Abu Said Abdulhay Gardiziy Movarounnahr va Xurosondagi davlatlarni boshqargan hukmdorlar

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR  VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON
MILLIY UNIVERSITETI
__________________________________  fakulteti
_______________________________________yo’nalishi
____ -bosqich talabasi
___________________________________________________  
___________________________________________ fanidan
KURS ISHI
Qabul qildi: ___________________
Toshkent  Abu Said Abdulhay Gardiziy Movarounnahr va
Xurosondagi davlatlarni boshqargan hukmdorlar
Reja:
Kirish ................................................................................................... 3  
I Bob Muallif hamda asar haqida umumiy ma’lumot.
1.1   Abu   Said   Abdulhay   Gardiziy   haqida   qisqacha   ma’lumot.........4
betlar
1.2 “Zayn   al   axbor   asarining   yaratilish   va   bizgacha   yetib   kelish
tarixi.........................................................................................................5
II   Bob   Movarounnahr   va   Xurosondagi   davlatlarni   boshqargan
hukmdorlar
2 .1Tohiriylar va Safforiylar davlati hukmdorlari................................16 
2.2 Somoniylar va G’aznaviylar davlati hukmdorlari.........................24 
Xulosa .................................................................................................33 
Foydalanilgan adabiyotlar. ...........................................................p.34 
2 Kirish
Kurs ishining dolzarbligi.   O’zbekiston o’rta osiyo davlatlari ichida o’zining boy
va   qadimiy   tarixiga   ega   bo’lgan   davlatlardan   biri.   Osiyodagi   insoniyat   paydo
bo’lgan   ilk   hududlardan   biri   hisoblanadi.   O’zbek   xalqi   o’z   tarixi   bilan   qancha
faxrlansa arziydi.Bundan tashqari shu yurtda yashayotgan har bir inson o’z tarixini
yashab   turgan   vatanida   qadimda   qanday   aholi   yashaganligi   kimlarning   avlodi
ekanligini   bilishi   burchi   deb   o’ylayman.Mustaqillik   esa   har   bir   vatandoshimizga
mana shu burchini bajarishi o’zining haqiqiy tarixidan voqif bo’lish,dunyoda hech
bir xalqdan kam emasligini anglash imkonini berdi
Yurtimizda   yashagan   har   bir   bobokalonimiz   tarixiga   qiziqish   bilan   qaraymiz.
Ayniqsa o’rta osiyo tarixida ilk uyg’onish davrini boshlab bergan IX-XII asrlarda
yashab   ijod   etgan   allomalarimizning   hayot   yo’li,   asarlarini   o’rganish   har   bir
tarixchi   uchun   qiziqarli   deb   bilaman.   Kurs   ishining   dolzarbligi   ham   aynan   bu
asarning   ilk   o’rta   asrlar   tarixiga   bag’ishlanganligi   va   shu   paytgacha   hali   o’zbek
tiliga   tarjima   qilinib   o’quvchiga   tadim   qilinmaganligidir.   Shu   sababdan   ham   asar
ichidagi voqea hodisalarni o’quvchiga tushunarli tarzda yetqizib berish muhimdir.
Kurs   ishining   maqsad   va   vazifalari.   Kurs   ishining   bosh   maqsadi   o’rta   osiyo
xususan   Movarounnahr   va   Xurosonda   XI   XIV   asrlarda   mavjud   bo’lgan   davlatlar
va   ularda   hukmronlik   qilgan   sulolalar   tarixini   aniq   va   tushunarli   tarzda
yoritish,o’sha   davr   siyosiy   hayotida   muhim   rol   o’ynagan   sulola   va   undagi
hukmdorlar haqida atroflicha ma’lumot berish.
Kurs ishining obyekti.  Tadqiqotning obyekti bu zayn ul axbor asarining beshinchi
bo’limi   ya’ni   Xurosondagi   arab   hokimlari,shuningdek,Tohiriylar
davlati,Safforiylar   davlati,somoniylar   davlati   va   G’aznaviylar   davlatining   1042-
yilgacha   bo’lgan   tarixi   hamda   ushbu   asarning   yaratilib   bizgacha   yetib   kelishi
uchun qilingan ishlar.
Kurs   ishining   tuzilishi.   Kurs   ishi   kirish,ikki   bob,   to’rtta   bo’lim   va   xulosadan
iborat.
3 4 I Bob Muallif hamda asar haqida umumiy ma’lumot.
1.1Abu Said Abdulhay haqida qisqacha ma’lumot
Gardiziy Abu Said Abdulhay XI asr fors tarixchisi.Uning hayoti haqida hech narsa
ma’lum   emas.   Uning   nisbasidan   ko’rinib   turibdiki,   u   Gardez   shahridan   bo’lib,
G’aznadan   Hindiston   yo’lida   bir   kunlik   yo’l   hisoblanadi.Uning   «Zayn   al-axbor»
(«Xabar   ziynati»)   asari   G’aznaviy   Abd   ar-Rashid   (1049-1053)   davrida
yozilgan.Unda u o’z davri  uchun juda ajoyib bo’lgan  tarixning ochiq ko’rinishini
taqdim   etdi.Ushbu   asar   1050-1052-yillarda   yozilgan.Unda   1032-yilgacha   bo lganʻ
fors shohlari, Muhammad va xalifalar tarixi hamda Xurosonning arablar istilosidan
to   1041   yilgacha   bo lgan   batafsil   tarixi   yoritilgan.  	
ʻ Bu   yerda,   shuningdek,   yunon
ilmiga   oid   risolalar   ("Dar   maorif-i   rumiyon"),   turli   xalqlarning   xronologiyasi   va
diniy bayramlariga oid  risolalar   kiritilgan.  Oxirgi   boblar   nasl-nasab  ("Ansob")   va
ilmga ("Maorif") bag’ishlangan; ular orasida O rta Osiyo geografiyasi uchun ham	
ʻ
juda   muhim   bo lgan   mufassal,   turkiylar   haqidagi   bob   va   Hindiston   haqidagi   bob	
ʻ
mavjud. Gardi ziy  tarixiy manbalarni keltirmaydi; turkiylar bobida Ibn Xordodbeh,
Jayhoniy   va   Ibn   al-Mukaffaga   ishora   qiladi.   Hind   bayramlari   haqidagi   xabarlarni
Gardiziyning   so zlariga   ko ra,   u   al-Beruniydan   eshitgan,   natijada   u  
ʻ ʻ Beruniyning
shogirdi hisoblanadi   Gardi ziy   Sharqdagi tarixiy an’anaga kam ta’sir ko’rsatgan va
kamdan-kam   tilga   olinadi.   “Zayn   al-axbor”   muallifi   Abu   Said   Abdalhay   Gardizi
hayoti   haqida   juda   kam   ma’lumotlar   mavjud.   Nisba   Gardizi   o zining   G ardizdan	
ʻ ʻ
kelganligini   ko rsatadi,   u   o sha   paytda   G aznadan   Hindistonga   borish   yo lida   bir	
ʻ ʻ ʻ ʻ
kunlik  yurish   masofasida   1.  G azna,   hozirgi  G aznadan   25  verst   shimolda  Sulton	
ʻ ʻ
Mahmud   boshqaruvidagi   ulkan   G aznaviylar   davlatining   poytaxti   2.   Aftidan,	
ʻ
G’azna Gardiziyning doimiy qarorgohi bo’lgan, chunki u kitobining ba’zi joylarida
uni faqat u yerda yashovchi odam qila oladigan tarzda tasvirlagan. Gardizi ijodiga
qaraganda,   o z   davrining   yuksak   ma lumotli   shaxsi   bo lgan,   u   o zining	
ʻ ʼ ʻ ʻ
zamondoshi   va   o tgan   asrlardagi   Sharq   mualliflarining   tarixiy-geografik	
ʻ
adabiyotidan   yaxshi   xabardor   bo lgan,   “Zayn   al-axbor”   asarini   yozishda   undan	
ʻ
keng   foydalangan.   U   o’z   asarida   o’zi   ishlatgan   asarlarni   nomlaydi.   Bu,   birinchi
navbatda, 8-asrning mashhur muallifining ishi. Ibn Mukaffa (721-757) - to’liq ismi
5 Abdulloh ibn al-Mukaffa - "Rub’al-dunya" ("Tauzi al-dunya") - "Dunyoning aholi
punkti" ("Dunyo bo’linishi") 9 Keyin arab IX asr geografining qimmatli asari Ibn
Xordodbeha   (taxminan   205/802   yilda   tug’ilgan   -   taxminan   300/912   yilda   vafot
etgan) - "Kitob al-masalik va-l-mamalik" ("Sayohatlar va davlatlar kitobi"). Ushbu
asarning   birinchi   nashri   232/846   atrofidagi   davrga   tegishli,   ikkinchisi   -   272/885
dan oldin emas.
1.2“Zayn al axbor” asarining yaratilish va bizgacha yetib kelish
tarixi .
Gardiziyning   “Zayn   al-axbor”   (“Xabar   bezaklari”)   asari   ilk   o rta   asrlar   (XIʻ
asr)ning   eng   qimmatli   tarixiy   yodgorliklaridan   biri   bo lib,   unda   Yaqin   va   O rta	
ʻ ʻ
Sharq   xalqlari   tarixiga   oid   ma lumotlar,   shuningdek.   o’sha   davrdagi   O’rta   Osiyo	
ʼ
xalqlari   tarixiga   oid   bir   qancha   ma’lumotlar   keltirib   o’tilgan.   Ko’pgina   olimlar
o’zlarining tarixiy tadqiqotlarida ushbu asarga murojaat qilishadi, natijada hozirgi
vaqtda ushbu asar matnining bir qator nashrlari, shuningdek, rus va G’arbiy Evropa
tillariga tarjima qilingan parchalari mavjud. Mazkur nashrda Gardiziyning Xuroson
arab   hokimlari,   shuningdek,   Tohiriylar,   Safforiylar,   Somoniylar   va   G’aznaviylar
davlatlari   tarixi   yoritilgan   asarining   manbalar   va   muallifning   shaxsiy   kuzatishlari
asosida yozilgan bir qismi tarjimasi taqdim etilgan.
Nashr   qilingan   tarjimani   mashhur   sovet   sharqshunosi   professor   Alfred   Karlovich
Arends   eronshunoslikka   oid   ko plab   qimmatli   asarlar,   jumladan,   mahalliy   va	
ʻ
xorijiy sharqshunoslarning yuksak bahosiga sazovor bo lgan yangi fors tilidagi ilk	
ʻ
tarixiy   yodgorliklarni   o rganish   muallifi.   A.K.Arendsning   “Zayn   al-axbor”   asari	
ʻ
tarjimasi   1965-yilda   tugallandi,   biroq   nashr   etilmay   qoldi.Bu   orada   u   Abu-l-Fazl
Bayhakiyning   (“Mas’ud   tarixi”)   keng   qamrovli   asarini   nashr   etishga   tayyorgarlik
ko’rishga kirishdi. "Zayn al-axbar" asari tarjimasini sharhlar va ishchi apparat bilan
ta’minlashga   hamulgurmadi.A.   K.   Arends   vafotidan   keyin   (1976   yil   22   iyun)
"Zayn   al-axbor"   tarjimasining   164   sahifadan   iborat   bo’lgan   mashinkada   yozilgan
matni   va   unga   tugallanmagan   qo’lyozma   so’zboshisi   topildi.   A.K.Arendsning
“Zayn  al-axbor” asarini  tarjimasi, Abu-l-Fazl  Bayhakiyning “Tarixi  Mas’ud”asari
tarjimasi   bilan   bir   xil   fazilatlarga   ega.   O’zbekiston   Respublikasi   Fanlar
6 akademiyasi sharqshunoslik fakulteti xodimlari tarjimani yetishmayotgan tadqiqot
qismlari   va   ishchi   apparatlari   bilan   to’ldirgan   holda   nashr   etishga   qaror   qildilar.
A.K.Arends   “Zayn   al-axbor”   asarining   tarjimasi   o sha   paytdagi   ikkita   tanqidiyʻ
nashri: Muhammad Nozim (London, 1928) va S. Nafisiy (Tehron, 1954) bo yicha	
ʻ
qilingan.   Taniqli   afg’on   olimi   Abdalxay   Habibiy   tomonidan   amalga   oshirilgan
Gardiziy asari matnining to’liq tanqidiy nashri keyinroq, 1968 yilda paydo bo’lgan
va   u   tomonidan   foydalanilmagan,   shuning   uchun   “Zayn   al-axbor”   tarjimasini
nashrga   tayyorlashda,   tarjimani   Habibiy   nashri   bilan   uzluksiz   tekshirish   amalga
oshirildi.Barcha   qo’shimcha   ishlarni   uning   shogirdi,   institut   katta   ilmiy   xodimi,
t.f.n.   filol.   Fanlar   L.   M.   Epifanova   amalga   oshirgan.A.K.Arendsning   tarjimaga
so zlagan   so zboshi   to liq   bo lmaganligini   hisobga   olib,   L.M.Epifanova   unga	
ʻ ʻ ʻ ʻ
o zining   muqaddimasini   qo shib,   unda   muallif   va   uning   ijodi   haqidagi   barcha
ʻ ʻ
ma lumotlarni tizimlashtirgan.	
ʼ
A. K.  Arendsning  so’zboshisi  nashrda  o’zi  yozgan  shaklda,  hech  qanday  tuzatish
va o’zgartirishlarsiz saqlanib qolingan. To liq bo lmaganiga qaramay, unda o tgan	
ʻ ʻ ʻ
asrlar qo lyozmalarini o rganish va nashr etish bo yicha A. K. Arende kabi tajribali	
ʻ ʻ ʻ
eronshunosning qimmatli uslubiy ko rsatmalari mavjud.Atoqli rus sharqshunosi V.	
ʻ
V.   Bartold   yangi   fors   tilida   yozilgan   yodgorliklarni   o rganishni   eng   qadimgi	
ʻ
davrlardan   boshlagan.   Bu   yodgorliklarning   aksariyati   11-asrga   tegishli.   Hozirda
sharqshunoslarda mavjud bo’lgan avvalgi yodgorliklar soni juda oz bo’lib, asosan
turli xil hujjatlarni ifodalaydi.
Bizning   davrimizgacha   yetib   kelgan   qo’lyozma   yodgorliklar   tarixiy   asarlar   yoki
badiiy asarlar yoki ilmiy asarlardir. Ularni o’rganib, V.V.Bartold shunday xulosaga
keldiki, bugungi kungacha saqlanib qolgan va ko’rsatilgan asr davomida yo’qolgan
barcha asarlarni hisobga olsak, XI asrni “fors adabiyotining oltin davri” deb atash
mumkin.Bu   asrning   fors   shoirlari   va   olimlari   galaktikasi   orasida   V.V.   Zahhok
Gardiziy,   qimmatli   tarixiy   asar   muallifi   “Zayn   al-axbar”   hisoblanadi.Nemis
sharqshunosi   Markvartning   yozishicha,   Oksforddagi   Bodleyan   kutubxonasining
sharq qo’lyozmalarini kataloglash bilan shug’ullangan Edvard Zaxau ilk bor bu ish
bilan   qiziqqan.   Uning   vafotidan   keyin   bu   ishni   G.   Ete   davom   ettirib,   Zayn   al-
7 axborga   batafsil   tavsif   bergan.   Bodleian   ro’yxatidan   tashqari   yana   bir   ro’yxat
Kembrijdagi   King’s   College   kutubxonasida   topilgan.   Ushbu   ro’yxatning   birinchi
sahifasida   uni   Hindiston   imperatori   Muhammad   Shoh   1158/1745   yillarda   sotib
olganligini   ko’rsatadi.   2-   Ro’yxatdan   tashqari   yaxshi   saqlangan,   namlikdan   qattiq
ta’sirlangan.   Bodleian   ro’yxatiga   kelsak,   u   1196   yil   /   1782   yil   noyabr   oxirida
amalga oshirildi. Ushbu ro’yxatlar ustida ishlagan olimlar Bodleian ro’yxati Qirol
kolleji   kutubxonasi   ro’yxatining   nusxasi   degan   xulosaga   kelishdi.   Ikkala
qo’lyozmadagi matn holati haqida biroz keyinroq  to’xtalib o’tamiz
1 Eron afsonaviy pishdat va Kayoniylar sulolalari tarixi
2 Sosoniylar sulolasi tarixi
3 Muhammad payg’ambar tarixi
4 Halifalar tarixi
5 Xuroson arab hokimlari, shuningdek, Tohiriylar, Safforiylar, Somoniylar va
G’aznaviylar tarixi (1042 yilgacha)
Gardiziy asarida yuqorida tilga olingan besh qismdan  tashqari  turkiy qabilalar  va
Hindistonga   oid   yana   ikkita   alohida   bob,   zardushtiylarning   diniy   bayramlari
haqidagi boblar mavjud.
O’tgan   asrning   saksoninchi   yillarida   Gardiziy   kitobidan   ilmiy   foydalanishga   asos
solgan yevropalik sharqshunos olimlardan birinchisi ingliz mayori Raverti bo’lib, u
o’sha   davrda   Umar   Minhod-Jaddin   Juzjoniyning   “Tabaqat”   asarini   tarjima   qilish
ustida ishlayotgan edi.   Bibliotheca Indica uchun. Ushbu tarjimani eslatmalar bilan
ta’minlash uchun unga "Zayn al-axbor" kerak edi. Raverty bu qo’lyozmada qanday
qo’lyozma   ishlatganligi   noma’lumligicha   qolmoqda.   Ushbu   kitobning   nashri   va
tarjimasining o’zini qoniqarli deb bo’lmaydi.
V.   V.   Bartold   o’zining   mashhur   “Turkiston   mo’g’ullar   istilosi   davrida”   asarida
Gardiziyning   “Zayn   al-axbor”   asarini   manbalar   qatoriga   kiritgan.   Qo’lyozmani
ko’zdan kechirgandan so’ng, Bartold darhol yangi fors tilidagi qadimiy yodgorlik
bilan   shug’ullanayotganini   aniqladi,   biroq   u   muallifning   shaxsiyati   va   hayoti
haqidagi   tafsilotlarni   aniqlay   olmadi.   Muallifning   ismi-sharifi,   uning   asari   1050-
1052 yillarda yozilgani va Gardizi uni Sulton Abdarrashid   M as’ud o’g’li Maudud
8 vafotidan   keyin   taxtga   o’tirgan   Mahmud   G’azn av iy.V.   V.   Bartold   keyingi
tadqiqotlarda o’zini kuchli qo’llab-quvvatlash uchun, birinchi navbatda, “Zayn al-
axbor”ni yaratishda muallif qanday manbalardan foydalanganligini aniqlashi kerak
edi.  Ma lum   bo lishicha,   Gardiziy   matni   ba zi   joylarda   XIII   asr   tarixchisi   Ibn   al-ʼ ʻ ʼ
Asirning “Ta rih al-Komil” asari bilan mos keladi.	
ʼ
Bunday tasodifni ikkala tarixchi ham bir manbadan – X asrdagi arab tarixchisining
asaridan   foydalanganligi   bilan   izohlash   mumkin   edi.Bu   Abu-l-Husayn   Ali
Sellamiy "Ta’rih fi axbar vulat Xuroson" ("Xuroson hukmdorlari tarixi")asari edi.
Gardisi o’z kitobida o’zi jalb qilgan asarlarni ham nomlaydi; Ibn Xordodbeh (IX-X
asrlar) va vazir Abu Abdulloh Jayhoniyning asarlari shular jumlasidandir. Taxmin
qilish   mumkinki,   Gardizi   Abu   Abdulloh   Muhammad   Beyiyning   Nishopur   shahri
musulmon   olimlari   haqidagi   asariga   ham   murojaat   qilib,   u   yerda   o ziga   kerakli	
ʻ
ko plab   tarixiy   ma lumotlarni   topa   oldi.   Gardiziy   G’aznaviylar   davri   ta’rifiga	
ʻ ʼ
kelganida, o’zini qiziqtirgan faktlarni yozma manbalardan emas, balki o’zi bilgan,
tayanishi   mumkin   bo’lgan   yoki   faqat   o’z   bilimi   bilan   chegaralangan   kishilarning
og’zidan   bilib   oldi.Sellamiyning   “Ta’rih   fi   axbar   vulat   Xuroson”i   va   boshqa   bir
qancha   tarixiy   asarlar   yo’qolganligi   sababli   Gardiziyning   asari   qisqacha,   unda
alohida   e’tiborga   loyiq   bo’lgan   narsalarnigina   qayd   etgan.   Birinchi   nashrni
tugatgandan   so’ng,   u   uni   qisqartirishga   majbur   boldi.   Yana   bir   jihati   shundaki,
Gardiziy   Sulton   Mahmudning   eng   muhim   ishlari   haqida   o’quvchiga   batafsil
ma’lumot   bermaydi,   kutilmaganda   matnga   o’quvchiga   noma’lum   shaxslarni
kiritadi   va   har   qanday   tanqiddan   chetlanadi.   Lekin,   shu   bilan   birga,   Gardiziy
ko’plab   tarixshunos   olimlardan   farqli   o’laroq,   u   hikoya   qilgan   voqea-hodisalar
sanasi   chiroyli   tarzda   yozilganligini   ham   ta’kidlamaslikning   iloji   yo’q.   Yuqori
bahoga   qaramay,   V.   V.   Bartold,   "Zayn   al-axbor"   asari,   ehtimol,   unchalik   katta
e’tiborni uyg’otmagan, degan fikrni shakllantirdi, bu XVII asrgacha bo’lganligidan
dalolat   beradi.   birovning   kitobida   qisqacha   ham   aytilmagan.   1898   yilda   V.   V.
Bartold Gardizi asarining alohida qismlarini o’z kitobida nashr etdi“Turkiston” va
ayniqsa   turkiylar   haqidagi   bobning   matni   va   to liq   tarjimasi   1893-yilda	
ʻ
O rtaOsiyoga ilmiy safari chog ida kashf etilgan. Bu bob katta qiziqish uyg’otadi,	
ʻ ʻ
9 chunki   unda   turkiy   qabilalarning   kelib   chiqishi   haqidagi   noma’lum   rivoyatlar   va
ilgari noma’lum bo’lgan ko’plab geografik joylar haqida ma’lumotlar mavjud. 1
Bir necha yil o’tgach, Oksford qo’lyozmasi asosidagi o’sha bob to’rt yil davomida
vengriyalik olim Geza Kuh tomonidan nashr etilgan va sharhlar bilan venger tiliga
tarjima qilingan.
Shu   asrning   20-yillarida   hind   olimi   Muhammad   Nozim   Gardizi   asarlarining
Kembrijdagi   Qirollik   kolleji   kutubxonasida   saqlanayotgan   eski   ro’yxatining
qismlarini   nashr   etishga   tayyorgarlik   ko’ra   boshladi.   Avvalo,   uning   ijrosi   uchun
to’g’ri sana – hijriy 1093 yilni belgiladi. /1682 yil e., V. V. Bartold xato bilan 930
soat / 1523 g deb o’qigan. 
Muhammad   Nozim   Tohiriylar,   Safforiylar,   Somoniylar   va   G’aznaviylar   tarixini
o’z ichiga olgan bo’limlarni nashr etdi. Ingliz tiliga tarjima qilish ishi mashaqqatli
bo’lib chiqdi, garchi bu sulolalar tarixi 112 sahifadan ko’p bo’lmagan  bo’lsada .
M.Nozim   tanlagan   qo’lyozma   hech   qanday   so’zboshisiz,   Pishdodlar   sulolasidan
bo’lgan   Tahmuras   haqidagi   hikoyadan   boshlanadi.   Matnni   o’qishda   ayniqsa
qiyinchilik bo’ldi, unda ko’plab bo’shliqlar mavjud va ba’zi sahifalar singan bo’lib
chiqdi,   ehtimol   hatto   Kembrij   nusxasi   yaratilgan   asl   nusxada   ham.   Bundan
tashqari,   ushbu   ro’yxatni   ko’chiruvchi   ko’pincha   asl   nusxadagi   ba’zi   so’z   va
iboralarni   tushunmaydi   va   ularni   o’z   ro’yxatiga   shunday   buzuq   shaklda
o’tkazganki,   ularni   o’qish   mumkin   emas   edi.   M.Nozim   oddiyroq   xatolarni   o’zi
tuzatgan,   shubhali   va   muhim   holatlarda   esa   buning   uchun   Bodleyan
qo’lyozmasidan   foydalangan   holda   nomuvofiqliklarni   solishtirgan.   G aznaviylarʻ
haqidagi bo limda ularning Hindistonga qilgan yurishlari ta riflarida ko pgina hind	
ʻ ʼ ʻ
qabilalari va geografik nomlari ham ulamolar tomonidan buzib ko rsatilgan va M.	
ʻ
Nozim ularni  aniq takrorlay olmagan. Qiyin holatlarda u odamni yarashtirishning
odatiy   usullari   boshqa   manbalardan   olingan   so’zlar   va   iboralarga   murojaat   qildi
M.Nozim o’z asarini 1928 yilda Londonda nashr ettiradi.Taxminan 10 yil o’tgach,
bu   asarning   forscha   matni   unda   qolgan   barcha   xatolar   bilan   Muhammadxon
1
  Abu   Abdulloh   Muhammad   b.   Ahmad   Jayhoniy   —   Somoniylar   vaziri,   Nasr   ibnning   go daklik   davrida   davlatni
ʻ
boshqargan. Ahmad va muallif, xususan, “Kitob al-masalik va-l-mamalik” an’anaviy sarlavhali  mashhur geografik
asar (Bartold. Turkiston. 57-bet va davomi).
10 Qazviniy tomonidan Tehronda nashr etilgan. Farverdin 1325/1947 yilda jurnalning
birinchi   sonida   “Suhon”   Sodiq   Kiyo   “Zain   al-axbar”   Gardiziyning   XXI   bobidan
zardushtiylarning bayram va marosimlari haqidagi parchalar matnini chop etdi.
O’z   mutaxassisligi   bo’yicha   katta   tajribaga   ega   bo’lgan   taniqli   eronlik   filolog   va
adib   Said   Nafisiy   G’aznaviylar   tarixidan   tashqari   Gardiziy   asarining   beshinchi,
asosiy   qismini   Tehronda   nashrga   tayyorlashga   kirishdi,   chunki   u   Muhammad
Nozim   tomonidan   ilgari   nashr   etilgan.   S.Nafisiy   nashri   kichik   (4   bet)   so’zboshi
bilan birga bo’lib, unda Gardiziy ijodi haqidagi ma’lumotlar juda qisqacha bayon
etilgan.   S.Nafisiy   “Zayn   al-axbor”   asarida   V.V.Bartold   kitobidan   boshlab,
yetarlicha ko p miqdorda yordamchi adabiyotlardan foydalangan.ʻ
“Turkiston mo g ullar istilosi davrida” va o rta asr tarixchilarining bir qancha eski
ʻ ʻ ʻ
nashrlari   o z   davrida   Misr,   Eron   va   Yevropada   nashr   etilgan.Sayyid   Nafisiy   o z	
ʻ ʻ
muammosini   hal   qilish   uchun   Kembrij   qo lyozmasidan   foydalangan,   chunki   u	
ʻ
Bodley   qo lyozmasini   birinchisining   nusxasi   deb   hisoblagan   va   unga   murojaat	
ʻ
qilishning   hojati   yo q   edi.   Sayyid   Nafisiy   qo’lyozma   yozilgan   qo’lyozmaning	
ʻ
grafikasini yaxshi deb hisoblaydi, matnni o’qishni qiyinlashtirmaydi. Biroq, butun
matn   turli   xil   yozuv   xatolariga   shunchalik   to’yinganki,   har   bir   xatoni   alohida
tuzatish   juda   qiyin   edi   va   u   matni   boshqa   o’quvchilarga   ochiq   bo’lishi   uchun
deyarli   butun   qo’lyozmani   qayta   yozishga   majbur   bo’ldi.   Ammo   shuni   yodda
tutish   kerakki,   S.Nafisiy   ba’zan   o’z   xohishiga   ko’ra,   boshqa   manbalar   bilan
solishtirmay,   tuzatishlar   kiritgan.Shu   bilan   birga,   S.Nafisiyga   xos   bo’lgan   ayrim
xatolarni ham qayd etmaslik mumkin emas. Demak, matnning hindlarning bayram
va   marosimlari   bayon   qilingan   qismida   Gardiziy   bu   ma’lumotni   Abu   Rayhon
Beruniydan   eshitganligini   aytadi,   Sayyid   Nafisiy   esa   ular   G’aznada   uchrashgan
deb   hisoblaydi,   lekin   buni   hech   qanday   tarzda   qo’llab-quvvatlamaydi.   Sayyid
Nafisiy ham Gardiziy Abu Rayhon Beruniyning shogirdi bo’lganligini e’tirof etadi,
lekin   yana   o’zidan   oldin   M.Nozim   aytganidek,   uning   taxminini   qo’llab-
quvvatlamaydi. Darvoqe, Sayyid Nafisiyning fikricha, M.Nozim nashr etgan matn
qo’pol xatolarga to’la. Bu bilan bahslasha olmaysiz, lekin Sayyid Nafisiy nashrida
ham ko’p xatolar borligini o’quvchilar e’tiborga olishlari kerak. Ushbu xatolarning
11 sabablari   quyida   muhokama   qilinadi.Sayyid   Nafisiyning   asari   1333/1954   yil
Shahrivar   oyida   Tehronda   200   risolada   nashr   etilgan.Kembrij   va   Oksford
qo’lyozmalari topilgan paytdan boshlab Gardiziy Zayn al-Axborning taqdiri qariyb
bir   asr   davomida   qayg’uli   bo’lib   qoldi:   bu   qimmatli   tarixiy   obidaning   butun
matnini nashrga tayyorlaydigan birorta ham tajribali eronlik sharqshunos yo’q edi.
Zayn   al-Axborni   o’rganganlarning   barchasi   o’z   ishlarini   asarning   faqat   alohida
bo’limlarini   nashr   etish   bilan   cheklaganlar.   Buning   sababi   butun   matnni   nashr
etishga harakat qiladigan har qanday odamni kutayotgan ortiqcha ish edi.  
V.V.   Bartoldning   Gardizi   bayon   qilish   uslubi   juda   sodda,   lekin   ko pgina   arxaikʻ
so z   va   shakllar   uni   o qishda   qiyinchilik   tug diradi,   degan   fikrga   qo shila	
ʻ ʻ ʻ ʻ
olmaymiz, ularni tushunish ulamolarning o zlari barcha so zlarni tushunmaganligi	
ʻ ʻ
va shuning uchun ham juda murakkablashadi. ularni butunlay tanib bo’lmaydigan
darajada   buzib   ko’rsatdi.   Unda   topilgan   bo’shliqlar   matnni   o’qish   va   tushunish
qiyinligini yanada oshirdi. O’quvchi buni yuqorida ijodi haqida so’z yuritilgan M.
Nozim   va   Sayyid   Nafisiylarning   so’zlaridan   qisman   anglab   yetgan.   Biroq,   bu
faktlar nafaqat matnni o’qishga salbiy ta’sir ko’rsatdi, balki uslubning soddaligiga
qaramay,   tarjimon   ishini   murakkablashtirmadi.   Masalan,   Minorskiyning   fikricha,
Gardizi bir oz rangga bo’yalgan fors tilini, uning fikricha, mahalliy an’anaga ko’ra,
faqat   Hudud   al-Alem   tili   bilan   solishtirish   mumkin,   ammo   qo’lyozmalardagi
bo’shliqlar va noaniq joylar uning ishini ancha   murakkablashtiradi . Biroq   Gardiziy
asarining   bizgacha   yetib   kelgan   matni   ma’lum   darajada   qayta   tiklangan   bo’lishi
mumkin   Gardizi   ijodining   alohida   bob   va   bo’limlarini   nashrga   tayyorlashda
ishlaganlarning   hech   biri   zamonaviy   matn   tanqidiga   jiddiy   tayanmaganligi   va
shuning   uchun   ularning   nashrlari   Gardiziy   ijodining   yaratilish   va   mavjud   bo’lish
tarixiga ta’sir ko’rsatmasligi ma’lum darajada hayratlanarli. matn tarixi bizga faqat
ba’zi   adabiy   asarlarni   to’liq   ochib   beradi.   1050-1052   yillarda   “Zayn   al-axbor”
yozilgan   kundan   boshlab   qariyb   yetti   asr   o’tdi.   1745-yilda   undan   ro’yxat   amalga
oshirilgunga   qadar,   hozirda   Kembrijda   saqlanayotgan   asar   matniga   yuz   bergan,
uslub   va   tilda,   hatto   mafkuraviy   mazmunda   ham   turli   o’zgarishlar   kirituvchi
voqealar ta’sir etmay qolmas edi. Muallif matni va mavjud ro’yxatlarni o’rganish
12 asarning   yozilish   tarixi   va   hayotini   o’rnatish   bilan   to’xtamaydi:   matndagi   barcha
o’zgarishlar   tushuntirilishi   kerak.   Yarim   asr   avval   mavjud   bo’lgan   amaliyotdan
farqli o’laroq, avvalo qadimiy qo’lyozmani bosma shaklda nashr etish, so’ngra uni
tadqiq qilish va o’rganish, bizning zamonamizda boshqa usulga amal qilish kerak:
birinchi   navbatda,   qo’lyozma   asar   har   tomonlama   o’rganilishi   kerak,   so’ngra
“Zayn al-axbor”ning nashr qilingan qismlarida yo’l qo’yilgan kamchiliklar ma’lum
qoidalarga lozim   darajada  rioya qilinmaganligi   bilan bog’liq.Bu  kitobda  Gardiziy
asarining   faqat   beshinchi,   asosiy   qismining   rus   tiliga   tarjimasi,   fors   tilini   yaxshi
bilmaydigan   tarixchilar   uchun   o rta   asrlar   Markaziy   Osiyo,   xususan,ʻ
Movarounnahr   va   Xuroson   haqidagi   ma lumotlarni   kengaytirish   maqsadida   o rin	
ʼ ʻ
olgan.   Arab   hokimlari   hukmronligi   davrida   hozirgi   Afg onistonning   shimoliy	
ʻ
qismi  asosiy  Balx   shahri,  shuningdek,  Marv   viloyatini  o z  ichiga  olgan.  Zayn  al-	
ʻ
axbor”   kompozitsiyasi   (“Yangiliklar   ziynati”)   Abu   Said   Abdalhayy   az-Zahhoq
Mahmud   Gardiziy   tomonidan   1050-1052   yillarda   Xurosonda   fors   tilida   yozilgan.
Bu   juda   katta   hajmli   qo lyozma   turli   mazmundagi   ko plab   boblarni   o z   ichiga	
ʻ ʻ ʻ
oladi,   jumladan,   Fors   shohlarining   islomgacha   bo lgan   tarixi,   Muhammad	
ʻ
alayhissalom va xalifalar tarixi 423/1032 yilgacha, Xurosonning arablar istilosidan
to   432   yilgacha   bo lgan   batafsil   tarixi.   /1041.   yunon   fani,   xronologiyasi   va   turli	
ʻ
xalqlarning   diniy   bayramlariga   oid   alohida   boblar;   turklar   (O rta   Osiyoda),	
ʻ
Hindiston   va   boshqalar   haqidagi   tarixiy-geografik   mazmundagi   boblar.   Gardiziy
o z asarini G aznaviylar Zayn al-Milla Abdarrashid b. Sulton Mahmud (440/1049 -	
ʻ ʻ
444/1053),   uning   nomi   Gardiziy   o’z   asarida   bir   necha   bor   tilga   olinib,   unga   duo
qo’shgan: ***” saltanatini uzaytirsin” Shunga asoslanib, yozilish vaqti. 1050-1052
yillarda   "Zayn   al-axbor"   ham   tashkil   etilgan.   (Abdarrashid   1053   yilda   Sulton
Mahmudning   g’ulomi   To’g’rul   qo’lidan   vafot   etgan.   G’azna   davlatida   u   57   kun
hukmronlik qilgan ammo Gardiziy hech qayerda na To’g’rul, na uning qo’zg’oloni
haqida   gapirmaydi   va   shuning   uchun   u   o’z   asarini   1053   yilgacha   yozgan   va   uni
Abdarrashid   taxtga   o’tirgan   yili   1049   yildan   oldin   boshlagan).   Gardizi   ham   o’z
asariga,  aftidan,  Sulton  Abdarrashidning   lakabiga  ko’ra  -   "Zayn  al-Milla"   nomini
bergan.
13 Gardizi Abu Rayxon Beruniyning (973-1048) zamondoshi bo’lgan shekilli, u bilan
muloqotda   bo’lgan,   chunki   u   o’zining   “Hindu   bayramlari   tavsifi”   bobidagi
inshosida   shunday   yozadi:   “Ushbu   kitobning   tuzuvchisi   Abu   Said   Abdalhay   az-
Zahhok Xoja Abu-l-Rayxon Muhammad. Ahmad al-Beruniy rahimahulloh, dedi...”
Gardiziy   “Zaynul-axbor”   da   Beruniy   kitoblaridan   foydalangan,   “Musulmon
bayramlari”   bobida   ularni   asosiy   manba   sifatida   qayd   etgan.   Gardiziy   shunday
yozadi:   “[Musulmon   bayramlari   haqida]   topganlarimni   asosan   Xoja   Abu   Rayhon
kitoblaridan   oldim”   Zayn   al-axbor”   ning   to’liq   matnini   nashr   etuvchi   Abdalhay
Xabibiy   bilvosita   Gardiziyning   tavallud   yilini   –   taxminan   400/1008-1009   yillarni
quyidagi   dalillar   asosida   belgilaydi.   Gardiziy   “Xuroson   amirlarining   xabarlari”
asarining   yettinchi   bobi   oxirida   Sulton   Mahmud   (998-1030)   ning   Hindiston,
Nimruz, Xorazm va Iroqqa qilgan yurishlariga guvoh bo’lganligini yozadi va agar
“Zayn”   al-Axbor”   muallifi   o’sha   paytda   20   yoshda   edi,   keyin   u   taxminan
400/1008-1009 yillarda tug’ilgan va o’z kitobini qirq yoshdan oshganida yozgan.
Zayn   al-axbor»da   10-asr   boshlaridagi   geografning   asari   keng   qo llaniladi.   Ibnʻ
Ruste (to liq ism-sharifi — Abu Ali Ahmad b. Umar b. Ruste Isfahoniy) “Al-alak	
ʻ
an-nafisa” (“Nafis javohirlar”) nomi bilan. Gardiziy Xuroson hukmdorlari haqidagi
bobga Abu-l-Husayn ibn. Ahmad as-Sellamiy (vafoti 300/912-913) “Tarih fi axbar
vulat   Xuroson”   (“Xuroson   hukmdorlari   tarixi”)   asaridan   foydalangan.   V.   V.
Bartold bu  asarni   yuksak  baholagan.  Uning yozishicha,   “Egarlar” kitobi   Xuroson
va   Moverannahr   tarixiga   oid   eng   batafsil   ma’lumotlarga   ega   bo’lgan   mualliflar,
xususan   Gardiziy   va   Ibn   al-Asir   (XIII   asr)   uchun   asosiy   manba   bo’lib   xizmat
qilgani shubhasiz. “Zayn al-axbor” da taniqli olim, asli Balxlik Abu Zayd Ahmad
ibnning geografik tarkibidan ham foydalanilgan. Sahlo al-Balxiy (vaf. 934) «Suvar
al-akalim»   («Iqlim   xaritalari»)   nomi   bilan,   asosan,   muallif   tuzgan   geografik
xaritalarga   sharh   bo’lgan.   «Suvar   al-akalim»   308-309/920-921   yillar   atrofida
yozilgan.  va  boshqa   nomlar  bilan  ham  tanilgan:  “Ashkal  al-bilad”  (“Mamlakatlar
manzarasi”), “Takvim al-buldan” (“Shaharlarni ajratish”) kabi
1895   yilning   yozida   xorijda   xizmat   safari   chog’ida   o’rganib   chiqqan   Sharq
qo’lyozmalaridan   2   tasi   Abu   Said   Abdulxay   b.   G aznaviylar   sultoni   Abd   ar-	
ʻ
14 Rashidning   qisqa   hukmronligi   davrida   (1050-1053)   yozilgan   Zahhok   Gardiziy
“Xabar   bezaklari”   (3ayn   al-axbor).   Ushbu   asarning   yagona   ma’lum   qo’lyozmasi
Oksford   Bodleian   kutubxonasida   (Ouseley   240)   mavjud   va   Ete   3   katalogida
tasvirlangan,   u   erda   batafsil   tarkib   berilgan.   Ushbu   mundarijadan,   katalog
muallifining adolatli fikriga ko’ra, qo’lyozmaning ahamiyati haqida tasavvur hosil
qilish   mumkin   va   uni   keyingi   o’rganish   bizning   umidlarimizni   to’liq   oqladi.
Arablar   istilosining   boshlanishidan   Sulton   Maudud   taxtga   o tirishgacha   bo lganʻ ʻ
davrda   (1041)   musulmon   dunyosining   sharqiy   qismi   tarixi   uchun   Gardiziyning
asari  eng muhim  manbalardan biri  bo lib, hozirgacha deyarli  hech kimda mavjud	
ʻ
bo lmagan. foydalanilgan 4. Biz [24] qo’lyozmaning bu qismi haqida boshqa joyda	
ʻ
5,   undan   keng   ko’chirmalar   joylashtiriladigan   joyda   batafsil   to’xtalib   o’tishga
to’g’ri keladi; Bu yerda biz faqat turkiy xalqlar haqidagi bobga to’xtalamiz, unda
juda ko’p mutlaqo yangi geografik ma’lumotlar va turli qabilalarning kelib chiqishi
haqidagi   bir   qancha   qiziqarli   rivoyatlar   mavjud   bo’lib,   mashhur   tarjimon   Ibn
Mukaffning (VIII asr) noma’lum asari. 
Fors   shohlari   haqidagi   kitob  (Siyar   al-muluk),  hind  ertaklari  ("Kalila  va  Dimna")
va Arastuning ba’zi asarlari, "Yer olamining ahamiyatsizligi" (Tavaddu’ ad-dunya)
haqidagi ba’zi mutlaqo noma’lum asar va “Yangiliklar kitobi” (Kitob-i axbar) Ibn
Xordodbeh (IX asr). Ikkinchisiga ko’ra, bu yozuvchining yo’qolgan tarixiy asarini
tushunish   kerak,   uning   to’liq   nomi:   Forslar   va   ularning   koloniyalarining
nasabnomalari   to plami”   8   (Kitob   Jamharat   ansab   al-furs   va-n-navakil).   Ibn	
ʻ
Xordodbehning   de   Gu   tomonidan   nashr   etilgan   geografik   asarida   muallifimiz
ishora   qilgan   joy   yo’q.   Janob   Raverti   Ibn   Xordodbeh   asarining   ba’zi   forscha
qo’lyozmalariga ishora qiladi (uning tarixiy yoki geografik ekanligi noma’lum) va
undan,   darvoqe,   Barsxondan   biz   topgan   Tug’uzg’uz   9   mamlakatiga   boradigan
yo’lni   keltiradi.   faqat   Gardizi   shahrida.   Biz   hozirda   Ibn   Xordodbehning   bunday
asari   borligi   haqida   boshqa   ma’lumotlarga   duch   kelmadik.   Aksariyat   hollarda
Gardizi   tilga   olgan   shaharlarning   nomlarini   Tumanskiy   10   qo’lyozmasida   ham
uchratamiz;   lekin   faqat   Gardisi   biz   hech   bo’lmaganda   taxminan   shaharlarning
joylashishini   aniqlashimiz   mumkin   bo’lgan   marshrutlarni   beradi.   Gardiziy
15 tomonidan aytilgan turkiy qabilalar haqidagi xabar XII asrning noma’lum muallifi
tomonidan   “Solnomalar   kodeksi”   (“Mujmal   at-tavarix”)   da   qisman   takrorlangan.
Muhammad al-Avfiy 12 (XIII asr)ning “Latifalar va yorqin hikoyalar to’plami”da
Sharqiy   Yevropa   xalqlariga   kelsak,   Gardiziyning   asosiy   manbasi,   aftidan,   Ibn
Ruste   bo lgan,   ammo   u   hech   qayerga   murojaat   qilmaydi;   Ibn   Ruste   va   Gardiziyʻ
Ibn   Xordodbeh   asaridan   teng   foydalangan   bo’lishlari   mumkin,   ayniqsa   Gardiziy
keltirgan   ba’zi   ma’lumotlarni   arab   muallifidan   uchratmaymiz.Gardizi   uslubi   juda
sodda   va   bu   borada   hech   qanday   qiyinchilik   tug’dirmaydi;   asosiy   qiyinchiliklar
qo’lyozmada kech kelib chiqishiga qaramay saqlanib qolgan ko’p sonli arxaik so’z
va shakllardadir (bu zul-hijja 1196/1782 yil noyabrga tegishli); kotib ba’zi so’z va
shakllarni   tushunmagani   aniq,   tegishli   joylarda   matn   tanib   bo’lmas   darajada
buzilgan.   Matnni   yaratishda   men   Tumanskiy   qo lyozmasi   (T),   “Solnomalar	
ʻ
kodeksi” (M) qo lyozmasi, de Gue 13 (IR) nashridagi Ibn Ruste asari va Ravertiy	
ʻ
keltirgan   Ibn   Xordodbehdan   parchadan   foydalandim.   (R).   Tuzatishlar   va
taxminlarning   muhim   qismi   K.   G.   Zalemanga   tegishli   bo’lib,   u   hali   ham
qo’lyozmada bo’lganida men bilan butun matnni o’qishga rozi bo’ldi
16 II Bob Movarounnahr va Xurosondagi davlatlarni boshqargan
hukmdorlar Tohiriylar va Safforiylar davlati hukmdorlari
Asarning   ushbu   bobida   to’liqligicha   xurosonda   hokimlik   qilgan   arab
hukmdorlari,safforiylar   xonadoniga   tegishli   hukmdorlar,tohiriylar
sulolasi,somoniylar   va   g’aznaviylar   davlati   hukmdorlari   haqida   ma’lumot
beriladi.Ushbu   hududlarda   faoliyat   ko’rsatgan   har   bir   davlat   hukmdorlari   nomma
nom tartib bilan sanab o’tilgan.Ular davlatda yuritgan siyosati, harbiy yurishlari va
aka ukalar o’rtasidagi taxt talashuvlari masalalariga qisqacha to’xtalib o’tiladi.Me
esa   kurs   ishining   ushbu   qismida   aynan   tohiriylar   va   somoniylar   davlatidagi
hukmdorlarga   to’xtalib   o’tmoqchiman.IX-   XIII   asrlar   -   rivojlangan   o`rta   asrlar
bo`lib, o`zbek xalqi davlatchiligi tarixida turli sulolalarning boshqaruv usullari va
ma`muriy   tizimiga   xos   qonuniyatlar   hamda   xususiyatlar   rivoj   topgan.   Arab
xalifaligi   hududida   mahalliy   xalqning   hukmron   ma`murlar   zulmiga   qarshi
qo`zg’olonlari   avj   olgach,   xalifalik   o`zlariga   sodiq   mahalliy   zodagonlarni   tobe`
yerlarni   boshqarishga   jalb   qila   boshladilar.   Shu   munosabat   bilan   Xurosondagi
Tohiriylar   xonadoni   kuchayadi.   Sijiston   (Seiston)   hokimi   Abdumuhammad   Talxa
ibn   Abdulloh   qo`lida   Husayn   va   Tohir   degan   farzandlari   Hirot   viloyatidagi
Bushanj  shahrini boshqarishgan. Ma`lumki, Xorun ar-Rashid (786-809)  vafotidan
keyin   uning   o`rniga   katta   o`g’li   Amin   xalifa   bo`ldi.   Xuroson   noibi   bo`lib   turgan
uning   kichik   o`g’li   Abdulla   (keyin   Ma`mun   laqabini   olgan)   hokimiyat   uchun
kurashda   Tohir   yordamidan   foydalanadi.   So’ngra   Ma’mun   Xurosonni   ikki   yuz
beshinchi   yil   shavvol   oyida   Mus’ab   o’g’li   Husayn   o’g’li   Tohirga   berdi.   Tohir
qo`mondonligida qo`shinlar Amin lashkarini tor-mor keltiradi. 813 - yili Ma`mun
Bag’dodni   egallagach,   Tohirni   sipahsolor   etib   iayinlaydi.   821-   yilda   esa   Tohir
Xuroson   viloyatiga   noib   bo`ladi.   822   -   yili   Tohir   o`ldirilgach,   uning   o`g’li   Talxa
(822-828)   hokim   bo`ldi.   Tohir   vafot   etgach,   uning   o’g’li   Talha   Xurosonda
hukmronlik qilib o’tirdi. Talha bilan xorijiy Hamza o’rtasida ko’p urushlar bo’lgan
Undan keyin Tohirning ikkinchi o`g’li Abdulloh (824-844) taxtga o`tirdi. Ma munʼ
Talhaning   o limi   xabarini   eshitgach,   Xurosonni   Tohir   o g li   Abdullohga   berdi.	
ʻ ʻ ʻ
Tohir   o’g’li   Abdulloh   Alini   Xurosonga   noib   qilib   yubordi.   Abdulloh   Dinaverda
17 qolib, Bobek Xurramdin bilan urushga qo’shin yubordi va o’zi ham jangga borishi
kerak edi. Lekin bu paytda Xorijiylar Nishopur qishloqlaridan biriga hujum qilib,
ko’p   odamlarni   o’ldirishdi.   Bu   xabar   Ma munga   yetib,   Tohir   o’g’li   Abdullohgaʼ
Nishopurga borib, vaziyatni to g rilashni buyurdi va Abdulloh o’zining o rniga Ali	
ʻ ʻ ʻ
o g li   Hoshimni   Dinaverga   yubordi.   Ikki   yuz   beshinchi   yilning   rajab   oyida	
ʻ ʻ
Abdulloh   Nishopurga   yetib   keldi   va   Xurosonda   xorijiylar   tomonidanbo’lgan
tartibsizliklarni   bartaraf   etdi.   Abdulloh   Xurosonni   xorijiylardan   tozalash   uchun
Nuh  o’g’li   Azizni   o’zining   avangard  polki   bilan   o’n  ming   kishi   bilan   jo’natdi   va
ularning ko’pini o’ldirdi.
Abdullohning Nishopurdagi hokimi Muhammadning o g li edi U Ko’p zo’ravonlik	
ʻ ʻ
qildi,   ko’chaning   bir   qismini   to’sib,   molxonasi   tagiga   olib   ketdi.   Abdulloh
Nishopurga kelganlarida, u (bu haqda) so’radi. Tasdiqlovchi guvoh bo’lgan Ahmad
hoji   shunday   javob   berdi:   u   ko’chaning   bir   qismini   shiypon   uchun   ajratib   oldi,
Tohir   o’g’li   Abdulloh   uni   [vazifasidan]   bo’shatib,   devorni   musulmonlar   yo’lidan
olib   tashlashni   buyurdi.   Ma’mun   833-yili   vafot   etdi   va   Mo’’tasim   xalifalikka
o’tirdi.   Mo’’tasim   Abdullohni   yomon   ko’rar   edi.   Sababi   Abdulloh   hojib   bo’lgan
bir  paytda   Mo tasim   bir  kuni  olomon  g ulomlari   bilan  noto g ri  vaqtda   Ma mun	
ʻʼ ʻ ʻ ʻ ʼ
huzuriga   keldi.   Abdulloh:   «Endi   sizlar   uchun   bunchalik   ko’p   g’ulomlar   bilan
salomlashish   vaqti   emas»,   dedi.   Mo’’tasim   unga   javob   berdi:   "To’rt   yuz   g’ulom
bilan   sayohat   qilishing   to’g’ridir,   lekin   menga   shuncha   odam   bilan   birga   borish
yaramaydimi?"   Abdulloh   e’tiroz   bildirdi:   "Agar   men   to’rt   ming   g’ulom   bilan
ketsam   ham,   men   bu   ishda   siz   to’rtta   g’ulom   bilan   bo’lganingizdek   behudalikni
ko’rsatmayman".   Mo’’tasim   ortiga   o’girilib,   o’zini   tutdi.   Bu   gapni   eshitgan
Ma mun   Abdullohni   umuman   qoralamadi   va   Mo tasim   Abdullohga   tahdid   qila	
ʼ ʻʼ
boshladi.   Ma mun   bundan   xabar   topgach,   ikkalasini   ham   huzuriga   chaqirib,	
ʼ
yarashtirib   qo’ygan.   214-yilda   Farg’onada   zilzila   bo’lib,   ko’plab   uylar   vayron
bo’lgan.   Nishopur   va   Xuroson   aholisi   doimo   Abdulloh   huzuriga   kelib,   kariza
haqida   tortishib   turardi.,   va   fiqh   kitoblarida   va   Rasululloh   sallallohu   alayhi   va
sallam   haqidagi   rivoyatlarda   kariz   va   retsept   ma’nosida   hech   narsa   topilmagan.
Shuning   uchun   Abdulloh   Xuroson   va   Eronning   ba’zi   faqihlarini   to’plab,   kariza
18 hukmlari   kitobini   tuzdi.   Bu   kitob"Suv   quvurlari   kitobi"   deb   nomlangan   shuning
uchun bu ma’noda qabul qilingan qarorlar unga muvofiq qabul qilinadi. Abdulloh
ham Vasik xalifaligi davrida vafot etadi. Undan so’ng taxtga o’gli Tohir II o’tiradi.
Keyin Vosik Abdullohning o’g’li Tohirga kunyani berdi .
  U Tohir Abu Tayyib edi.
Abu   Tayyib   bu   vaqtda   Tabaristonda   edi.   Nishopurga   qaytib,   Abdullohning   o’g’li
Mus’abni   hokim   qilib   qo’ydi.   Vosik   232-yilning   zulhijja   oyida   vafot   etdi.
Mutavakkil xalifalikka o’tirdi   va Tohirga Xuroson uchun maqtov maktubi yubordi.
Qisqa vaqtdan keyin Mutavakkil ham o’ldirildi: Muntasir xalifa bo’ldi  
va Tohirga
Xurosonga   maqtov   maktubi   yubordi.   Tohir   uncha   ko’p   vaqt   Xurosonni
boshqarmagan Muntasir vafot etganida,   Xuroson hududini Tohirga qoldirib ketadi.
Tohir ikki yuz qirq sakkizinchi yili [boshqa olamga ketish] amrini oldi. Tohiriylar
sulolasining   eng   oxirgi   vakili   Tohir   II   ning   o’g’li         Muhammad   bo’ldi.   U
kaltafahmligi va o’yin kulgi, sharobga berilib ketganligi uchun ham bu sulolaning
tugashiga  sababchi  bo’ldi.  Tohir   vafot  etgandan   so’ng  xalifa  Musta’in  Xurosonni
Tahir   o’g’li   Muhammadga   berdi,   Muhammad   Tohir   o’g’li   esa   beparvo   bo’ldi.   U
boshi bilan sharob ichishga sho’ng’ib, o’yin-kulguga berilib ketdi, toki Tabariston
uning beparvoligi tufayli isyon ko’tarib, ikki yuz ellik birinchi yilda Zayd Alaviy
o’g’li   Hasan   oldinga   qadam   tashladi.   Tohir   o’g’li   Abdulloh   o’g’li   Sulaymon
Tabariston   amiri   edi.   Zayd   o’g’li   Hasan   u   bilan   jang   qildi,   Sulaymon   yengildi,
Hasan Tabaristonni egalladi.
Musta’in   taxtdan   ag’darildi;   undan   keyin   Muhtadiy   xalifalikka   o’tirdi   Xalifat   esa
o’n besh oyu o’n olti kun o’tgach, taxtdan ag’darildi. Keyin Mo’tamid xalifalikka
o’tirdi  
ikki yuz ellik oltinchi yilning rajab oyida. Xuroson Tohir o g li Muhammadʻ ʻ
qo lida   bo lib   turgan   paytda   Tabariston   va   Gurganj   isyon   ko targan.	
ʻ ʻ ʻ
Muhammadning   amakisining   o’g’illari   Tohir   o’g’li   Muhammadga   hasad   qila
boshlaydilar, Lays o’g’li Ya’qub bilan do’stlashib, uni Xurosonga hujum qilishga,
Muhammadni   egallab   olishga   va   o’zi   Xurosonda   o’tirishga   undaydilar.   Natijada
ikki   orada   jang   kelibchiqadi,   tabiiyki   bu   urushda   Tohir   o’g’li   Muhammad
yengiladi va endi xurosonda hukmronlik qilish boshqa sulola vakillari qo’liga o’tib
ketadi.
19 Safforiylar davlati hukmdorlari
Endi   esa   Xurosonda   hukmronlik   qilgan   keying   sulola   vakili   haqida   ma’lumot
bermoqchiman. Muaddal  o’g’li Lays o’g’li Yoqub noma’lum odam edi. u Karnin
qishlog’idan   kelgan,   Shaharga   kelib,   misgarlik   hunarini   tanladi,   o qishga   kirishdiʻ
va   oyiga   o n   besh   dirhamga   yollanma   ishchi   bo lib   ishladi.   Uning   hayot   yo li	
ʻ ʻ ʻ
to g ri   edi,   chunki   u   nimaga   ega   bo lmasin,   u   har   doim   saxiy   bo’lib   qolgan.	
ʻ ʻ ʻ
odamlar   bilan   til   topishdi   va   bundan   tashqari,   ehtiyotkor   va   jasur   edi.   Barcha
qarindoshlari uni hurmat qilishardi, u qanday ish bilan shug’ullanmasin, o’rtoqlari
orasida yetakchi edi. Misgarlik hunaridan so’ng u sargardonlikka ketdi, keyin esa
yo’llarda   o’g’irlik   va   talonchilik   qilishni   boshladi.   Keyin   sarhang   bo’lib,   o’ziga
otryad   topib,   bora-bora   amirlik   darajasiga   yetdi.   Avval   Solihning   o’g’li   Nasrdan
oldi.   Basrada   sarhanglik   lavozimini   egallab,   Seyistonda   amirlikni   oldi.   Seyiston
o’ziniki   bo’lgach,   yana   joyida   tinchlanmadi:   “Tinchlansam,   qo’limni   bo’sh
qo’ymaydilar”   der   edi   u.   Basraga   borib,   Basrani   qo’lga   kiritdi.   U   yerdan   om
Panjvay va Teginobodga ketdi  
rootbil bilan jangda qatnashib, harbiy hiyla ishlatib,
rootbilni   o’ldirdi   va   Panjwai   Ruhadni   oldi.   U   yerdan   G’aznaga   yo’l   oldi,
Zobulistonni egalladi   va Shahristonni vayron qildi  
U Gardizga keldi, Gardiz amiri
bo lgan   Xoqon   o g li   Muhammadning   o g li   Abu   Mansur   Afloq   bilan   urushib,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ko p   qotilliklar   sodir   etgan,   toki   odamlar   aralashib   qolgan.   Abu   Mansur   garovga
ʻ
berib, Seyistonga har yili o’n ming dirham o’lpon jo’natishni o’z zimmasiga oldi.
U yerdan orqaga burilib, Balxga yo’l oldi. 256-yilda Bomiyonni egalladi   va Balx
Naushadni   vayron   qildi   Va   Abbos   o’g’li   Dovud,   Hoshim   o’g’li,   Baynjur   o’g’li
qurgan binolarni vayron qildi. U yerdan qaytib, Kobulga yo’l oldi, Piruzni mag’lub
etib   Kobulni   oldi. 2
  Basraga   borib,   Basra   aholisiga   soliq   slogan.Ammo   U   Basra
aholisidan   g’azablandi,   chunki   ular   u   ustidan   g’alaba   qozonishdi.   U   yerdan
2
  Piruz (Firuz), al-Husayn ibnning mijozi. Abdulloh al-Anbariy asli  zodagon  forslardan.  U Hajjoj bilan jang qildi,
favqulodda jasorat ko‘rsatdi, bu kurash epizodlari “Ta’rih-i Siston”da (61-bet; 393, 58-band) berilgan
20 Seyistonga   qaytib   keldi.   257-yilda   Yoqub   Hirot   va   Karruhga   boradi   xorijiy
Abdarrahmonni   qamal   qildi.   Abdarrahmon   o’sha   qamalda   mag’lubiyatga
uchragach, Muhsin o’g’li Mahdiy, Navla o’g’li Muhammad, Mujib o’g’li Ahmad,
Mujib o’g’li Tohir kabi bir qancha boshliqlar bilan rahm so’rash uchun chiqdi. U
yerdan Pushengga borib, u yerda Husayn o’g’li Tohir o’g’li Tohirni tutib, yana u
yerdan Seyistonga qaytib keldi. Abdulloh, Solih Sag’zi o’g’li va uning ikki ukasi
Fazl   Laysning   o’g’li   Yoqub   bilan   janjal   bo’ldi.   Abdulloh   Yoqubni   qilich   bilan
urib,   yarador   qildi.   Shu   sababdan   uch   aka-uka   ham   Seyistonni   tark   etib,   Tohir
o’g’li Muhammaddan  panoh so’rab Nishopurga kelishdi. Yoqub xat yozib, ularni
ekstraditsiya   qilishni   talab   qildi,   [lekin]   Tohirning   o’g’li   Muhammad   buni
bajarmadi. Yoqubning o’zi ular uchun Xurosonga kelib, Tohir o’g’li Muhammadga
elchi   yubordi.   Yoqubning   elchisi   paydo   bo’lib,   ekstraditsiya   qilishni   talab   qila
boshlaganida,   Muhammadning   hojisi:   “Qabul   yo’q,   chunki   amir   uxlab   yotibdi”,
dedi. Yoqub akalari bilan Gurganjga jo’nab Nishopur va Abdulloh Sakziyga hujum
qildi.   Yoqub   Nishopurdan   uch   yurish   yo’lida   Farhadonga   yetib   borgach,   Ahmad
o’g’li   Ibrohimdan   boshqa   hamma   sarxonlar   va   Muhammadning   jiyanlari   unga
ta’zim   qilishdi.   Yoqub   ular   bilan   Nishopurga   yetib   bordi   va   Tohir   o’g’li
Muhammad Yoqub huzuriga Solih Marveziy o’g’li Ibrohimni elchi  qilib yuborib:
“Agar   mo’minlar   hukmdorining   buyrug’i   bilan   kelgan   bo’lsang,   nizomni   taqdim
et. xalifaning farmoni bo’ldiki, viloyatni senga o’tkazaman, bo’lmasa, ketgin”.
Yoqub   namozxon   gilam   ostidan   qilich   chiqarib,   dedi:   “Mana   mening   nizom   va
bayrog’im”.   Yoqub   Nishopurga   yetib   kelib,   Shodyaxgajoylashdi .
Muhammadni
ushladi,   oldiga   olib   keldi,   qattiq   tanbeh   berdi   va   barcha   xazinalarini   tortib   oldi.
Muhammadning qo’lga olinishi 259-yil shavvol oyining ikkinchi kuni sodir bo’ldi.
Tohiriylar   mulkini   olib,   Seyistonga   qaytib   keldi.   Tohirning   o g li   Muhammadʻ ʻ
yetmish   kishi   bilan   ushlandi.   Muhammad   xalifa   Muvaffaq   davrigacha   asirlikda
qoldi   Dayr   al-Aqulda   Yoqubni   yenga   olmadi   ikki   yuz   oltmish   uchinchi   yilning
rajab   oyida   Muhammad   ozodlikka   erishdi.   Keyin   Yoqub   Forsga   qarab   yo’l   oldi,
Fors   va   Ahvozni   egalladi  
va   Bag’dodga   yurish   qildi.   U   Bag’dodga   borib,
Mo’tamidni xalifalikdan chetlatib, Muvaffakni qamoqqa tashlamoqchi edi. Ammo
21 bu   haqda   Muvaffak   Ya’qub   Muvaffakga   yashirincha   xat   yozadi,   Muvaffak   esa
o’sha  maktublarni Mo’tamidga topshirdi, to Ya’qub Bag’dod yaqinidagi Dayr  ul-
Akulga,   Furot   daryosining   bir   kanaliga   yetib,   u   yerda   qo’shin   joylashtirdi.
Muvaffak   Dajla   suvini   uning   ustiga   ochishni   buyurdi   va   Ya’qub   lashkarining
ko’pchiligi  halok bo’ldi. U muvaffaqiyatsizlikka uchradi va orqaga qaytdi. Uning
kasali  uni sharmandalikdan asrab qoldi, Jundishopurga yetganda  
diareyadan vafot
etgan. U hech qachon dushmanlardan mag’lubiyatga uchramagan va unga nisbatan
hech   kimning   hiylasi   o’tmagan   edi.   Uning   vafoti   ikki   yuz   oltmish   beshinchi   yil
shavvol oyining o’n to’rtinchi kuni, shanba kuni sodir bo’ldi.
  Keyin   Mo’tamid   va   Muvaffaq   Xuroson,   Siston   va   Forsni   Lays   o’g’li   Amrga
berdilar, Jundishopurlik Amr Forsga va u yerdan Hirotga ketdilar. Lays o’g’li Amr,
eng   yaxshi   va   mukammal   tarzda   Xuroson   boshqaruvini   o’z   qo’liga   oldi   va   hech
kim   ilgari   bunday   yo’lni   o’z   zimmasiga   olmaganidek,   qoida   bo’yicha   saroy
qatag’onini   amalga   oshirdi.   Va   ular   aytadilarki,   Lays   o’g’li   Amrning   to’rtta
xazinasi   bor   edi:   bitta   qurol   xazinasi   va   uchta   pul   xazinasi   doimo   u   bilan   birga
bo’lgan.  Bir
— diniy   sadaqa,   yillik   so’rov   va   shunga   o’xshashlardan   [yig’ilgan]   pul   xazinasi,
armiya   uchun   maosh   sifatida   sarflangan;   ikkinchisi,   g alla   ekinlari   va   yer-ʻ
mulklardan yig ilgan va [hovli], oshxona va shunga o xshash narsalarga sarflangan	
ʻ ʻ
o z pullari xazinasi; uchinchisi, tasodifan va dushmanlar tomoniga suyangan saroy	
ʻ
amaldorlarining   qimmatbaho   buyumlarini   tortib   olishdan   daromad   olganlar
xazinasi.   U   saroy   amaldorlari,   xabarchilar,   elchilar   va   shunga   o’xshashlarga
mukofot   sifatida   sarflangan.   Amr,   Laysning   o’g’li,   saroy   zodagonlari   va
qo’shinlari ishlarida juda tirishqoq edi va har uch oyda ularni mukofotlashga qaror
qildi.   U   nihoyatda   ehtiyotkor   edi   va   qimmatbaho   narsalarni   olib   qo’yganida,
birovning   mulkini   tortib   olgani   uchun   kechirim   so’radi.   Aytishlaricha,   bir   kuni
Amr   huzuriga   Basharning   o’g’li   Muhammad   keldi.  
Mukofotlar   xazinasida   pul
qolmadi, saroy zodagonlariga mukofot berish muddati yaqinlashib qoldi va Amrga
pul   kerak   edi.   Amr   Basharning   o’g’li   Muhammadga   yuzlanib,   uni   ta’na   qila
boshladi   va   dedi:   "Mening   o’rnimda   nima   qilishingni   bilasanmi?   Sen   falon
22 qilarding”,   deb   har   xil   gaplarni   gapirardi.   Muhammad   Amrning   maqsadini
tushundi va dedi:
“Olloh   amirga   yordam   bersin!   Mening   barcha   boyligim,   xoh   u   yaxshi   otlar,   xoh
qullar, xoh u soqov mollar  bo’lsin, – mening ellikdan ortiq badra direm  bor – bu
boylikni vositachisiz mendan olib, meni bu jazo va tahdidlardan xalos qilgin. Amr:
«Men   bundan   aqlli   odamni   ko’rmaganman»,   dedi   va   Muhammadga:   «Bor,   bu
mulkni   xazinaga   topshir,   senga   hech   qanday   taqiq   yo’q»,   dedi.   Bashar   o’g’li
Muhammad esa bu mulkni xazinaga topshirdi, o’zini ko’p balolardan omonat qildi
va   do’stlarining   minnatdorchiligini   ta’minladi.   Yil   oxiri   kelganda   Amr   bu   odatga
amal qildi: ikkita nog’ora bor edi, biri “muborak”, ikkinchisi esa “muborak” edi.
— "maymun".   Mukofot   kuni   kelganini   butun   qo’shin   bilishi   uchun   ikkala
nog’orani   ham   urishni   buyurdi.   Keyin   Ariz   o’tirdiHamdon   o’g’li   Sahl   va   uning
oldiga   bir   dasta   diram   to’kdi,   yordamchisi   oldiga   daftar   tutdi.   Birinchi   ism
Laysning o’g’li Amr edi. Lays o’g’li Amr oldinga chiqdi, ariz unga qaradi, hamma
narsani:   kiyimini,  otini   va  qurolini  tekshirib  ko’rdi, narsalarini   yaxshilab  ko’zdan
kechirdi, maqtab, ma’qulladi. Keyin u uch yuz direm tortdi, mushukchaga quydi  
va
unga berdi. Amr uni olib, etigining tepasiga qo’ydi va: "Allohga hamdlar bo’lsinki,
Alloh   taolo   meni   mo’minlar   hukmdoriga   itoat   qilish   bilan   ajralib   turdi   va   uni
yordam   bilan   ulug’ladi",   dedi   va   orqaga   qaytdi.   Keyin   u   baland   joyga   ko’tarilib,
o’tirdi va arizga qaradi, xuddi shu tarzda butun qo’shinni, har birini yakka tartibda
surishtirdi,   hamma   narsani   sinchkovlik   bilan   ko’zdan   kechirdi:   ot,   egar,
chavandozning jabduqlari  va jihozlari. piyoda askar  va har  bir ish haqini  odamga
mutanosib   ravishda   berdi.   Amr   har   doim   har   bir   maosh,   sarhang   va   mikhtorda
xabarchilarga   ega   bo’lib,   ularning   hayot   sharoitlaridan   xabardor   bo’lib   turardi.   U
juda   aqlli,   mohir,   yorug’   aql   egasi   edi.   Uning   qudratini   yo’qotishining   sababi
quyidagicha.   U   yuborganida   Rafining   boshi  
Mu’tazidga   ikki   yuz   sakson   ikkinchi
yili /118-yilda u xalifaga Moverannahr uchun nizom yuborishni so’radi, bu odatga
ko’ra,   Abdullohning   o’g’li   Tohir   uchun   mo’ljallangan   edi.   So’ng   Mo’’tazid
Mug’alafirning   o’g’li   Amr   Ja’farga   hojib   yubordi.   Ja’farning   hadyalar   ro’yxatini
Amr yetkazdi. Lays o’g’li Amr o’sha ro’yxatni o’qiganida, barcha sovg’alar ichida
23 unga   eng   ko’p   Moverannahr   mukofoti   yoqdi.   Ja’far   Muktafi   Ali   huzurlariga
borgach  
xalifa   Mo’’tazidning   o’g’li,   Sulaymon   o’g’li   Ubaydallohga,   va   Badr   al-
Kabiru  
va   o tirdi.   Va   ular   Reyda   edilar.   Ular   darrov   Moverannahrga   maqtovʻ
yorlig’i   yozib,   Abu   Sajning   g’ulomi   bo’lgan   Nasr   Muxtariy   hamrohligida   unga
jo’natdilar. Ja’far esa maqtov yorlig’i va bayrog’i bilan Amrning huzuriga bordilar.
Sovg’alar   orasida   ettita   libos   va   bitta   kesilgan   bizna   bor   edi.   marvaridlar   bilan
tikilgan   va   qimmatbaho   toshlar   bilan   qadalgan   mato,   yahontlar   va   qimmatbaho
toshlar bilan bezatilgan toj; o’n bitta ot, ulardan o’ntasi zarhal egar va ot kiyimli,
biri oltin egar, jilovli va yakhontlar va ot liboslari bilan marvaridlar. Egar va egar
kishanining hammasi ham marvaridlar bilan bezatilgan, otning to rt oyog iga oltin	
ʻ ʻ
taqa   kiygan;   va   ko’proq   ko’p   sandiqlar.   Keyin   bu   sovg’alarning   hammasi   Ja’far
Amrga hadya qilindi va sandiqlar Amrning saroyiga yig’ilib qo’yildi. Ja’far o’sha
choponlarni   birin-ketin   Amrga   kiydi.   Birini   kiyib,   Amr   ikki   rakat   namoz   o’qib,
shukr   qildilar.   Keyin   Ja’far   unga   Moverannahrning   nizomini   qo’ydi.   Amr:   «Bu
haqda   nima   qilaman?   Axir,   bu   egalikdan   tortib   bo’lmaydi.   Ahmad   o’g’li
Ismoilning qo’llarif aqat mingta silagan qilich yordamida».
“Sen   shuni   xohlading,   –   javob   qildi   Ja’far,   –   endi   o’zing   yaxshi   bilasan.   Amr
maqtov   maktubini   olib,   o’pib,   peshonasiga   qo’yib,   oldiga   qo’ydi.   Ja’far   ketdi.
Keyin Lays o’g’li Amr ilg’or polkga Bashar o’g’li Muhammad, Sharvin o’g’li Ali
va Uzun Ahmadni yubordi.   Ahmad o’g’li Ismoilga. Ahmad o’g’li Ismoil Zemmga
ketayotganda daryodan o’tib, ularning oldiga borib, jangga qo’shildi. Lenki Ahmad
Ahmadning   o’g’li   Ismoil   shafqatiga   taslim   bo’ldi,   Bashar   o’g’li   Muhammad
qochib ketdi, qo’shin uni izlashga ketdi va bu mag’lubiyatda yetti ming kishi bilan
halok   bo’ldi,   Ali   Sharvinning   o’g’li   qo’lga   olindi.   Ikki   yuz   sakson   oltinchi   yil
shavvol oyining o’n sakkizinchi kuni dushanba edi.
  Sharvin   o g li   Ali   asirga   olinganda,   Ahmad   cho qqi   uni   o ldirmaslikni   so rab,	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o limgacha Buxoro zindonida saqlaydi. Ahmad o’g’li Ismoil Buxoroga jo’nadi va	
ʻ
Siston qo’shini mag’lub bo’lib, Amrga qaytib, Nishopurga keldi. Uni ko’rgan Amr
vahimaga   tushdi   va   juda   xafa   bo’ldi.   Ular:   “Ey   amir,   bundan   ham   zo’r   taom
tayyorlandi. biz hozirgacha faqat bitta piyola yedik, shuning uchun siz aytasiz: kim
24 jangchi   bo’lsa,   qolganini   borib   ye!   Amr   oyat.   So’ngra   Lays   o’g’li   Amr   qo’shin
tuzib,   qurol-yarog’   tarqatib,   ko’plab   texnika   bilan   Nishopurdan   Moverannahrga
yo’l   oldi.   Balxga   yetib   kelib,   Ahmad   o’g’li   Ismoil   bilan   uchrashdi.   Ular   jang
qildilar   va   ko’p   vaqt   o’tmay,   Lays   o’g’li   Amr   mag’lub   bo’ldi   va   Amr   qo’shini
qochib   ketdi.   Lays   o g li   Amrning   parvozi   chog ida,   asirga   olinib,   Ahmad   o’g’liʻ ʻ ʻ
Ismoilning   huzuriga   olib   kelindi.   Amrning   bu   mag’lubiyati   287-yilning   rabiul-
avval   oyining   seshanba   kuni   sodir   bo’ldi.   Ismoil   uni   darrov   Samarqandga
jo’natadi.   [Bu   haqda]   xabar   Mo’’tazidga   yetib   borgach,   u   juda   xursand   bo’lib,
Fatoh   o’g’li   Abdullohni   Xurosonga   jo’natdi.   288-yilda   Samarqanddagi   Ismoilaga
Xuroson   uchun   maqtov   yorlig’i,   bayroq,   toj   va   ko’plab   liboslar   yuboradi.   U
Ashnasni   ham   yubordi   288-yilda   Samarqandga   Ismoilaga   bayroq,   toj   va   ko’p
chopon   yuboradi.   U   Ashnasni   ham   yubordi   288-yilda   Samarqandga   Ismoilaga
bayroq, toj va ko’p chopon yuboradi. U Ashnasni ham yubordi  
Toki Ismoil Amrni
u bilan birga yuborsin. Amrni Bag’dodga kuzatib qo’yib, Mo’’tazodning huzurida
turganlarida,   Mo’tazod:   “Allohga   hamdlar   bo’lsinki,   sizlar   yomonlik   jazosini
oldilar   va   qalblar   amallar   bilan   tinchlandi.   sizniki.   Va   uni   o’limgacha   qamoqda
saqlashni buyurdi. Amr ikki yuz sakson to’qqizinchi yili vafot etdi.
2.2. Somoniylar
Somoniylar   xonadoni   hokimiyatining   boshlanishi   Xamitanning   o’g’li   Saman-
Xudat   deb   atalgan   edi.   U   ruhoniy   bo lib,   zardushtiylik   e tiqodiga   e tiqod   qilgan.	
ʻ ʼ ʼ
Nasabnomasi:   Saman-Xudat,   Xamitan   o g li,   Nush   o g li,   Tamgasp   o g li,   Shoul	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o g li, Bahrom Chubin o g li, Bahrom  o g li, Kuzek o g li, Anfian o g li, Kardor	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o g li, Dirkar o’g’li, Jom o’g’li, Chor o’g’li, Bestor o’g’li, Hadad o’g’li, Renjaxon
ʻ ʻ
o’g’li,   Fir   o’g’li,   Feraul   o’g’li,   Som   o’g’li,   Baxrom   o’g’li,   Shasp   o’g’li,   Kuzek
o’g’li   Jerdod,   Sefrasp   o’g’li,   Kergin   o’g’li,   Milad   o’g’li,   Milad   o’g’li     Meres,
Merzvan   o’g’li,   Mihran   o’g’li,   Fadan   o’g’li,   Keshrad   o’g’li,   Sadsad   o’g’li,
Beshdod   o’g’li,   Ixshin   o’g’li,   Fervin   o’g’li,   Vemam   o’g’li,   Arsatin   o’g’li,   Doser
Manuchihr o’g’li, Kuzek o’g’li , Irej o’g’li, Afridun o’g’li; Asqad o’g’li, Xushenga
o’g’li,   Fervak   o’g’li,   Menishi   o’g’li,   er   yuzidagi   birinchi   shoh   Gayumars   o’g’li.
Muhammad al-Amin Bag’dodda xalifa, Ma’mun Marvda bo’lgan davrda Xuroson
25 unga   berilgan   edi.   Bu   somon-xudot   Ma mun   huzuriga   kelib,   uning   qo li   bilanʼ ʻ
musulmon   bo ldi.   Uning   Asad   ismli   o’g’li   bor   edi,   Ma’mun   Asadni   juda   yaxshi	
ʻ
ko’rardi. Uning to’rt o’g’li bor edi: Nuh, Ahmad, Yahyo va Ilyos. Ma’mun [ham]
ularni   yaxshi   ko’rardi   va   u   zotga   yaqin   edilar,   chunki   ular   asl   zotlardan   edilar.
Ma mun Bag dodga borib, xalifa bo lib o tirgach, Xurosonni Ibod o g li Gassonga	
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
berib,   o z   qaramog iga   topshirdi.	
ʻ ʻ   Ustrushon   Asad   o’g’li   Yahyoga,   Hirot   Asad
o’g’li Ilyosga.
Tohir Xurosonda Hasan o’rniga kelganida, ularni o’sha hokimliklarda saqlab qoldi.
Barcha o’g’illardan Ahmad eng qobiliyatlisi edi. U vafot etgach, ikki o’g’il qoldi:
Nasr   va   Ismoil.   Tohiriylar   davrida   ular   Samarqand   va   Buxoroni,   Nasr
Samarqandni,   Ismoil   esa   Buxoroni   egallab   turganlar.   Tuhmatchilar   ularni   bir-
birlariga   qarama-qarshi   qo’yib,   begonalashtirmaguncha,   ular   bir-birlari   bilan
yaxshi   edilar.   Ular   begonalashuvning   kuchayib,   moddiy   shaklga   ega   bo’lishiga
hissa   qo’shdilar,   shuning   uchun   ularning   ishlari   urushga   olib   keldi.   Ular
qo’shinlarga boshchilik qilib, 275-yilda bir-birlari bilan jang qilishdi. Ismoil Nasr
ustidan   g’alaba   qozondi.   Nasrni   qo’lga   olib,   Ismoilning   huzuriga   olib   kelishdi.
Ismoil alayhissalomning nigohi unga tushgach, otdan tushib, yoniga borib, qo’lini
o’pib,   kechirim   so’radi.   Chiroyli   tarzda,   mulozimlari   va   xizmatkorlari   bilan   uni
Samarqandga qaytarib yubordi. Shunda Ismoil Nasrni butun Movaronaxrga hokim
qilib   qo’ydi   va   ishlar   yaxshi   bo’ldi.   Lays   o’g’li   Amr   Mo’’tazid   Moverannahrdan
so’rab   roziligini   olgach,   Ismoilning   huzuriga   boradi.   Ismoil   lashkarga   boshchilik
qilib,   Amrning   huzurlariga   kelib,   uning   haqini   qaytardi   va   Amrni   Bag’dodga
jo’natdi. 3
Ismoil somoniy
Xuroson hukmdori hokimiyati Ismoilga o’tib, Mo’’taziddan nizom va bayroq yetib
kelgach, Ahmad o’g’li Ismoil Horun o’g’li Muhammadni yubordi. shunday qilib, u
Gurganj   va   Tabaristonni   egallaydi.   Zayd   o’g’li   Muhammadni   tutdi,   va   Ismoilga
yubordilar.   Ismoil   Gurgon   va   Tabaristonni   Horun   o’g’li   Muhammadga   berdi.
3
 Nasr b. Solih - boshqa manbalarda: Solih b. Nasr. Solih b. Nasr va uning Ya'qub b. Laysom qarang: Ta'rih-i Siston.
S. 39 va boshqalar; Bartold. Safforiylar tarixi haqida. S. 342 va boshqalar
26 Oradan qisqa vaqt o’tgach, Horunning o’g’li Muhammad isyon ko’tardi va Ismoil
u bilan muomala qilishga qaror qildi va Rayga ko’chib o’tdi.
  Horun   o’g’li   Muhammad   ikki   o’g’li   bilan   asirga   olingan.   Bu   g’alaba   ikki   yuz
sakson   to’qqizinchi   yili   rajab   oyining   o’n   yettinchi   kuni   bo’ldi.   Ismoil   ortiga
qaytib, Nishopurga keldi va Sahl o’g’li Ahmadni o’sh hududda qoldirdi. Bu vaqtda
Mo’’tazid   vafot   etdi   va   Muktafiy   xalifa   bo’lib   o’tirdi.   Xuroson   Ismoilga,   undan
keyin  o’g’li   Ahmadga   maqtov  maktubi   yo’lladi   U  Xurosonga   maqtov   yorlig’i   va
bayroqni   Abdassamad   o’g’li   Muhammad   hamrohligida   Qazvinning   Ray   shahriga
maqtov   yorlig’i   yubordi.   Zengan   uni   Xuroson   mulkiga   qo’shib   qo’ydi.
Abdassamadning   o’g’li   Muhammad   Nishopurga   yetib   kelganida,   Ismoil   uni
hurmat   qilib,   uch   yuz   ming   direm   bilan   mukofotlab,   ko’plab   sovg’alar   bilan
qaytarib yubordi. Keyin Ismoil Ray ustidan hukmron hokimiyatni Ishoq o’g’li Abu
Solih Mansurga topshirdi., Mansur esa Sahl o g li Ahmadga sarhanglik lavoziminiʻ ʻ
berib,   uni   qo riqchi   boshlig i   etib   tayinladi   va   Mansurning   boshi   og rimasligi	
ʻ ʻ ʻ
uchun   butun   qo shinni   o z   zimmasiga   olishni   buyurdi.   Ismoil   Gurganni   o g li	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ahmadga, Tabaristonni Muhammadning o g li Abu-l-Abbos Abdullohga berdi.	
ʻ ʻ   va
o’g’liga hamma ishda  Abdulloh bilan  yarashishni  va  hech narsada unga  qarshilik
qilmaslikni   buyurdi.   Keyin   Ibn   Jaston   bilan   urushmagani   uchun   o’g’lini
Gurgandan   chetga   qo’ydi.   Ibn   Jaston   Nuh   o’g’lidan   mag’lub   bo’ldi .
  Katta   Pars
o’g’li   Ahmadga   berdi.   Ahmad   o’g’li   Ismoil   ikki   yuz   to’qson   beshinchi   yil   safar
oyining o’n to’rtinchi kuni chorshanbaga o’tar kechasi vafot etdi. Unga "Marhum"
faxriy unvoni berildi. 4
Ismoil   vafot   etgach,   uning   o’g’li   Ahmad   otasining   tayinlashi   bilan   Xuroson
taxtining vorisi bo’lib qoldi. Tohir Buxoroga kelgach, Ismoilning o’g’li Ahmad uni
yaxshi   joylashtirdi,   yaxshilik   qildi,   Shuningdek,   u   Xurosondagi   hukmron
hokimiyatni   Ismoilning   o’g’li   Ahmad   uchun   saqlab   qoldi.   Ahmad   Buxorodagi
ishni tugatib, Rayga borib, o’sha mulkni o’z qo’liga olib, u yerda ishlarni tartibga
solmoqchi bo’ldi. 
Aytishlaricha,   Ismoilning   o’g’li   Ahmad   ovni   ishtiyoq   bilan   yaxshi   ko’rardi.   Bir
4
  Abu-l-Abbos   Ahmad   b.   Hamaviya   -   335/946   yilda   vazir   Nuh   Abu-l-Fazl   Muhammad   qurboni   bo'lgan   harbiy
partiya rahbari (Bartold. Turkiston. B. 307)
27 kuni   u   Karorga   bordi   ovlamoq.   Buxoro   bilan   gaplashib,   harbiy   qarorgohni   yoqib
yuborishni   buyurdi.   Yo’lda   Tabariston   hukmdori   Abu-l-Abbos   Suluqdan   maktub
keldiki,   Husayn,   Ali   o’g’li,   Amr   o’g’li,   Husayn   o’g’li,   Ali   o’g’li,   Abu   Tolib
o’g’li.   ,   Husayn   Utrush   deb   atalgan   barchalaridan   Alloh   rozi   bo lsin,   isyonʻ
ko tardi.   Ismoil   o’g’li   Ahmad   maktubni   o’qib,   sarosimaga   tushib,   juda   g’amgin	
ʻ
bo’ldi.   So’ng   boshini   osmonga   ko’tarib:   “Ey   Rabbim,   agar   sening   hukming   va
samoviy inoyating shunday bo’lsaki, bu saltanat  meni tark etsa, jonimni ol”, dedi
va   u   yerdan   harbiy   lagerga   keldi.   ,   qaysi   yondirilgan.   Bu   yomon   belgi   edi.   Har
kecha   Ismoil   o’g’li   Ahmadning   eshigi   oldida   bir   sher   bor   edi,   hech   kim   o’tishga
jur’at   etmasin.   O’sha   kechada   sher   keltirilmadi,   Ahmadning   hamrohlarining
odamlari   ham   eshik   yonida   uxlamadilar.   Uning   bir   qancha   g’ulomlari   kirib,
tomog’ini kesdilar. Bu voqea uch yuz birinchi yil Jumada-l-axira oyining yigirma
birinchi   kuni   payshanba   kuni   sodir   bo’ldi.   Uning   jasadi   u   yerdan   Buxoroga   olib
ketilgan va dafn etilgan. Ular odamlarni o’sha arvohlarning orqasidan yuborishdi.
Ulardan ba’zilari qo’lga olinib o’ldirilgan. 5
NASR, AHMADNING O’G’LI
So’ngra   Ahmad   o’g’li   Nasr   muborak   uch   yuz   birinchi   yil   Jumada   Ahira   oyining
yigirma birinchi kunida Xuroson viloyati ustidan hukmronlik qilib o’tirdi. U sakkiz
yoshda edi O’ttiz yilu uch oy Xuroson amiri bo’ldi. Amir Ahmad jonidan mahrum
bo’lgach,   shayxlar   va   qo’shin   Buxoroda   to’planib,   uning   o’g’li   Ahmad   o’g’li
Nasrni   saylashga   bir   ovozdan   kelishib   oldilar.   U   vafot   etgach,   uning   qoshida
ishlarni   tuzatuvchi   maslahatchi   va   dabirlardan   hech   kim   qolmadi   va   qo’shini
parchalanib ketdi
NASR O’G’LI MUHAMMAD
Ulug’vor   amir   uch   yuz   o’ttiz   birinchi   yilning   sha’bon   oyida   Xuroson   viloyatiga
hokimlik   qilib   o’tirdi.   U   o’n   ikki   yilu   uch   oy   podshohlik   qildi   va   uch   yuz   qirq
uchinchi yilning rabiul-axir oyida vafot etdi. U hokimlikka o tirgach, boshqaruvchi	
ʻ
lavozimini   Ahmad   al-Hakimning   o g li   Abu-l-Fazl   Muhammadga   topshirdi.,   u	
ʻ ʻ
5
  Abu-l-Abbos al-Ma'mun - 399/1009 - 407 - 403/1017 yillarda Xorazm hukmdori (Bosvort. Muslim Dynasties. B.
152)
28 Buyuk   Hakim   deb   atalardi.   Saroy   a’zolariga   (Abu   Muhammad   Nuh)   maoshni
qo’lda   taqsimladilar.   Abu-l-Fazl   (Muhammad)   yaxshi   qoidalar   va   odatlarni
o’rnatgan.   Abu-l-Abbos   Ahmad   Hamaviya   o’g’li  
u   shonli   amirdan   qo’rqardi,
chunki   baxtiyor   amir   hayot   chog’ida   Nasrning   o’g’li   Ismoilni   taxtga   vorisi   qilib
qo’ydi,   Hamaviyya   o’g’li   Ahmad   esa   uning   yonida   vaqtinchalik   hukmdor   edi. 6
  .
Dushmanlar Nasr o’g’illari Ismoil bilan Nuh o’rtalariga nifoq soldilar. Ismoil Nuh
alayhissalomdan   oldin   vafot   etdi   va   bu   g’azab   Ulug’   zotning   qalbida   qoldi.
Hamoviya   o’g’li   Ahmad   qo’rqib   ketdi   va   Baxtli   amir   unga:   “Agar   menga   biror
narsa   bo’lsa,   Nuh   sen   bilan   til   topishmaydi”,   dedi.   Shonli   amir   hukmronlikka
o’tirgach,   Hamaviya   o’g’li   Ahmad   Jayhunni   kechib,   Amuiyga   kelib   yashirinibdi.
Bir yildan so’ng hisob-kitob qilishdi – Hakim saroy a’yonlariga oltmish toq marta
ming ming diram   berdi,  lekin hech  kim  qanoat  qilmadi  va  xazinalar   bo’sh  bo’lib
chiqdi; arboblar shikoyat qildilar.
Hakimning ojizligi, zaif tushunchasi oshkor bo’ldi. Uch yuz o’ttiz birinchi yilning
Zulhijja   oyida   Nasa   tumanida   zilzila   bo’lib,   ko’plab   qishloqlar   vayron   bo’ldi.
Vayronalar ostida besh mingdan ortiq odam halok bo’ldi. Shonli Amirga   Tagi al-
Madjetning o’g’li Muhammadning taqiqlangan nutqlari haqida gapirib berdi. Amir
uni va o’g’lini o’ldirishni buyurdi. Amir Nuh uch yuz o’ttiz uchinchi yili Marvga
kelganida,   Hamaviyya   o’g’li   Ahmadga   [bu   haqda]   xabar   berilmadi.   U   bexosdan
uydan   chiqib   ketdi,   uni   ushlab,   Nuhning   yuziga   olib   kelishdi.   Nuh   uni   ko’rib,
undan voz kechmadi, faqat yaxshi so’zlarni aytdi, yaxshi umidlar qildi, sog’lig’ini
so’radi va unga oylik nafaqa tayinlashni buyurdi, chunki u amaliy odam edi. Keyin
marvlik amir Ahmad 333-yilning rajab oyida Nishopurga borib, ellik kun yashadi.
U zotning  huzuriga bir  olomon  raiyat   kelib, Abu  Ali  (Ahmad)ning yomonligidan
va hokimlarining zulmidan shikoyat qildilar. Shuning uchun ulug’vor amir uni o’z
lavozimidan   ozod   qildi.   Bir   necha   yildan   so’ng   amir   kasalikka   chalinadi   va   uch
yuz qirq uchinchi yilning rabiul-axir oyida o’sha kasallikdan vafot etdi.
Nasr o’g’li Nuhning to’rt o’g’li bor edi: Abdulmalik, Ahmad, Nasr va Abdulaziz. 83
.
Ularga birin-ketin  bay’at  qilishlarini  buyurdi. Eng kattasi  Abdulmalik  bo’lib,  uch
6
  Abu   Muhammad   Nuh   b.  Nasr   -   Somoniylar,   331/943   yilda   taxtga   o'tirgan,   343/954   yilgacha   hukmronlik  qilgan
(Bosvort. Muslim Dynasties, 145-bet
29 yuz qirq uchinchi yilning rabi’ul-axira oyida hukmronlikka o’tirdi va Uzayr o’g’li
Abu   Mansur   Muhammadni   vazir   qilib   tayinladi.   Bu   to’rt   aka   uka   sulola
boshqaruvidagi so’nggi hukmdorlar hisoblanishadi.
G’aznaviylar sulolasi
Bu   davlatning   qamal   toshini   Alptakin   qo’ydi.   Sabuqtakin   davrida   g’aznalilar
quyoshi   chiqqan   bo`lsa,   Mahmud   G’aznaviy   podsholigi   yillarida   eng   porloq   va
qudratli kunlarni o’z boshidan kechidi.X asrga kelib G’azna shaxrining mavq е i har
tomonlama ortdi va turkiy sarkardalarning diqqatini o`ziga torta boshladi. G’azna
mamuriy-siyosiy   jihatdan   somoniylarga   qaram   edi.   Biroq   G’azna   hukmdorlari
aloxida mustaqil davlat bo`lib ajralib chiqish ishtiyoqi bilan yashaganlar. Bu ishga
birinchi   marta   astoydil   kirishgan   shaxs   somoniylar   lashkarboshisi   turk
g’ulomlaridan bo`lgan Alptakindir. U 962 yilda mahalliy hokimni ag’darib tashlab
G’az-nada o`z hukmronligini o’rnatdi. G’aznada, hokimiyatni qo’lga olib mustaqil
davlat barpo etishga ikkinchi marta urinish 977 yilda g`oyatda qobiliyatli va idrokli
xukmdor   Sabuqtakin   tomonidan   amalga   oshirildi.   Sabuqtakin   Alptakinning
g’ulomi   bo’lib,   uni   Alptakin   Nishopur   shaxrida   qul   bozoridan   sotib   olganligi
ta’kidlanadi.
Mahmud  G’aznaviy va  uning  o’g’li  Masud   d е vonxonasida  xizmat   qilgan  tarixchi
olim   Abul   Fazl   Bayhaqiy   «Masud   tarixi»   kitobida   qiziq   bir   voq е ani   k е ltiradi.
Uning yozishicha, bu xikoyani hijriy 450 (milodiy 1057) yilning yoz faslida unga
alloma Abul Muzaffar Alani aytib bergan. Bu hikoyatga ko`ra, amir Voziy uning
bobosiga xiroj solig’ini kamaytirib, imtiyoz bergan ekan. Bobosi amir Sabuqtakin
boshchiligidagi   ko’shinda   xizmat   qilar   ekan.   Bobosi   amir   Sabuqtakinni   ist е ’dodli
sarkarda, somoniylarga Hindistonni zabt etib bergan fotih, oqko’ngil va odil inson
d е b   ta’riflaydi.   Abul   Muzaffar   bobosinyng   bunday   hikoyasini   k е ltiradi:   «Hirotda
janglarni   tugallab,   Nishopurga   yo`l   olganimizda   oda’tga   ko`ra   har   kuni
somoniylarning   va   xurosonliklarning   amirlari   namozdan   so`ng   adolatli
(amirsipohsolor) Sabuqtakin saropardasi (chodiri) yaqiniga k е lib, uning tashqariga
chiqishini   otda   utirgancha   kutib   turishardi.   Amir   Sabuq takin   chodiridan   chiqishi
bilan   (uning   hurmatiga)   barchamiz   otdan   tushardik   va   u   o`z   otiga   minganidan
30 so`nggina   biz   ham   yana   otlanar   edik.   So`ng   yana   yo`limizda   davom   etar   edik
Xokistar   d е gan   joyga   е tganimizda   amir   Sa buqtakin   to’xtam   qilib,   arzgo’ylarni
qabul   qildi   va   kambagallarga   sovg’alar   ulashdi.   Shom   nomozidan   so`ng   amir   va
hamroxlari   yana   yo`lga   otlandik.   Qirli,   adirli   bir   joyga   е tganimizda   amir
Sabuqtakip ot choptirib, aylanib, nimanidir qidira boshladi, bir  payt  Topdim!  d е b
hayqirdi.  So`ng  yomnidagi  besh-olti   nafar   g’ulomga  «Mana  shu   yer ni  kavlanglar,
d е b   amr   qildi.   G’ulomlar   birmuncha   kovlashgach,   zang   bosib   k е tgan   bir   t е mir
qoziqni   topishdi.   A’yonlari   amr   Sabuqtakindan:   «Bu   nimaq   N е   bo`lyapti   o`zi q »
d е b   so’radilar.   Amir   ularga   qullik   chog’larida   boshidan   o’tgan   qizik   bir   voqeani
gapirib   b erd i.   Aytishicha,   ularning   turkistonlik   xo’jayini   Sabuqtakinni   va   yana   u
uchta   qulni   sotish   uchun   Jayxundan   o’tib,   Shopurgon   va   G’uzg’onon   tarafga
xaydab   boribdi.   G’uzgonon   amiri   quvvat   qullardan   е ttitasini   sotib   olibdi.
Sabuqtakin   va   yana   olti   qulga   haridor   chiqmaydi.   Xoja   qullarni   boshqa   shaharga
xaydab   boribdi.   Xo’jayin   Marvarrud   va   Saraxs   bozorlarida   yana   to’rtta   qulini
sotibdi.   Sa buqtakin   bilan   ikkita   qulga   bu   bozorda   ham   haridor   chiqmaydi.
Xoistaraga   е tgunlaricha   Sabuqtakin   mingan   otlardan   uchtasi   mayib   bo’libdi.
Xo’jayin   achchiqlanib,   otlarning   egarlarini   Sabuqtakinning   е lkasiga   ortibdi.
Nishopurgacha   yayov   yurgizaman,   d е b   do’q   uribdi.   Sabuqtakin   o`zini   hech   kim
sotib   olmagani   uchun   qayg’urib,   tol е i   pastligidan   o’kinibdi.   Shu   kuni   k е chasi
Sabuq takin   tushida   Hizr   alayxissalomni   ko’ribdi.   Hazrati   Hizr   undan   hol-axvol
so’rab:   «Qayg’urma,   yadin   orada   qullikdan   qutulasan,   ulug`   va   mashxur   odam
bo’lib k е tasan, vaqti k е lib, yana shu yerlardan o`tayotganingda katta man-sabdorlar
ham   s е nga   xizmatda   bo`lishadi,   ammo   yuksak   martabalarga   erishganingda
odamlarga   faqat   yaxshilik   qilgin,   ana   shunda   umring   uzoq   va   kuch-qudrating
ziyoda bo`ladi» d е b, duo qilibdi. Sabuqtakin yarim k е chasi uyg’onib k е tib, ko`rgan
tushidan   ta’sirlanib,   taxorat   oladi   va   xudoga   shukronalar   aytib   tonggacha   ellik
rakaat nomoz o’qib, yiglaydi. Shunda vujudi kuch-quvvatga to’ladi. So`ng karomat
mo’jiza yuz bergan joyni eslab qolish uchun otning qozig’ini adirlar orasiga qoqib
k е ladi. Ertalab, hamma uyg’onganida, otning qozig’ini yuqotgani uchun xo’jayini
Sabuqtakinni   kaltaklaydi   va   bu   noshud   qulni   endi   duch   k е lgan   odamga   so’ragan
31 baxosiga bervoraman, d е b tantanavor qasam  ichadi. Xo’jayin Nisho purgacha ikki
qulini   otliq   Sabuqtakinni   piyoda   xaydaydi.   Nishopurda   bu   uchchala   qulni
somoniylar   xukmdori   Nuxning   sipoxsolori   amir   Alptakin   sotib   oladi.   Shundan
so’ng Sabuqtakin jangu jadallarda va tinch paytlarda shijoati, xalolligi, adolatli ish
tutishi   tufayli   navkarlikdan   bosh   qo’mondonlik   —   sipohsolorlik   darajasigacha
etadi.   Butun   Turkiston   va   uning   buyuk   xoni   bo’lgan   Qodirxon   Qudrat   qo’lining
Jayhun   orqali   o’tganligi   haqidagi   xabarni   eshitgach,   amir   Mahmud   bilan
uchrashish,   uni   ko’rish   va   yangilash   niyatida   Qashqardan   yo’lga   chiqdi.   U
Qoshg’ardan   chiqib,   Samarqandga   yetib   keldi   va   u   yerdan   amir   Mahmud
qo’shinidan bir farsang nariga yetguncha tinchlik va do’stlik yo’lidan yurdi. O’sha
yerda to’xtab, sarapardani sindirishni buyurdi va amir Mahmud rahimahullohning
kelishi   va   uni   ko’rishga   bo’lgan   ishtiyoqi   haqida   xabar   berish   uchun   elchilar
yubordi. Amir Mahmud ham mehr bilan javob berib, uchrashadigan joyni nomladi.
Shunda amir Mahmud rahimahulloh bir qancha otliqlari bilan Qodirxon bir necha
otliqlari   bilan   yetib   kelishdi   o’sha   joyga.   Bir-birini   ko’rib,   ikkalasi   ham   otdan
tushdilar.   Amir   Mahmud,   Ollohning   rahmati   bo’lsin,   xazinachiga   oldindan   bitta
qimmatbaho   tosh   va   bir   salla   berib,   ularni   Qodirxonga   topshirishni   buyurdi.
Qodirxon qimmatbaho toshni xuddi shunday olib keldi. Ertasi kuni amir Mahmud
rahimahulloh   tilla   to’qilgan   shoyidan   katta   chodir   tikib,   noz-ne’mat   tayyorlashni
buyurdi. U elchi jo’natib, Qodirxonni ziyoratga taklif qildi
       Qodirxon yetib kelgach, amir  Mahmud dasturxonni  iloji boricha chiroyli  qilib
qo’yishni   buyuradi   va   amir   Mahmud   rahimahulloh   u   bilan   bir   dasturxonda
ovqatlanadilar.   Ichimlikni   tugatib,   ko’ngilochar   uchrashuvga   o’tishdi.   Uchrashuv
juda   ajoyib   bo’ldi.   [Ular]   xushbo’y   o’tlar,   g’ayrioddiy   va   mazali   mevalar,
qimmatbaho   toshlar,   oltin   va   billur   kosalar,   chiroyli   oynalar   va   nodir   narsalarni
qo’ydilar,   Qodirxon   bundan   hayratda   qoldi.   Biz   bir   oz   o’tirdik.   Qodirxon   sharob
ichmagan,   chunki   Moveronnahr   hukmdorlari,   ayniqsa,   turkiy   hukmdorlar   orasida
sharob ichish odat emas. Biz musiqa tingladik va o’rnimizdan turdik. Shunda amir
Mahmud   rahimahulloh   sovg’a-salomlarni   yetkazishni   buyurgan   bo’lishi   kerak:
oltin   va   kumush   idishlar,   qimmatbaho   yarim   qimmatbaho   toshlar,   Bag’dodning
32 qiziqishlari, yaxshi  matolar, qimmatbaho qurollar, zarhal egarli qimmatbaho otlar
va   qimmatbaho   toshlar   bilan   bezatilgan   tayoq,   zarhal   liboslarda   o’nta   fil,
qimmatbaho   toshlar   bilan   bezatilgan   tayoq.   ,   egar   tuyalar   jabduqli,   oltin   sharlar
bilan   bezatilgan   va   kamarli   tuya   palanquins   va   oltin   va   kumush   oylar   va
qo’ng’iroqlar,   oltin   bilan   to’qilgan   ipakdan   qilingan   o’rindiqlar;   matolar,
qimmatbaho   arman   maxfuri   gilamlari,   bo’ri   terilari,   choyshablar,   bukalmuun,
kashta   ro’mol   va   pushti   bo’yoqqa   bo’yalgan   markali   tabariston   matolari,   hind
pichoqlari,   kamar   aloe,   sariq   sandal   daraxti,   kulrang   anbergris,   yovvoyi   eshaklar,
Bsrber leopardlarining terilari, ovchi itlar, kalxatlar va burgutlar turnalar, bug’ular
va   yovvoyi   hayvonlarda   o’rgatilgan   juda   ko’p   yoqimli   narsalar   olib   keldi   va
kechirim   so’radi.   Qodirxon   o z   harbiy   qarorgohiga   kelib,   o sha   nodir   buyumlar,ʻ ʻ
qurol-yarog  va qimmatbaho buyumlarni ko zdan kechirar ekan, hayratda qoldi va	
ʻ ʻ
bularning   haqini   qanday   qaytarishni   bilmay   qoldi.   U   xazinachiga   xazina   eshigini
ochishni   buyurib,   ko’plab   qimmatbaho   narsalarni   olib   chiqib,   amir   Mahmudga
Turkiston   mashhur   bo’lgan   buyumlarni,   masalan:   tilla   jabduqli   yaxshi   otlar,   tilla
kamar va qaltirashli  turkiy gulamlar, lochin va g’irtloqlar bilan jo’natadi. , sansar
terilari,   sincap   terilari,   ermin   va   kumush   tulkilar,   hutu   shoxli   ikki   qo’chqorning
junidan tayyorlangan vino terilari, qiziquvchanliklar, xitoy ipaklari, Xitoy sovg’asi
jashak (?) va boshqalar. Ikkala podshoh ham tinch, yaxshi va mamnun holda bir-
biridan   ajralishdi.   Ali-tegin   [bundan]   xabar   topgach,   qochib,   sahroga   ketdi.   Amir
Mahmud Ali-tegin haqida xabarchilar tayinladi. Isroilga xabar yetkazdi,   bir joyga
yashirindi.   Davlatning   o’ng   qo’li   uni   u   erdan   olib   tashlash   uchun   odamlarni
yubordi. Uni G’aznaga olib ketdi va u yerdan Hindistonga surgun qildi. U erda u
asrning   oxirigacha   qoldi.   Shunda   Ali-teginning   oilasi   uning   ortidan   sahroga
ketmoqchi   ekani   xabar   qilindi.   Amir   Mahmud,   Alloh   rahimahulloh,   uning
orqasidan   Hojib   Bilga-teginni   yubordi.   U   borib,   Ali-teginning   xotini,   qizlari   va
yuklarini   tortib   olish   uchun   hiyla   ishlatib,   [ularni]   amir   Mahmud   huzuriga   olib
keladi.   Bu   to’rt   yuz   o’n   oltinchi   yilda   sodir   bo’ldi.   G aznaviylar   hukmdorlari	
ʻ
quyidagilardan   iborat   bo lgan:   Alptegin   (962-963),   Ishoq   (963-966),   Bilgategin	
ʻ
(966—972),   Piritegin   (972—   977),   Sabuktegin   (977—997),   Ismoil   (997-998),
33 Mahmud   G aznaviy   (998-1030),   Muhammad   (1030),ʻ   Mas ud   G aznaviy	ʼ ʻ   (1030-
41),   Mavdud   (1041-48),   Mas ud   II   (1048),   Ali   Abul   Hasan   (1048-49),   Abdur	
ʼ
Rashid   (104953).   To g rul   (1053),	
ʻ ʻ   Farruxzod   (1053-59),   Ibrohim   (1059-99),
Mas ud III (10991114), Sherzod (1114-15), Arslon (111518), Bahromshoh (1118-	
ʼ
52), Xusravshoh (1152—60), Xusrav Malik (1160—86).
34 Xulosa.
Kitob haqida umumiy xulosa  beradigan bo’lsam ushbu asar o’rta asrlar xususan XI
asrga   tegishli   o’rta   osiyodagi   davlatlar   haqida   qimmatli   ma’lumotlarni   beruvchi
manbalardan   biri   hisoblanadi.   Ammo   fors   tilida   yaratilganligi   sababidan   bizga
faqatgina rus  tilidagi  tarjimalari  yetib kelgan va shu  davrga  yetib kelgunga qadar
ushbu   asarni   tarjima   qilish   uchun   turli   davlat   olimlari   ter   to’kkanlar.   Ushbu   kurs
ishi   esa   tarixchi   eronshunos   olim   K.   Andersning   1965-yilda   nashr   qilingan
tarjimasi   asosida   yozildi.   Ushbu   asar   tarjimasining   bizgacha   yetib   kelishida
olimning   shogirdi,   institut   katta   ilmiy   xodimi,   filolog   L.   M.   Epifanovaning   ham
xizmati   katta.   Barcha   qo’shimcha   ishlar   u   tomonidan   amalga   oshirilgan.
A.K.Andersning   tarjimaga   so’zlagan   so’zboshisi   to’liq   emasligini   hisobga   olib   L
Epifanova   unga   o’zining   muqaddimasini   qo’shib   unda   muallif   va   uning   ijodi
haqidagi   ma’lumotlarni   tizimlashtirgan.Ammo  bu  tarjima  to’liq  bo’lmay  asarning
faqatgina   beshinchi   qismi   haqida   ma’lumotlar   keltirilgan.Aslida   zayn   al   axbor
ya’ni xabarlar ziynati asarining to’liq variant besh qismdan iborat bo’lib uning 1-
qismi   Eronning   afsonaviy   pishdat   va   kayoniylar   sulolasi   tarixi   haqida,2-qismi
sosoniylar   sulolasi   tarixi   haqida   3-qismi   Muhammad   payg’ambar   tarisi   haqida   4-
qism   Xalifalar   tarixi   va   so’nggi   kurs   ishida   yoritib   o’tilgan   5-qism   Xuroson   arab
hokimlari   Tohiriylar   Safforiylar   Somoniylar   va   G’aznaviylar   tarixiga
bag’ishlangan.Bu   ma’lumotlarni   o’rganish   har   bir   o’zbek   insonning   burchi   deb
bilaman   axir   o’zi   yashab   turgan   makonda   qanday   insonlar   istiqomat   qilib
kelganini,biz uchun nimalar qoldirganiyu bizgacha yetib kelolmagan narsalarning
sababinin   bilish,hozirgi   sharoitga   yetib   kelgunga   qadar   o’lkada   nimalar   sodir
bo’lganiyu   qay   tarzda   boshqarilganini   bilish   bizda   o’zligimizni   angash   uchun
yordam bo’ladi degan umiddaman.
35 Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Abu Abdulloh Muhammad b. Ahmad  Jayhoniy — Somoniylar  vaziri, Nasr
ibnning   go daklik   davrida   davlatni   boshqargan.   Ahmad   va   muallif,   xususan,ʻ
“Kitob   al-masalik   va-l-mamalik”   an’anaviy   sarlavhali   mashhur   geografik   asar
(Bartold. Turkiston. 57-bet va davomi).
2. Piruz   (Firuz),   al-Husayn   ibnning  mijozi.   Abdulloh   al-Anbariy   asli   zodagon
forslardan.   U   Hajjoj   bilan   jang   qildi,   favqulodda   jasorat   ko’rsatdi,   bu   kurash
epizodlari “Ta’rih-I Sistonda (61-bet; 393, 58-band) berilgan
3. Nasr   b.   Solih   -   boshqa   manbalarda:   Solih   b.   Nasr.   Solih   b.   Nasr   va   uning
Ya’qub b. Laysom qarang: Ta’rih-i Siston. S. 39 va boshqalar; Bartold. Safforiylar
tarixi haqida. S. 342 va boshqalar
4. Abu-l-Abbos   Ahmad   b.   Hamaviya   -   335/946   yilda   vazir   Nuh   Abu-l-Fazl
Muhammad qurboni bo’lgan harbiy partiya rahbari (Bartold. Turkiston. B. 307)
5. Abu-l-Abbos   al-Ma’mun   -   399/1009   -   407   -   403/1017   yillarda   Xorazm
hukmdori (Bosvort. Muslim Dynasties. B. 152)
6. Abu  Muhammad   Nuh  b.  Nasr   -   Somoniylar,  331/943  yilda  taxtga  o’tirgan,
343/954 yilgacha hukmronlik qilgan (Bosvort. Muslim Dynasties, 145-bet
36