Adsorbsion izomeriya shakllari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	442.2KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	18 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Kimyo

Sotuvchi

Diyorbek

Ro'yxatga olish sanasi 29 Fevral 2024

161 Sotish

Adsorbsion izomeriya shakllari

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………..………….3
I BOB: ABSORBSIYA VA ABSORBSIYA JARAYONLAR JIHOZLARI
1.1 Absorbsiya umumiy ma’lumotlar……………………………………………..4
1.2 Adsorbentlar turlari va
xususiyatlari…………………………………………..5
1.3 Adsorbsiya jarayonini tashkil etish
usullari…………………………………...7
II BOB: ADSORBSION IZOMERIYA TURLARI
2.1 Kimyoviy va fizik adsorbsionlar
tushunchasi………………………………...17
2.2 Izomeriya tushunchasi va umumiy shakllari………………………………...18
2.3 Adsorbsion izomeriyalarning turli shakllari……………………………….…
20
2.4 Adsorbsion izomeriya va kimyoviy protsesslar………………………………
21
XULOSA………………………………………………………………………..24
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR……………………………………….25
2

KIRISH
Gaz yoki bug‘larning, gaz yoki bug‘li aralashmalardagi komponentlarning
suyuqlikda yutilish jarayoni absorbsiya deb nomlanadi. Yutilayotgan gaz yoki
bug‘ absorbtiv, yutuvchi suyuqlik esa absorbent deb ataladi. Ushbu jarayon selektiv
va qaytar jarayon bo‘lib, gaz yoki bug‘ aralashmalarini ajratish uchun xizmat
qiladi.
Absorbtiv va absorbentlarning o‘zaro ta’siriga qarab, absorbsiya jarayoni 2 ga
bo‘linadi: fizik absorbsiya; kimyoviy absorbsiya (xemosorbsiya).
Fizik absorbsiya jarayonida gazning suyuqlik bilan yutilishi paytida
kimyoviy reaksiya yuz bermaydi, ya’ni kimyoviy birikma yangi modda hosil
bo‘lmaydi. Agar suyuqlik bilan yutilayotgan gaz kimyoviy reaksiyaga kirishsa,
bunday jarayon xemosorbsiya deyiladi, ya’ni kimyoviy absorbsiya.
Ma’lumki, fizik absorbsiya ko‘рincha qaytar jarayon bo‘lgani sababli,
suyuqlikka yutilgan gazni ajratib olish imkoni bo‘ladi. Bunday jarayon desorbsiya
deb nomlanadi. Absorbsiya va desorbsiya jarayonlarini uzluksiz ravishda tashkil
etish yutilgan gazni sof holda ajratib olish va absorbentni ko‘p marta qayta
ishlatish imkonini beradi. Absorbsiya jarayoni sanoat korxonalarida uglevodorodli
gazlarni ajratish, sulfat, azot, xlorid kislotalar va ammiakli suvlarni olishda, gaz
aralashmalaridan qimmatbaho komponentlarni ajratish va boshqa hollarda keng
miqyosda ishlatiladi. Absorbsiya jarayoni ishtirok etadigan texnologiyalarni
qurilmalar bilan jihozlash murakkab emas. Shuning uchun kimyo,neft va gazni
qayta ishlash hamda boshqa sanoatlarda absorberlar ko‘p ishlatiladi.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati va o’zaro mazmunan bog’langan 2 ta bobdan iborat bo’lib
umumiy hajmda 25 betni tashkil etadi.
3

I BOB: ABSORBSIYA VA ABSORBSIYA JARAYONLAR JIHOZLARI
1.1 Adsorbsiya umumiy ma’lumotlar
Gaz aralashmalari gaz yoki bug‘larni yoki eritmalarda erigan moddalarni
qattiq, g‘ovaksimon jism yordamida yutish jarayoni adsorbsiya deb nomlanadi.
Yutilayotgan modda adsorbtiv, yutuvchi modda esa adsorbent deb ataladi.
Adsorbsiya jarayonining o‘ziga xosligi shundaki, u selektiv va qaytar
jarayondir. Jarayonning qaytar bo‘shligi tufayli adsorbent yordamida bug‘-gaz
aralashmalaridan bir yoki bir necha komponentlarni yutish, so‘ng esa maxsus
sharoitda ularni adsorbentdan ajratib olish mumkin.
Adsorbsiyaga teskari jarayon desorbsiya deb nomlanadi. Adsorbsiya jarayoni
xalq xo‘jaligining turli sohalarida keng tarqalgan bo‘lib, gazlarni tozalash va
qisman quritish, eritmalarni tozalash hamda tindirish, bug‘-gaz aralashmalarini
ajratish uchun ishlatiladi.
Kimyo sanoatida adsorbsiya quyidagi hollarda: gazlar va eritmalarni tozalash
hamda quritishda, eritmalardan qimmatbaho moddalarni ajratib olishda, neft va
neft mahsulotlarini tozalashda, neftni qayta ishlashda hosil bo‘ladigan gaz
aralashmalaridan aromatic uglevodorodlarni (etilen, vodorod, benzin
fraksiyalaridan aromatic uglevodorodlarni) ajratib olishda ishlatiladi.
Adsorbsiya jarayoni 2 xil bo‘ladi, ya’ni fizik va kimyoviy adsorbsiya. Agar
adsorbent va adsorbtiv molekulalarining o‘zaro tortishishi Van-der-Vaals kuchlari
ta’siri ostida sodir bo‘lsa, bunday jarayon fizik adsorbsiya deb nomlanadi.
Fizik adsorbsiya jarayonida adsorbent va adsorbtivlar o‘rtasida kimyoviy
o‘zaro ta’siri bo‘lmaydi.
Adsorbsiya jarayonida bug‘larning yutilishi paytida ular kondensatsiyalanadi,
ya’ni adsorbent kovaklari suyuqlik bilan to‘lib qoladi. Boshqacha aytganda,
adsorbentda kaрillyar kondensatsiya ro‘y beradi.
Kimyoviy adsorbsiya yoki xemosorbsiya adsorbent va yutilgan modda
molekulalari orasida kimyoviy bog‘lar hosil bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Bu,
albatta, kimyoviy reaksiyaning natijasidir. Bundan tashqari xemosorbsiya
jarayonida kimyoviy reaksiya tufayli katta miqdorda issiqlik ajralib chiqadi.
4

Adsorbsiya jarayonining selektivligi adsorbent yutilayotgan komponentning
konsentratsiyasiga, haroratga, tabiatiga va gazlar yutilayotganda bosimga
bog‘liqdir.
Bundan tashqari jarayon tezligi adsorbentlarning solishtirma yuza kattaligiga
ham bog‘liq.
1.2 Adsorbentlar turlari va xususiyatlari
Ma’lumki, xalq xo‘jaligining turli sohalarida qo‘llaniladigan adsorbentlar iloji
boricha katta solishtirma yuzaga ega bo‘lishi kerak. Kimyo, neft va gazni qayta
ishlash hamda boshqa sanoatlarda faollangan ko‘mir, silikagel, seolit, sellyuloza,
ionitlar, mineral tuproq (bentonit, diatomit, kaolin) va boshqa materiallar adsorbent
sifatida ishlatiladi. Albatta, adsorbentlar mahsulot bilan bevosita ta’sirda bo‘lgani
uchun zararsiz, mustahkam, zaharsiz va mahsulotni iflos qilmasligi kerak.
Adsorbentlar moddaning massa birligiga nisbatan juda kata solishtirma yuzali
bo‘ladi. Uning kaрillyar kanallari o‘lchamiga qarab 3 guruhga bo‘linadi, ya’ni
makrog‘ovakli (> 2·10-4 mm), oraliq g‘ovakli (6·10-6ј2·10-4 mm) va
mikrog‘ovakli (2·10-6ј6·10-6 mm) bo‘ladi. Shuni ta’kidlash kerakki, adsorbsiya
jarayonining xarakteri ko‘p jihatdan g‘ovaklar o‘lchamiga bog‘liq. Adsorbent
yuzasida yutilayotgan komponent molekulalarining miqdoriga qarab bir molekulali
(monomolekulali adsorbsiya) va ko‘p molekulali qatlam (polimolekulali
adsorbsiya) hosil qilishi mumkin.
Adsorbentlarning yana bir muhim xususiyati shundaki, bu uning yutish
qobiliyati yoki faolligidir. Adsorbent faolligi uning birlik massasi yoki hajmida
komponent yutish miqdori bilan belgilanadi. Yutish qobiliyati 2 xil, ya’ni statik va
dinamik bo‘ladi. Adsorbentning statik yutish qobiliyati massa yoki hajm birligida
maksimal miqdorda modda yutishi bilan belgilanadi.
Dinamik yutish qobiliyati esa adsorbent orqali adsorbtiv o‘tkazish yo‘li bilan
aniqlanadi.
Adsorbentlarning komponent yutish qobiliyati harorat, bosim va yutilayotgan
modda konsentratsiyasiga bog‘liq. Ushbu sharoitlarda adsorbentning maksimal
5

yutish qobiliyati muvozanat faolligi deb nomlanadi.
Adsorbentlar zichligi, ekvivalent diametri, mustahkamligi,granulometrik
tarkibi, solishtirma yuza kabi xossalari bilan xarakterlanadi. Sanoatda ko‘рincha
granula (2ј7 mm) ko‘rinishidagi yoki o‘lchamlari 50ј200 mkm bo‘lgan
kukunsimon adsorbentlardan foydalaniladi.
Faollangan ko‘mirlar, odatda, tarkibida uglerod bo‘lgan yog‘och, torf,
hayvonlar suyagi, toshko‘mir kabi mahsulotlarni quruq haydash yo‘li bilan olinadi.
Ko‘mir faolligini oshirish uchun unga 900°C dan ortiq haroratda havosiz termik
ishlov beriladi. Bunda material g‘ovaklaridagi smolalar ekstragent yordamida
ekstraksiya qilib olinadi.
Faollangan ko‘mirlarning solishtirma yuzasi – 600ј1750 m2/ g. Тo‘kma
zichligi – 250ј450 kg/m3, mikrog‘ovaklar hajmi –0,23...0,7sm3/g. Bundan tashqari
ular tarkibida juda kam miqdorda (<8%) kul bo‘ladi. Yana shuni ta’kidlash
kerakki, havoda 300°C haroratda faollangan ko‘mir yonadi.
Faollangan ko‘mirning mayda kukunlari 200°C ga yaqin haroratda yonadi va
konsentratsiyasi 17ј24 g/sm3 bo‘lganda havo tarkibidagi kislorod bilan portlovchi
birikma hosil qiladi.
Adsorbsiya jarayonida tozalashning samaradorligi adsorbentning
g‘ovaksimon tuzilishiga bog‘liq bo‘lib, bunda mikrog‘ovak asosiy rol o‘ynaydi.
Faollangan ko‘mirlar adsorbsion bo‘shlig‘ining chegaraviy hajmi 0,3 sm3/g ligi
tozalash jarayonida qo‘llash tavsiya etiladi. Ma’lumki, mikrog‘ovaklar o‘lchami
katalitik reaksiyalar tezligini belgilaydi. Mikrog‘ovak o‘lchami 0,8ј1,0 mkm
bo‘lgan faollangan ko‘mirlar optimal deb hisoblanadi.
Silikagellar – bu kremniy kislota gelining suvsizlantirilgan mahsulotidir.
Ushbu adsorbentlar natriy silikat eritmalariga kislota yoki ular tuzlarining
eritmalarini ta’siri natijasida olinadi.
Silikagellarning solishtirma yuzasi 400ј780 m2/g, to‘kma zichligi esa 100ј800
kg/m3. Silikagel granulalari 7mm gacha bo‘lishi mumkin. Silikagellar asosan suv
bug‘ini yutish, gazlarni quritish va tozalash uchun qo‘llaniladi. Bu adsorbent
boshqa adsorbentlarga qaraganda yonmaydi, mexanik jihatdan mustahkam bo‘ladi.
6

Seolitlar – tabiiy va sun’iy mineral holatida bo‘lib,alyumosilikatning suvli
birikmasi. Ushbu adsorbent suvda va organic eritmalarda erimaydi. Sun’iy seolit
g‘ovaklar o‘lchami adsorbsiyalanayotgan molekula o‘lchamiga yaqin bo‘lgani
uchun g‘ovaklarga kirayotgan molekulalarni adsorbsiya qila oladi. Bu turdagi
seolitlar «molekulyar elaklar» deb nomlanadi.
Seolitlar yuqori yutish qobiliyatiga ega bo‘lgani uchun gazlar va suyuqliklarni
qisman quritish yoki suvsizlantirish uchun ham qo‘llaniladi. Seolitlar, ko‘рincha
2ј5 mm diametrli granula ko‘rinishida ishlab chiqariladi.
Тuproqlar va tabiiy tuproqsimon adsorbentlar qatoriga bentonit, diatomit,
gumbrin, kaolin, askanit, murakkab kimyoviy tarkibli yuqori dispersistemalar SiO ,
Al O , CaO, Fe O , MgO va boshqa metall oksidlari kiradi. Тabiiy tuproqlar
faolligini oshirish uchun ular sulfat va xlorid kislotalar bilan qayta ishlanadi.
Natijada kalsiy, magniy, temir, alyuminiy va boshqa metal oksidlari chiqarib
yuborilishi tufayli qo‘shimcha g‘ovaklar hosil bo‘ladi.
Bu tuproqlar solishtirma yuzasi 20ј100 m2/g, g‘ovaklar o‘rtacha radiusi 3ј10
mkm bo‘ladi.
Kation almashinish sig‘imi ortishi bilan tuproqlarning tozalash qobiliyati
ko‘payadi. Odatda tuproqlar suyuqlik muhitlarni tozalash uchun ishlatiladi,
masalan, rangli moddalarni qayta ishlash natijasida mahsulot oqaradi. Shuning
uchun ayrim hollarda tuproqli adsorbentlar oqartiruvchi tuproq deb ham ataladi.
1.3 Adsorbsiya jarayonini tashkil etish usullari
Absorbsiya jarayonini olib borish usullari
Xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarida absorbsiya jarayonini tashkil etishda
quyidagi prinsiрial chizmalar qo‘llaniladi:
— parallel yo‘nalishli;
— qarama-qarshi yo‘nalishli;
— bir pog‘onali, qisman resirkulyatsiyali;
— ko‘p pog‘onali, qisman resirkulyatsiyali.
16- a rasmda parallel yo‘nalishli chizma ko‘rsatilgan. Bunda gaz oqimi va
absorbent parallel (bir xil) yo‘nalishda harakatlanadi. Absorberga kirishda
7

absorbtiv konsentratsiyasi katta bo‘lgan gaz faza, absorbtiv konsentratsiyasi past
bo‘lgan suyuq faza bilan to‘qnashuvda bo‘lsa, qurilmadan chiqishda esa absorbtiv
konsentratsiyasi kichik bo‘lgan gaz faza, absorbtiv konsentratsiyasi yuqori
bo‘lgan suyuqlik bilan o‘zaro ta’sirda bo‘ladi.
16- b rasmda qarama-qarshi yo‘nalishli chizma ko‘rsatilgan.
16- rasm. Absorbsiya chizmalari va jarayonni y-x koordinatalarda
tasvirlash:
a – parallel; b – qarama-qarshi; d – absorbent resirkulyatsiyasi bilan;
e – absobtiv resirkulyatsiyasi bilan.
Ushbu chizmali absorberlarning bir uchida absorbtiv konsentratsiyasi yuqori
gaz va suyuqlik to‘qnashuvda bo‘lsa, ikkinchi uchida esa konsentratsiyalari past
fazalar o‘zaro ta’sirda bo‘ladi.
Qarama-qarshi yo‘nalishli chizmalarda parallel yo‘nalishliligiga qaraganda,
absorbentdagi absorbtiv eng yuqori qiymatiga erishsa bo‘ladi. Lekin jarayonning
o‘rtacha harakatga keltiruvchi kuchi parallel yo‘nalishliligiga nisbatan kam
bo‘lgani uchun qaramaqarshi yo‘nalishli absorberning gabarit o‘lchamlari katta
bo‘ladi.
Absorbent yoki gaz fazaning resirkulyatsiyali chizmalari
16-d, e rasmlarda keltirilgan. Bunday chizmalarda absorbent ko‘p marta
o‘tadi.
8

16- d rasmda absorbent bo‘yicha resirkulyatsiyali chizma keltirilgan. Bunda
gaz faza absorberning tepa qismidan kirib, past qismidan chiqib ketsa, suyuq faza
esa qurilmadan bir necha marta qaytarib o‘tkaziladi. Absorbent qurilmaning tepa
qismiga uzatiladi va gaz fazasiga qarama-qarshi yo‘nalishda harakatlanadi. Ya’ni,
xb konsentratsiyali absorbent absorberdan chiqayotgan suyuq faza bilan aralashishi
natijasida uning konsentratsiyasi xs ga ko‘tariladi. Jarayonning ishchi chizig‘i
y-x diagrammada AB to‘g‘ri chizig‘I bilan ifodalanadi. Absorbtivning
aralashtirishdan keying konsentratsiyasi xs ni moddiy balans tenglamasidan toрish
mumkin. Agar absorberga kirishdagi absorbent miqdorini yangi absorbent
miqdoriga nisbatini n deb belgilansa, moddiy balans tenglamasi quyidagi
ko‘rinishda yoziladi.
Gaz fazasi resirkulyatsiyali absorbsiya sxemasi 16- e rasmda keltirilgan.
Ishchi chiziq holati As (gs, xox) va B (gox, xb) nuqtalari bilan belgilanadi. gs
konsentratsiya moddiy balans tenglamasidan aniqlanadi.
Absorbent harakat tezligi ortishi bilan massa berish koeffitsiyenti ko‘payadi,
bu esa, o‘z navbatida, massa o‘tkazish koeffitsiyentining o‘sishiga olib keladi.
Qiyin eruvchan gazlarni absorbsiya qilish paytida absorbentni resirkulyatsiya
qilish usulini qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Agar absorbtiv resirkulyatsiya
qilinsa, gaz fazasida massa berish koeffitsiyenti ko‘payadi. Bu usul yaxshi
eriydigan gazlarni absorbsiya qilishda yuqori samara beradi.
Absorberlar konstruksiyalari
Absorbsiya jarayoni fazalarni ajratuvchi yuzada sodir bo‘ladi. Shuning uchun
ham suyuqlik va gaz fazalar to‘qnashuvida bo‘ladigan absorberlar yuzasi iloji
boricha katta bo‘lishi kerak. Massa almashinish yuzalarini tashkil etish va
loyihalash bo‘yicha absorberlar 4 guruhga bo‘linadi: sirtiy va yupqa qatlamli
absorberlar; nasadkali absorberlar; barbotajli absorberlar; purkovchi absorberlar.
Sirtiy absorberlarda harakatlanayotgan suyuqlik ustiga gaz uzatiladi. Bunday
qurilmalarda suyuqlik tezligi juda kichik va to‘qnashuv yuzasi kam bo‘lgani uchun
bir nechta qurilma ketmaket qilib o‘rnatiladi.
9

17- rasm. Sirtiy absorber: 1 – taqsimlagich; 2 – quvur; 3 – ostona.
Suyuqlik va gaz qarama-qarshi yo‘nalishda harakatlantiriladi.
17- rasmda gorizontal quvurlardan tarkib topgan yuvilib turuvchi absorber
tasvirlangan. Quvurlar ichida suyuqlik oqib o‘tsa, unga teskari yo‘nalishda gaz
harakat qiladi. Quvurlar ichidagi suyuqlik sathi ostona (3) yordamida bir xil
balandlikda ushlab turiladi.
Absorbsiya jarayonida hosil bo‘layotgan issiqlikni ajratib olish uchun
quvurlar taqsimlash moslamasi (2) dan oqib tushayotgan suv bilan yuvilib turadi.
Sovituvchi suvni bir me’yorda taqsimlash uchun tishli taqsimlagich (1)
qo‘llaniladi. Bu turdagi absorberlar yaxshi eriydigan gazlarni yutish uchun
ishlatiladi. Yupqa qatlamli absorberlar ixcham va yuqori samaralidir. Bu
absorberlarda fazalarning to‘qnashish yuzasi oqib tushayotgan suyuqlik yupqa
qatlami yordamida hosil bo‘ladi. Yupqa qatlamli qurilmalar guruhiga quvurli,
listasadkali, ko‘tariladigan qatlamli absorberlar kiradi.
Quvurli absorberlarda suyuqlik vertikal quvurlarning tashqi yuzasidan pastga
qarab oqib tushsa, gaz faza esa qarama-qarshi yo‘nalishda yuqoriga qarab
harakatlanadi. Qolgan turdagi absorberlarda ham fazalarning harakat yo‘nalishi
quvurli absorberlarnikiga o‘xshashdir.
Quvurli absorberlar tuzilishiga qarab qobiq-quvurli isiqlik almashinish
qurilmasiga o‘xshaydi. Qurilmada hosil bo‘lgan issiqlikni ajratib olish uchun
quvurlar ichiga suv yoki boshqa ovuq eltkich yuboriladi.
10

18-rasm. 1-quvur, 2-taaqsimlash moslamasi, 3-tekis parallel nasadka
18- rasmda tekis, parallel nasadkali absorber tasvirlangan.
Nasadkalar vertikal listlar ko‘rinishida bo‘lib, absorber hajmini bir nechta
seksiyaga bo‘ladi. Absorberga suyuqlik quvur orqali uzatiladi va taqsimlash
moslamasi yordamida nasadkaga taqsimlanadi. Natijada tekis listning ikkala
tomoni ham suyuqlik bilan yuvilib turadi. Gaz va yupqa qatlamli suyuqliklarning
nisbiy harakat tezligiga qarab, suyuqlik yupqa qatlami pastga oqib tushishi yoki
gaz oqimiga ilakishib, tepaga ham harakatlanishi mumkin. Agar fazalar oqimining
tezligi ko‘paysa, massa berish koeffitsiyentining qiymati va fazalar to‘qnashish
yuzasi ortadi. Bunga sabab chegaraviy qatlamning turbulizatsiyasi va unda
uyurmalar hosil bo‘lishidir.
Nasadkali absorberlar. Тurli shaklli qattiq nasadkalar bilan to‘ldirilgan
vertikal silindrsimon kolonnalarning tuzilishi sodda, ixcham va yuqori samarador
bo‘lgani uchun sanoatda ko‘p ishlatiladi. Odatda, nasadkalar qatlami teshikli
panjaralarga joylashtiriladi. Gaz faza teshikli panjara ostiga yuboriladi va undan
o‘tib, qatlam orqali yuqoriga qarab harakatlanadi (19- rasm).
11

19- rasm. Nasadkali absorber. 1 – taqsimlagich; 2 – nasadka; 3 –
suyuqlikni qayta taqsimlash moslamasi; 4 – teshikli panjara
Suyuq faza absorberning yuqori qismidan taqsimlash moslamasi (1)
yordamida purkaladi va nasadka qatlamida gaz fazasi bilan o‘zaro ta’sir etadi.
Qurilma samarali ishlashi uchun suyuq faza bir tekisda purkalishi va taqsimlanishi
zarur. Bu turdagi absorberlarda nasadkalar ham suyuqlikni bir me’yorda
taqsimlashga salmoqli hissa qo‘shadi. Nasadkalar quyidagi talablarga javob berishi
kerak:katta solishtirma yuzaga ega bo‘lishi; gaz oqimiga ko‘rsatadigan gidravlik
qarshiligi kichik bo‘lishi; ishchi suyuqlik bilan yaxshi ho‘llanilishi; absorber
ko‘ndalang kesim yuzasi bo‘ylab suyuqlikni bir tekisda taqsimlashi; ikkala faza
ta’siri ostida yemirilmaydigan; yengil va arzon bo‘lishi kerak.
20- rasmda sanoatda ishlatiladigan nasadkalarning ba’zi bir turlari va ularni
qurilmada joylash usullari keltirilgan. Bu nasadkalarning ichida eng keng
tarqalgan nasadka – Rashig halqalaridir. Undan tashqari, keramik jism, koks,
maydalangan kvars, polimer halqa, metall to‘r va panjara, shar, propeller va parrak,
egarsimon element va boshqa jismlar ishlatiladi. Rashig halqalari 15Ѕ15Ѕ2,5;
25Ѕ25Ѕ3; 50Ѕ50Ѕ5 mm o‘lchamli qilib yasaladi. Nasadkalarning geometrik
xarakteristikasi bo‘lib, ekvivalent diametr hisoblanadi:

4vbx
dea
Bunda: vbx – bo‘sh hajm, m3/m3;a – solishtirma yuza, m2/m3.
12

Rashig halqalarining o‘lchamlari kattalashishi bilan solishtirma yuzasi 300;
204; 87,5 m2/m3 va bo‘sh hajmi 0,7; 0,74; 0,785; m3/m3 miqdorlarga teng bo‘ladi.
Nasadkali absorberlarda taqsimlovchi moslama orqali purkalayotgan suyuqlik
gazning kichik tezliklarida, nasadka ustida yupqa qatlam ko‘rinishida oqadi.
Nasadkaning ho‘llangan yuzasi fazalarda to‘qnashish yuza vazifasini bajaradi.
Shuning uchun nasadkali absorberlarni yupqa qatlamli qurilmalar deb qarash
mumkin. Suyuq faza qurilmalar devori atrofida yiqilib qolmasligi uchun nasadka
bir necha seksiyaga yuklanadi. Suyuqlikni bir tekisda taqsimlash uchun seksiyalar
orasida qayta taqsimlash moslamalari o‘rnatiladi. Nasadkali kolonnalarda gaz va
suyuqlik qarama-qarshi harakat qiladi. Nasadkalarni tanlashda ularning
o‘lchamlariga katta ahamiyat berish kerak. Agar nasadka elementlari qanchalik
kichik bo‘lsa, gidravlik qarshilik shunchalik kam va gazning tezligi yuqori bo‘ladi.
Bunday nasadkali absorberlar narxi nisbatan arzon bo‘ladi.
Agar absorber yuqori bosim ostida ishlaydigan bo‘lsa, kichik o‘lchamli
nasadkalar ishlatiladi. Chunki bu turdagi qurilmalarda gidravlik qarshilikning
ahamiyati yo‘q. Undan tashqari nasadkalarning o‘lchami kichik bo‘lganda, uning
solishtirma yuzasi nisbatan katta bo‘ladi va absorbsiya jarayonida bir fazadan
ikkinchisiga o‘tganda massa miqdori ko‘p bo‘ladi.
Absorberlarda gazlar yutilishi paytida ajralib chiqadigan issiqlikni neytrallash
qiyin. Bunday qurilmalardagi issiqlikni kamaytirish va nasadkalar ho‘llanishini
oshirish maqsadida suyuqlikni nasos yordamida resirkulyatsiya qilish zarur. Bu
usulda ishlaydigan absorberlar tuzilishi murakkablashadi va narxi ortadi. Undan
tashqari, ifloslangan suyuqliklarni ajratish uchun qaynovchi absorberlarda
plastmassadan yasalgan sharlar ishlatilib, gaz tezligi ortishi bilan mavhum qaynay
boshlaydi. Odatda, qaynovchi absorberlarda gazning tezligi juda katta bo‘ladi,
ammo qatlamning gidravlik qarshiligi juda oz miqdorga ortadi.
Тarelkali absorberlar samarali va eng keng tarqalgan qurilmalardan bo‘lib,
uning ichida butun balandligi bo‘yicha bir xil masofada bir nechta tarelkalar
o‘rnatilgan. Тeshikli tarelkalar
orqali ham gaz, ham suyuqlik harakatlanadi va undan o‘tish paytida bir
13

fazadan ikkinchisiga massa o‘tadi. Gaz fazaning suyuqlik qatlamidan o‘tishi
davrida pufakcha va ko‘рiklarning hosil bo‘lish jarayoni barbotaj deb nomlanadi.
Suyuqlik va gaz (yoki bug‘) ni bir-biri bilan to‘qnashishi zarur bo‘lgan hollarda
barbotaj qo‘llaniladi. 21- rasmda qalpoqchali nasadkadan gaz yoki bug‘ning o‘tishi
tasvirlangan.
Barbotaj asosan ikki rejimda kechishi mumkin: pufakchali va oqimchali. Gaz
yoki bug‘ning sarfi kichik bo‘lsa, pufakchali rejimni kuzatish mumkin. Bunda gaz
pufakchalari suyuqlik qatlamini bitta-bitta bo‘lib yorib chiqadi. Pufakchalar
o‘lchami barbotyor tuzilishiga, suyuqlik va gaz xossalariga bog‘liq.
Agar gaz tezligi ortib borsa, oqimchali rejim paydo bo‘ladi. Barbotyordan
chiqayotgan gaz oqimi shakli va o‘lchami o‘zgarmaydigan «mash’ala» hosil
bo‘ladi. Odatda, mash’ala balandligi 30 – 40 mm dan ortmaydi
20- rasm. Nasadka turlari: a – yassi parallel; b – keramik tasonli va ularni
joylanish usullari; d – betartib; e – tartibli
21- rasm. Barbotaj jarayoni chizmalari: a – kichik tezlikda qalpoqchali
nasadkadan gazning chiqishi; b – katta tezlikda qalpoqchali nasadkadan
gazning chiqishi .
14

Тarelkali kolonnalar qalpoqchali, klapanli, plastinali va elaksimon tarelkali
bo‘ladi. Fazalarning bir tarelkadan ikkinchisiga o‘tishiga qarab quyilish moslamali
va quyilish moslamasiz absorberlarga bo‘linadi.
22- rasm. Quyilish moslamali, tarelkali absorber. 1– g‘alvirsimon tarelka; 2–
quyilish quviri
22- rasmda quyilish moslamali, tarelkali absorber konstruksiyasi tasvirlangan.
Ko‘rinib turibdiki, quyilish quvurining pastki qismi quyida joylashgan tarelka
ustidagi ostonaga tushib turadi va gidravlik tamba vazifasini bajaradi.
Odatda, suyuq faza qurilmaning tepa qismidan tarelkaga uzatiladi va uning
pastki qismidan chiqariladi. Gaz faza esa qurilmaning pastidan uzatilib, tarelkalar
orqali pufakchalar ko‘rinishida chiqib ketadi. Тarelkada hosil bo‘ladigan gaz –
suyuqlik ko‘рik qatlamida asosiy issiqlik va massa berish jarayonlari yuz beradi.
Absorbsiya jarayonida tozalangan gaz qurilmaning tepa qismidan chiqib
ketadi. Тarelka, quyilish quvuri va ostona shunday joylashtiriladiki, suyuq faza,
albatta, qarama-qarshi yo‘nalishda harakat qiladi.
Тarelkali absorberlar gidrodinamik rejimi, ma’lumki, istalgan konstruksiyali
tarelkalarning samara-dorligi, uning gidrodinamik rejimlariga uzviy bog‘liqdir.
Gazning tezligiga va suyuqlikni purkash zichligiga qarab barbotajli
tarelkalarning 3 ta asosiy gidrodinamik rejimi bo‘ladi:pufakchali, ko‘рikli va
oqimchali (injeksion).
Pufakchali rejim. Gazning tezliklari juda kichik va suyuqlik qatlamidan
alohida pufakchalar holatida o‘tish davrida pufakchali rejimni kuzatish mumkin.
Bu rejimda tarelkadagi fazalar to‘qnashish yuzasi kam bo‘ladi.
15

Ko‘рikli rejim. Gaz fazasining tezligi ortishi bilan teshiklardan chiqayotgan
pufakchalar qo‘shilib oqim hosil qiladi. Тarelkadan ma’lum bir masofada qatlam
qarshiligi tufayli oqim buziladi va ko‘p miqdordagi pufakchalarga ajrab ketadi.
Natijada «gaz – suyuqlik»dispers sistema, ya’ni ko‘рik paydo bo‘ladi. Ushbu
rejimda gaz va suyuq fazalar to‘qnashishi pufakchalar hamda gaz oqimi suyuq
tomchilar sirtiga to‘g‘ri keladi. Ko‘рikli rejimda barbotajli tarelkalarda fazalarning
to‘qnashish yuzasi maksimal miqdorga egadir.
Oqimli (injeksion) rejim. Agar gaz tezligi yanada oshirilsa, gaz oqimining
uzunligi ko‘payadi va u barbotaj qatlamidan chiqib qoladi. Shu bilan birga,
barbotaj qatlam buzilmaydi va ko‘p miqdorda yirik tomchilar hosil bo‘ladi.
Bunday rejimda fazalarning to‘qnashish yuzasi keskin ravishda kamayib ketadi.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, bir rejimdan keyingisiga o‘tish asta-sekin bo‘ladi.
Barbotajli tarelkalar gidravlik rejimlari chegarasini hisoblashning umumiy usullari
shu kungacha yaratilmagan. Shuning uchun ham tarelkali absorberlarni
loyihalashda tarelka ishlashining pastki va tepa oraliqlari hisoblash yo‘li bilan
toрiladi.So‘ngra gazning ishchi tezligi toрiladi.
16

II BOB: ADSORBSION IZOMERIYA TURLARI
2.1 Kimyoviy va fizik adsorbsionlar tushunchasi
Kimyoviy va fizikaviy adsorbsionlar, adsorbent (adsorbtsiya qiluvchi
material) yoki yuzasiga tushgan molekulalar o'rtasidagi bog'lanishni ta'riflash
uchun foydalaniladigan iki amaliyotni ifodalaydi. Bu tushunchalar quyidagi kabi:
Fizikaviy Adsorbsion:
Fizikaviy adsorbsion, asosan molekulalar o'rtasidagi zo'r tarmoq bo'ylab
kechuvchi jadvalga asoslangan bir noaniq quyidagicha ko'rsatkich xususiyatlarga
asoslangan holda sodir bo'ladi:
- Kimyoviy tarmoq tanasi o'rtasidagi fizikaviy kuchlar;
- Molekulalar orasidagi van der Vaals kuchlari;
- Molekulalar orasidagi elektrostatik kuchlar (agar ular ionlar bo'lsa).
Fizikaviy adsorbsionning shakli, adsorbent va adsorbatning molekulalari
o'rtasidagi yaqinlashish bo'yicha sodir bo'lgan tarmoqlarning o'ziga xos
xususiyatlarga asoslanadi. Misol uchun, karbon nanotublar fizikaviy
adsorbsionning yaxshi misollari hisoblanadi, chunki ularning strukturasi
molekulalar uchun qulay joylar yaratadi va adsorbtsiya kuchlarini oshiradi.
Kimyoviy Adsorbsion:
Kimyoviy adsorbsion, molekulalar o'rtasidagi qattiq kimyoviy bog'lanishlar
natijasida adsorbtsiya va adsorbent o'rtasidagi qo'llanishni tasvirlaydi. Bu kuchlar
odatda molekula qoldan qolga ya da adsorbent yuzasiga moddalar o'rtasidagi
kimyoviy bog'lanishlarga asoslanadi. Kimyoviy adsorbsion uchun muhim misollar
metallopishtilar, misol uchun, yoki katalitik materiallar bo'ladi.
Kimyoviy adsorbsionning shakli, molekulalar o'rtasidagi qattiq kimyoviy
bog'lanishlar natijasida o'zining molekulalari orasidagi o'ziga xos xususiyatlarga
asoslanadi. Ular odatda bir-biridan farq qilgan kimyoviy modifikatsiyalar, atomlar
o'rtasidagi kovalent bog'lanishlar va qattiq yoki gaz moddalarga asoslangan bo'ladi.
Bunday tushunchalar kimyoviy va fizikaviy adsorbsionlar tushunchalarini
izohlashda yordam beradi va ular adsorbsion jarayonlarini, adsorbtsiya kuchlarini
va moddalar orasidagi munosabatlarni aniqlashda foydalaniladi.
17

2.2 Izomeriya tushunchasi va umumiy shakllari
Izomeriya (izo... va yun. meros — qism, bo lakcha) — tarkibi va molekulyarʻ
massasi bir xil bo lib, tuzilishi, fizik hamda kimyoviy xossalari har xil birikmalar
ʻ
mavjudligi. Asosan, organik birikmalarda uchraydi. Strukturaviy va fazoviy
izomeriyalar farq qilinadi. Strukturaviy izomeriya molekulada atomlarning
bog lanish tartibi bilan ajralib turadi. Turlari: 1) uglerod skeleta izomeriyasi —
ʻ
tarkibi va molekulyar massasi bir xil bo lgan molekula skeletini hosil qiluvchi
ʻ
uglerod atomlari orasidagi bog larning turli tartibiga bog liq, masalan, pentanning
ʻ ʻ
3 ta izomeri bor: normal pentan (I), izopentan (II) va tetrametilmetan (III).
Molekulada uglerod atomi soni ortib borgan sayin keyingi kelayotgan har bir
uglevodorod uchun izomerlar soni ham ortib boraveradi. Geksan S6N]4 ning 5 ta
izomeri ma lum bo lsa, dekan S10N22 ning 25 ta izomeri ma lum va h.k.; 2) o rin
ʼ ʻ ʼ ʻ
izomeriyasi — bir xil uglerod skeletida vodorod bilan almashinuvchi atomlar,
funksional guruhlar yoki qo sh bog larning molekulada har xil joylashishi,
ʻ ʻ
masalan, xlor almashgan propanlar: SN3—SN2—SN2S1 va SN3-SNS1-SN3; 1-
buten SN3SN2SN = SN2 va 2-buten SN3SN= = SNSN3. Skelet izomeriyasi bilan
o rin izomeriyasi bir vaqtning o zida uchrashi ham mumkin; 3) dinamik izomeriya
ʻ ʻ
— tautomeriya — ma lum sharoitda muvozanatda bo lgan bir-biriga oson
ʼ ʻ
o tadigan ikki yoki undan ortiq izomer shaklning mavjudligi; 4) metameriyada
ʻ
ko p valentli atom (kislorod, azot va b.)ga har xil tarkibli va turlicha tuzilgan
ʻ
radikallar bog langan; masalan, S4N|0O oddiy efirining ikkita izomeri ma lum:
ʻ ʼ
SN3— O—SN2SN2SN3 (metilpropil efir), SN3SN2—O—SN2SN3 (dietil efir).
Optik izomeriya molekulalarning asimmetrik joylashuvidan kelib chiqadi
(qarang: Stereokimyo).
Izomerlar kimyoviy tuzilishi har xil bo lganidan fizik va kimyoviy xossalari
ʻ
bilan farq qiladi. Oddiy organik birikmalar, to yingan va to yinmagan
ʻ ʻ
uglevodorodlarning izomerlari, avvalo fizik xossalari (qaynash, su-yuqlanish tralari
va b.) bilan farq qiladi, funksional guruhari bor murakkabroq organik
birikmalarning izomerlari fizik xossalari bilan ham, kimyoviy xossalari bilan ham
farq qiladi. Optik izomerlarning kimyoviy xossalari, shuningdek,
18

polyarizatsiyalangan yorug likni burish xossasidan boshqa deyarli hamma fizikʻ
xossalari bir xil.
Izomeriya tushunchasi kimyoviy moddalar orasidagi bog'lanish va ularning
molekulyar shakllarining farq qilishi bilan bog'liqdir. Molekulalarning kimyoviy
formulalari bir xil bo'lishi, ammo ularning atomlari bir-biriga o'xshash tartibda
joylashishi yoki ularning birlig'ining shakli farq qilishi mumkin. Izomeriyalarni
aniqlashning bir necha turkumi mavjud, ammo ularni farq qilishning asosiy usullari
struktura izomeriyasi, stereoizomeriya va tayinlagich (kiral) izomeriya shakllari
bo'lib, bu shakllardan ba'zilari quyidagilardir:
1. Struktura (yoki Tuzilishi) Izomeriyasi: Bu turdagi izomeriyalar bir-biridan
atomlar o'rtasidagi kimyoviy bog'lanishlar va ularning tuzilishi asosida farq qiladi.
Misol uchun, propan va izopropanning bir-biridan farq qilishini ko'rsatish mumkin.
Ular bir xil kimyoviy formulaga ega bo'lib, ammo ularning atomlari bir-biriga
o'xshash tartibda joylashishi yoki ularning birlig'ining shakli farq qiladi.
2. Stereoizomeriya: Bu turdagi izomeriyalar atomlar orasidagi o'rinlarining
ko'rsatkich tartibiga asoslanadi. Molekulalar bir-biridan aldama joylashgan
o'rnalariga asoslangan holda farq qiladi. Stereoizomeriyalarning iki turi mavjud:
cis-trans izomeriyasi va enantiomeriya (optik izomeriya).
3. Tayinlagich (Kiral) Izomeriya: Bu turi stereoizomeriyalar qatoriga kiradi.
Tayinlagich izomeriyalarda molekula markaziy atomi etrafidagi grupplar o'rnini
o'zgartirishsiz aylanadi, ammo ularni birlashtirishning bir-biriga ko'rsatilgan
qulayliklari farq qiladi. Tayinlagich izomeriyalarning qiyinchiliklarni aniqlash
uchun optik aktivlikni o'rganish zarur.
Izomeriyalar o'rtasidagi farq qilishni aniqlash va tahlil qilish kimyoviy
tajribalar, analitik metodlar va tahlil usullari orqali amalga oshiriladi.
Izomeriyalarning tushunchasi va ularning shakllari kimyoviy sohada tajribiy
fanlarda va industriyada katta ahamiyatga ega.
19

2.3 Adsorbsion izomeriyalarning turli shakllari
Adsorbsion izomeriyalarning turli shakllari mavjud, ular adsorbsion
jarayonlarida molekulalar o'rtasidagi bog'lanishlar va ularning molekulyar
shakllarining farqliligiga bog'liqdir. Quyidagi shakllar adsorbsion
izomeriyalarining eng ko'p ko'rgan turkumlaridan ba'zilaridir:
1. Struktura (yoki Tuzilishi) Izomeriyasi:
Adsorbsion izomeriyalarning bir turi struktura izomeriyasi bo'lib, bu turdagi
izomeriyalar bir-biridan atomlar o'rtasidagi kimyoviy bog'lanishlar va ularning
tuzilishi asosida farq qiladi. Adsorbsion jarayonlarida bu tur izomeriyalar
adsorbent yuzasiga farqli ko'rinishda adsorbsiya qilib turadi.
2. Stereoizomeriya:
Stereoizomeriyalarning adsorbsion jarayonlarida ham o'ziga xos
xususiyatlari mavjud. Atomlar orasidagi o'rinlarining ko'rsatkich tartibiga
asoslangan holda stereoizomeriyalar bir-biridan farq qiladi va adsorbent yuzasiga
adsorbsiya qilib turadi.
3. Tayinlagich (Kiral) Izomeriya:
Tayinlagich izomeriyalarning adsorbsion jarayonlarida aynan
stereoizomeriyalarda ko'rsatilgan qulayliklar mavjud. Tayinlagich izomeriyalarda
molekulalar markaziy atomi etrafidagi grupplar o'rnini o'zgartirishsiz aylanadi,
ammo ularni birlashtirishning bir-biriga ko'rsatilgan qulayliklari farq qiladi. Bu tur
izomeriyalarning adsorbsion jarayonlarida o'ziga xos munosabatlari mavjud
bo'ladi.
4. Energetik Izomeriya:
Bu tur izomeriyalar adsorbsion jarayonlarida molekulalar o'rtasidagi
energiya miqdorining farq qilishi bilan ajralib turadi. Molekulalar orasidagi
bog'lanish kuchlariga asoslangan energiya miqdori o'zgarganda, energiyalarni
qo'llash ko'rinadi va bu shaklda energetik izomeriyalar adsorbsion jarayonlarida
farq qiladi.
5. Molecular Conformational Isomeriya:
Bu tur izomeriyalarning adsorbsion jarayonlarida molekulalar o'rtasidagi
21

konformatsiyalar (shakl o'zgarishlari) asosida farq qiladi. Konformatsiya
o'zgarishlari adsorbsion jarayonlarida molekulalar o'rtasidagi bog'lanish kuchlarini
o'zgartirishi mumkin.
Bu shakllar adsorbsion izomeriyalarning turli ko'rinishlardagi o'ziga xos
xususiyatlari haqida ma'lumot beradi. Bu turlar kimyoviy adsorbsion va fizikaviy
adsorbsion jarayonlarida o'zlarining ahamiyatiga ega bo'ladi va ularning
tushunchalari adsorbsion fanining o'rganilishida katta ahamiyatga ega.
2.4 Adsorbsion izomeriya va kimyoviy protsesslar
Adsorbsion izomeriya va kimyoviy protsesslar orasidagi munosabatlarga
o'xshashlik va farqni tushuntirish uchun muhimdir. Bu munosabatlarni tushunish,
kimyoviy tizimlarni tuzish, shuningdek, kimyoviy modellashtirish va
texnologiyalarni rivojlantirishda ham muhimdir. Quyidagi qismatda adsorbsion
izomeriya va kimyoviy protsesslar orasidagi munosabatlarga oid ba'zi misollar
berilgan:
Adsorbsion Jarayonlarida Kimyoviy Reaksiyalar: Adsorbsion jarayonlarida
kimyoviy reaksiyalar sodir bo'lishi mumkin. Bu reaksiyalar odatda adsorbent
yuzasida joylashgan aktivi o'lchovdagi joylarda sodir bo'ladi. Misol uchun,
katalitik materiallar o'zlarining yuzasida kimyoviy reaksiyalarni sodir etishi
mumkin.
Adsorbsion Izomeriyalar va Kimyoviy Protsesslar: Ba'zi adsorbsion
izomeriyalarning kimyoviy protsesslar ustida katta ta'sir qilishi mumkin. Masalan,
tayinlagich (kiral) izomeriyalarning adsorbsion jarayonlarida jismoniy kimyoviy
reaksiyalarni boshqarishda muhim rol o'ynaydi.
Adsorbsionning Katalitik Ishtirokining O'rganilishi: Adsorbsion jarayonlari
katalitik reaksiyalarni oshirishda muhim o'rin egallaydi. Adsorbentlar o'zlarining
yuzasida kimyoviy reaksiyalarni sodir etish uchun kerakli qulayliklarni yaratishadi
va bu jarayonlar adsorbsion izomeriyalarning yaxshi ko'rishida ham katta rolini
o'ynaydi.
Adsorbsion Izomeriyalarning Tushuntirilishi: Adsorbsion jarayonlari orqali,
adsorbsion izomeriyalarning kimyoviy va fizikaviy xususiyatlari aniqlanadi va
22

$tushuniladi. Bu tushunchalar kimyoviy protsesslarni rivojlantirish va optimallashtirishda yordam beradi. Adsorbsion Teknologiyalari va Kimyoviy Texnologiyalar: Kimyoviy texnologiyalarda adsorbsion jarayonlari juda keng ko'rinishda qo'llaniladi. Adsorbsion izomeriyalarning aniqlanishi va ularning mazmuniga bog'liq holda, texnologiyalarni rivojlantirish, novda tayyorlash, kimyoviy modellashtirish va tizimni optimallashtirish uchun foydalaniladi. Shunday qilib, adsorbsion izomeriyalarning kimyoviy protsesslar bilan birga o'zaro munosabatlari juda ko'p tomondan kuchli va samarali bo'lishi mumkin. Bu munosabatlarni tushunish va tahlil qilish, kimyoviy fanlar va texnologiyalarni rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. Adsorbsion izomeriyalarni aniqlash va aniqlash usullari Adsorbsion izomeriyalarni aniqlash, ularning adsorbsion jarayonlarida o'zlarining xususiyatlari va farqli ko'rinishlarda adsorbent yuzasiga adsorbsiya qilishlariga asoslangan usullar orqali amalga oshiriladi. Bu tur izomeriyalarni aniqlash muhimdir, chunki ularning molekulyar shakllari, tarkibiy tuzilmalari va kimyoviy xususiyatlari o'zlarining turli jihatdan ta'sir ko'rishini olishga yordam beradi. Quyidagi usullar adsorbsion izomeriyalarni aniqlashda foydalaniladi: Adsorbsion Tahlili: Adsorbsion tahlili, adsorbent yuzasiga adsorbsiya qilgan moddalar va ularning ko'rsatgich xususiyatlari bilan bog'liq ma'lumotlarni olishda foydalaniladi. Bu tahlil usuli orqali, adsorbent yuzasiga adsorbsiya qilingan moddalar analiz qilinadi va ularning molekulyar shakli, tarkibiy tuzilmalari va kimyoviy xususiyatlari aniqlanadi. Spektroskopik Metodlar: Spektroskopik metodlar, adsorbsion izomeriyalarni aniqlashda katta ahamiyatga ega bo'lgan usullardan biridir. UV-visual, infrachervona spektroskopiya (FTIR), nukleer magnit resonansi (NMR) va mass- spektrometriya (MS) kabi spektroskopik usullar adsorbsion izomeriyalarning molekulyar shakl, tarkibiy tuzilmalari va kimyoviy xususiyatlari haqida ma'lumot olish uchun ishlatiladi. Kromatografiya: Kromatografik metodlar, moddalarn aniqlanishida juda keng 23$

qo'llaniladi. Gaz kromatografiya (GC), sifatli kromatografiya (LC), mass-
spektrometriya (MS) bilan birlashtirilgan kromatografiya (GC-MS), sifatli
kromatografiya bilan birlashtirilgan mass-spektrometriya (LC-MS) kabi
kromatografik usullar adsorbsion izomeriyalarni aniqlashda muhim o'rin egallaydi.
X-ray Difraksiya: X-ray difraksiya usuli, kristal strukturalarni aniqlashda va
ko'rsatgich xususiyatlarni olishda foydalaniladi. Adsorbsion izomeriyalarning
kristal strukturalarini va tuzilmalari aniqlashda bu usul muhim ahamiyatga ega.
Termal Analizlar: Termal analizlar, adsorbsion izomeriyalarning qiziqarli
harorat va energiya ozgarishlarini o'rganishda ishlatiladi. Difiransial
termogravimetriya (DTG), diferensial ksilometriya (DSC) va termal gravimetriya
(TG) kabi termal analizlar adsorbsion izomeriyalarning tuzilmalari va xususiyatlari
haqida ma'lumot olishda yordam beradi.
Bu usullar adsorbsion izomeriyalarni aniqlashda keng qo'llaniladi va ularning
molekulyar shakl, tarkibiy tuzilmalari va kimyoviy xususiyatlari haqida ma'lumot
olishga imkon beradi. Yangi va innovatsion usullar esa hozirgi kunda adsorbsion
izomeriyalarni aniqlash va tahlil qilish sohasida yuqori sifatli ma'lumotlar olishda
yordam beradi.
24

XULOSA
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Adsorbsion izomeriyalarning shakllari,
adsorbsion jarayonlari davomida molekulalar o'rtasidagi bog'lanishlar va ularning
molekulyar shakllarining farqli ko'rinishlarda adsorbent yuzasiga adsorbsiya
qilishlariga asoslangan usullar orqali belgilanadi. Bu izomeriya shakllari o'rtasidagi
farqli ko'rinishlar asosida turli kimyoviy va fizikaviy xususiyatlarga ega bo'ladi.
Quyidagi shakllar adsorbsion izomeriyalarning eng ko'p ko'rgan turkumlaridan
ba'zilaridir:
Struktura (yoki Tuzilishi) Izomeriyasi: Bu turdagi izomeriyalar bir-biridan
atomlar o'rtasidagi kimyoviy bog'lanishlar va ularning tuzilishi asosida farq qiladi.
Adsorbsion jarayonlari davomida bu tur izomeriyalar adsorbent yuzasiga farqli
ko'rinishda adsorbsiya qilib turadi.
Stereoizomeriya: Stereoizomeriyalarning adsorbsion jarayonlari davomida
ham o'ziga xos xususiyatlari mavjud. Atomlar orasidagi o'rinlarining ko'rsatkich
tartibiga asoslangan holda stereoizomeriyalar bir-biridan farq qiladi va adsorbent
yuzasiga adsorbsiya qilib turadi.
Tayinlagich (Kiral) Izomeriya: Tayinlagich izomeriyalarning adsorbsion
jarayonlari davomida aynan stereoizomeriyalarda ko'rsatilgan qulayliklar mavjud.
Tayinlagich izomeriyalarda molekulalar markaziy atomi etrafidagi grupplar o'rnini
o'zgartirishsiz aylanadi, ammo ularni birlashtirishning bir-biriga ko'rsatilgan
qulayliklari farq qiladi.
Energetik Izomeriya: Bu tur izomeriyalar adsorbsion jarayonlari davomida
molekulalar o'rtasidagi energiya miqdorining farq qilishi bilan ajralib turadi.
Molekulalar orasidagi bog'lanish kuchlariga asoslangan energiya miqdori
o'zgarganda, energiyalarni qo'llash ko'rinadi va bu shaklda energetik izomeriyalar
adsorbsion jarayonlarida farq qiladi.
Bu shakllar adsorbsion izomeriyalarning turli ko'rinishlardagi o'ziga xos
xususiyatlari haqida ma'lumotlar beradi. Bu turlar kimyoviy adsorbsion va
fizikaviy adsorbsion jarayonlarida o'zlarining ahamiyatiga ega bo'ladi va ularning
tushunchalari adsorbsion fanining o'rganilishida katta ahamiyatga ega.
25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Z.A. Sulaymonov, D.A. Hazratova, S.A. Karomatov., “Kalloid kimyo”.,
Buxoro 2022
2. Dehqonov R.S. Namangan davlat universiteti., Tabiy fanlar fakulteti,
Kimyo kafedrasi, “Kolloid kimyo” masala va mashqlar. Namangan 2016
3. Islomov F.F. Akchurina D.A., SamDU magistranti, SamDU fizika fakulteti
katta o’qituvchisi., “Xemosorbsiya, adsorbsiya hodisalarida yuzadagi markazlarni
modellashtirish usullari”
4. Sh. Sh. Xudoyberdiyev, O. I. Radjabov., “Yuqori molekulyar birikmalar
fizikasi va kimyosi (II-qism)”
5. Sh. Sh. Xudoyberdiyev, O. I. Radjabov., “Yuqori molekulyar birikmalar
fizikasi va kimyosi (I-qism)”
6. Polimerlar kimyosi va fizikasi (M.Asqarov, I.Ismoilov)
7. Polimerlar kimyosidan praktikum (O_.Musayev va b.)
8. Yuqori molekulyar birikmalar.Babayev.B.( Yuqori molekulyar birikmalar.
ii-qism. dexqanov r.)
9. N.A.Parpiyev, H.R.Rahimov, A.G.Muftaxov. asoslari. Toshkent.
«O'zbekiston». 2000 y.Anorganik kimyo nazariy
10. Q.Ahmerov, A.Jalilov, R.Sayfutdinov Umumiy Toshkent. «O'zbekiston»
2003 y.va anorganik kimyo.
11. Y.M.Maqsudov. "Polimer materiallarni sinash bo'yicha amaliyot".
Toshkent,
"O'qituvchi", 1984 yil 8-22, 27-42-betlar
12. Y.M.Maqsudov. "Polimer materiallarni sinash bo'yicha amaliyot".
Toshkent,
"O'qituvchi", 1984 yil 43-107-betlar
13. M.A. Asqarov, I.I Ismoilov. “Polimerlar kimyosi va fizikasi”., Toshkent
<<O’zbekiston>> Nashriyoti-matbaa ijodiy uyi., 2004
26

Adsorbsion izomeriya shakllari - Organik kimyo fanidan

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Adsorbsion izomeriya shakllari

O'xshash dokumentlar