Adabiyot toʻgaraklarini tashkil etish yoʻllari - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	60.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	04 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Surayyo Qurbondurdiyeva

Ro'yxatga olish sanasi 04 Fevral 2025

1 Sotish

Adabiyot toʻgaraklarini tashkil etish yoʻllari

Sotib olish

2 MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………………….3
I BOB.ADABIY TO’GARAKLARNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Adabiy to’garaklarning maqsadi va vazifasi…………………………..….……5
1.2. To’garak ishlarining o’quvchi shaxzsga
ta’siri……………………………………………………………………………...….13
II BOB.ADABIY TO’GARAKLARNI TASHKIL ETISH YO’LLARI VA AMALIY
TAJRIBA
2.1.Adabiy to’garaklarni tashkil etishda foydalaniladigan usullar…………… ……..18
2.2.Maktab tajribasi:adabiy to’garaklarning tashkil etilishi va natijalar………….…24
XULOSA…………………………………………………………………………….34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………….…35

3 KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Bugungi globallashuv jarayonida yosh avlod tarbiyasi,
ularning ma’naviy dunyosini boyitish, tafakkurini kengaytirish ta’lim-tarbiyaning eng
muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda. Yoshlarda kitobga, adabiyotga, milliy
madaniyat va an’analarimizga bo‘lgan muhabbatni oshirish esa aynan badiiy adabiyot
vositasida samarali amalga oshiriladi. Bu borada maktab va kollej singari ta’lim
muassasalarida tashkil etiladigan adabiy to‘garaklarning ahamiyati beqiyosdir.
Adabiy to‘garaklar – bu o‘quvchilarning bo‘sh vaqtini mazmunli tashkil etish,
ularni ijodiy fikrlashga yo‘naltirish, badiiy asarlarni mustaqil o‘rganishga, muhokama
qilishga, sahnalashtirishga, she’r va hikoyalar yozishga undovchi ixtiyoriy
birlashmalardir. Shunday to‘garaklar faoliyati orqali o‘quvchilar tanqidiy va tahliliy
fikrlashga o‘rganadilar, adabiyot darslarida olgan bilimlarini mustahkamlash
imkoniga ega bo‘ladilar. Ayniqsa, bugungi zamonaviy ta’limda kompetensiyaviy
yondashuv asosida shaxsga yo‘naltirilgan o‘qitish usullarini tatbiq etishda adabiy
to‘garaklar muhim amaliy maydon bo‘lib xizmat qiladi.
Shuningdek, zamonaviy o‘quvchilarning ko‘plab vaqtini internet, ijtimoiy
tarmoqlar, telefon kabi texnologik vositalar egallab olayotgan bir paytda, ularning
diqqatini adabiyotga jalb etish, o‘qishga bo‘lgan qiziqishini uyg‘otish oson emas.
Bunday vaziyatda adabiy to‘garaklar maktabdagi ijtimoiy-ma’naviy muhitni boyitish,
yoshlarning nutq madaniyatini, estetik didini, axloqiy qarashlarini shakllantirishda
dolzarb vosita sifatida qaralmoqda.
Yana bir muhim jihat shundaki, adabiy to‘garaklar o‘quvchilarning yashirin
iste’dodlarini yuzaga chiqaradi. Ular orasida bo‘lajak shoirlar, yozuvchilar,
jurnalistlar, adabiyotshunoslar yetishib chiqadi. Ularning ilk qadamlariga turtki
bo‘lish, rag‘batlantirish esa o‘qituvchining eng sharafli vazifasidir. Shuning uchun
ham ushbu mavzuni o‘rganish, adabiy to‘garaklarni tashkil etishning samarali
yo‘llarini tahlil qilish dolzarb masala sanaladi.
Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi – ta’lim muassasalarida o‘quvchilarning
adabiy-estetik dunyoqarashini rivojlantirishda adabiy to‘garaklarning o‘rni va

4ahamiyatini yoritish, ularni tashkil etishning samarali yo‘llari, metodlari va
shakllarini o‘rganishdan iborat.
Shuningdek, kurs ishi quyidagi vazifalarni amalga oshirishni maqsad qilib
oladi:
- Adabiy to‘garak tushunchasi, uning maqsadi va vazifalarini nazariy jihatdan
asoslash;
- Adabiy to‘garaklarning ta’lim-tarbiyaviy jarayondagi ahamiyatini ochib
berish;
- O‘quvchilarda kitobxonlik madaniyatini rivojlantirishda to‘garaklarning
tutgan o‘rnini tahlil qilish;
- Amaliy faoliyatda to‘garaklar ishini tashkil etish bo‘yicha tavsiyalar ishlab
chiqish;
- O‘quvchilar ijodini rag‘batlantirish va rivojlantirishga qaratilgan shakl va
uslublarni aniqlash.
Mazkur kurs ishining asosiy vazifasi — maktab va boshqa ta’lim muassasalarida
adabiy to garaklarni samarali tashkil etishning zamonaviy usullari, ularning yoshlar ʻ
ma naviy-ma rifiy kamolotidagi o rni va ahamiyatini aniqlashdan iborat. Ish
ʼ ʼ ʻ
davomida adabiy to garak faoliyatini rejalashtirish, o quvchilarda adabiyotga qiziqish
ʻ ʻ
uyg otish, ijodiy faoliyatga yo naltirish, shuningdek, to garak ishini tashkil etishda
ʻ ʻ ʻ
foydalaniladigan metodik yondashuvlar va innovatsion texnologiyalar tahlil qilinadi.
Shuningdek, adabiy to garaklarni tashkil etish jarayonida duch kelinadigan
ʻ
muammolarni aniqlash va ularning samarali yechimlarini taklif qilish ham ushbu
ishning muhim vazifalaridan biridir.
Mazkur kurs ishining predmeti – o‘quvchilarning adabiy qiziqishlarini rivojlantirish,
ularni badiiy-estetik tafakkurga yo‘naltirishda adabiy to‘garaklarning ta’lim-tarbiya
jarayonidagi mazmuni, shakli va metodlaridir.
Kurs ishining obyekti: Sifatida umumta’lim maktablari va o‘rta maxsus ta’lim
muassasalarida faoliyat yurituvchi adabiy to‘garaklar va ularda ishtirok etayotgan
o‘quvchilar olinadi.
Kurs ishining tuzilishi :Kirish,ikkita bob,xulosa va foydalanilgan adabiyotlar

5I BOB.ADABIY TO’GARAKLARNING NAZARIY ASOSLARI.
1.1. Adabiy to’garaklarning maqsadi va vazifasi.
Adabiyot nazariyasi – adabiyotshunoslik fanining bir bo limi. Badiiy ʻ
adabiyot, uning jamiyat hayotida tutgan o rni va ahamiyati, yaratilish qonuniyatlari,
ʻ
taraqqiyot yo llarini, badiiy asarning tasviriy hamda ifoda vositalari, tarkibiy
ʻ
qismlari, adabiy turlar va janrlarini o rganadi. Adabiyot nazariyasi badiiy so z
ʻ ʻ
san atining ijodiy tajribalariga asoslanib, o zining barcha nazariy xulosalarini yaxlit
ʼ ʻ
bir davr yoki davrlarning badiiy so z mahsuli hamda ayrim badiiy asarlarining
ʻ
tahlilidan, tarixiy-adabiy jarayonni o rganishdan keltirib chiqaradi. Badiiy adabiyotni
ʻ
bevosita yaratuvchilarning adabiy ijod haqida aytgan fikrlari ham Adabiyot
nazariyasi tomonidan e tiborga olinadi, ammo bu borada Adabiyot nazariyasi badiiy
ʼ
ijod tajribalarida tasdiqlangan ijodiy haqiqatlarga murojaat qilib boradi. Adabiyot
nazariyasi adabiyotning boshqa ijtimoiy ong shakllaridan farqli jihatlarini ham
belgilab beradi. San at turi sifatida adabiyotning o‘ziga xosligi uning so z vositasida
ʼ ʻ
obraz yaratishida ko zga tashlanadi. Shuning uchun ham Adabiyot nazariyasida
ʻ
badiiy, obrazli tasvir va ifoda masalalari ham o rganiladi.
ʻ
Badiiy adabiyotda mazmun bilan shakl birligi va mutanosibligi Adabiyot
nazariyasining bosh masalasidan biri hisoblanadi. Mazmunsiz shakl bo lmaganidek,
ʻ
shaklsiz mazmun ham bo lmaydi. Har qanday shakl mazmunlashganidek, har qanday
ʻ
mazmun shakllashgandagina to la voqe bo ladi. Mazmun – badiiy asarning hamma
ʻ ʻ
qismlarini belgilovchi, uyushtiruvchi asos. Badiiy adabiyotda mazmun – jonli hayot,
uning xilma-xil qirralari, murakkabligi, boyligi va go zalligidir. Har qanday g oya
ʻ ʻ
badiiy asarning mazmunini tashkil eta olmaydi, u faqat badiiy xususiyatga egaligi,
inson, jamiyat uchun ahamiyatliligi bilan barchani qiziqtira olgan g oyalargina badiiy
ʻ
asar mazmunini tashkil etadi. Badiiy shakl ham mazmunga nisbatan farqsiz hodisa
emas. Chunki har qanday g oya hayotning o zida aniq hayotiy hodisa shaklida
ʻ ʻ
namoyon bo ladi, bu hodisaning shaklini mazmundan ajratib bo lmaydi. Binobarin,
ʻ ʻ
har qanday badiiy g oya o ziga mutanosib badiiy shakldagina o z mohiyatini to la
ʻ ʻ ʻ ʻ
namoyon etadi. Alisher Navoiy „Xamsa“da o z zamonida shoirlik da vo qilib yurgan
ʻ ʼ
ko plab kishilarning shakl bobidagi no noqligini qoralaydi. Chunki faqat shakli
ʻ ʻ

6mazmuniga to la mos bo lgan asargina haqiqiy badiiy asar bo la oladi. Shuning ʻ ʻ ʻ
uchun ham Adabiyot nazariyasi badiiy asarning tarkibiy qismlari (syujet, konflikt,
kompozitsiya va boshqalar), adabiy turlar va janrlar haqidagi masalalarni keng
yoritadi. Insoniyat tarixida bo lgan ijodiy uslublar, adabiy oqimlar, maktablar
ʻ
Adabiyot nazariyasida o zining aniq ta rif-u tavsifini topadi. O tmish adabiyoti bilan
ʻ ʼ ʻ
hozirgi zamon adabiyoti o rtasidagi doimiy vorislik (an ana va yangilanish)
ʻ ʼ
masalalari ham Adabiyot nazariyasiga aloqadordir. Turli xalqlar adabiyotlari
o rtasidagi o zaro ta sir va bir-birlarini boyitishdan iborat ijobiy tarixiy jarayonning
ʻ ʻ ʼ
qonuniyatlarini aniqlash ham Adabiyot nazariyasining doimiy o rganuvchi
ʻ
sohalaridan birini tashkil etadi.Biz o`quvchilarning sinfdan tashqari ishlari va
o`qishlari haqida so`zlab o`tdik. Haqiqatan ham, badiiy asar o`qish mashg`ulotining
deyarli ko`pchilik qismi sinfdan va maktabdan tashqarida olib boriladi. Sinf
mashg`ulotining barcha turlari badiiy asarni mufassal ravishda sinfda o`qib chiqishga
imkoniyat bermaydi. Shuning uchun ham sinfdan tashqarida o`qish ishiga alohida
e`tibor beriladi. O`qilayotgan asar yuzasidan umumiy fikrga kelish, maslahatlashish,
konkret tushuncha hosil qilishning eng yaxshi vositasi—to`garaklardir.
To`garak o`quvchilarni uyushtiradi, asar ustida ishlashga o`rgatadi, o`qituvchi
bu ishga rahbarlik qiladi. O`quvchilar asarlarni mustaqil ravishda o`rganish yuzasidan
malaka hosil qiladilar.
Adabiyot va adabiy o`qish mashg`ulotlariga aloqador bo`lgan to`garaklar
asosan uch turlidir:
1. Adabiy-ijodiy to`garak.
2. Drama to`garagi.
3. Ifodali o`qish va badiiy hikoya qilish to`garagi. Ma`lumki, bu uch to`garak
ham asosan o`quvchilarning bilim doirasini kengaytirish, ularning adabiyot
yuzasidan yanada ko`prok ma`lumot olishini ta`minlash uchun xizmat qiladi.
Shuning uchun ham bu to`garaklarning maqsad va yo`nalishlari umumiy bir nuqtada
birlashadi.
To`garak mashg`ulotlari sinf mashg`ulotlaridan farq qilishi kerak. To`garakda
o`quvchilar o`zlarini qiziqtiradigan yangiliklar bilan tanishadilar. To`garak

7mashg`ulotlari ko`ngilli, qiziqarli va jonli bo`lishi kerak. Odatda to`garak a`zolari
turli saviyada bo`ladilar. Chunki ular turli sinflardan to`plangan bo`ladilar.
O`quvchilar bu to`garakka faqat shu to`garak rejasida belgilangan narsalarni
o`rganish uchun birlashadilar. Shu aytib o`tganimiz uch to`garakning biror xiliga
yozilishning o`zi ham o`quvchilarning nimaga qiziqishlarini belgilab beradi.
O`kuvchilarning qiziqishlarini o`stirish uchun eng kerakli za muhim shartlardan biri
shuki, har bir to`garak rahbari shu to`garakning xususiyatini aniqlagan va o`z ishini
shunga qarab rejalashtirgan bo`lishi kerak.
Drama to`garagiga rahbarlik qiladigan o`qituvchi dramaning xususiyatlarini
egallagan va ma`lum darajada aktyorlik san`atidan ham xabardor bo`lishi, o`quvchilar
oldida biror-bir personajning harakat va nutqini, odat va xarakterini ko`rsatib bera
oladigan bo`lishi kerak.
Adabiy-ijodiy to`garakning rahbari esa adabiy asarlarni tahlil qilish va shu
asosda o`quvchilarga nazariy bilim berishdan tashqari, ijod ishidan ham xabardor,
iloji bo`lsa, birorta o`zi yozgan she`r yoki hikoyani o`quvchilarga manzur qila
oladigan bo`lishi lozim.
Badiiy o`qish va ifodali so`zlash to`taragining rahbari nutqi nuqsonsiz va
ifodali o`qishi orqali barcha o`quvchilarda shunday o`qishga havas uyg`ota oladigan
kishi bo`lishi kerak.
To`garak a`zolari o`rtasida yaxshigina she`r yozadigan, o`z asarlari bilan
respublika matbuotida, ayniqsa bolalar va yoshlar gazetalarida qatnashadiganlarni
uchratish mumkin. Bu ishda ham to`garaklarda ishning to`g`ri tashkil qilinishi va
mashg`ulotning muntazam ravishda o`tkazib turilishi katta yordam beradi.
To`garak mashg`ulotlarini bir oyda bir yoki ikki marta o`tkazish lozim. Bu
muddat ichida o`quvchilar mashg`ulotga puxta tayyorlanib keladilar. Mashg`ulotga
tayyorlanib kelish esa a`zolardagi qiziqishni orttiradi.
To`garak mashg`ulotlari kundalik darslar o`tkaziladigan oddiy sinfda emas,
balki maktabning adabiyot kabinetida yoki o`quvchilarni kiziqtirarli darajada
jihozlangan, adabiyot namoyandalarining portret va asarlari bilan bezatilgan alohida

8joyda o`tkazilgani ma`qul. Mashg`ulot o`tkaziladigan joyning tashqi ko`rinishi ham
o`quvchilarning psixologiyasiga kuchli ta`sir qiladi.
To`garak a`zolarini qiziqtiradigan, ularning aktivliklarini oshiradigan
vositalarning yana biri mashg`ulot rejasidagi tematikaning xilma-xil bo`lishidir.
Ishning umumiy mazmuni tanlangan tematika bilan belgilanadi, o`quvchilarning
umumiy qiziqishlari shu tematikada aks etadi. Ularni qiziqtirgan masalalar rejaga
kiritiladi.
To`garak mashg`uloti odatda uning ish rejasini tuzishdan boshlanadi.
O`quvchilarning ong-bilim doiralari hali butunlay shakllanib yetmagan, asosiy
masalani payqab olishda qiynaladigan bo`lgani uchun, o`qituvchi ular tomonidan
taqdim etilgan umumiy masalalarni konkretlashtirishi lozim. Garchi reja to`garak
rahbari tomonidan tuzilsa ham, shu rejada to`garak a`zolarining umumiy maqsadlari
aks etishi kerak.
Bir yillik mashg`ulot uchun tuzilgan reja o`z navbatida mavzu va
mavzuchalarga bo`linadi, shu asosda to`garak mashg`uloti davom etadi. Dastur
materiali asosida adabiyot va adabiy o`qish yuzasidan o`quvchilarga beriladigan
ma`lumotni boyitish va kengaytirishda ,ayniqsa, drama va adabiy-ijodiy to`garaklar
ahamiyatlidir.
Adabiy-ijodiy to`garak. Adabiy-ijodiy to`garaklarda o`tkaziladigan
mashg`ulotlar ikki xil xarakterga egadir. Mashg`ulotning bir xili sinfda olingan
bilimni mustahkamlash va to`ldirishga, adabiy asarlar yoki ayrim yozuvchilarning
ijod yo`li bilan har tomonlama to`liq tanishishga qaratilgan bo`ladi. Bu mashg`ulotda
faqat asarni tahlil qilish, adabiyot nazariyasi yuzasidan olingan bilimlarni
kengaytirish, turli janrdagi asarlar va ularning xususiyatlarini o`rganish asosiy o`rinni
egallaydi.
Bu to`garaklarda o`tkaziladigan mashg`ulotning ikkinchi turi esa asosan
o`quvchilarning mustaqil ravishda olib boradigan ijodiy ishlarini o`stirish va unga
yo`llanma berishga qaratilgan bo`ladi. Bu tipdagi mashg`ulotlar maktablarimizda oz
uchraydi. Bu har ikki xil mashg`ulotni alohida-alohida to`garakda o`tkazish ba`zan
zeriktirib ham qo`yadi. Maktablarimizdagi adabiy-ijodiy to`garaklarda bu har ikki

9turdagi mashg`ulot birgalikda olib boriladi. Buning yaxshi tomoni shundaki,
o`quvchilar bir mashg`ulotda biror yozuvchining asarini tahlil qilsalar, ikkinchi
mashg`ulotda xuddi shu asosda to`garak a`zolari tomonidan yozilgan she`r va
hikoyalarni tahlil kiladilar. Olingan nazariy bilimlar va asarning badiiy xususiyatlari
bilan tanishish asosida hosil kilgan malakalarini o`z asarlarining muhokamasiga ham
tatbiq qiladilar.
Xuddi shu xilda mashg`ulot o`tkazish natijasida o`quvchilarda adabiy asarlarni
o`rganishga havas ortadi. Asarlarni o`rganish natijasida mustaqil ijod qilishga
qiziqishi ham kuchayadi. To`garakning asosiy maqsadi o`quvchilarning qiziqishini
tarbiyalashdan, ularga sistemali ravishda ko`rsatma berib borishdan iborat bo`lishi
kerak. Ma`lumki, mustaqil ijod qilish uchun qiziqishning o`zigina yetmaydi. Balki
she`r yoki hikoyani yozish malakasiga, bilimga ega bo`lish ham lozim. V—VIII
sinf va yuqori sinf o`quvchilari mustaqil ravishda ijod qilishda qiynaladilar. O`zlariga
ma`lum bo`lsa ham, yana bir necha kishilardan maslahatlar so`rashga majbur
bo`ladilar. O`z ixtiyoricha biror she`r yozgan o`quvchining ko`tarinki ruhi va zo`r
sevinchini birinchi galda to`garak rahbari payqashi kerak.
Mustaqil ijodiy ishlarning nuqsonli bo`lishi shubhasizdir. Mavhum
tushunchalar, takror, mazmunning suyuq chiqishi, formal kamchiliklar, she`r
bo`g`inining oshib ketishi yoki yetmasligi, qofiya va turoqlardagi kamchiliklar kabi
nuqsonlarning sodir bo`lishi muqarrardir. To`garak a`zolarini qiziqtirish yoki bezdirib
qo`yish to`garak rahbariniig shu ijodiy ishlarni tahlil qilish va tuzatishdagi tutgan
yo`liga ham bog`liq. O`quvchilar o`z ishlaridagi nuqsonlarning ko`pini sezmaydilar,
to`garakda hammaga ma`qul bo`ladi, deb o`ylaydilar, yoki buning aksicha, qanday
kamchiliklarim bor ekan deb, shubhalanib turadilar. Ijodiy ishlarni tahlil qilish
mashg`ulotida tahlil qilinadigan kichik hajmli asarlarni, ayniqsa, she`rlarni doskaga
yozish va umum a`zolarning e`tiborini shu material atrofiga jalb qilish lozim.
Umumiy muhokamada to`garak a`zolari o`z fikrlarini aytadilar. Ijodiy ishlarni
muhokama qilishda fikr bildirishning o`zigina yetmaydi. Balki o`qituvchi
rahbarligida shu ishning nuqsonlarini tuzatib chiqish, kelgusida qanday yozish
yo`llarini ko`rsatish, muhokama qilingan asarni gazeta va jurnallarda nashr qilsa

10bo`ladigan holga yetkazish lozim. Ba`zi ijodiy ishlarni tuzatishdan ko`ra, qaytadan
ishlash osonroq bo`ladi. Bunday hollarda shu ishni yozgan o`quvchiga uning
nuqsonlarini tushuntirish, nimalar qilish kerakligini o`rgatish, nuqsonlarini unga
anglatish, ko`ziga ko`rsatish lozim. Ijodiy ishlarni muhokama qilish va tuzatish
mashg`ulotlarida, yuqorida yozma ishlarni tekshirish va baholash bobida
aytganimizdek, ayrim kuchli o`quvchilarga ijodiy ishlarning bir yoki bir nechasini
taqrizga topshirish mumkin. To`garak mashg`ulotida o`quvchining taqrizi tinglanadi,
muzokara o`tkaziladi. O`qituvchi esa bu mashg`ulotni yakunlaydi, shu ijodiy ishning
yutuq va kamchiliklarini, uni qanday tuzatish yo`llarini ko`rsatib beradi.
Adabiy asarlarni o`rganish yuzasidan ham ayrim o`quvchilarga dokladlar
topshiriladi. Doklad uchun topshirilgan asarni to`garak a`zolarining hammasi o`qib
keladi. Bunda ham dokladdan va muzokaradan so`ng o`qituvchi mashg`ulotni
yakunlaydi.
Adabiy asarlar tahlil qilinganda, o`qituvchi shu asar doirasida nazariy
ma`lumotlar berishi: tasvirlash vositalari, asarning kompozitsiyasi, badiiy asarlarning
turlari va stili, she`r tuzilishi va uning turlarini aytib o`tishi lozim. Bu nazariy
ma`lumot badiiy asarlarni o`rganishdan tashqari, mustaqil ijodiy ishlarning
rivojlanishiga ham yordam beradi. V—VIII, IX—X sinf o`quvchilarining bilimi
darajalarini hisobga olib, tahlil qilish uchun to`garak a`zolariga og`irlik qilmaydigan
mavzularni tanlash lozim.
To`tarak a`zolarining soni ham mashg`ulotga ta`sir etadi. A`zolar oz bo`lsa,
mashg`ulot ko`ngilsiz va ruhsiz bo`lganidek, ular ko`payib ketsalar, kerakli darajada
ularning hammasini faollashtirish ham qiyinlashadi. Shuning uchun ham to`garak
a`zolari o`rtacha 10—15 kishi atrofida bo`lishi kerak.
To`garak mashg`ulotini muvaffaqiyatli o`tkazish uchun o`qituvchining atrofida
doklad va muzokaralarda qatnashuvchi aktivi bo`lishi kerak. To`garakka a`zolar
to`plash, o`quvchilarni qiziqtirish shu faollarning faoliyatiga ham bog`liqdir.
To`garak mashg`ulotlarining tematikasi va formasi. V—VIII sinf o`quvchilari
uchun tashkil qilingan to`garaklarning xarakteri va tematikasi ma`lum darajada IX—
X sinf o`quvchilari uchun tashkil qilingan adabiyot to`garagining tematikasi bilan

11bog`liqdir. Shuni e`tiborga olish kerakki, maktablarimizdagi ko`p to`garaklar V—X
sinf o`quvchilarini birlashtiradi. Mashg`ulot materiallari shu barcha sinf
o`quvchilarining qiziqishlarini ta`min etishi kerak. Shu jihatdan qaraganda V—VIII
sinf o`quvchilarining to`garaklaridagi tematikani IX—X sinf o`quvchilarining
to`taraklaridagi tematikadan butunlay ajratib bo`lmaydi.
Ma`lumki, to`garak mashg`ulotlari sinfda olingan bilimni mustahkamlash va
boyitishga xizmat qiladi. To`garak mashg`ulotlari sinfdan tashqarida o`qish
mashg`ulotlari bilan bog`langan holda olib boriladi.
IX—X sinf o`quvchilari sinfda o`rganilgan yozuvchining dasturga kirmagan
asarlarini to`garakda o`rganadilar. V—VIII sinf o`quvchilari esa, bu to`garakda
dastur bo`yicha o`rganilgan ayrim parcha yoki boblarning to`liq qismi bilan, ya`ni
butun asar bilan tanishadilar. Bu mashg`ulot o`quvchilarning sinfda olgan bilimlarini
mustahkamlashga yordam beradi. O`qish dastursi bilan bog`lab o`tkaziladigan
to`garak mashg`ulotlari shu yo`sinda olib boriladi.
Biz yuqorida to`garakning umumiy rejai haqida gapirganimizda,
o`quvchilarning talab va istaklarini hisobga olish zarurligini aytgan edik.
Maktab dastursi bilan unchalik aloqasi bo`lmagan, o`quvchilarning istaklari
asosida o`tkaziladigan mashg`ulotning tematikasini rejalashtirish, taxminan,
quyidagicha bo`lishi mumkin:
a) Hozirgi zamon adabiyotida ona-vatan uchun kurash temasining ifodalanishi.
Bu tema V—VIII sinf o`quvchilari uchun ham, yuqori sinf o`quvchilari uchun
ham umumiy tema bo`la oladi. Bunga material sifatida Oybekning «Quyosh
qoraymas», Shuhratning «Shinelli yillar», A. Qahhorning «Oltin yulduz» kabi
asarlarini tanlash mumkin.
b) O`zbek adabiyotida hozirgi zamon o`zbek kishisining obrazi» degan
mavzuga material uchun Boris Polevoyning «Chin inson hakida qissa», Fadeyevning
«Yosh gvardiya» romanlarini, A. Qahhorning «Sinchalak» povestini, Sholoxov,
G`afur G`ulom, Oybek singari yozuvchilarning asarlarini tanlash mumkin.
v) «Rus va o`zbek adabiyotida xotin-qizlarning oila va jamiyatdagi
xizmatining ifodalanishi» degan mavzu uchun Gorkiyning «Ona», Sholoxovning

12«Tinch oqar Don», Ayniyning «Qullar», «Doxunda», H. Olimjonning «Zaynab va
Omon», Oybekning «Oltin vodiydan shabadalar» kabi asarlarini tanlash mumkin.
Biz to`garak mashg`ulotlarining tematikasi va shakli bilan qisqacha bo`lsa ham
tanishdik.
To`garak mashg`ulotlarini uyushtirish ham muhim masalalarning biridir.
To`garak mashg`ulotlari asosan ikki turli yo`l bilan olib boriladi:
1. Materialni jamoa ravishda o`rganish.
2. Materialni mustaqil ravishda o`rganib chiqqan ayrim o`quvchilarning
dokladlarini tinglash.

131 .2.To’garak ishlarining o’quvchi shaxsiga ta’siri.
To`garakdagi jamoa muhokamalar uchun kichik hajmli hikoyalar yoki she`rlar
tanlanadi. Kichik janrdagi asarlarni muhokama qilish o`quvchilarni qiziqtiradi.
Ayrim o`quvchilarga doklad topshirishda eng avval shu o`kuvchining bu ishni
qanchalik uddalay olishini aniqlash lozim. To`garak rahbari shu taqdim qilingan
doklad mavzusi yuzasidan tushuncha berishi, foydalaniladigan asosiy va yordamchi
materiallarning bibliografiyasini tuzib berishi kerak. Shu tushuntirish qismida
mavzuning qaysi tomonlariga ko`proq ahamiyat berish, nimalarni aniqlash, asar yoki
yozuzchiga qanday baho berish kerakligi to`g`risida ma`lumot berish lozim. Agar
o`quvchi qiynalsa, dokladning rejasini tuzish ishiga ham o`qituvchi ko`maklashishi,
hatto mashg`ulotdan oldin tayyorlangan dokladning bayoni bilan tanishib chiqishi,
konsultatsiyalar berishi lozim. Mashg`ulotni ko`ngilli o`tkazish uchun faqat
dokladchining tayyorlanishi bilan chegaralanmaslik, balki barcha to`garak
a`zolarining shu mavzular yuzasidan tayyorlanib kelishini ta`minlash, ularni qizg`in
muzokaraga tayyorlash lozim.
Drama to`garagi. Drama to`garagi o`quvchilarning adabiyotga, ayniqsa
dramatik asarlarga bo`lgan qiziqishlarini tarbiyalaydigan vositadir. Ma`lumki,
o`quvchilarning qiziqish va kelajakda kim bo`lib yetishish, qanday mutaxassislikni
tanlash hakidagi fikrlari o`rta maktabda ma`lum darajada shakllana boradi. Shu
o`kuvchilarning kelajakda adabiyotchi yoki shu sohaning kishisi bo`lib
yetishishlariga yo`l ochishda sinf mashg`ulotlaridan tashqari, to`garaklarning, ayniqsa
drama to`garagining ham axamiyati bordir.
Drama to`garaginiig o`ziga xos ayrim xususiyatlari bor. Bu, birinchi galda,
to`garak a`zolari oldiga qo`yiladigan talablarning xarakteridan kelib chiqadi. Drama
to`garagining a`zolari adabiyot nazariyasi, asarlarni tahlil qilish yo`llari, janrlar va
ularning xususiyatlari, ayniqsa, dra-matik asarlarning tuzilishi va yo`llari bilan tanish
bo`lishlari lozim.
Har bir to`garakka, shuningdek drama to`garagiga ham odatda shu sohaga
qiziquvchi havaskorlar to`rejaadilar. To`garak adabiyotdan umumiy ma`lumotga ega
bo`lgan o`quvchilardan tashkil topishi yoki shu sohaga kiziquvchilarni uyushtirishi

14lozim. Shuning uchun ham drama to`garagi a`zolarining ko`pchiligini yuqori sinf
o`quvchilari tashkil etadilar. To`garakka a`zo bo`lish ixtiyoriy bo`lganligi uchun
drama to`garagiga istagan sinf o`quvchilarining qatnashishi ham mumkin. To`garak
a`zolariga nazariy ma`lumot berish, drama va uning xususiyatlari bilan tanishtirish
adabiyot o`qituvchisining vazifasidir.
Xuddi adabiy-ijodiy to`garaklarning mashg`ulot materiali haqida eslatib
o`tganimizdek, drama to`garagida xam birinchi galda sinf va sinfdan tashqarida
o`qiladigan materiallar asosida mashg`ulot o`tkazish lozim. Bolalar hayotiga oid bir
qancha materiallarning, ayniqsa bolalar yozuvchilari asarlarining na sinfda va na
sinfdan tashqarida o`rganiladigan asarlar ro`yxatiga kirmay qolishi mumkin. Bunday
asarlarni ham to`garakda o`rganish mumkin.
Ma`lumki, bu to`garak badiiy asarlarni sahnaga qo`yish ishi bilan ham
shug`ullanadi. To`garak mashg`ulotining eng muhim bosqichlaridan biri asarni
sahnaga qo`yishga tayyorlanish davridir. Bu davrda o`quvchilar asarning maqsadi,
badiiy xususiyati va uni o`kish texnikasi bilan tanishadilar. Odatda bu tayyorlanish
maktabning sharoitiga karab spektakllar qo`yish, adabiy kechalarda monologlar o`qib
berish bilan yakunlanadi.
Drama to`garagida muhim ahamiyatga ega bo`lgan narsa repertuar masalasidir.
To`garakda repertuarning son jihatdan ko`p bo`lishi uchun emas, eng avval shu
ishning pishiq va muvaffaqiyatli chiqishi uchun, o`quvchilarning personaj va uning
xususiyatlarini to`la aks ettirib bera olishlari uchun, obraz yarata olishlari uchun
harakat qilish lozim.
To`garaklarda har qanday sahna asarlarini emas, balki tarbiyaviy ahamiyatga
ega bo`lgan, o`quvchilarda vatanparvarlik ruhini tarbiyalaydigan, ularning o`z
hayotlariga yaqin turgan asarlarni, o`quvchilarga tanish yozuvchilarning asarlarini
ishlab chiqish lozim.
Drama to`garagidagi mashg`ulotlarning yana bir turi adabiy montajlar
tuzishdir, Adabiy montajlarda tanlangan mavzuni yoritish uchun turli asarlardan
kerakli ko`rinishlar, she`riy parchalar kiritiladi.

15Agar «Alisher Navoiyning yoshlik yillari» degan mavzuda adabiy montaj
uyushtirilsa, shoir hayotining shu davriga oid parchalar, she`r va tarixiy ma`lumotlar
kiritiladi. Xuddi shuningdek, Maksim Gorkiyning bolalik yillari haqida montaj
yozilsa, uning «Bolalik», «Odamlar eshigida» kabi asarlaridan epizodik parchalar
keltiriladi. Ba`zi maktablarimizda to`garak a`zolari ichida dramatik yoki shu
xarakterdagi asarlar yozgan o`quvchilar uchraydi. Ularning shu ijodiy mahsulotini
eng afzal adabiyot o`qituvchisi puxta tekshirib chiqib tuzatib sahnalashtirishi lozim.
To`garak a`zolari nazariy malakani oshirish uchun ko`rgan kino va teatrlari
hakida, aktyorlarning qanday o`ynaganliklari haqida ham muhokama va muzokaralar
o`tkazadilar. Bu ish ularning qiziqishlarini yana ham oshiradi.
To`garak mashg`ulotlari asosan adabiyot yuzasidan sinfda olingan ma`lumotni
to`ldirishga xizmat etadi. Shuning uchun ham o`qituvchi bu ishning normal davom
etishini ta`minlashi, o`quvchilarning bu ishga ortiqcha berilib ketib, dars
mashg`ulotlariga vaqt topolmay qolishlariga yo`l qo`ymasligi kerak.
Ifodali o`qish va badiiy hikoya qilish to`garagi. V—VIII sinflardagi adabiy
o`qish darsining asosiy maqsadi o`quvchilrni ifodali o`qish va badiiy hikoyalashga,
shuningdek o`z fikrini og`zaki va yozma ravishda ravon anglatishga o`rgatish ekanini
aytib o`tgan edik. Sinfdan tashqarida bu maqsadni takomillashtirishning eng yaxshi
vositasi ifodali o`qish va badiiy hikoyalash to`garagidir. Turli sinf o`quvchilaridan
tashkil topgan shu to`garak mashg`ulotlari o`quvchilarning o`qish va nutqlarini
o`stirish jihatidan juda ahamiyatlidir. To`garak mashgulotining rejasi va shu reja
asosida o`qiladigan asarlar aniqlangach, o`qituvchi o`qish texnikasi va asar
mazmunini tushunishga yordam beruvchi nazariy ma`lumotlar bilan o`kuvchilarni
tanishtiradi.
Bu to`garakning o`quvchilarni yanada qiziqtiradigan vositasi radio va
patefondir. O`qish texnikasi bilan tanitish uchun radiolalardagi o`qish va badiiy nutq
namunalari bilan tanishtiriladi, radiodan eshittirish, badiiy o`qish va nutqlar
tinglanadi.
Boshlang`ich sinflar, hatto, V sinf o`quvchilari ham sinfdan tashqarida o`qish
uchun tavsiya qilingan asarlarni ba`zan topolmaydilar. Shu o`quvchilarga

16ko`maklashish jihatidan ham bu to`garakning ahamiyati bordir. Bu to`garakda
«O`qish» bobida aytib o`tganimiz o`qishning barcha turlari bilan tanishtiriladi.
To`garak a`zolari asarning xarakteriga qarab yakka, jamoa ravishda va rollarga bo`lib
o`qishni va badiiy qilib so`zlashni o`rganadilar. To`garak a`zolarini ba`zi quyi
sinflarga biriktirib qo`yish ham mumkin. Ular quyi sinfda o`quvchilarni qiziqtirgan
asarlarni o`qish mashqlari o`tkazadilar.
To`garak a`zolari ma`lum tajribaga ega bo`lgach, maktab, korxonalardagi
yig`ilishlarda ayrim adabiy parchalarni o`qib berishlari yoki yodlagan she`rlarini
ifodali ravishda aytib berishlari mumkin.
Barcha to`garaklar, shuningdek, ifodali o`qish to`garagi xam shaxardan
chetdagi joylarda, maktab madaniy markazlik vazifasini bajaradigan rayonlarda
ayniqsa ahamiyatlidir. Chunki shu ifodali o`qish va badiiy hikoyalash to`garagining
qatnashchilari aholiga katta madaniy xizmat ko`r-satishlari mumkin.
Yuqorida aytib o`tganimiz barcha to`garaklarning a`zolari o`z
muvaffaqiyatlarini biror tantanali nutqda yoki yozuvchi va shoirlarning ijodiga
bag`ishlangan adabiy kechalarda namoyish qiladilar.
Adabiy kecha odatda barcha to`garaklarning ko`rigi bo`lib xizmat qiladi.
Maktablardagi adabiy kechalar barcha to`garaklarning kuchini, o`rgangan materialini
aniq hisobga olgan holda tashkil qilinadi.
Adabiy kechaning asosini doklad tashkil qiladi. Agar imkoniyat bo`lsa, shu
dokladni ham kuchli o`quvchiga topshirish, doklad materialini oldindan ko`rib
chiqish lozim. O`quvchilarga mo`ljallangan bu doklad aniq, mazmundor va qisqa
bo`lishi lozim.
Adabiy kechalarda dokladni dasturdagi boshqa mashg`ulotlar bilan
bog`lashning bir necha xili mavjuddir.
Odatda adabiy kechalarda avval doklad tinglanadi, so`ng bir oz tanaffusdan
keyin adabiy-badiiy qismga ko`chiladi.
Adabiy kechalarda ba`zan doklad badiiy qism bilan birga boradi. Agar biror
yozuvchining hayoti va ijodiy yo`li haqida doklad qilinsa, shu doklad illyustratsiyalar

17bilan, yozuvchining asarlaridan o`qish yoki kuyga solib ashula qilish bilan qo`shib
olib boriladi. Doklad ham adabiy montaj tusini oladi.
Ba`zi adabiy kechalarda avval yozuvchining asaridan inssenirovkalar, uning
haqidagi xotiralar sahnalashtirib ko`rsatiladi. So`ngra, tinglovchilarning talabiga
ko`ra, kecha qatnashchilarining biri yozuvchi ijodi haqida qiskacha doklad qilib
beradi. Adabiy kechalar xar qaysi maktabning sharoitiga, to`garak va to`garak
a`zolarining tashabbusiga qarab turlicha tartibda uyushtiriladi.
Kechalar adabiy materiallar—hikoya yoki ayrim parchalarni o`qish, she`rlarni
deklamatsiya qilish, dramatik asarlarning ayrim ko`rinish yoki epizodlarini
sahnalashtirish kabi turlicha xarakterga ega bo`lishi mumkin. Lekin adabiy kechaning
barcha materiallarini mumkin bo`lgan o`rinlarda musiqalashtirish, ayrim asarlarni
mos kuylarga solib ijro etish lozim.
Adabiy kechalarni ko`ngilli o`tkazishda bino va uning bezatilishi ham
ahamiyatga ega.
Maktablarda tashkil qilingan to`garaklar jamoatchilik uchun ham ahamiyatlidir.
Chunki shu to`garaklar orqali madaniy-ahloqiy ishlarni olib borish mumkin.
To`garak va uning mashg`ulotlarini asosiy dars mashg`ulotiga yordam
beradigan tarzda tashkil qilishni aytib o`tgan edik. Xuddi shu jihatdan qaraganda
asosan o`quvchilar jamoa uchun xizmat qiladigan devoriy gazeta va maktab jurnali,
adabiy ko`rgazmalar, adabiy ekskursiyalar ham ahamiyatlidir.

18II BOB.Adabiy to’garaklarni tashkil etish yo’llari va amaliy tajriba.
2.1.Adabiy to’garaklarni tashkil etishda foydalaniladigan usullar.
Dunyo xalqlari she riyatiga xos tizimlar, ularning tuzilishi va shakllari ʼ
Adabiyot nazariyasining bevosita tadqiqot manbaidir. Badiiy adabiyotning o tmishi,
ʻ
hozirgi ahvoli va istiqboldagi rivojlanish tamoyillarini belgilab berish Adabiyot
nazariyasining eng muhim vazifasi sanaladi. Sharqda Adabiyot nazariyasining
yuqorida qayd etilgan barcha muammolarini yaxlit o rganuvchi maxsus fan sohasi
ʻ
bo lmagan. Bu masalalar 3 yo nalishdagi mustaqil sohalar doirasida olib borilgan.
ʻ ʻ
Bular: aruz ilmi, qofiya ilmi va balog a ilmi, ya ni badiiy so z san atlari haqidagi
ʻ ʼ ʻ ʼ
sohalardan iborat. Shu bois Sharq mumtoz adabiyotshunosligi tarixiga nazar
tashlansa, yuqorida ko rsatilgan 3 yo nalishdagi ilmiy manbalar alohida-alohida
ʻ ʻ
bayon etilganligi ma lum bo ladi. Masalan, Muhammad bin Umar ar-Roduyoniyning
ʼ ʻ
„Tarjimon ul-balog a“, Rashididdin Vatvotning „Hadoiq us-sehr fidaqoiqush-she r“,
ʻ ʼ
Alisher Navoiyning „Mezon ul-avzon“, Boburning „Muxtasar“, Husayn Voiz
Koshifiyning „Badoye ul-afkor fi sanoye-ul-ash’or“, Atoulloh Husayniyning „Badoye
us-sanoye“, Vohid Tabriziyning „Jam’i muxtasar“ kabi asarlarida aruz, qofiya va
badiiy san atlar haqida alohida-alohida fikr yuritilgan. Sharq adabiy-nazariy ta limoti,
ʼ ʼ
asosan, she riyat materiallariga asoslangan bo lib, ularda badiiy nasr, dramaga oid
ʼ ʻ
nazariy kuzatishlar uchramaydi. Chunki Sharq mumtoz adabiyotida badiiy nasr va
drama janrlari mavjud emas edi. Sharq adabiy-nazariy qarashlari rivojiga Abu Nasr
Forobiy „Kalom fish-she r va al-qavofi“ („She r va qofiyalar haqida so z“), „Kitob
ʼ ʼ ʻ
fil-lug ot“ („Til haqida kitob“), „She r san ati“; Ibn Sino „Uyun-al-Hikma“ kabi
ʻ ʼ ʼ
asarlari bilan katta hissa qo shdilar. O zbek adabiyotshunosligida Adabiyot
ʻ ʻ
nazariyasiga oid haqiqiy yaxlit ilmiy asar XX asrning 20-yillarida Fitrat tomonidan
yaratildi. Uning „Adabiyot qoidalari“ kitobida badiiy adabiyotning o ziga xosligi,
ʻ
ijtimoiy tabiati, adabiy tur va janrlar, syujet, kompozitsiya, badiiy nutq va mahorat
masalalari haqida ilk bor yaxlit ma lumotlar berilgan. Abdurahmon Sa diyning
ʼ ʼ
„Adabiyot nazariyasi“ asari Adabiyot nazariyasiga oid ilk asarlardan hisoblanadi.
Shulardan keyin Adabiyot nazariyasiga oid ikkinchi asar 1939-yilda I. Sulton
tomonidan yaratildi. Keyinchalik O zbekiston Fanlar Akademiyasi Til va adabiyot
ʻ

19instituti tomonidan ikki jildli „Adabiyot nazariyasi“ (1-jild 1978, 2-jild 1979), 1980-
yilda I. Sultonning „Adabiyot nazariyasi“ darsliklari chop ettirildi. Adabiyot
nazariyasi rivojiga H. Yoqubov, M. Yunusov, M. Qo shjonov kabi olimlar ham katta ʻ
hissa qo shdilar. G arb adabiyotshunosligida Aristotelning „Poetika“ asari Adabiyot
ʻ ʻ
nazariyasiga oid asosiy manba sifatida qo llanib kelindi. XVII - XVIII asrdan boshlab
ʻ
Bualo, Didro, Lessing , Gerder, Gyote, Shiller kabi olim-u adiblar tomonidan
Adabiyot nazariyasiga oid nazariy asarlar yaratila boshlandi. XVIII asr oxiri –
XIX asr boshlarida nemis faylasuflari Kant, Fixte, Shelling , Gegel va boshqalar
badiiy adabiyot qonuniyatlarini yaxlit o rganuvchi Adabiyot nazariyasi yaratishni
ʻ
boshlab berdilar. Rossiyada M. V. Lomonosov, A. N. Radishchev, V. G. Belinskiy,
N. G. Chernishevskiy, A. N. Dobrolyubov, A. I. Gersen va boshqalar adabiy-nazariy
qarashlar rivojiga muayyan hissa qo shdilar. Bahodir Sarimsoqov.
ʻ
Yan Amos Komenskiyning ta`kidlashicha, «Mumkin bo`lgan hamma narsa
tuyg`ularning his etilishi uchun yetkazilishi kerak». Boshqa bir yirik pedagog K.D.
Ushinskiy esa shunday yozadi:
«Bola xotirasida nimanidir o`rnab qolishini istagan pedagog imkoni boricha
ko`proq sezgi organlari: ko`z, quloq, tovush, muskul harakatlari tuyg`usi, hatgo,
mumkin bo`lsa, hidlash va ta`m bilishni ham eslab qolishda ishtirok etishi haqida
qayg`urishi kerak».
Badiiy adabiyot borliqni jonli manzaralar, obrazlar orqali aks ettiradi. Tabiatiga
ko`ra adabiyotning o`zi borliqning ko`rgazmali tasviridan iborat. Ammo adabiyot
darslarida san`atning boshqa turlari: kino, televideniye, musiqa, tasviriy san`at ham
yordamga kelishi mumkin. Bular adabiyot darslariga qo`shimcha axborot manbasi
bo`lib xizmat qiladi, o`quvchilarda estetik tuyg`ularning shakllanishi va rivojiga
imkon beradi, shuningdek adib yaratgan obrazlarning o`quvchi ongida yanada
puxtaroq muhrlanishiga yordam beradi. Hozirgi paytda turli kinoapparatlar, televizor,
epidiaskop, magnitofon v.b. har bir maktabda mavjud. Bularning hisobiga
ko`rgazmali qurollar doirasi yanada kengaydi.
Ko`rgazmalilikdan darsda va sinfdan tashqari ishlarda foydalanish bir-biridan
jiddiy farq qiladi va boshqa-boshqa maqsadlarni ko`zda tutadi. To`garak ishlarida,

20fakultativ mashg`ulotlarda v.b.da o`qituvchi biror tasviriy san`at, musiqa asari, tele
yoki kinofilm bilan tanishtirish vazifasini qo`yishi mumkin. Bu albatta
o`quvchilarning adabiy asarlarni o`zlashtirishlariga muayyan darajada ijobiy ta`sir
ko`rsatadi.
Darsda esa ko`rgazmalilik o`quvchilarning asarni o`zlashtirishiga yordam bera
oladigan darajadagina qo`llanishi mumkin.
Adabiyot darslaridagi ko`rgazmalilikning bosh vazifasi o`quvchilarga adabiy asarni
idrok etishda ko`maklashish, yozuvchi ijodini to`laroq tasavvur etishga
yordamlashish, adabiy-nazariy tushunchalarni egallashga qo`shimcha imkon yaratish,
o`quvchilar nutqini o`stirishni ta`minlash, bir so`z bilan aytganda, adabiyot
o`qituvchisi oldida turgan barcha vazifalarni hal qilishga yordam berishdan iborat.
Ko`rgazmalilikning vazifalari nihoyatda xilma-xil bo`lishi mumkin.
Hozirda ko`rgazmalilikning turlari xilma-xil: illyustrativ-badiiy hamda grafik
/chizma/ materiallar, gramofon yozuvi va radioeshittirishlar, kinofragment va o`quv
filmlari, telefragment va televizion darslar v.b. Ularning har biri ko`rish, eshitish,
sintetik shakldagi ko`rgazmalilikka tegishli bo`lishi mumkin.
Ko`rish bilan bog`liq ko`rgazmalilik. Bunga yozuvchi va shoirlarning portretlari ,
asarlarga illyustratsiyalar ,yozuvchi /adib/ hayoti va ijodiga aloqador bo`lgan joylar
fotografiyasi yoki yozuvchining hayoti,asari bilan bog`liq fotosuratlar , v. b. kiradi.
Har holda eng kamida darslikdagi rasm namunalari shu vazifani bajarishi mumkin .
Ishda hajmi qo`shimcha texnik vositalarni talab qilmaydigan reproduksiyalardan
foydalanish ham qulaylik tug`diradi.
Otkritka ko`rinishidagi rasmlardan tarqatma material sifatida foydalanish mumkin.
Uning qulayligi shundaki ,bu holda har bir o`quvchining qobiliyati va imkoniyatini
ham nazarda tutish mumkin bo`ladi .
Yozuvchi hayoti va ijodini o`rganishga doir albomlarda tasviriy san`at asarlaridan
namunalargina emas, yozuvchining o`zi va zamondoshlari aytgan fikrlar, xatlardan
namunalar bo`lishi mumkin. Tasviriy va hujjatli materialning bir xildagi birlashuvi
albomlardan darsda ham, sinfdan tashqari ishlarda ham, yakka mashg`ulotlarda ham
foydalanish imkonini beradi.

21Diafilm va diapozitivlar ham asosan shunga yaqin pedagogik vazifalarni bajaradi.
Adabiyot darslarida ko`rgazmalilikning yana bir turi xarita-sxemalar bo`lishi
mumkin. Har bir jadval va sxemalar ham o`quvchilar bilimini mustahkamlash bilan
birga ularning adabiy – estetik rivojlanishlarida omil bo`lishi shubhasiz. Xususan,
O`rxun - Yenisey obidalari, Mahmud Qoshg`ariy, Alisher Navoiy, Zahiridsin
Muhammad Bobur, Munis, Ogahiy, Muqimiy, Furqat, Hamza Hakimzoda Niyoziy
singari shoir va yozuvchilarning hayoti va ijodini o`rganishda bunday xarita-
sxemalardan foydalanish katga samara beradi.
Masalan, Muqimiyning hayoti va ijodini o`rganishda adib borgan, asarlarida
tasvirlangan shahar va qishloqlarni ko`rsatib beruvchi xarita-sxemalardan foydalanish
mumkin. Bunda adibning shaxsiy hayoti, ayniqsa, «Sayohatnoma»laridagi geografik
nomlar asos vazifasini ado etadi. Qolaversa, bu yo`l bilan predmetlararo aloqaning
o`ziga xos tomonlariga ham ro`para kelinadiki, bu holat o`quvchilarning turli
sohadagi bilimlarini bir yerga jamlash, ulardan amalda foydalanish zaruratini yuzaga
chiqarada.
Aslida, umumiy o`rta ta`lim maktablari hamda akademik litseylarda
o`rganiladigan har bir shoir va yozuvchining ijodi haqida shunday xarita-sxemalarni
tuzish imkoniyati mavjud. Bunda har bir o`qituvchi o`ziga yaqin bo`lgan mahalliy
materiallardan ham foydalansa, nur ustiga nur bo`lar edi.
X.SH.Yandariyevning ko`rsatishicha, xarita-sxemalarni yaratishda «asarlarga
chizilgan illyustratsiyalar, biografik materiallar, gazega va jurnallardan qirqib olingan
parchalar, nodir va nashr etilmagan rasmlar, maktublar» va boshqalardan foydalanish
mumkin. «Karta-sxemalar o`zining maqsadi, darslarni rang-barang qilish, uni
mumkin bo`lgan darajada tig`izlashtirish, unga o`quvchilarning adabiy bilimlarni
olishga qiziqishlarini va ijodiy faolliklarini oshirish, shunday qilib, ular mehnatining
mazmunli va quvnoq bo`lishi uchun qo`shimcha (jumladan, o`lkashunoslikka oid)
materiallarni jalb qilishdan iborat».
Yana bir muhim holat mavjud: darsda, mashg`ulotlarda oq-qora tasvirdan ko`ra
rangli rasmlardan foydalanish maqsadga muvofiqroqdir. Nizomiy Ganjaviy,
Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Zahiridsin Muhammad Bobur asarlariga

22ishlangan miniatyuralarning turli yillarda nashr etilgan namunalari bu jihatdan
bebaho manba va material bo`la oladi.
Yozuvchi va adiblarimizning turli davrlarda yaratilgan rangli rasmlari, portretlari,
oilaviy yoki ijodiy davralardagi rangli fotosuratlari ham o`quvchilar qiziqishiga mos
va munosib bo`ladi. Rus adabiyoti haqida gapirib, professor YE.N.Kolokolsev
shunday yozadi: «Portret janri o`quvchilarning tasavvurlarshi oydinlashtirishga
yordam beradi»
Buning natijasida o`quvchilarda adib shaxsi haqidagi fikr-mulohazalari
tiniqlashadi, ularning real insoniy qiyofasini aniqroq tasavvur etadilar.
Tinglash bilan aloqador ko`rgazmalilik ham alohida mavqega ega. Adib yaratgan
tovushli obrazlarni eshitish, his qilish va baholash ham beqiyos ahamiyatga ega.
G`.G`ulom, Oybek , H. Olimjon E.Vohidov,A.Oripovlarning tovushlari yozilgan
plastinka va magnit tasmalari amaliyotda ko`p qo`llaniladigan manbalardir.
Musiqa va badiiy-ifodali o`qish adabiyot o`qish jarayonida o`quvchilar faolligini
oshirishda katta ijobiy rol o`ynaydi. Masalan, quyi sinflarda ertak va dostonlarni, xalq
qo`shiqlarini faqat eshitish emas, balki xalq baxshilari, laparchilari,
qo`shiqchilarining ijrosini kuzatish ham maroqli va ta`sirli bo`ladi.
Har qanday sifatli va zamonaviy texnik vositalar ham bevosita muloqot nuqtai
nazardan o`qituvchi nutqining o`rniga teng kelolmaydi. O`qituvchi o`zi matnni
o`qiganida istagan vaqtda uni uzishi, tegishli zaruriy izoh va tushuntirishlar berishi,
o`quvchilardan so`rashi mumkin. Bugina emas, o`qituvchi va o`quvchilarning ifodali
o`qishi mutlaqo boshqacha samara beradi. Bunda o`quvchining ijodiy-ijrochilik
qobiliyati o`sadi.
Demak, eshitish bilan bog`liq ko`rgazmalilikda ham o`qituvchi tegishli
pedagogik va metodik talab hamda me`yorlarga amal qilishi shart.
Ko`rgazmalilikning sintetik vositalari.
Kino va televideniyeda ham ko`rish, ham eshitish ko`rgazmaliligi mavjud. Shuning
uchun ham ularda o`quv maqsadlarda foydalanish imkonlari ham, kelajagi ham katta.
Ammo ulardan foydalanishda murakkabliklar ham kam emas.

23Til va kino ssenariylar orasida yozuvchi tarjimai holi bilan bog`liqliklari,
ekranlashtirilgan asarlar mavjud. O`qituvchi ularning hammasidan emas, balki
bevosita dars maqsadi va vazifasiga bog`liq qismlaridangina foydalanilishi maqsadga
muvofiq bo`ladi. (Masalan, “O`tgan kunlar”, “Qutlug` qon”, “Temir xotin”, “Qirol
Lir”...)
Adiblar yashagan joylar bilan bog`liq kinoekskursiyalardan ham shu xilda
foydalanish o`rinli bo`ladi. Ularning ayrimlaridan sinfdan tashqari ishlarda
foydalanish ham samarali bo`ladi.
Hozirgi paytda doimo yangilanib turadigan tele-darslar ham qo`shimcha imkoniyat
sifatida nazarda tutilishi mumkin.
Adabiyot o`qituvchisi ko`rgazmalilikning qaysi turidan va qanday holatda, qay
miqdorda foydalanishini aniq belgilab olishi, ko`rgazmalilikning didaktik funsyasini
oldindan puxta o`ylab olishi shart.Adabiyotga yaqin bo`lgan san`at asarlaridan
foydalanishdan oldin, o`quvchilarga dastlab asar haqida elementar bo`lsa-da, tasavvur
berish kerak.
Adabiyot darslarida ko`rgazmalilik oxirgi maqsad emas, balki vositadir.
Shunga ko`ra o`quvchiga ko`rgazmalilikdan keyin, shunday savollar berilishi
lozimki, bu savol va topshiriqlar o`quvchini badiiy asar ichiga olib kirishga, badiiy
obraz va tasvir mohiyatini chuqurroq anglashga, so`zning ta`sir kuchini yaqqolroq his
qilishga yordam bersin.Ko`rgazmalilik qurollarni yaratishga o`quvchilarning o`zlarini
ham jalb etish mumkin. Bu ular jiddiy mehnatga o`rgatadi, umumiy badiiy estetik
tayyorgarligiga ham ijobiy ta`sirko`rsatadi.

242.2. Maktab tajribasi:adabiy to’garaklarning tashkil etilishi va natijalari.
Tarbiyaning bosh maqsadi - yosh avlodni ma'naviy-axloqiy tarbiyalashda
xalqning boy milliy, ma'naviy-tarixiy an'analariga, urf-odatlari hamda umumbashariy
qadriyatlarga asoslangan samarali tashkiliy, pedagogik shakl va vositalarni ishlab
chiqib,amalda joriy etishdir.Tarbiyaning asosiy vazifasi - shaxsning aqliy, axloqiy,
erkin fikrlovchi va jismoniy rivojlanishi, uning qobiliyatlarini har tomonlama ochish
uchun imkoniyat yaratishdir. Buning uchun: - yoshlarni erkin fikrlashga tayyorlash,
hayot mazmunini tushunib olishlariga ko'maklashish, o'z-o'zini idora va nazoratqila
bilishni shakllantirish, o'z shaxsiy turmushiga maqsadli yondashuv, ularda reja va
amal birligi hissini uyg'otish; - o'quvchilarni milliy, umuminsoniy qadriyatlar,
Vatanimizning boy ma'naviy merosi bilan tanishtirish, madaniy hamda dunyoviy
bilimlarni egallashga bo'lgan talablarini shakllantirish, malaka hosil qildirish, tobora
o'stirib-boyitib borish vaestetik tushunchalarini shakllantirish; - har bir o'smirning
bilimdonligini va ijodiy imkoniyatlarini aniqlab, ularni rivojlantirish.
Inson faoliyatini turli sohalarda joriy qilib ko'rish. Bolalar ijodkorligi, iqtidorini
yuzaga chiqarish va yanada qo'llab-quvvatlash uchun shart-sharoit hozirlash; -
insonparvarlik odobi me'yorlarini shakllantirish (birbirini tushunadigan, mehribonlik,
shafqatlilik, irqiy va milliykamsitishlarga toqatsizlik), muomala odobi kabi tarbiya
vositalari (nohaqlikka, yolg'onchilik, tuhmat, chaqimchilikka toqatsizlik) keng
qo'llanishi lozim; - vatanparvarlik, dunyoviy fikrlash, jamiyatimizda yashayotgan
odamlar bilan o'zaro munosabat-muloqotni o'rganish, o'z xalqi, davlati, uning
himoyasi uchun hamisha shay bo'libturish, O'zbekiston Respublikasi va boshqa
davlatlarning ramzlariga hurmat bilan qarash, yosh avlodni O'zbekiston
Konstitutsiyasiga, Bayrog'iga, Gerbiga, Madhiyasiga, Prezidentiga sadoqatli qilib
tarbiyalash; - qonuniy jamoa axloqi va turmush qoidalariga hurmat bilanqarashni
tarbiyalash, shaxsning noyob qirralarini belgilovchi fuqarolik va ijtimoiy mas'uliyat
hislarini rivojlantirish, o'zi yashayotgan mamlakatning ravnaqi, insoniyat
taraqqiyotini barqarorsaqlab qolish uchun fidoyilik, ekologik ta'lim-tarbiya; -
mustaqil davlatimiz -O'zbekiston Respublikasining ichki va tashqi siyosatiga to'g'ri
va xolisona baho berishga o'rgatish.Uning tinchliksevarlik, demokratiya va boshqa

25davlatlarning ichkiishlariga aralashmaslik, oshkora-ochiq tashqi siyosatiga va o'z
xalqining turmush darajasini oshirishga yo'naltirilgan, fuqarolarni ijtimoiy himoya
qiladigan ichki siyosatini to'g'ri tushuntirmoq kerak; - turmushda eng oliy qadriyat
hisoblangan mehnatga ijodiy yondoshish fazilatlarini shakllantirish; - sog'lom
turmush tarziga intilishni tarbiyalash va rivojlantirish, munosib oila sohibi bo'lish
istagini shakllantirish; - yoshlarimizni erkin mustaqil fikrlashga o'rgatish.
Tarbiyaning asosiy tizimi quyidagicha bo'lishi lozim: - tarbiyada
tarbiyalanuvchi shaxsini oliy ijtimoiy qadriyat deb tan olish, har bir bola, o'smir va
yosh yigit-qizning betakror va o'ziga xosligini hurmatlash, uning ijtimoiy, huquqiyva
erkinligini e'tiborga olish; - yoshlarda istak va imkoniyat muvofiqligi tuyg'usini
qarortoptirish; -
milliylikning o'ziga xos an'analari va vositalariga tayanish; - shaxslararo
munosabatlarda insonparvarlik, pedagoglar vao'quvchilar o'rtasidagi bir-biriga hurmat
munosabatlari, bolalar fikriga e'tibor qilish, ularga mehribonlarcha munosabatda
bo'lish. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar o'quvchilarning qiziqishi,
istaklari, xohish va ehtiyojlariga suyangan hol-da ularning darsdan bo'sh vaqtlarida
o'quv-tarbiya jarayonini to'ldiradi. U o'quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini,
tashabbuskorligini oshirishga imkoniyat yaratadi. Sinfdan tashqari ishlarning o'ziga
xosligi shundaki, to'garak, klub dasturlarining rangbarangligi, ular mazmunidagi
yangiliklar o'smir yigit-qizlarning shaxs sifatida shakllanishlari uchun yangi
imkoniyatlar yaratadi. 5.2. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil
qilishning nazariy asoslari maktabning o'quvchilar bilan olib boradigan o'quv
mashg'ulotlaridan tashqari, xilma-xil ta'lim-tarbiya ishlari sinfdantashqari ishlar
nomini olgan. Sinfdan tashqari ishlar maktabta'lim-tarbiya jarayonining tarkibiy
qismi o'quvchilarning bo'sh vaqtlarini yo'lga qo'yish shakllaridan biridir. Sinfdan va
maktabdan tashqari ishlar shaxsni har tomonlama kamol toptirish vauni hayotga,
aktiv faoliyatga tayyorlash uchun keng imkoniyatga ega. Bu ishlar bolalarning
qiziqishlariga muvofiq tarzda ko'ngillilik asosida tashkil qilinadi.

26To'garaklar birnecha xilda bo'lishi mumkin:
a) fan to'garaklari;
b) mohir qo'llar to'garaklari;
d) duradgorlik to'garaklari;
e) sport to'garagi;
f) badiiy to'garak.
Bu to'garaklarni o'rta umumta'lim maktablarida sinf rahbariva tarbiyaviy ishlar
tashkilotchisi uyushtiradi. Sinf rahbari to'garak rahbarlariga yaqindan yordam beradi.
Qiziqishlari, intilishlari bir xil bo'lgan o'z o'quvchilarini biror to'garakka a'zobo'lishga
chorlaydi.Sinfdan va maktabdan tashqari tashkil qilingan ishlar o'quvchilar
hayotidagi tarbiyaviy faoliyatni to'ldiradi. Ularning dunyoqarashi to'g'ri
shakllanishiga, axloqiy kamol topishiga ko'maklashadi. Nazariy bilimlarni amaliyot,
ishlab chiqarish bilan chambarchas bog'lanishiga zamin yaratadi. Sinfdan va
maktabdan tashqari ishlarga rahbarlik qiluvchi tashkilotchilarning vazifalari ham ko'p
qirralidir
Maktabda tarbiyaviy ishlarni aniq rejalashtirmasdan uningmazmuni, shakl va
usullarini aniqlamasdan, ma'lum bir tizimgasolmasdan turib ko'zda tutilgan maqsadga
erishish qiyin. Sinfdan tashqari ishlarning tarbiyaviy ta'siri ko'p darajada o'quv
jarayonini tashkil etish saviyasiga hamda o'quvchilar jamoasining xilma-xil ishlarni
qanday yo'lga qo'yishiga bog'liqdir. Sinfdantashqari faoliyat majburiy dastur bilan
chegaralanmaydi, balki yoshlari har xil o'quvchilarni ixtiyoriy ravishda birlashtiradi.
Ularning tashabbusi asosida ishlarni amalga oshiradi, fanga qiziqtiradi, ularni
xalqning madaniy hayoti muhitiga olib kiradi. Sinfdan tashqari ishlar shaxsdagi
ijtimoiy faollik, ijtimoiy onghamda axloqiy odatlarni tarkib toptirishning eng muhim
omilidir. Bu faoliyat ilmiy jamoa, adabiy va maktab teatrlarining ishlari, turli
mavzularda o'tkaziladigan kitobxonlar konferensiyasi vaunozaralar, siyosiy, axloqiy,
ilmiy-ommabop va mehnat mavzularidagi ma'ruza va suhbatlar, ijtimoiy foydali
mehnat, siyosiy axborot, bayram kechlari va ertaliklari, to'garak mashg'ulotlarini o'z
ichiga oladi. O'quvchilarning sinfdan tashqari ishlari o'z mazmuniga ko'ra tafakkur
faoliyati va munosabat vositasi hisoblanadi. Tarbiyaviy ishlar bolalarning kundalik

27hayotidan olingananiq dalillar va voqealarni, badiiy adabiyot, vaqtli matbuot,
kinofilmlardan olingan misollarni tahlil etish hamda muhokamaqilish asosida
o'tkaziladi. Bu ishlarning xususiyati shundaki, bubolalarni o'zining axloqiy xatti-
harakatlari haqida mulohaza yuritishga va ularga to'g'ri baho berishga o'rgatadi.
Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar o'quvchilarning darsdan
bo'shvaqtlaridagi o'quv tarbiya jarayonini to'ldiradi va kengaytiradi, o'quvchilarni
mustaqil bilim olishlari, ijobiy qobiliyatlarini, tashabbuskorligini oshirishga
imkoniyat yaratadi. Sinf jamoasi bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishlarning hajmi,
asosiy yo'nalishlari, mazmuni har bir bosqichda o'quvchilarning psixik rivojlanishi
darajasiga mos kelishi lozim. Tarbiyaviyish pedagogdan butun qobiliyatini ishga
solishni, tinmay izlanishni taqozo etadi. Chunki kelajak avlod tarbiyalangan,
uyushgan, ahil, jonajon Vatanimizning haqiqiy fuqarolari bo'lishi kerak. Maktabda
bashlang'ich sinflarda tarbiyaviy ishlarni olibborish, uni yo'lga qo'yish sinf rahbari
yoki tarbiyaviy ishlartashkilotchilari tomonidan uyushtiriladi.
Xulq-atvorni tarbiyalash ongni tarbiyalashga qaraganda murakkab. O'quvchilar
talablar mohiyatini yaxshi anglashlari mumkin, biroq aksariyat hollarda ularga rioya
qilmaydilar. Shu boismuntazam ravishda mashq qildirish madaniy xulq-atvorni
odatgaaylantiradi. Talablarning qo'yilishi jarayonida ularga o'quvchilarningamal
qilishi ustidan nazorat o'rnatish lozim. Nazorat qilib borish turli shartlar yordamida
amalga oshiriladi, chunonchi, xulqatvor jurnalini yuritish, sinfdagi navbatchilik
uchun stenddabaholarni qayd etib borish va boshqalar. Nazorat haqqoniy
vamuntazam bo'lish kerak. Uning natijalaridan o'quvchilarni ogohetib borish lozim.
Jamoani uyushtirish va jinslashtirish. U faollarni tarbiyalashbilan chambarchas
bog'liq. Jamoa faollarini shakllantirish jamoaning u yoki bu faoliyatga nisbatan
ehtiyoji mazmunidan kelibchiqadi. Jamoa faollarini aniqlash uchun o'qituvchi
o'quvchilar faoliyatini, ularning jamoa ishlarida ishtiroki, xulq-atvorini kuzatib
borishi, har bir o'quvchining ijtimoiy faoliyatni tashkiletish layoqatini aniqlashi zarur.
Jamoa faollarining tarkibini bolalarning o'zlari, albatta, pedagog ishtirokida va
rahbarligida tanlashsa, maqsadga muvofiqbo'ladi. Bunda pedagog jamoa faollarining
har bir a'zosi zimmasiga muayyan vazifa yuklash, ma'lum davrda ana shu

28vazifalaryuzasidan hisobot berib borishlariga erishish lozim. Maktabning ma'naviy-
ma'rifiy ishlar bo'yicha direktor o'rinbosari
o'quvchilarga nisbatan mehr va muhabbat, pedagogik jamoaga va ota-onalarga
nisbatan talabchan bo'lgan holda ish tutishi va muntazam o'z ustida ishlab, sabr-
bardoshli, o'z fikrlarini puxta bayon qilib, o'zgalarni o'ziga jalb qila oladigan
xislatlarni o'ziga mujassamlaydi.
To'garak rahbari to'garak mashg'ulotida samaradorlikka erishish uchun to'garak
mashg'uloti ishlanmasiga alohida e'tibor qaratishi, uni zamonaviy pedagogik
texnologiyalar asosida tuzishi lozim.Bunda to'garak rahbari oldiga qo'ygan har bir
maqsadga xolisona, bolalar tushinishi uchun uning soddaligiga alohida e'tibor berishi
kerak. To'garak rahbarlari to'garak mashg'ulotlari ishlanmasini quyidagi tartibda
tuzishlari mumkin. To'garak bu- ma'lum bir bilim sohasiga qiziqishni kuchaytiradigan
va amaliy faoliyat bilan shug'ullanmoqchi bo'lgan talabalarning ixtiyoriy birlashmasi.
Doiralardagi mashg'ulotlar dasturning mavjudligi, muntazamligi, vaqt davomiyligi va
ishning o'ziga xos profili bilan tavsiflanadi. To'garaklar maktabda to'garak ishlari
tizimining bir qismidir. Pedagogik lug'atga ko'ra, to'garak ishlari bolalar uchun
qo'shimcha ta'lim shakllaridan biri bo'lib, u turli xil to'garaklar, sektsiyalar va
to'garaklarni tashkil etishdan iborat. To'garak ishi talabalar uchun qiziqishlariga
asoslanib ixtiyoriy ravishda tanlangan faoliyatning shaxsiyat uchun muhim,
qadriyatlarga asoslangan, individual tajribasini o'zlashtirish sohasiga aylandi. Bu
talabalarga kasbiy o'zini o'zi belgilashda yordam beradi, asosiy tarkibiy qismda
olingan bilimlarini, kuchli tomonlarini amalga oshirishga yordam beradi.
Fanlararo to'garaklar ichida eng keng tarqalgani fizik-texnik, texnik ijodkorlik
to'garaklar hisoblanadi. Bu to'garaklarda o'quvchilar faoliyatining mazmuni
to'garakning o'z nomidan kelib chiqadi. Texnik-ijodkorlik to'garaklarda
o'quvchilarning mehnat obyektlari, odatda, turli modellar bo'ladi. Bunda o'quvchilar
texnologiya fanida o'rganiladigan muayyan qonuniyatlarni misollar bilan
oydinlashtirishga muvaffaq bo'ladilar, bu esa fan asoslarini o'zlashtirishda yordam
beradi. Ikkinchi tomondan esa o'quvchilar model konstruksiyasini loyihalaydi va
yaratadi. Fizik-texnik to'garaklarga bir vaqtning o'zida fizika va texnologiya fani

29o'qituvchilari rahbarlik qiladilar. Fanlardan tashqari to'garaklar hozirgi vaqtda sinfdan
tashqari ishda kengroq tarqalgan. O'quvchilar faoliyatining mazmuniga ko'ra bu
to'garaklar turli-tuman bo'lishi mumkin. Mazkur holda gap shunday predmetdan
tashqari to'garaklar haqidagina boradiki, ularning ishlari uchun maktab
ustaxonalaridan moddiy bazasifatida foydalaniladi, yoki o'quvchilar faoliyati
texnologiya fani darslarida olingan bilim va malakalarga tayanadi. Fandan tashqari
to'garaklarga rahbarlik qilishga ko'pincha baza korxona xodimlari, ota-onalar taklif
etiladi. O'qituvchi esa ularga metodik yordamko'rsatadi. To'garaklar ishining
mazmuni dasturlarda belgilab beriladi. Bu dasturlarni xalq ta'limi qoshidagi metodik
kabinetlar, shuningdek, yosh texniklar ishlab chiqadi. Dasturlar bir va ikki o'quv
yiliga mo'ljallangan bo'ladi. To'garak mashg'ulotlari, odatda, har haftada bir marta
ikki soatdan o'tkaziladi.Adabiyot o‘qitishda ma’ruza, suhbat, ijodiy o‘qish,
reproduktiv, evristik, tadqiqot, ekskursiya, mustaqil ish metodlaridan keng
foydalaniladi.O‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatining o‘zaro aloqasi xususiyatiga ko‘ra
ko‘rgazmal tushuntirish, ijodiy o‘qish, reproduktiv va tadqiqot metodlariga
taqsimlanadi. Tabiiyki, bu metodlarning barchasi alohida-alohida, sof holda
qo‘llanilmaydi. Mustaqil o‘qishni tashkil etishda ulardan kompleks foydalanib
kelinishi tabiiy zaruratdir.
Umumiy o‘rta ta’lim maktablaridagi ko‘p yillik pedagogik faoliyatimiz
davomida o‘quvchilarni ifodali o‘qishga o‘rgatish murakkab jarayon bo‘lib, asar
janri, tavsif uslubi, yozuvchi nuqtai nazari bilan bog‘liq usullarni qo‘llash ijobiy
samara beradi, degan xulosaga keldik. O‘qituvchining ifodali o‘qishi o‘quvchilar
faoliyatida o‘z aksini topishi uchun quyidagi usullarni qo‘llash samarali hisoblanadi:
– audio va video yozuvlar orqali yozuvchi yoki badiiy so‘z ustalari tomonidan
o‘qilgan badiiy matnni tinglash; (Zulfiya, E.Vohidov, A.Oripov, O.Hojieva,
O.Matjon, M.Yusuf, S.Sayyid, F.Afro‘z, E.Shukurlarning radioeshittirish va
teleko‘rsatuvlarda o‘qigan she’rlaridan foydalanish mumkin).146
– o‘zaro bog‘liq matnlarda nutqning to‘g‘ri ohangini ishlab chiqish
(intonatsiya,
marom, pauzalarni o‘z o‘rniga qo‘yish, mantiqiy urg‘ularni aniqlash);

30– ko‘chirmalar, maqollar, matallar, aforizmlarni yoddan ifodali o‘qishga
o‘rgatish; (televidenie orqali ko‘rsatuvlar oralig‘ida o‘zbek xalq maqollari, iboralar
ma’nosi yuzasidan beriladigan sharhlardan foydalanish shaklida. Masalan, 5-sinfda
maqollarga bag‘ishlangan mashg‘ulotlarda ko‘chma ma’no bu janrning yetakchi
xususiyatlaridan biri ekanliliga e’tibor qaratiladi.
Jumladan, “Qatorda noring bo‘lsa, yuking yerda qolmaydi” maqoli zamirida
insonning sadoqatli do‘stlari ko‘p bo‘lsa, ularning qo‘llab-quvvatlashi, yordami bilan
mushkullari oson bo‘lishi, har qanday qiyinchilikni osonlikcha yengib o‘tishi
haqidagi fikr ilgari surilgan. Aslida ham shunday: katta karvon hamrohligida safarga
chiqqan kishi ko‘zlagan manziliga hech bir talofatsiz yetib olishi shubhasizligi o‘z
ma’nosida qo‘llangan.
9-sinfda Ikrom Otamurodning “O‘rin” dostonini ifodali o‘qishga o‘rgatishda
olam va odamning yaralishi, hayotda har kimning o‘z o‘rni borligi yoki aksinchaligi
anglanishiga erishiladi. Shoir kun va tun, yer va osmon, botin va zohir, sobitlik va
lafzsizlik, diyonat va nafs, ibtido va intiho, toqatsizlik va chidam, keksa va yosh kabi
bir-biriga zid tushunchalarni yonma-yon qo‘llash orqali inson hayotining dramatik
holatlarini aks ettirishga harakat qilganiga e’tibor qilaylik:
Andisha nochor kibor tovidan.
Qadr dog‘lanadi ilashsa jabr.
Burd yo‘qolgaydir beburd sovidan.
Dilga madaddir dildagi sabr147 .
Dostonda lirik qahramon yuragini qiymalab og‘riq berayotgan dard-alamlar
qisqagina “... Nimadir... ... Qachondir... ... Kimdir...” misralariga mohirlik bilan
singdirilgan.Sinfdan tashqari o‘qish mashg‘ulotlarida ifodali o‘qish rejasi
o‘qituvchining yoddan o‘qishi, asarning g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari haqida suhbat
o‘tkazish, nutq kompozitsiyasi ustida ishlash, intonatsiya va maromni aniqlash, qayta
hikoyalash kabi faoliyat turlarini ko‘zda tutgan holda tuziladi.
Asarni ifodali o‘qish doim uning tahlili bilan bog‘liq. Tahlil badiiy asarning
o‘ziga xosligi haqida o‘quvchilar tasavvurini chuqurlashtiradi, undagi nafosatni his
qilishga imkon beradi.

31Masalan, 6-sinfda o‘quvchilarni Hamid Olimjon ijodi bilan chuqurroq
tanishtirishga mo‘ljallangan mashg‘ulotlarda adabiyotshunos olim N.Karimovning
“Hamid Olimjon” nomli ma’rifiy-biografik romanidan unumli foydalanish o‘quvchini
shoir shaxsiyatining noma’lum qirralaridan voqif etadi.
O‘qituvchining kirish so‘zi “Eng gullagan yoshlik chog‘imda”, “Xayolimda bo‘lding
uzun kun”, “O‘rik gullaganda” kabi she’rlarning yozilish tarixi bilan boyitilsa, shoir
ijodiy ustaxonasi haqida kengroq tushunchaga ega bo‘linadi.
“O‘rik gullaganda” – tabiatning yaratuvchanlik qudratidan junbushga kelgan
sohir qalb tuyg‘ulari mahsuli. She’r 1937-yilning 30-martida yozilgan, Qozog‘iston
safaridan qaytgan kuni saharlab uyg‘ongan shoir ilohiy mo‘jiza qoshida lol qoladi.
“Derazadan quyosh yog‘dusi emas, balki allaqanday pushtirang shu’la tushib, uning
ko‘zini qamashtirib yubordi.Kuni kecha u Olmaotaga yo‘l olganida, hali mast
uyquda yotgan o‘rik daraxti chaman bo‘lib ochilgan edi”150. Shoirni to‘lqinlantirgan
bu latiflikdan ohorli tashbehlar dunyoga keladi: “Novdalarni bezab g‘unchalar,
Tongda aytdi hayot otini...” Ushbu voqea hikoya qilingach, she’r yoddan ifodali
o‘qilishi, unga bastalangan qo‘shiq eshittirilishi o‘quvchilarni xayolan lirik
qahramonning o‘sha paytda tuygan holatni chuqurroq anglashga, asar g‘oyasini idrok
qilishga yordam beradi. Turli janrdagi asarlarni idrok etish asosida o‘quvchi so‘z
zamiridagi ma’no tovlanishlaridan zavqlanadi, inson ruhiyati bilan bog‘liq sir-
sinoatlarni anglash sari qadam qo‘yadi.Sinfdan tashqari o‘qish mashg‘ulotlarida
badiiy asar yoki undan parchalar o‘rganishning yakuniy bosqichida leksikani
sharhlash elementlari bilan suhbat o‘tkazish matn mazmunini chuqurroq
o‘zlashtirishga yordam beradi. Sinfdan tashqari o‘qish mashg‘ulotlarida suhbat.
Suhbat jarayonida adabiy material mohiyati o‘qituvchi bergan savollarga
o‘quvchilarning javoblari orqali ochib beriladi.Metodist olima Q. Husanboeva har
tomonlama puxta tuzilgan savollar mazkur metodning muhim xususiyati ekanligini
alohida e’tirof etgan holda “tafakkurning bilmaslikdan bilishga, bilishning chalaligi
yoki noaniqlikdan to‘liq va aniq shakliga o‘tkazadigan samarali vosita”151 sifatida
baholaydi.
Mashg‘ulotga tayyorgarlik chog‘ida savollarning xususiyatini o‘ylab ko‘rish,

32maqsadini aniqlab olish muhim. Suhbat mantiqiy izchilligi, aniqligi va mazmuni
bilan ajralib turadi.Savollar o‘rganilayotgan asarni anglashga yo‘naltirilishi,
o‘quvchilar faoliyatini jadallashtirishi, mustaqil xulosa chiqarish va
umumlashtirishga harakat qildirishi lozim. Yangi materialni o‘rganish,
mustahkamlash va umumlashtirish jarayonida uyushtiriladigan suhbat
o‘quvchilarning bilim darajasini baholashga yordam beradi. Ulug‘bek Hamdamning
8-sinflarga mustaqil o‘qishga tavsiya etish mumkin bo‘lgan “Na’matak” mini romani
butun borliq sinoatlarini o‘zida jo etgan Ism, uning mohiyatini anglatish
muammosiga bag‘ishlangan. “Har qanday hikmatning ibtidosida fikr turadi, fikr
o‘zlashgach, hikmat maqomlarining pillapoyasi boshlanadi. Maqomlar hududiga
o‘tgan shaxs oqimlar shamolida g‘ildirab ketavermaydi, har on, damning ASL
mazmunini uqib, Ismlar siriga boraveradi”152. Asar yuzasidan quyidagicha savollar
tuzish adib g‘oyasi, maqsadmuddaosini tushunishga imkon yaratadi:
1.Na’matak obraziga qanday g‘oya singdirilgan? (Insonning O‘zligini anglashi)
2. Bobolar o‘rtasidagi nifoqning asl sababi nimada edi? (Nafs)
3. Ajdodlar adovatiga nima barham beradi? (Avlodlar muhabbati)
4. Inson qachon Asliga yetishadi? (Ismini topganida)
5. Asarda qo‘llanilgan hikmatning kaliti qaysi satrlarga yuklangan? (“Qanday
ko‘zla boqsa, odam olamga, shunday javob aylar olam odamga, degan ekan
donishlar, degan ekan, degan, to‘liq hukm shaklida)153
3.Suhbat chog‘ida muomala madaniyatiga o‘rgatish ham o‘quvchilarni
axloqiyestetik tarbiyalashga xizmat qiladi. Ta’kidlash joizki, o‘qituvchi muammoli
vaziyatlar yaratishga yo‘naltirilgan dastlabki savollardanoq asarda qo‘yilgan asosiy
muammo mohiyatini ochishni nazarda tutishi zarur.
O‘quvchilar javobini o‘z vaqtida umumlashtirish, aniqlik kiritish va
to‘ldirishga qaratilgan suhbat o‘qituvchidan alohida diqqat-e’tibor talab etadi. Suhbat
erkin bahsmunozara tarzida o‘tkazilib, jarayonda o‘quvchi javoblariga mustaqil
fikrlash sifatida qaraladi: unda tezis (isbotlanayotgan narsa) va isbot bo‘ladi.
Agar o‘quvchi o‘rganilayotgan asar janrini aniqlashga doir savolga javob
berish topshirig‘ini olgan bo‘lsa, eng avvalo, tezis tarzidagi fikrini aytishi kerak.

33O‘quvchining izohi, isbotlari uning haqiqiy bilimini aniqlashga yordam beradi.
O‘quvchini baholashda javobning to‘g‘riligi, fikrini izchil bayon etishi, o‘rganilgan
materialni tushunish darajasi (isbot uchun keltirgan fikrlarining aniqligi) hisobga
olinishi zarur.
Xulosa o‘rnida shuni takidlash kerakki, Har qanday mamlakatning jahon
hamjamiyatida tutgan o‘rni, e’tibori va istiqboli intellektual salohiyati bilan
belgilanadi. Ахborot-kоmmunikatsiya asrida, inson huquqlari va erkinligini himoya
qiladigan demokratik, huquqiy davlat hamda fuqarolik jamiyati barpo qilayotgan
hozirgi davrda intellektual salohiyatga bo‘lgan talab yanada oshdi.
Mazkur muammo yuzasidan ushbu maqolada sinfdan tashqari o‘qitish, integratsiyani
to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish, o‘rganilgan yangi mavzu va mustaqil ishlarning mazmunini
takomillashtirish, badiiy asar matni ustida individual va jamoa bo‘lib ishlashga
yo‘naltiruvchi texnologiyalarni samarali qo‘llashga doir qarashlar ilgari suriladi.
Mustaqil o‘qib-o‘rganishsiz adabiy ta’limda muhim natijaga erishish mumkin
emas. Maktab paytida mutolaa ko‘nikmasi shakllantirilmas ekan, o‘quvchida kitob
o‘qishga bo‘lgan qiziqish asta-sekinlik bilan yo‘qolib, keyinchalik butunlay so‘nadi.
Bugun maktablarda adabiyotdan sinfdan tashqari o‘qishni tashkil etishda
yoppasiga qoloqlik mavjudligi barchaga ayon. Maktablarning kitob fondi zarur
adabiyot namunalari bilan to‘ldirilmaganligi, aksariyat kutubxona xodimlari aynan
sinfdan tashqari o‘qish mashg’ulotlariga yordam berish uchun tayyorgarlik
ko‘rmasligi, bu boradagi malakasizliklar o‘quvchilarni mutolaaga qiziqtira olmaslik
kabi nuqsonlarni keltirib chiqarmoqda. Binobarin, bularning bari o‘quvtarbiya
jarayoni tizimida metodik jihatdan kamchiliklarga yo‘l qo‘yilayotganligini ko‘rsatib
turibdi. Umuman, ta’limdan ko‘zlangan maqsadga erishishda pedagogik vazifalar
aniqlashtirilib, islohotlarda hujjatlashtirilib borilmas ekan, sinfdan tashqari o‘qishni
tashkil etish usullari ham takomillikka muhtoj bo‘lib qolaveradi.

34Xulosa
Adabiy to‘garaklar ta’lim-tarbiyaning ajralmas bo‘lagi bo‘lib, o‘quvchilarda adabiy-
estetik didni shakllantirish, mustaqil fikrlashga o‘rgatish, badiiy nutqni rivojlantirish
hamda ijodiy salohiyatni yuzaga chiqarishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday
to‘garaklar orqali yosh avlodda kitobxonlik madaniyati, badiiy tafakkur va milliy
o‘zlikni anglash tuyg‘usi shakllanadi. Ayniqsa, adabiyot faniga qiziqish bildirgan,
she’r, hikoya yozishga, badiiy asarlarni tahlil qilishga intilayotgan o‘quvchilar uchun
adabiy to‘garaklar chinakam ijodiy maydon bo‘lib xizmat qiladi.
To‘garak ishlarining samaradorligini ta’minlash uchun eng avvalo o‘qituvchi
o‘z oldiga aniq pedagogik maqsadlar qo‘yishi, o‘quvchilarning yosh xususiyatlari va
qiziqishlarini inobatga olgan holda mavzular tanlashi zarur. Mashg‘ulotlarda interfaol
metodlar, bahs-munozara, rolga kirish, jamoaviy ijodiy ishlar, sahnalashtirish, adabiy
viktorinalar kabi usullarni qo‘llash orqali ishtirokchilarning faolligi va qiziqishini
oshirish mumkin. Bundan tashqari, mashhur adiblar bilan uchrashuvlar, ijodiy
tanlovlar, adabiy sayohatlar va estetik tadbirlar orqali to‘garak ishtirokchilarining
dunyoqarashi va estetik didi yanada kengayadi.
Adabiy to‘garaklar o‘quvchilarga faqatgina bilim emas, balki tarbiya ham beradi. Bu
jarayonda o‘quvchilar milliy adabiyotimizning eng sara namunalarini o‘rganib, o‘z
ona tiliga, xalqining madaniyati va tarixiga nisbatan hurmat bilan qarashni o‘rganadi.
Shuningdek, adabiy to‘garaklar iste’dodli o‘quvchilarni aniqlash, ularni turli adabiy
tanlovlarga tayyorlashda ham muhim o‘rin egallaydi.
Zamonaviy ta’limda to‘garak ishlarini tashkil etishda texnologik yondashuv,
raqamli resurslardan foydalanish, internetdagi adabiy portallar va elektron
kutubxonalardan unumli foydalanish orqali to‘garak ishlarini yanada boyitish
mumkin. Ayniqsa, yoshlar orasida multimedia vositalari orqali o‘tkaziladigan adabiy
viktorinalar, interaktiv topshiriqlar, ijodiy onlayn tanlovlar orqali to‘garak
ishtirokchilarini kengroq qamrab olish mumkin.
Xulosa qilib aytganda, adabiy to‘garaklar – bu o‘quvchilarni barkamol, ma’naviy
yetuk, ijodkor shaxs sifatida shakllantirishga xizmat qiluvchi eng muhim darsdan
tashqari faoliyat shaklidir.

35Foydalanilgan adabiyotlar
1. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008.
2. G‘afurov N. Adabiyot darslarini o‘qitish metodikasi. – T.: O‘zbekiston, 2017.
3. Jo‘rayev O. Adabiy to‘garaklar faoliyati. – T.: O‘qituvchi, 2015.
4. Qodirova D. O‘quvchilarning ijodiy fikrlashini rivojlantirish yo‘llari. – T.: Fan,
2016.
5. Turaqulov A. O‘zbek adabiyoti darslari. – T.: TDPU nashriyoti, 2019.
6. Abdullayeva M. Darsdan tashqari ishlar tizimi. – T.: Ilm-Ziyo, 2014.
7. Madrahimov M. Adabiy kechalar va ularning ta’siri. – T.: Yozuvchi, 2013.
8. Nuraliyeva G. O‘quvchilarning badiiy tafakkurini shakllantirish. – Samarqand,
2020.
9. A’zamova S. Zamonaviy dars va to‘garak mashg‘ulotlari. – T.: Iste’dod, 2021.
10. Saidova Z. Adabiyot fanini o‘qitishda interfaol usullar. – T.: TDPU, 2022.
11. Rasulov S. Ijodkor o‘quvchilar bilan ishlash metodikasi. – Andijon, 2020.
12. Internet manbalari: www.ziyonet.uz, www.edu.uz – Adabiy to‘garaklar haqidagi
maqolalar va metodik tavsiyalar.

Sotib olish