord-Protektor sifatida
tayinlagan edi, ammo Richard otasining harbiy va siyosiy karizmasiga ega emas
edi. Richard Kromvelning hukmronligi qisqa va kuchsiz bo‘ldi, chunki u na Yangi
14
Фрейзер, А. Кромвель: Наш вождь / А. Фрейзер; Пер. с англ. – Л.: Наука, 1973. – C. 450.
25

model armiyasini, na parlamentni samarali boshqara oldi. Armiya ichidagi
fraksiyalar va parlamentdagi respublikachilar o‘rtasidagi ziddiyatlar Richardning
hokimiyatini zaiflashtirdi. 1659-yilning may oyida Richard iste’foga chiqishga
majbur bo‘ldi, bu esa Protektorat tuzumining qulashiga olib keldi. Richardning
kuchsiz rahbarligi va uning siyosiy tajribasining yetishmasligi Kromvelning o‘z
rejimining barqaror vorislik tizimini yaratmaganligini ko‘rsatdi.
Protektoratning qulashi Angliyada chuqur siyosiy beqarorlikni keltirib
chiqardi. Richard Kromvelning iste’fosidan so‘ng, Uzoq Parlament qayta tiklandi,
ammo u ham ichki nizolar tufayli samarali boshqaruvni ta’minlay olmadi. Armiya
va parlament o‘rtasidagi ziddiyatlar mamlakatni anarxiyaga yaqinlashtirdi. Bu
davrda rojalistlar va monarxiya tarafdorlari faollashdi, chunki ular respublikaning
barqaror emasligini fursat sifatida ko‘rishdi. General Jorj Monk, Shotlandiyadagi
parlament qo‘shinlari qo‘mondoni, bu inqirozni hal qilishda muhim rol o‘ynadi. U
1660-yilda Londonga yurish qildi va monarxiyaning qayta tiklanishi uchun
muzokaralarni boshladi. Bu jarayon II Charlzning taxtga qaytishi bilan yakunlandi.
1660-yilda II Charlzning taxtga qaytishi Angliya tarixida yangi davrni
boshladi. “Restavratsiya” deb nomlangan bu davr Kromvelning respublikachilik
loyihasining yakuniy muvaffaqiyatsizligini ko‘rsatdi. II Charlz “Breda
deklaratsiyasi” orqali umumiy amnistiya e’lon qildi, ammo Kromvelning
tarafdorlari va qirol I Charlzning qatl etilishida ishtirok etganlar qattiq
repressiyalarga duch keldi. Masalan, “regits idlar” deb atalgan sud jarayoni
ishtirokchilarining ko‘pi qatl etildi yoki surgunga jo‘natildi. Kromvelning o‘zi esa
o‘limidan so‘ng “vatan xaini” sifatida jazolandi. 1661-yilda uning jasadi
Vestminster abbatligidagi qabrdan chiqarildi, osildi va bo‘lindi. Bu harakat
rojalistlarning Kromvelga nisbatan qasos olish istagini ramziy ravishda ifodaladi
va uning merosini qoralashga xizmat qildi.
Kromvelning tarixiy merosi murakkab va ko‘p qirrali bo‘lib, u turli
talqinlarga sabab bo‘ldi. Ba’zilar Kromvelning faoliyatini puritan inqilobining
muvaffaqiyatsizligi sifatida baholaydi, chunki uning respublikasi uzoq umr
ko‘rmadi va monarxiya qayta tiklandi. Biroq, boshqalar uning faoliyatini
26

zamonaviy Britaniya demokratiyasi va parlament tuzumining poydevori sifatida
ko‘rishadi. Kromvelning “Hukumat asbobi” Angliyaning birinchi yozma
konstitutsiyasi sifatida parlament hokimiyatining muhimligini ta’kidladi va keyingi
asrlarda konstitutsiyaviy monarxiyaning rivojlanishiga zamin yaratdi. Uning
puritan ideallariga sodiqligi va diniy bag‘rikenglikka intilishi, garchi cheklangan
bo‘lsa-da, diniy erkinlik g‘oyalarining tarqalishiga hissa qo‘shdi.
Kromvelning diktator yoki ozodlik himoyachisi sifatidagi bahslar bugungi
kunda ham davom etmoqda. Uning tarafdorlari Kromvelni monarxiyaning mutlaq
hokimiyatiga qarshi kurashgan va respublikachilik g‘oyalarini ilgari surgan shaxs
sifatida ko‘rishadi. Masalan, uning qirol I Charlzning sudlanishi va qatl etilishidagi
roli monarxiyaning ilohiy huquqi g‘oyasiga qarshi chiqishning ramzi sifatida talqin
qilinadi. Biroq, tanqidchilar Kromvelni avtoritar rahbar sifatida ko‘rishadi, chunki
u parlamentlarni tarqatib, general-mayorlar tizimi orqali qattiq harbiy nazoratni
joriy qildi. Uning Irlandiyadagi Drogheda va Veksford qirg‘inlari kabi qattiq
siyosati, shuningdek, katoliklarga qarshi repressiyalari uning merosini salbiy
nuqtai nazardan ko‘rishga sabab bo‘ldi. 15
Kromvelning Irlandiya va Shotlandiyadagi siyosati uzoq muddatli salbiy
xotiralarni keltirib chiqardi. Irlandiyada Drogheda va Veksforddagi qirg‘inlar
(1649) Kromvelni “xalq dushmani” sifatida tasvirlashga olib keldi. Uning
katoliklarga qarshi repressiyalari va protestant kolonistlarini Irlandiyaga ko‘chirish
siyosati mahalliy aholining noroziligini kuchaytirdi. Bugungi kunda ham
Irlandiyada Kromvel nomi nafrat va qasos ramzi sifatida qabul qilinadi.
Shotlandiyada ham uning Danbar (1650) va Vuster (1651) janglaridagi g‘alabalari
shotland milliy g‘ururiga putur yetkazdi, garchi bu mintaqada uning ta’siri
Irlandiyadagidek chuqur bo‘lmagan bo‘lsa-da.
Kromvelning zamonaviy Britaniya parlament tuzumi va demokratiyasiga
ta’siri muhim deb hisoblanadi. Uning fuqarolar urushlari davridagi faoliyati
parlamentning qirol hokimiyatiga qarshi ustunligini mustahkamladi, bu esa
keyinchalik 1688-yildagi “Shonli inqilob” va konstitutsiyaviy monarxiyaning
15
Мортон, А.Л. История Англии / А.Л. Мортон; Пер. с англ. – М.: Издательство иностранной литературы,
1950. – C. 360.
27

rivojlanishiga zamin yaratdi. Kromvelning “Hukumat asbobi” hokimiyatni
taqsimlash va cheklash g‘oyalarini ilgari surdi, bu zamonaviy demokratiya
tamoyillarining dastlabki shakli sifatida talqin qilinadi. Shu bilan birga, uning
avtoritar boshqaruvi va parlamentlarni tarqatishi demokratiya tarafdorlari
tomonidan tanqid qilinadi, chunki bu harakatlar uning respublikachilik g‘oyalariga
zid edi.
Kromvelning merosi Angliya ichida va undan tashqarida turli xil talqin
qilinadi. Angliyada u ba’zilar tomonidan ozodlik va diniy erkinlik himoyachisi
sifatida e’tirof etilsa, boshqalar uni diktator sifatida ko‘rishadi. Uning puritan
islohotlari Angliya jamiyatida axloqiy va diniy qadriyatlarning o‘zgarishiga olib
keldi, ammo bu islohotlar ko‘pincha xalq orasida norozilik uyg‘otdi. Xalqaro
miqyosda Kromvelning Ispaniyaga qarshi urushi va Frantsiya bilan ittifoqi
Angliyaning dengizdagi va kolonial qudratini oshirishga xizmat qildi, ammo bu
muvaffaqiyatlar uning o‘limidan so‘ng unutilib ketdi.
Kromvelning o‘limi va uning merosining taqdiri Angliya tarixidagi muhim
o‘zgarishlarni aks ettiradi. Uning respublikasi qisqa umr ko‘rgan bo‘lsa-da, uning
faoliyati parlament hokimiyati, diniy erkinlik va konstitutsiyaviy boshqaruv
g‘oyalarining rivojlanishiga zamin yaratdi. Shu bilan birga, uning qattiq siyosati,
xususan, Irlandiya va Shotlandiyadagi repressiyalari uning merosini salbiy nuqtai
nazardan ko‘rishga sabab bo‘ldi. Kromvelning tarixiy shaxs sifatidagi o‘rni
bugungi kunda ham muhokama qilinadi, chunki u bir vaqtning o‘zida ham
inqilobchi, ham diktator sifatida talqin qilinadi. Uning faoliyati Angliya
jamiyatining kelajakdagi yo‘nalishini belgilab berdi, ammo uning merosi har doim
bahs-munozaralarga sabab bo‘lib kelmoqda. 16
Yangi kapitalistik munosabatlarga asoslangan tartibning keng ko‘lamda
yoyilishi uchun XVII asr o‘rtalarida yuz bergan inqilobda ingliz burjuaziyasining
g‘alabasi katta ahamiyat kasb etdi. 1603 yilda Genri VIIIning qizi, 1553 yilda
Angliya taxtiga o‘tirgan Yelizaveta I o‘zidan voris qoldirmasdan vafot etdi.
16
Мортон, А.Л. История Англии / А.Л. Мортон; Пер. с англ. – М.: Издательство иностранной литературы,
1950. – C. 360.
28

Shundan so‘ng tyudorlar sulolasi o‘rnini Shotlandiyadagi styuartlar sulolasi
egalladi.
1585-1604 yillarda bo‘lib o‘tgan Angliya-Ispaniya o‘rtasidagi dengiz
urushida «Yengilmas armada»ning mag‘lubiyatidan keyin, Angliya dengizda
hukmronlikni qo‘lga kiritdi. Mamlakatda dengiz savdosi kuchaydi. Xususan,
Moskva, Marokash, Ost-Indiya va boshqa bir qator savdo kompaniyalari Erondan
Shimoliy Amerikagacha, Shveysariyadan Hindiston va Seylongacha bo‘lgan katta
hududda juda faol savdo-sotiqni amalga oshirdi. Styuartlar davridagi monopoliya
tizimi natijasida tashqi savdoni asosan londonlik boylar egallab oldi. Buning
natijasida Londonda juda qudratli savdo oligarxiyasi vujudga keldi.
Qirol Jeyms I (1566-1625) va uning o‘g‘li hamda vorisi Charlz I
monarxiyani kuchaytirish, parlament ta’sirini kamaytirish hamda iqtisodiyot
ustidan qirol va elita nazoratini kuchaytirish uchun Ispaniya va Fransiyadagiga
o‘xshash mutlaq hokimiyat o‘rnatish uchun harakat qildi. 1620 yilga kelib qirol
Jeyms I va parlament o‘rtasidagi ziddiyat yanada keskinlashdi. 1625 yilda qirol
Jeyms I vafotidan so‘ng taxtga uning o‘g‘li Charlz I o‘tirdi. Qirol Charlz ham
otasining yo‘lidan borib, hokimiyatni markazlashtirishga urindi. 1628 yilda bir
yo‘la uchta davlat – Fransiya, Ispaniya va Avstriya bilan urush olib borayotgan
Angliyada iqtisodiy qiyinchiliklar boshlandi. Bundan parlament unumli
foydalanib, qirolni «Huquqlar to‘g‘risidagi bill» yoki «Huquqlar to‘g‘risidagi
petitsiya»ni imzolashga majbur qildi. Unga ko‘ra, qirol parlamentning roziligisiz
birorta ham soliq joriy qila olmas, sudning ruxsatisiz har qanday qamoqqa olishlar
qonunsiz hisoblanar edi. Biroq qirol bu hujjatni buzdi va 1629 yildan keyin qirol
parlamentni chaqirishni to‘xtatdi.
Qirol Charlzning absolyut hokimiyatga intilishi va ekstraktiv institutlarning
urchishi mamlakatda norozilikni kuchaytirdi. 1640 yilning boshiga kelib xazina
bo‘shab qoldi. Mamlakatda ochlar qo‘zg‘olonlari, Londonda esa ko‘cha
tartibsizliklari avj oldi. O‘sha yili uzoq tanaffusdan keyin parlament ilk bor
yig‘ildi. Uzoq muddatli parlament bir qancha muhim islohotlarni amalga oshirdi.
Xususan, favqulodda sudlar – «Yulduzlar palatasi» bilan «Yuksak komissiya»ni
29

yo‘q qildi, Shimol va Uels ishlari bo‘yicha kengash tarqatildi, monopoliyalar
qonundan tashqari deb e’lon qilindi, cherkov sudini ruhoniy bo‘lmagan shaxslarni
jazolash huquqidan mahrum etdi, qirollik yashirin kengashining oliy sud vazifasini
bajarish huquqini bekor qildi, qamoqda saqlanayotgan puritanlarni ozod qildi,
matbuotning amalda mustaqilligi o‘rnatildi. O‘sha vaqtda Oliver Kromvel
muxolifatchilar orasida edi.
Ko‘p o‘tmasdan qirol bilan parlament o‘rtasida ajralish yuz berdi. Charlz I
parlamentni jazolashga va shaxsiy hukmi bilan muxolifat rahbarlarini qamashga
qaror qildi. 1642 yilda qirol va parlament o‘rtasida fuqarolar urushi boshlandi.
Shunda qilib, Angliya ikki bir-biriga dushman lagerga: qirol tarafdorlari –
«kavalerlar» va parlament tarafdorlari – «yumaloq boshlilar»ga bo‘lindi. Fuqarolar
urushi davrida 43 yoshli Kromvel o‘z hayotining yangi sahifasini boshladi.
Kromvel o‘z atrofiga ko‘ngillarni jalb qilib, o‘zining otliq armiyasini shakllantirdi.
1645 yil 14 iyun kuni Neyzbi qishlog‘i yaqinida qirol va parlament
qo‘shinlari o‘rtasida hal qiluvchi jang bo‘ldi. Shiddatli jangda parlament
tarafdorlari g‘alaba qozondi. Qirol va uning qo‘shini qochib ketadi. Parlament
g‘alabasida Oliver Kromvelning o‘rni katta bo‘ldi. Parlament tarafdorlari qirolni
sud qilib, 1649 yilda qatl etdi. O‘sha yilning mart oyida parlament qarori bilan
qirollik hokimiyati «keraksiz, xalq farovonligi uchun zararli va xavfli» deb
hisoblandi. 19 may kuni Angliya respublika deb e’lon qilindi. Deklaratsiyada
shunday yozilgan edi: «bundan buyon Angliya parlamentdagi xalq vakillari
tomonidan boshqariladi». Angliyada bir palatali parlament joriy etilib, a’zolar soni
100 nafar qilib belgilandi. Bu aslida parlament deb atalgan tashkilotning qoldig‘i
edi. Sababi, ijro hokimiyati Oliver Kromvel boshchiligidagi harbiy mansabdorlar
rahbarlik qilayotgan 41 kishilik Davlat kengashiga topshirilgan edi. Amalda
Angliyada «respublika libosidagi» harbiy diktatura o‘rnatildi. 17
Respublika ommaviy ishsizlik va qimmatchilikka qarshi kurashish uchun
hech narsa qila olmadi. Mamlakatda parlament o‘z ta’sirini yo‘qotdi. Boy
mulkdorlar tartibsizliklarga barham bera oladigan kuchli yakka hokimiyat o‘rnatish
17
Фрейзер, А. Кромвель: Наш вождь / А. Фрейзер; Пер. с англ. – Л.: Наука, 1973. – C. 450.
30

kerak, degan xulosaga keldi. Buning uchun faqat birgina shaxs bor edi. U ham
bo‘lsa Oliver Kromvel edi.
1650 yil 26 iyunda Oliver Kromvel parlament tomonidan general-kapitan
unvoni bilan butun armiyaning bosh qo‘mondoni etib tayinlandi. Buning evaziga u
parlamentni tarqatib yubordi. Shundan so‘ng Oliver Kromvel «ozod davlat
Angliya, Shotlandiya va Irlandiyaning lord-protektori» bo‘ldi. Iqtidorga kelgan
Kromvel birinchi navbatda Irlandiya va Shotlandiyadagi qo‘zg‘olonlarni
shafqatsizlarcha bostirdi. 1649 yilda uning qo‘shini Irlandiyaga bostirib kirdi va
aholini vahshiylarcha qilichdan o‘tkazdi. 1652 yilda parlament tomonidan qabul
qilingan «Irlandiyani tartibga solish to‘g‘risida» gi qonunga ko‘ra, mahalliy
mulkdorlar yerlarining katta qismi musodara qilindi va ingliz zobitlari hamda
askarlariga taqsimlab berildi.
Oliver Kromvel qirol saroyiga ko‘chib o‘tdi, u yerda tez-tez qabullar
uyushtirar, diniy kiyinib olib, taxtda o‘tirardi. U «Xudo, qirolni o‘zing asra!»
degan duoni «Xudo, protektorni o‘zing asra!» duosi bilan almashtirdi. 1655 yilning
yozida mamlakat 11 ta okrugga bo‘linib, ularga protektor tomonidan
tayinlanadigan general-mayorlar bosh bo‘ldi. Mamlakatda bayramlar va
ko‘ngilochar yig‘inlar taqiqlandi. Har qanday xalq yig‘inlari isyon deb baholanib,
uning qatnashchilari qamoqqa tashlandi. Qisqa vaqt ichida protektorning
moliyaviy ahvoli halokatli darajada yetdi. Davlatning qarzi oshib, juda katta
miqdor – 2 million funt sterlingni tashkil qildi. Shaharliklar Kromvelga arzimagan
qarzni ham bermay qo‘yishdi. Soliqlar tushumi ham to‘xtab qoldi.
Bu orada Oliver Kromvel 58 yoshga to‘ldi, uning sog‘lig‘i zaiflashdi,
yurishidagi dadillik yo‘qoldi. U o‘zini yolg‘iz his qilar, hech kimga ishonmasdi.
1658 yilning yozida Oliver Kromvel bezgak va tif kasalligiga chalinib, 3 sentyabr
kuni vafot etdi. U ingliz qirollarining qadimiy maqbarasi – Vestminister
abbatligida dafn etildi. Hokimiyat Kromvelning o‘g‘li Richard Kromvel (1626-
1712) ga o‘tdi. Richard na aqli va na iqtidori bilan egallagan lavozimiga mos
emasdi. Otasining armiyasi uni tan olmadi. Kechagina otasi oldida tiz cho‘kib
31

turgan amaldorlar unga bo‘ysunishni xohlashmadi. Richard bir necha oy davlat
boshqaruvida bo‘lib, 1659 yilning may oyida iste’foga chiqdi.
1660 yilda Angliyada monarxiya qayta tiklandi. Taxtga qatl qilingan qirol
Charlz Ining o‘g‘li Charlz II o‘tirdi. Qirol Oliver Kromvel, Jon Bredshou va Genri
Ayrtonning jasadlarini sud qilib, dorga osishni buyurdi. 1661 yil 30 yanvar kuni
Charlz I qatl etilganining 12 yilligi munosabati bilan ayblanuvchilarning jasadlari
Londondan Tayberga olib boriladi. Jasadlarni omma oldida dorga osishdi, so‘ng
ayblanuvchilarning boshlari tanalaridan judo qilinib, boshlari Vestminster saroyi
yaqinidagi 6 metrlik ustunlarga ilib qo‘yildi. Shamollar, yomg‘irlar va Angliyaning
o‘ziga xos iqlimi boshlarnini haqiqiy mumiyoga aylantirdi.
Bir safar qattiq bo‘ron paytida Kromvelning boshi nayzadan uchib ketgan
va saroyni qo‘riqlayotgan askarning oyog‘i ostiga kelib tushgan. Bu soldat
nimagadir boshni uyiga olib kelgan. Lekin ertalab qilgan ishidan qo‘rqib ketib,
boshni kamin trubasiga yashirib qo‘ygan. 1980 yilning martida Kromvelning
boshi u yerdan olingan va po‘lat qutiga solinib universitet cherkoviga yashirincha
dafn qilingan. 18
18
Фрейзер, А. Кромвель: Наш вождь / А. Фрейзер; Пер. с англ. – Л.: Наука, 1973. – C. 450.
32

XULOSA
Oliver Kromvelning siyosiy faoliyati (1642–1658) Angliya tarixidagi eng
muhim va ko‘p qirrali davrlardan birini tashkil etadi. Bu davrda u nafaqat harbiy
rahbar sifatida fuqarolar urushlarida muhim rol o‘ynadi, balki monarxiyani
ag‘darib, respublika tuzumini o‘rnatib, Lord-Protektor sifatida avtoritar
boshqaruvni joriy qildi. Uning faoliyati puritan ideallari, respublikachilik g‘oyalari
va strategik harbiy islohotlarga asoslanib, Angliya, Irlandiya va Shotlandiyaning
siyosiy, ijtimoiy va diniy landshaftini tubdan o‘zgartirdi. Kromvelning qarorlari,
bir tomondan, zamonaviy Britaniya demokratiyasi va parlament tuzumining
poydevorini yaratgan bo‘lsa, boshqa tomondan, uning qattiq siyosati, xususan,
Irlandiyadagi repressiyalari va avtoritar boshqaruvi tufayli katta tanqidlarga sabab
bo‘ldi.
Kromvelning siyosiy faoliyati Birinchi Ingliz fuqarolar urushi (1642–1646)
bilan boshlandi, bu davrda u Ely shahrida puritanlarning harbiy tashkilotchisi
sifatida dastlabki faoliyatini ko‘rsatdi. Uning “Gvozdeni” (Ironsides) kavaleriyasi
tashkil etilishi va intizomli jangovar uslubi parlament qo‘shinlarini rojalistlarga
qarshi muvaffaqiyatli kurashda muhim omil bo‘ldi. Marston-Mur jangi (1644)
parlamentning shimolda strategik g‘alabasini ta’minladi, York shahrining qo‘lga
kiritilishi esa rojalistlarning ta’sirini zaiflashtirdi. 1645-yilda Nezbi jangida Yangi
model armiyasi, Kromvelning professional harbiy islohotlari tufayli, qirol I
Charlzning qo‘shinlarini tor-mor qildi. Bu g‘alaba urushning parlament foydasiga
hal bo‘lishini ta’minladi.
Ikkinchi fuqarolar urushi (1648) shotland rojalistlarining isyoni bilan
boshlandi, ammo Kromvelning Preston jangidagi (1648) g‘alabasi bu qarshilikni
barbod qildi. Uning harbiy strategiyasi, xususan, otliq qo‘shinlarni samarali
boshqarishi va intizomli armiyasi, rojalistlarning oxirgi muhim qarshiligini yo‘q
qildi. Siyosiy maydonda Kromvel parlament ichidagi mustaqillar fraksiyasini
qo‘llab-quvvatladi va diniy erkinlikni himoya qilib, puritan ideallarini targ‘ib qildi.
Bu davrda uning presviterianlar bilan ziddiyatlari keskinlashdi, chunki ular
33

cherkovni markazlashtirilgan tuzilma sifatida saqlab qolishni xohlashdi, Kromvel
esa ko‘proq diniy erkinlik tarafdori edi.
1649-yilda qirol I Charlzning sudlanishi va qatl etilishi Kromvelning qat’iy
pozitsiyasi tufayli amalga oshirildi. Bu voqea Angliya tarixida misli ko‘rilmagan
edi, chunki u monarxiyaning ilohiy huquqi g‘oyasiga qarshi chiqdi va respublika
tuzumining e’lon qilinishi bilan yakunlandi. Kromvel Davlat Kengashida muhim
rol o‘ynab, Kommonveltning ichki va tashqi siyosatini shakllantirdi. Biroq,
Levellerlar kabi radikal guruhlarning ijtimoiy tenglik talablari Kromvelning qattiq
repressiyalariga duch keldi, masalan, 1649-yilda Burforddagi isyon bostirildi.
Irlandiyadagi kampaniya (1649–1650) Kromvelning eng munozarali
harakatlaridan biri bo‘ldi. Drogheda va Veksford qirg‘inlari uning katoliklarga
qarshi qattiq siyosatini ko‘rsatdi, bu esa Irlandiya xalqida uzoq muddatli nafrat
uyg‘otdi. Shotlandiyadagi urushda (1650–1651) Danbar va Vuster janglaridagi
g‘alabalari Kommonveltning Britaniya orollaridagi hokimiyatini mustahkamladi.
Tashqi siyosatda Navigatsiya akti (1651) Angliya savdo kemalarining ustunligini
ta’minladi, bu esa Birinchi Angliya-Goland urushiga (1652–1654) olib keldi va
Angliyaning dengizdagi qudratini oshirdi.
1653-yilda Uzoq Parlamentni tarqatib, Kromvel “Hukumat asbobi”
konstitutsiyasi asosida Lord-Protektor unvonini qabul qildi. Bu Angliyaning
birinchi yozma konstitutsiyasi bo‘lib, hokimiyatni parlament, Davlat Kengashi va
Lord-Protektor o‘rtasida taqsimlashga harakat qildi, ammo amalda Kromvelning
shaxsiy hokimiyati ustun bo‘ldi. General-mayorlar tizimi (1655) orqali mintaqaviy
nazorat kuchaytirildi, puritan qadriyatlariga asoslangan axloqiy islohotlar joriy
qilindi, lekin bu tizim aholining noroziligiga sabab bo‘ldi.
Diniy siyosatda Kromvel protestantlarga, xususan, puritanlarga
bag‘rikenglik ko‘rsatdi, ammo katoliklar va anglikanlarga qarshi qattiq choralar
ko‘rdi. Masalan, 1655-yilda yahudiylarga Angliyaga qaytishga ruxsat berildi, bu
uning pragmatik yondashuvini ko‘rsatdi. Ijtimoiy islohotlar, masalan, tavernalar va
teatrlarning yopilishi, puritan axloqini targ‘ib qildi, ammo xalq orasida katta
34

norozilik uyg‘otdi. Moliyaviy qiyinchiliklar, yuqori soliqlarga qaramay, rejimning
zaif nuqtasi bo‘lib qoldi.
Tashqi siyosatda Ispaniyaga qarshi urush (1655–1658) Yamaykaning bosib
olinishi bilan muvaffaqiyat keltirdi, Frantsiya bilan ittifoq esa Dunkerkning qo‘lga
kiritilishiga (1658) olib keldi. Biroq, parlament bilan ziddiyatlar va 1657-yilda
qirollik unvonini rad etishi Kromvelning respublikachilik g‘oyalariga sodiqligini,
lekin rejimining barqaror emasligini ko‘rsatdi.
1658-yilda Kromvelning vafoti Protektoratning barqaror emasligini
isbotladi. Uning o‘g‘li Richard Kromvelning kuchsiz hukmronligi 1659-yilda
iste’foga olib keldi, bu esa siyosiy beqarorlikni keltirib chiqardi. 1660-yilda II
Charlzning taxtga qaytishi monarxiyaning restavratsiyasini belgiladi. Kromvelning
tarafdorlari repressiyalarga duch keldi, uning jasadi 1661-yilda qabrdan chiqarilib,
“vatan xoini” sifatida jazolandi.
Kromvelning merosi murakkab bo‘lib qoldi. Uning respublikasi qisqa umr
ko‘rgan bo‘lsa-da, “Hukumat asbobi” va parlament hokimiyatini
mustahkamlashdagi sa’y-harakatlari 1688-yildagi “Shonli inqilob” va
konstitutsiyaviy monarxiyaning rivojlanishiga zamin yaratdi. Uning puritan
islohotlari diniy erkinlik g‘oyalarini targ‘ib qildi, ammo Irlandiyadagi Drogheda va
Veksford qirg‘inlari (1649) va katoliklarga qarshi repressiyalari uzoq muddatli
nafrat uyg‘otdi. Shotlandiyadagi Danbar va Vuster janglari ham milliy g‘ururiga
putur yetkazdi.
Kromvelning shaxsiyati diktator yoki ozodlik himoyachisi sifatidagi bahs-
munozaralarga sabab bo‘lmoqda. Uning qirol I Charlzning qatl etilishidagi roli
monarxiyaning mutlaq hokimiyatiga qarshi chiqishning ramzi sifatida talqin
qilinadi, lekin parlamentlarni tarqatishi va general-mayorlar tizimi uning avtoritar
boshqaruvini tanqid qilishga asos bo‘ladi. Xalqaro miqyosda uning Yamayka va
Dunkerkdagi muvaffaqiyatlari Angliyaning kolonial va dengiz qudratini oshirsa-
da, bu yutuqlar uning o‘limidan so‘ng unutilib ketdi.
Xulosa qilib aytganda, Kromvelning siyosiy faoliyati Angliya tarixida
chuqur iz qoldirdi. Uning harbiy va siyosiy qarorlari zamonaviy demokratiya va
35

parlament tuzumining asoslarini shakllantirdi, ammo qattiq siyosati va avtoritar
boshqaruvi uning merosini munozarali qildi. Irlandiya va Shotlandiyadagi salbiy
xotiralar uning obro‘siga putur yetkazsa-da, Kromvelning respublikachilik va diniy
erkinlik g‘oyalariga sodiqligi Angliya jamiyatining kelajakdagi yo‘nalishini
belgilab berdi. Uning merosi bugungi kunda ham muhokama qilinadi, chunki u bir
vaqtning o‘zida inqilobchi, strateg va diktator sifatida talqin qilinadi.
36

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Nоrmativ huquqiy hujjatlar va metоdоlоgik ahamiyatga mоlik nashrlar
1. Mirziyoyev Sh . M . Milliy taraqqiyot yolimizni qat ’ iyat bilan davom
ettirib , yangi bosqichga kotaramiz . Toshkent - “ Ozbekiston ”-2018 yil .539- bet .
2. Mirziyov Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik –
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kеrak. O‘zbеkiston
Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil
istiqbollariga bag‘ishlangan majlisidagi O‘zbеkiston Rеspublikasi
Prеzidеntining nutqi. GG Xalq so‘zi gazеtasi. 2017 yil 16 yanvar , №11.
II. Manbalar
1. Хилл, К. Оливер Кромвель и Английская революция / К. Хилл; Пер. с
англ. – М.: Прогресс, 1988. – 320 с.
2. Фрейзер, А. Кромвель: Наш вождь / А. Фрейзер; Пер. с англ. – Л.: Наука,
1973. – 450 с.
3. Гизо, Ф. История Английской революции / Ф. Гизо; Пер. с франц. – СПб.:
Алетейя, 2002. – 512 с.
4. Карлейль, Т. Письма и речи Оливера Кромвеля / Т. Карлейль; Пер. с англ.
– М.: Типография И.Д. Сытина, 1891. – 600 с.
5. Мортон, А.Л. История Англии / А.Л. Мортон; Пер. с англ. – М.:
Издательство иностранной литературы, 1950. – 360 с.
37

OLIVER KROMVELNING SIYOSIY FAOLIYATI TARIXI

Купить

Похожие документы
Jadidchilikning marifatparvarlikdan siyosiy harakatga aylanishi
Fransuz burjua inqilobi siymolari
Qo'qon xonligi kurs ishi
Oliver Kromvelning siyosiy faoliyati tarixi
XVI-XVII asrning birinchi yarmida Yaponiya