Agrar munosabatlar va ularni bozor tizimidagi xususiyatlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	1.7MB
Xaridlar	32
Yuklab olingan sana	14 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Agrar munosabatlar va ularni bozor tizimidagi xususiyatlari

Sotib olish

Agrar munosabatlar va ularni bozor tizimidagi
xususiyatlari
Reja:
Kirish 4
1. Agrar munosabat tushunchasi 5
2. Agrar munosabatlarning iqtisodiy mazmuni 8
3. Agrar ishlab chiqarish va qishloq xo'jaligi munosabatlari 1 4
4. Agrar jamiyat tushunchasi va xususiyatlari 19
Xulosa 27
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 29
3

Kirish
Iqtisodiy qonunlar va kat е goriyalarning amal qilishi iqtisodiyotning barcha
sohalari, tarmoqlari va bo’g’inlari uchun umumiy bo’lsada, l е kin ulardagi tabiiy va
ijtimoiy-iqtisodiy sharoitga bog’liq holda o’ziga xos xususiyatlar ham kasb etadi.
Ayniqsa, bu o’ziga xos xususiyat agrar sohada yaqqol namoyon bo’ladi.
Chunki bu yerda takror ishlab chiqarish ko’p jihatdan tirik organizm (hayvon,
o’simlik va boshqalar) bilan ham bog’liq. Shuning uchun bu bobda iqtisodiyotning
umumiy tomonlari bilan birgalikda uning agrar sohada namoyon bo’ladigan o’ziga
xos xususiyatlari ko’rib chiqiladi.
Kurs ishining dolzarbligi: ushbu kurs ishida dastlab agrar munosabatlarning
mazmunini tahlil qilib, k е yin e’tibor yer r е ntasiga qaratiladi. Yer r е ntasining
vujudga k е lishi va taqsimlanishi muammosiga turlicha qarashlarni bayon qilib,
ularning qisqacha tavsifi b е riladi.
Agrosanoat int е gratsiyasi va agrosanoat majmuasining mazmuni, ularning
tarkibi va vazifalariga to’xtalib o’tilib, bob so’ngida agrobizn е s va uning turlari
bayon etiladi.
4

1. Agrar munosabat tushunchasi
Agrar munosabatlar–bu qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish,
qayta ishlash, sotish va qishloq xo’jaligi vositalarini ishlab chiqarish bilan bog’liq
bo’lgan turli-tuman subyektlar o’rtasidagi munosabatlardir.
Agrar munosabatlar – bu qishloq xo’jaligi subyektlari o’rtasidagi o’zaro
munosabatlarning keng doirasidir. Ayniqsa, mehnatda band aholining sezilarli
darajada katta qismi qishloq xo’jaligida band bo’lgan mamlakatlar uchun agrar
munosabatlar alohida ahamiyat kasb etadi. Jumladan, bugungi kunda
mamlakatimizda iqtisodiyot sohalarida band bo’lgan aholining uchdan bir qismi
qishloq xo’jaligi sohasida mehnat qilmoqda.
Agrar munosabatlar deganda biz, qishloq xo„jalik ekinlarini ekish,
yetishtirish, ishlov berish, yig’ib-terib olish, xom ashyo mahsulotiarini qayta
ishlash, qishloq xo„jalik oziq-ovqat mahsulotlarini sotish, ayirboshlash, daromadni
taqsimlash bilan bog’liq agrosanoat majmui jarayonida subyektlar hisoblangan
yuridik va jismoniy shaxslaming ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma rifiy va tashkiliy-‟
texnikaviy jabhalardagi faoliyatni tushunamiz.
Aholini qishloq xo’jalik mahsulotlariga boigan ehtiyojlarini qondirish,
qishloq xo’jalik infratuzilmasini rivojlantirish, mulkchilikni shakllantirish,
mahsulotni yetishtirish va qayta ishlash tizimini takomillashtirish bilan ijtimoiy
munosabatlami tartibga solishda qishloq xo’jaligiga oid xususiy tamoyillar,
institutlar, qoida-talablar va tuzilmalar bilan birgalikda boshqa asosiy sohalarining
ma’lum bir jarayonidagi munosabtlami tartibga solishga qaratilgan qoida-talablari
keng qo’llaniladi. Shuning uchun ham qishloq xo’jalik sohasi sifatida keng
qamrovli, ko’p qatlamli tizimdan iboratdir.
Qishloq xo’jalik yersuvlaridan foydlanish va muhofaza qilish bilan bog’liq
munosabatlar ekologiya, yer va suv qonunchiligi;
qishloq xo’jaligida mehnat bilan bog’liq jarayonlar mehnat huquqi;
mulkiy va xo’jalik yuritish jarayoni fuqarolik va xo’jalik qonunchiligi;
5

agrosanoat majmuini boshqarish esa ma’muriy qonunchilik hujjatlari bilan
tartibga solinadi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatining tashkiliy - huquqiy
shakllari respublika mustaqilligining dastlabki yillaridayoq to’g’ri yo’lga
qo’yilgan. O’zbekiston Respublikasi “Tadbirkorlik to’g’risida”gi qonunga (1992-
y.) ko„ra kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyati bilan shug„ullanuvchi
tadbirkorlikning tashkiliy shakllari quyidagilardan iborat:
- yakka tartibdagi mehnat faoliyati;
- ayrim fuqaro tomonidan yo’llanma mehnatni jalb etish asosida amalga
oshiriladigan jamoa tadbirkorligi;
- bir guruh fuqarolar tomonidan amalga oshiriladigan jamoa tadbirkorligi.
Tadbirkorlik faoliyatini tadbirkorlik subyektlari tomonidan (korxona) tuziladi.
O’zbekistonda tadbirkorlik subyektlarini tashkil etish, ulaming faoliyat ko’rsatishi,
qayta tashkil etish va tugatishning huquqiy, iqtisodiy va ijtimoiy asoslari
O’zbkiston Respublikasi “O’zbekiston Respublikasidagi Korxonalar to’g’risida”gi
qonuni (1994-y) bilan tartibga solindi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning
tashkiliy-huquqiy tizimida yakka mehnat faoliyati, xususiy tadbirkorlik
faoliyatining eng oddiy shaklidir.
Yakka mehnat faoliyati tarixda hunarmandchilik va oilaviy mehnat bilan
shug’ullangan. Yakka mehnat qiluvchining faoliyati qonun hujjatlarida
soddalashtirilgan tartibda belgilangan. Yuridik shaxs maqomini olmay faoliyat
yuritish qonun hujjatlarida ruxsat etilmagan. Tadbirkorlik faoliyati bilan
shug„ullanuvchi jismoniy shaxslar faoliyati O’zbekiston Respublikasining
“Tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxslardan ro’yxatdan
o’tkazish to'ovini olish va ro’yxatdan o’tkazish tartibi to’g’risida”gi qonunga
(2011-y.) muvofiq amalga oshiriladi.
Tadbirkor mahsulotlami tayyorlash va sotish bilan shug„ullanish mobaynida
yoTlanma mehnatdan foydalansa, u yuridik shaxs hisoblanib uni O’zbekiston
Respublikasining ‘Korxonalar to’g’risida’gi, (1994-y) ‘Tadbirkorlik to’g'risida’gi,
(1992-y) ‘Mulkchilik to’g’risida’gi (1990-y) qonunlari va boshqa me’yoriy
6

hujjatlar asosida amalga oshiriladi. Qishloq xo’jaligida xususiy tadbirkorlikning
tashkiliy-huquqiy shakllari O’zbekiston Respublikasining 1998-yil 30-aprelda
qabul qilingan ‘Fermer xo’jaligi to’g’risida’, ‘Dehqon xo’jaligi to’g’risida’,
‘Qishloq xo„jaligi kooperativi (shirkat xo’jaligi) to’g’risida’gi qonunlarida o’z
ifodasini topgan. Ishlab chiqarish kooperativlari kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikda tadbirkorlik faoliyatining tashkiliy huquqiy shakli bo’lib, yirik tovar
xo’jaligi ekanligi bilan ajralib turadi. Xo’jalik shirkati umumiy nom ostida
birgalikda tadbirkorlik faoliyatini olib borish uchun bir neehta shaxsning
birlashuvidir
Xo’jalik jamiyati tadbirkorlik faoliyatini olib borish uchun bir shaxs yoki bir
nechta shaxsning mulklarini birlashtirish (ajratish) yo„li bilan tashkil etiladigan
korxonadir. Xo’jalik shirkatlari va jamiyatlari to’liq shirkat, kommandit shirkat,
ma’suliyati cheklangan jamiyat, qo’shimcha mas’uliyatli jamiyat, aksionerlik
jamiyati kabi shakllarga ega. Qishloq xo„jaligida tadbirkorlik faoliyati bilan
shug’ullanuvchi subyektlar shirkat xo'jaligi, dehqon va fermer xo’jaliklari uning
shakllari deb ham yuritiladi. Sho’ba va qaram korxonalarga quyidagi ta’rif
berilgan:
Ustav fondiga hissa qo’shishda xo’jalik jamiyatida ishtirok etgan jamiyat
sho’ba xo’jalik jamiyati deyiladi. Ustav fondida ishtirok ustun mavqega ega
bo’lgan xo'jalik asosiy xo’jalik deyiladi. Xo’jaliklarning sho’ba va asosiy darajaga
ega bo’lishi ular o’rtasida tuzilgan shartnomalar asosida yoki biri ikkinchisining
qarorlariga muvofiq ish tutishi bilan ham ifodalanadi. Qaram xo'jalik jamiyatlari
ancha boshqa iqtisodiy statusga ega. Xo’jalik jamiyatida qatnashuvchi jamiyatning
biri 20 % dan ko’proq yoki mas’uliyati cheklangan jamiyatning ustav fondining
yigirma foizidan ko’prog’iga ega bo’lsa, ikkinchi jamiyat qaram xo’jalik jamiyati
deyiladi.
Bunday jamiyat ham yuridik shaxs hisoblanadi. Ishlab chiqarish
kooperativlari fuqarolaming shaxsiy ishtirok etish hamda a’zolarning
ishtirokchilaming mulk bilan qo’shiladigan pay badallarini birlashtirish asosida
birgalikda ishlab chiqarish yoki boshqa xo„jalik faoliyatini olib borishi uchun
7

a’zolik negizida ixtiyoriy birlashmasi hisoblanadi. Kooperatsiya jismoniy va
yuridik shaxslarning turli xil iqtisodiy va ijtimoiy faoliyat sohalarida umumiy
maqsadlarga erishish uchun tashkiliy rasmiylashtirilgan shirkat (jamoa) mulki
shakliga asoslangan o’z xohishi bilan birlashuvini aks ettiradi. Unitar korxonalar
tadbirkorlik korxonalari o'rtasida alohida o’rin egallaydi. O’zi mulk egasi
bo’lmasdan unga mulkdor tomonidan berilgan mulk asosida faoliyat yurituvchi
tijoratchi tashkilot unitar korxona hisoblanadi.
2. Agrar munosabatlarning iqtisodiy mazmuni.
Qishloq xo’jaligi iqtisodiyotning muhim sohasi bo’lib, unda insoniyat hayoti
uchun eng zarur bo’lgan oziq-ovqat mahsulotlari va aholi uchun ist е ’mol
buyumlari tayyorlovchi sanoat tarmoqlariga xomashyo ishlab chiqariladi. Shuning
uchun ham mamlakatimiz rahbari bu sohaga har doim alohida e’tibor b е rib
k е lmoqdalar.
Bu vazifalarni bajarish uchun agrar sohani va ular bilan bog’liq bo’lgan
sanoat tarmoqlari, xizmat ko’rsatish va infratuzilma sohalarini har tomonlama
rivojlantirish zarurdir.
Boshqa sohalar kabi qishloq xo’jaligida ham kishilar o’rtasida iqtisodiy aloqa
va munosabatlar sodir bo’ladi.
Agrar sohada ishlab chiqarish ko’p jihatdan yer bilan bog’liq bo’ladi. Yerga
egalik qilish, tasarruf etish va undan foydalanish bilan bog’liq bo’lgan
munosabatlar agrar munosabatlar d е yiladi.
Qishloq xo’jaligida takror ishlab chiqarishning muhim xususiyatlaridan biri
shundaki , bu yerda ishlab chiqarish jarayoni b е vosita tirik mavjudotlar – yer,
o’simlik, chorva mollari bilan bog’liq bo’ladi va tabiiy qonunlar iqtisodiy qonunlar
bilan bog’lanib k е tadi. Bunda yer m е hnat quroli va m е hnat pr е dm е ti sifatida
qatnashadi. Yerning boshqa ishlab chiqarish vositalaridan farqi shundaki, undan
foydalanish jarayonida u yeyilmaydi, eskirmaydi. Aksincha, agar undan to’g’ri
foydalanilsa, uning unumdorligi oshib boradi.
8

Yerning hosil b е rish qobiliyatiga tuproq unumdorligi d е yiladi. U tabiiy yoki
iqtisodiy bo’lishi mumkin. Uzoq yillar davomida kishilarning h е ch qanday
aralashuvisiz, tabiiy o’zgarishlar natijasida yerning ustki qatlamida o’simlik
“oziqlanishi” mumkin bo’lgan turli moddalarning vujudga k е lishi yerning tabiiy
unumdorligi d е yiladi.
Agar tuproq unumdorligi kishilarning tabiatga ta’siri natijasida, ya’ni tuproq
tarkibi va dеhqonchilik usullarini yaxshilash sun’iy yo’l bilan (masalan, yerni
9

organik va kimyoviy o’g’itlash, ishlab chiqarishni mеxanizatsiyalash, ilmiy
asoslangan holda sug’orish, irrigatsiya va mеlioratsiya kabi ishlab chiqarish
usullarini joriy qilish hamda boshqa shu kabi yo’llar bilan) amalga oshirilsa, bu
iqtisodiy unumdorlikni tashkil qiladi.
Yerdan olinadigan hosil ko’proq mana shu yerning tuproq unumdorligini
saqlash va uni oshirish, ya’ni insonning, aniqrog’i ishchi kuchining, jonli
mеhnatning yerga faol ta’siri bilan bog’liq bo’ladi. Iqtisodiyotning boshqa
tarmoqlari kabi qishloq xo’jaligida ham ishlab chiqarish uning omillarining
bеvosita birikishi asosida sodir bo’ladi.
Bunda ishchi kuchi faol bo’lib, asosiy rolni o’ynaydi. Qishloq xo’jalik
korxonalarida yerdan boshqa barcha ishlab chiqarish vositalari xususiy, shaxsiy,
jamoa mulk shaklida bo’lishi mumkin. Turli mulkchilik shaklidagi ishlab chiqarish
vositalaridan jamiyat barcha a’zolarining turmush darajasini yaxshilash yo’lida
foydalaniladi. Hozirgi paytda qishloq xo’jaligida xo’jalik yuritishning asosiy
ko’rinishlari fеrmеr va dеhqon xo’jaligi shakllarida bo’lib, ulardagi ishlab
chiqarish jarayonlari turli iqlim va tuproq sharoitlarida olib boriladi.
Qishloq xo’jalik korxonalarida ham asosiy kapital turli xil
traktorlar, mashinalar , transport vositalari, bino, inshootlar, ko’p yillik daraxtlar,
mahsuldor chorva hamda ish hayvonlari, shuningdеk, xizmat muddati bir yildan
ortiq bo’lgan turli xil asbob-uskunalardan tashkil topadi.
Qishloq xo’jaligida muhim ishlab chiqarish vositasi hisoblangan yer pul bilan
baholanmasligi, ya’ni qiymati o’lchanmasligi tufayli, kapital qiymati tarkibida
hisobga olinmaydi. Qishloq xo’jaligida mavjud bo’lgan asosiy kapitalning ayrim
turlari, masalan, ko’p yillik daraxtlar, mahsuldor chorva, ish hayvonlari, sug’orish
inshootlari va boshqalar sanoat tarmoqlarida bo’lmaydi.
Bundan tashqari, ishlab chiqarish vositalari hisoblangan binolar, sug’orish
inshootlari va boshqalar ishlab chiqarish natijasini oshirishga faol ta’sir o’tkazadi,
sanoat tarmog’ida esa ular birmuncha sustroq va bilvosita ta’sir o’tkazadi. Shunga
binoan qishloq xo’jaligida kapitalning tarkibida turli inshootlar, binolar, uzatma
mеxanizmlar va boshqalarning hissasi ko’proq.
10

Qishloq xo’jaligida takror ishlab chiqarishni amalga oshirishda asosiy kapital
ham qatnashadi. Qishloq xo’jaligi korxonalarida aylanma kapital quyidagilardan
tashkil topadi: yosh va boquvdagi hayvonlar , yem-xashak, urug’lik fondlari,
kimyoviy o’g’itlar, xizmat muddati bir yildan kam bo’lgan turli xil ishlab chiqarish
vositalari – invеntarlar, yoqilg’i va moylash matеriallari hamda shu kabilar. Ishlab
chiqarish jarayoni qishloq xo’jaligida aylanma kapitalning ko’pgina qismi hali
tugallanmagan ishlab chiqarish shaklida bo’ladi.
Qishloq xo’jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish va ularni sotish jarayonida
kapital boshqa tarmoqlardagidеk doiraviy aylanib turadi, ya’ni pul shaklidan ishlab
chiqarish shakliga, undan tovar shakliga o’tib, yana pul shakliga qaytib kеladi.
Shuni ham ta’kidlash kеrakki, qishloq xo’jaligida ishlab chiqarilgan
mahsulotlarning miqdori yerning hosildorligi, uning sifatiga bеvosita bog’liq
bo’ladi.
Yerning tabiiy, biologik, iqtisodiy va tеxnikaviy sharoitlarini yaxshilash ham
qishloq xo’jaligida mavjud bo’lgan kapitalning doiraviy aylanishiga bеvosita ta’sir
ko’rsatadi. Shuning uchun bu omillardan to’laroq foydalanish har bir xo’jalikning
muhim vazifasidir. Tabiiy omillar qishloq xo’jalik mahsulotining b е vosita
ko’payishiga ta’sir etsa ham, mahsulotning qiymatini oshirmaydi, ya’ni qiymat
yarata olmaydi.
Ishlab chiqarish tabiiy sharoitlar bilan bog’liq bo’lganligi uchun ham bu yerda
ish davri va umumiy ishlab chiqarish vaqti o’rtasidagi muddat sanoatga nisbatan
birmuncha uzoqroq bo’ladi. Masalan, qishloq xo’jaligida turli ekinlarni ekib
bo’lingandan to hosil yig’ishtirib olinguncha ishlab chiqarish vaqti davom etadi.
Ish davri esa shu vaqt ichida qishloq xo’jalik ekinlari m е hnat ta’sirida bo’lgan
kunlar hisoblanadi.
Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish jarayoni mavsumiyligi bilan
xususiyatlidir. Bu hol qishloq xo’jaligida mavjud bo’lgan m е hnat vositalaridan,
ya’ni kombayn, turli ekish asboblari va shu kabilardan foydalanish vaqtiga
b е vosita ta’sir o’tkazadi. Boshqacha qilib aytganda, bu m е hnat vositalaridan
11

yilning ma’lum muddatlaridagina foydalaniladi, qolgan vaqtda esa ular b е kor
turadi.
Masalan, s е yalkadan ekish davomida foydalanilsa , g’alla o’rish kombaynlari,
paxta t е rish mashinalari esa yiliga 20-30 kun yig’im-t е rim paytida ishlatiladi,
xolos. Shuning uchun ham qishloq xo’jaligida m е hnatning kapital va en е rgiya
bilan qurollanish darajasi moddiy ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlariga
nisbatan yuqori bo’lishini taqozo qiladi, l е kin bu yerda asosiy va aylanma kapital
harakati sustroq. Bulardan tashqari qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi va m е hnat
jarayonlarining mavsumiyligi sababli yil davomida aylanma mablag’larning sarfi
bir m е ’yorda bo’lmaydi. Qish va yoz mavsumlarida xarajat qilinadigan aylanma
mablag’lar tarkibida birmuncha tafovutlar mavjud.
Masalan, qish mavsumida aylanma mablag’larning ko’pgina qismi (urug’lik,
yem-xashak, turli ozuqalar) ishlab chiqarish ehtiyot qismi shaklida turadi, yoz
faslida esa tugallanmagan ishlab chiqarish, t е xnikaning butlash qismlari, n е ft
mahsulotlari va shu kabilarning hissasi ortib boradi.
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini tashkil qilishda yuqorida sanab o’tilgan
xususiyatlarni hisobga olib, ishni tashkil qilish uning samaradorligini ta’minlashda
muhim ahamiyatga egadir. Bizning mamlakatimizda aholining nisbatan zichligi va
qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlarning ch е klanganligini hisobga olib, yerga xususiy
mulkchilik joriy qilinmadi, unga davlat mulki saqlanib qoldi. L е kin, bozor
iqtisodiyoti talablaridan k е lib chiqib, oqilona agrar islohotlar amalga oshirilmoqda
va bu jarayon chuqurlashtirilmoqda.
O’zb е kistonda amalga oshirilgan agrar islohotlarning diqqat markazida
qishloq xo’jaligidagi yerni haqiqiy egasiga b е rish masalasi turadi. Shunga ko’ra,
bu borada olib borilgan chora-tadbirlar natijasida ‘eng muhimi, qishloqda haqiqiy
mulkdor – yer egasi paydo bo’ldi, uning m е hnatga munosabati, o’z ishining
natijalaridan manfaatdorligi butunlay o’zgarmoqda.
K е yingi yillarda qishloq xo’jaligi ekinlaridan, birinchi navbatda , paxta va
g’alladan eng yuqori hosil olingani, sohada ishlab chiqarish hajmi k е skin
ko’paygani d е hqonchiligimizdagi tub sifat o’zgarishlarining samarasidir d е sak,
12

ayni haqiqatni aytgan bo’lamiz. O’tgan yili paxta xomashyosi yetishtirish 3 million
650 ming tonnadan, yalpi g’alla hosili esa 6 million 250 ming tonnadan oshib
k е tgani buning yaqqol tasdig’idir’.
2008 yilda ham qishloq xo’jaligi tarmog’ida muhim ijobiy natijalar qo’lga
kiritilib, o’tgan yilga nisbatan 4,5 foiz o’sishga erishildi. 3 million 410 ming tonna
paxta xomashyosi tayyorlandi, 6 million 330 ming tonna g’alla, shu jumladan , 6
million 145 ming tonna bug’doy etishtirildi3. Aksariyat qishloq xo’jaligi mahsuloti
turlarini ishlab chiqarish bo’yicha o’sishga erishildi.
Jadvaldan ko’rinadiki, 2008 yilda qishloq xo’jaligi mahsulotlari tarkibida
kartoshka (117,7%), poliz mahsulotlari (116,8%), sabzavotlar (111,7%) yetishtirish
nisbatan ahamiyatli darajada o’sgan bo’lsa, faqat uzum o’tgan yilga taqqoslaganda
89,9% darajasida yetishtirilgan.
O’zb е kistonda yer davlat mulki hamda umummilliy boylik bo’lganligi sababli
yerga bo’lgan mulkchilik, yerga egalik qilish va yerdan foydalanish masalalari
alohida ajratib tahlil qilinishi lozim.
Yerga egalik jismoniy va huquqiy shaxslarning ma’lum yer uchastkasiga
tarixan tarkib topgan asoslardagi yoki qonun hujjatlarida b е lgilangan tartibdagi
egalik huquqini tan olishini bildiradi. Yerga egalik d е ganda avvalo yerga bo’lgan
mulkchilik huquqi va uni iqtisodiy jihatdan r е alizatsiya qilish ko’zda tutiladi.
Yerga egalikni yeri bo’lgan mulkdor (bizda davlat) amalga oshiradi. O’zb е kiston
R е spublikasining yer kod е ksida ta’kidlanganid е k “Yer uchastkalari yuridik va
jismoniy shaxslarga doimiy va muddatli egalik qilish hamda ulardan foydalanish
uchun b е rilishi mumkin”.
Yerdan foydalanish huquqi – bu o’rnatilgan urf-odatlar yoki qonuniy tartibda
undan foydalanishni bildiradi. Yerdan foydalanuvchi yer egasi bo’lishi shart emas.
R е al xo’jalik hayotida yerga egalik qilish va yerdan foydalanishni ko’pincha har
xil jismoniy va huquqiy shaxslar, xususan hozir bizda asosan d е hqon va f е rm е r
xo’jaliklari amalga oshiradi.
Xulosa qilib aytganda, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishida ham to’rt omil –
yer, kapital, tadbirkorlik qobiliyati va ishchi kuchi qatnashib, bunda yer muhim
13

ishlab chiqarish vositasi sifatida ishtirok etadi. Ammo biz avval aytganimizd е k,
ishlab chiqarish jarayonida hamma ishlab chiqarish vositalarini , jumladan, yerni
harakatga k е ltirib, undan unumli foydalanadigan, uning iqtisodiy unumdorligini
oshiradigan omil – ishchi kuchidir.
Agrar munosabatlarni o’rganishda ham ishchi kuchining, jonli m е hnatning
faol rol o’ynashini, uning hamma moddiy vositalarga jon ato etib, harakatga
k е ltiruvchi rolini tushunmaslik go’yo kapital foyda yoki foiz, yer esa r е nta
yaratadi, d е gan ko’pgina xato fikr-mulohazalarga, yolg’on tasavvurlarga olib
k е ladi. Bu masalalarni to’g’ri tushunishda r е nta munosabatlarini o’rganish muhim
rol o’ynaydi.
3. Agrar ishlab chiqarish va qishloq xo'jaligi munosabatlari
Yer har qanday moddiy ishlab chiqarish uchun zarurdir va faqat qishloq
xo'jaligi ishlab chiqarishida er mavjud bo'lib, uning xususiyatlari ko'p jihatdan
ishlatiladi. Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarish vositasi sifatida erdan foydalanish,
uning xususiyatlarini tabiiy tanasi sifatida bilvosita (ishlab chiqarish orqali)
iste'mol qilish bilan, unga tirik va o'tgan mehnat qo'shilganda sodir bo'ladi.
Odam o'zining yuqori qatlami - tuproqni ishlov berib, hosil olish uchun qulay
sharoit yaratganda, er mehnat predmeti vazifasini bajaradi. Shu bilan birga, qishloq
xo'jaligi mahsulotlarini olish uchun ekinlarni etishtirishda tuproqning fizikaviy,
mexanik va biologik xususiyatlaridan foydalanilganda er mehnat qurolidir. Yer
tabiiy-tarixiy jism sifatida ishlab chiqarish vositasiga aylanadi.
Qishloq xo'jaligida erga daromad manbai sifatida munosabat iqtisodiy fikr
evolyutsiyasi bilan o'zgardi: merkantilistlar ortiqcha qiymat faqat muomala
sohasida shakllangan va qishloq xo'jaligi bu jarayonda qatnashmagan; Fiziokratlar
merkantilistlar nazariyasini tanqid qilib, ortiqcha qiymatni shakllantirish manbai
qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishidir.
18-asr boshlarida rus iqtisodchisi Komov ‘qishloq xo'jaligi barcha
hunarmandchilik va hunarlarning onasidir, qayerda u gullaydi, u erda savdo va
14

hunarmandchilik gullab-yashnaydi, qaerda pasayib ketsa, u erda savdo-sotiq va
barcha hunarmandchilik quriydi’.
Dunyo aholisi har yili 90 million kishiga ko'paymoqda. va haqiqiy hisob-
kitoblarga ko'ra, 2010 yilga kelib bu 7,3 milliard kishini tashkil qiladi. Hisob-
kitoblar shuni ko'rsatadiki, har bir kishi uchun oziq-ovqat ishlab chiqarish uchun
uy-joy, yo'llar va dam olish uchun 0,3-0,5 gektar qishloq xo'jaligi erlari va 0,07-
0,09 gektar hudud talab etiladi. O'sib borayotgan er aholisini boqish uchun 2010
yilga kelib oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish ikki baravar, rivojlanayotgan
mamlakatlarda esa 4 baravar ko'payishi kerak
Yer bilan ta'minlash bo'yicha oxirgi o'rinni egallagan Xitoy (0,1 ga) qishloq
xo'jaligi mahsulotlarini jahon eksport qiluvchilar orasida oltinchi o'rinni egalladi,
Frantsiyaning jahon eksportidagi ulushi taxminan 7 foizni tashkil etadi va er bilan
ta'minlash indeksi 0,31 ga. So'nggi o'n yilliklarda AQSh agrosanoat majmuasida
olingan asosiy mahsulotlarning ishlab chiqarilishi mamlakat ichki ehtiyojlaridan
deyarli bir yarim baravar oshadi va ularning eksporti 50 milliard dollardan oshadi.
Bir qator olimlarning fikriga ko'ra, Rossiyaning aholi jon boshiga tabiiy resurs
salohiyati AQShnikidan 2-2,5 baravar, Germaniyadan 6 baravar, Yaponiyadan 18-
20 baravar yuqori. XVIII asrda Rossiya qishloq xo'jaligining ulkan salohiyati
haqida. deb yozgan iqtisodchi I.M. Komov: “Rossiya qishloq xo'jaligida bunday
katta imkoniyatlar mavjud, ular G'arbiy Evropa mamlakatlarining birortasida ham
mavjud emas. Ha, bizda deyarli barcha Evropa iqlimi bor va Evropada bizning
janubiy va shimoliy viloyatlarimizda o'sib chiqa olmaydigan bitta sabzavot, non,
o't yoki daraxt yo'q. Tabiiy resurs salohiyatidan foydalanish samaradorligi qishloq
xo'jaligi mahsulotlarining asosiy turlari bo'yicha o'z-o'zini ta'minlash darajasi bilan
dalolat beradi: don - 115%, shakar (qand lavlagi tarkibidan) - 25, kartoshka - 96,
sabzavotlar - 91, go'sht - 68,4, sut - 86,6 tuxum - 98%. Rossiyada yalpi mahsulot
5,8 ming rublni tashkil etdi. qishloq xo'jaligi erlarining bir gektariga, Qo'shma
Shtatlarda - 498 dollar (taxminan 14,5 ming rubl), bu qishloq xo'jaligi erlaridan
keng foydalanilishini ko'rsatadi.
Yer kodeksiga muvofiq erlar maqsadga muvofiq ravishda 7 toifaga bo'linadi:
15

qishloq xo'jaligi maqsadlari uchun;
aholi punktlari;
sanoat, energetika, transport, aloqa, radioeshittirish, televidenie, informatika;
kosmik faoliyatni qo'llab-quvvatlash;
mudofaa, xavfsizlik va boshqa maxsus maqsadlar;
alohida muhofaza qilinadigan hududlar va ob'ektlar;
o'rmon fondi;
suv fondi;
1991 yilda bu erlarning maydoni 214 million gektarni tashkil etdi. Qishloq
xo'jaligi erlarining qisqarishining asosiy sababi qishloq xo'jaligi korxonalari
faoliyatini tugatish va bo'shagan erlarni qayta taqsimlash fondi va zaxira yerlar
toifasiga o'tkazishdir.
Oltoy o'lkasi mamlakatdagi qishloq xo'jaligi yerlarining 5,4 foizini va ekin
maydonlarining 5,5 foizini, aholi jon boshiga 4,3 gektar qishloq xo'jaligi erlarini,
haydaladigan erlarni 2,5 gektarini. Mintaqaning er bilan ta'minlanishi nisbatan
yaxshi bo'lishi aholining asosiy oziq-ovqat mahsulotlariga bo'lgan ehtiyojini
mahalliy ishlab chiqarish orqali qondirishning eng muhim shartidir. Mahalliy
qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishining ko'plab zamonaviy muammolari shundan
iboratki, mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini belgilaydigan iqtisodiy omil sifatida
erga etarlicha e'tibor berilmagan.
Iqtisodiy munosabatlarning yangi tizimiga o'tish bilan erning qishloq xo'jaligi
ishlab chiqarishidagi o'rni to'g'risida tushunchalarni kengaytirish zarur. Qishloq
xo'jaligi ishlab chiqarishida erning vazifalari quyidagilardan iborat: ... er atrof-
muhitning bir qismi sifatida ekologik, rekreatsion, estetik va resurs funktsiyalarini
bajaradi; ... er ishlab chiqarishning asosiy vositasi sifatida ishlab chiqarish jarayoni
uchun moddiy zaruratdir; ... er ko'chmas mulk sifatida, kapital, tovar va ijtimoiy
funktsiyalarni bajaradi; ... yer fazoviy asos sifatida siyosiy vazifani bajaradi
Yerning ajratilgan funktsiyalari uyg'un kombinatsiyada bo'lishi kerak va
qishloq xo'jaligi ishlab chiqarish jarayonida yerning xususiyatlari, tabiiy
kompleksning boshqa tarkibiy qismlari va inson, uning vakillaridan biri sifatida
16

birligi bilan bog'liq bo'lgan dastlabki ekologik munosabatlar haqida unutmaslik
kerak.
Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishidagi erlarning keng funktsiyalari qishloq
xo'jaligi ishlab chiqaruvchisiga mavjud bo'lgan er resurslaridan samarali
foydalanish bo'yicha eng maqbul, ilmiy asoslangan chora-tadbirlarni topishga
imkon beradi.
Qishloq xo'jaligi sohasida er resurslaridan foydalanishni tashkil etish, uning
barcha funktsional yukini hisobga olgan holda, tabiiy organ, qishloq xo'jaligi ishlab
chiqarish vositalari, ko'chmas mulk ob'ekti sifatida qishloq xo'jaligi ishlab
chiqarishidagi erlarning rolini muntazam ravishda ilmiy tushunishga asoslangan
bo'lishi kerak.
Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishida odam tuproqning maxsus xususiyatidan -
unumdorlikdan foydalanadi. Inson ishtirokisiz tabiiy omillar ta'siri ostida
yaratilgan tabiiy unumdorlik va tuproqdagi barcha turdagi agrotexnik ta'sirlar
natijasida inson tomonidan yaratilgan sun'iylikni farqlang. Madaniy o'simliklardan
foydalanish jarayonida tabiiy va sun'iy tuproq unumdorligi samarali (iqtisodiy)
unumdorlikka aylanadi.
Uzoq vaqt davomida qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishining o'sishiga asosan
ekstensiv vositalar - ekin maydonlarini kengaytirish orqali erishildi, bu esa erdan
oqilona foydalanish deformatsiyasiga olib keldi.
Ekologik omilni hisobga olmaydigan haydaladigan yerlarning tezlashtirilgan
surunkali kengayishining oqibatlari bugun namoyon bo'lmoqda. O'rmon-dasht va
dasht zonalarida shudgorlangan erlarning katta ulushi shaklida qishloq xo'jaligi
erlaridan foydalanish tarkibidagi nomutanosibliklar, mamlakatning bir qator
mintaqalarida ekologik va iqtisodiy jihatdan asoslanmagan er tuzilishi saqlanib
qolmoqda.
Ekin maydonlariga haddan tashqari namlangan, sho'rlangan va ayniqsa
qiyaligi past bo'lgan salbiy xususiyatlarga ega erlarning kiritilishi qishloq xo'jaligi
mehnati samaradorligini keskin pasaytirdi. Bularning barchasi hosil etishmasligiga
17

va mahsulot tannarxining oshishiga olib keldi. Umuman olganda, qishloq xo'jaligi
erlarining agroekologik holati yomonlashmoqda, tuproq unumdorligi pasaymoqda.
Olimlar hisob-kitob qilishicha, umuman olganda, respublikada hosildan ozuqa
moddalarini olib tashlash tuproqqa kiritilgandan 5 baravar yuqori bo'lganligi
sababli tuproq boniteti deyarli 6 punktga kamaygan. Shu bilan birga, har bir gektar
ekin maydoniga o'g'itlarni kiritish minimal darajaga tushiriladi (organik - 1
tonnadan kam, mineral - 8-9 kg).
Ilmiy tadqiqotlar natijalari shuni ko'rsatadiki, tuproqdagi gumus va ozuqa
moddalarining defitsitsiz muvozanatini ta'minlash uchun har yili haydaladigan
erlarning har gektariga 78 tonna organik o'g'itlar berish kerak. Faqat mineral
o'g'itlar miqdorining pasayishi natijasida hosil etishtirishning zarari donga nisbatan
40 million tonnani tashkil etadi.
Oltoy o'lkasida yiliga o'rtacha 1 gektardan 0,57 tonna chirindi yo'qoladi. 15 ta
ma'muriy okrugda, asosan Kulunda, tuproqlar muhim gumus tarkibiga ega.
Tuproqdagi ozuqa moddalarining salbiy muvozanati azot va kaliy uchun 28-
31%, fosfor uchun 82% ga etadi. Kolxozlar va sovxozlarni qayta tashkil etish, o'z
ishlab chiqarishni tashkil etish uchun aktsionerlarning yer ajratilishi bilan olib
chiqilishi munosabati bilan almashlab ekish almashinuvi buzildi, ko'plab yo'llar
paydo bo'ldi, chiziqli yo'l.
Ko'pgina fermer xo'jaliklarida boshlang'ich texnologik intizomga rioya
qilinmaydi, dalalar begona o'tlar bilan to'lib-toshgan, chiqindi maydonlarga
aylanmoqda. Ko'p yillik begona o'tlar bilan o'stirilgan tashlandiq erlar
zararkunandalar, yuqumli kasalliklar va kasallik qo'zg'atuvchilarining tarqalishi
uchun qulay shart-sharoitlar yaratadi, murich kemiruvchilar uchun ideal muhit
hisoblanadi, bu erlar chigirtkalar, kashtalar, o'tloq kuya hujumi bilan bog'liq
favqulodda vaziyatlarning manbasiga aylanishi mumkin.
Qishloq xo'jaligini samarali ishlab chiqarish nafaqat yuqori tuproq
unumdorligini, balki boshqa qulay tabiiy-iqlim sharoitlarini ham talab qiladi: suv
muvozanati, harorat rejimi, vegetatsiya davri. XX asrning o'rtalariga qadar. er
resurslari ustunlik qildi: qishloq xo'jaligi qayta tiklanadigan erlarning mavjudligi
18

$va uning sifatiga juda bog'liq edi. Ammo qishloq xo'jaligini mexanizatsiyalashtirish, kimyoviy vositalardan foydalanish, selektsiya, genetik texnologiyalarni rivojlantirish bilan qishloq xo'jaligi tovar aylanmasida ishtirok etadigan erlarning miqdori va sifatiga tobora bog'liq bo'lib bormoqda. Yer boshqa ishlab chiqarish vositalaridan (mashinalar, binolar, inshootlar va boshqalar) farqli o'laroq, inson mehnati mahsuli emas va o'ziga xos xususiyatlarga ega (hududiy cheklov; almashtirib bo'lmaydigan; doimiy joylashish; sifat jihatidan bir xillik, tuproq unumdorligi), qachon hisobga olinishi kerak undan samarali foydalanish. Odam qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishda ham ishtirok etadi, ular uchun erning xususiyatlari va xususiyatlari alohida qiziqish kasb etadi - daromad manbai. Iqtisodiy faoliyat jarayonida odamlar o'rtasida er resurslarini tasarruf etish va ulardan foydalanish bo'yicha munosabatlar paydo bo'ladi. Er munosabatlari erdan foydalanishni tashkil etishda hal qiluvchi omilga aylanmoqda. 4. Agrar jamiyat tushunchasi va xususiyatlari Agrar jamiyat - bu ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning tarixiy bosqichi bo'lib, unda eng muhimi qishloq xo'jaligida ishlab chiqarilgan resurslardir. Uning kelib chiqishi neolit \u200b\u200binqilobi tufayli mumkin bo'ldi. Ovchilarni yig'ish jamiyatidan asosiy farq shundaki, agrar jamiyatlarda odamlar minimal ishg'ol qilingan hududdan ko'proq mahsulot olish usullariga egadirlar. Shu haqiqat bilan bog'liq holda, bunday jamiyatda aholining zichligi bir necha bor oshib boradi, bu muqarrar ravishda mavjud ijtimoiy tizimning ijtimoiy-siyosiy tashkilotining murakkablashuviga olib keladi. Agrar jamiyatning asosiy xususiyatlari  jamiyatning ushbu turi uning a'zolari o'rtasida zaif ijtimoiy farqlanish bilan tavsiflanadi;  qishloq aholisining shaharga nisbatan ustunligi; ishlab chiqarishning asosiy turi qishloq xo'jaligi;  sanoat tarmoqlarining zaif va ahamiyatsiz rivojlanishi; 19$

Jamiyatning agrar tipidagi va umuman agrar tsivilizatsiyaning texnologik
asoslari odamlar va hayvonlar energiyasidan foydalangan holda odamlar
foydalanadigan turli xil qishloq xo'jaligi asbob-uskunalaridir. Ushbu xilma-xillik
tufayli odamlarning oilaviy va boshqa hamkorligi paydo bo'lishi mumkin, bu
moddiy boyliklarni faolroq qayta ishlab chiqarishga imkon beradi.
Agrar jamiyatning demografik va ijtimoiy xususiyatlari ota-onalar, farzandlar,
bobo-buvilar, qarindoshlar birgalikda yashaydigan va eng yaxshi natijaga erishish
uchun bir xil ishlarni o'z ichiga olgan patriarxal oilaning ustun rolida.
Agrar jamiyatning iqtisodiy quyi tizimining asosini qishloq xo'jaligi ishlab
chiqarish usuli tashkil etadi, unda mehnatning asosiy sub'ekti er va u bilan doimo
bog'liq bo'lgan odamning hayotiy faoliyati hisoblanadi.
Agrar davrning sanoat ishlab chiqarishi temir va po'lat ishlab chiqarish, temir
va po'latdan yasalgan asboblar va qurollar ixtiro qilinishi, erlarni etishtirishga
ishlab chiqarish bilimlari va inson kuchini sarflash bilan tavsiflanadi. Bu davrning
iqtisodiy kuchi ishlov berish vositalari, asboblar va erlarga xususiy va jamoat
mulkchiligida. Jamiyatning ushbu rivojlanish davrida mehnat taqsimotini
chuqurlashtirish jarayoni amalga oshiriladi, hunarmandchilik sektorining faol
o'sishi sodir bo'ladi.
Agrar davrning siyosiy quyi tizimi armiyaga, jamiyatda mavjud bo'lgan
byurokratiyaga, xususiy va fuqarolik qonunchiligiga va jamoat o'zini o'zi
boshqarish organlariga tayanadigan beqaror imperiya.
Agrar jamiyat vujudga kelgan va mavjud bo'lgan davrlar doimiy qurolli
urushlar bilan ajralib turadi, ular temir qurol ixtiro qilinishi munosabati bilan
ayniqsa qonli holga aylandi. Shuningdek, tashqaridan doimiy harbiy tahdid tufayli
shaharlarni mustahkamlash jarayoni faol davom etmoqda, ular devorlar, xandaklar
bilan o'ralgan va deyarli doimiy ravishda armiya tomonidan himoya qilingan.
Agrar davrning ma'naviy quyi tizimi mifologiya va dinning odamlar ongidan
ustunligi bilan ajralib turadi. Agrar jamiyat turli diniy va dunyoqarash tizimlari
o'rtasidagi kurash bilan ajralib turadi. Ma'badlarning faol qurilishi mavjud, musiqa,
raqs va me'morchilik rivojlanmoqda. Ta'lim va fanning boshlanishi paydo bo'ladi.
20

Agrar jamiyatdagi jamoat ongi mifologik, diniy xarakterga ega va ular so'zsiz
ishonadigan afsonalar to'plamidir. Odamlar ongida ongsiz ravishda ongda
hukmronlik qiladi va ma'naviy rivojlanish ikkinchi planga o'tkaziladi. Jamiyat va
insonning o'z-o'zini rivojlantirishida taraqqiyot va regressiya tushunchalari bilan
bog'liq bo'lgan ma'lum bir vektor mavjud.
Falsafa tarixida ushbu tushunchalar ko'pincha qutb pozitsiyalaridan
baholangan. Bir qator mutafakkirlar jamiyatda taraqqiyot borligiga amin edilar va
uning mezonini ilm va aqlning o'sishida, axloqning takomillashishida ko'rdilar.
Boshqalar taraqqiyotning sub'ektiv tomonlariga e'tibor qaratishdi, uni haqiqat va
adolat ideallarining o'sishi bilan bog'lashdi.
Taraqqiyot g'oyasining yolg'onligi to'g'risida fikr bildirildi ... Ko'p odamlar
taraqqiyotni asosan jamiyat taraqqiyotining ma'naviy omillari, har bir insonga
bo'lgan ishonchning o'sishi, insonlararo munosabatlarni insonparvarlashtirish,
dunyoda ezgulik va go'zallikning mavqeini mustahkamlash bilan bog'lashdi.
Shunga ko'ra, regressiya yovuzlik va adolatsizlikning g'alabasi, odamlarning
ajralib ketishi va qandaydir g'ayriinsoniy kuchga bo'ysunishi kabi teskari
yo'nalishdagi harakat sifatida paydo bo'ldi.
Qadimgi davrlarda jamiyatdagi o'zgarishlar voqealarning oddiy ketma-ketligi
yoki o'tmishdagi ‘oltin asr’ bilan taqqoslaganda tanazzul deb tushunilgan.
Xristianlikda birinchi marta jamiyat va insonning tarixiy maqsadi, ‘yangi osmon va
yangi yer’ g'oyasi paydo bo'ldi. Marksistik konsepsiyada ijtimoiy taraqqiyot
jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlarining izchil rivojlanishi, mehnat
unumdorligining oshishi, o'z-o'zidan paydo bo'lgan ijtimoiy taraqqiyot kuchlari
zulmidan xalos bo'lish va inson tomonidan inson tomonidan ekspluatatsiya
qilinishi bilan bog'liq edi.
Taraqqiyotning asosiy maqsadi va mezoni insonning barkamol rivojlangan
shaxs sifatida rivojlanishi edi. Regressiya marksizm tomonidan jamiyatning teskari
yo'nalishdagi harakati sifatida talqin qilingan, bu reaktsion ijtimoiy-siyosiy kuchlar
tomonidan yuzaga keladi.
21

XX asrda insoniyatning global muammolari paydo bo'lishi va butun dunyoda
beqarorlikning o'sishi bilan ijtimoiy taraqqiyot mezonlari o'zgarishni boshlaydi.
Jamiyat va tarix taraqqiyoti kontseptsiyasi tobora ko'proq shaxsning o'zi
tanaviy va ma'naviy xususiyatlarini rivojlanishi bilan bog'liq.
22

Qishloq xo’jaligida yer, suv, mulk, baho, soliq, moliya va kredit islohotlari va
ularning natijalari
Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoiti agrar sohadagi iqtisodiy islohotlarni
yanada chuqurlashtirishni taqozo etmoqda.
23

Agrar sektorni tubdan isloh qilish va jadal rivojlantirish muammolari
islohotlarning dastlabki bosqichida hamda O’zbekistonning bozorga o’tish
strategiyasida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Biz qishloqning ustun darajada
rivojlanishini ta‘minlashni, qishloq xo’jaligini sifat jihatidan yangi asoslarda qayta
tiklashni o’z oldimizga vazifa qilib qo’ydik.
Qishloq xo’jaligini isloh qilish jarayonida ushbu sohada katta va ahamiyatli
ishlar amalga oshirilmoqda. Mulkchilik munosabatlari tubdan qayta qurildi, ko’p
ukladli, mulkchilikning turli shakllariga asoslangan korxonalar vujudga keldi,
ularning maqsadga muvofiq faoliyat ko’rsatishi uchun huquqiy asoslar
yaratilmoqda. Qishloq xo„jaligidagi islohotlarning asosiy maqsadi - inson
omilining roli va ahamiyatini, uning ishlab chiqarishning pirovard natijalarini
yuksaltirishdan mafaatdorligi va javobgarligini oshirishdan iborat.
Yer islohotlarini bosqichma-bosqich olib borish, birinchi navbatda,
sug’oriladigan yerlarga tegishlidir. Shu sababli, yerdan foydalanuvchilarni kerakli
suv bilan ta‘minlash, yerlarni ajratish mexanizmini ishlab chiqish masalasi yuzaga
keladi. Avval suv xo’jaligi korxonalari byudjet tomonidan moliyalashtirilgan
bo’lsa, endi bozor munosabatlari sharoitida suv uzatish va gidromeliorativ
tizimlarga texnik xizmat ko’rsatish uchun pul to’lash kerak bo’ladi.
Yer munosabatlarini isloh qilish, o’z navbatida, suv xo’jaligi tizimida ham
islohotlar o’tkazish zarurligini yuzaga keltirdi.
2012-2016 yillarda qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini yanada
modernizatsiya qilish, texnika va texnologiya jihatdan qayta jihozlash dasturi
to’g’risidagi qarorida quyidagilar amalga oshirilmoqda:
• agrar sohada mulk va xo’jalik yuritish shakllarini yanada rivojlantirish;
• yer resurslaridan samarali foydalanish;
• qishloq xo’jaligini tarkibiy o’zgartirish va diversifikatsiyalashni yanada
rivojlantirish;
• suv ta‘minoti tizimlarini takomillashtirish va suv resurslaridan samarali
foydalanish;
24

• dehqonchilik ekinlari tarkibini tarkibiy o’zgartirish va takomillashtirish,
uning hosildorligini oshirish va mahsulot sifatini yaxshilash;
• chorvachilikni kompleks rivojlantirish,
O’zbekistonda xo’jalik toifalari bo’yicha yalpi qishloq xo’jalik mahsulotlarining
ishlab chiqarilishi (ulushi), foiz hisobida
- qishloq xo’jalik korxonalari (ko’k)
- dehqon xo’jaliklari ( qizil)
252015
2016 2017
2018
2019
2020

Respublikada fermer xo’jaliklari samarali ishlash uchun zarur xizmat
ko’rsatuvchi infratuzilma – agrofirmalar, mashina-traktor parklari, ta‘mirlash
ustaxonalari, tayyorlov punktlari, qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlovchi
kichik korxonalar tizimi, aholiga xizmat qiluvchi ichimlik suvi va tabiiy gaz bilan
ta‘minlash va boshqa maqsadida ham infratuzilmalarga e‘tibor berilmoqda. Birgina
2018 yili qishloq joylarda 1,6 ming kilometrdan ortiq suv quvurlari va 710
kilometr gaz tarmoqlari foydalanishga topshirildi. Aholini ichimlik suvi bilan
ta‘minlash 84 foizga. Shu jumladan qishloq joylarida 77 foizga yetdi, tabiiy gaz
bilan ta‘minlanish 82 foiz, qishloqlarda 77 foizgacha ko’paydi. 1 [4]
Agrobiznes ham qishloqlardagi tarkibiy o’zgarishlardan biridir. Agrobiznes
– bu qishloqdagi agrofirmalar bilan sanoat xos resursdagi birgalikda ishlatib,
iste‘molga tayyor bo’lgan mahsulot yaratadi.
Agrofirma – ma‘lum turdagi qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetishtirish va
uni pirovard mahsulot darajasigacha qayta ishlashni qo’shib olib boradigan
korxonadir. Bunday korxonalar turli mulkchilikka asoslanishi, chunonchi oilaviy
xo’jalik aosida ham tashkil topib, kichik zavodlar bilan birikishi mumkin.
Agrosanoat birlashmalari va kombinatlari agrobiznesning yangi turlaridir.
Agrosanoat birlashmalari – bir turdagi mahsulot ishlab chmqaruvchi va
unga bog’liq ishlab chiqarish faoliyati bilan shug’ullanuvchi bir nechta xo’jalik
hamda korxonalarning birlashmasidir. Masalan, bog’dorchilik va uzumchilik bilan
shug’ullanuvchi xo’jaliklar, ular mahsulotini qayta ishlovchi tsex va zavodlar,
yetkazib beruvchi savdo-sotiq korxonalari bir texnologik jarayonga birlashib
agrosanoat birlashmalarini tashkil qiladi. Birlashma ishtiroqchilari ishlab chiqarish,
xo’jalik va moliyaviy mustaqilliklarini saqlab qolishi bilan birga ularning umumiy
mulki ham tarkib topib boradi.
Agrosanoat kombinatlari qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetishtirish, qayta
ishlash va iste‘molchilarga yetkazib berishgacha barcha texnologik jarayonga
xizmat qiluvchi xo’jalik va korxonalarning ma‘lum bir hududida birlashuvidir.
Qishloq xo’jaligidagi davlat korxonalari, jamoa xo’jaliklari va shirkatlari, turli xil
1 [4]
“Халқ сўзи” газетаси, 2008 йил, 9 февраль
26

mulkchilik asosida tashkil qilingan qo’shma korxonalar ham agrobiznes turlari
sifatida faoliyat ko’rsatadi.
Agrobiznes turiga ko’ngilli va paychilik mablag’lari asosida tashkil qilingan
turli xil uyushma va ittifoqlarni ham kiritish mumkin.
27

Xulosa
Ma‘lumki, agrar sohadagi ishlab chiqarish ko’pincha yer bilan bog’liq
bo’ladi. Yerga egalik qilish, tasarruf etish va undan foydalanish hamda
o’zlashtirish bilan bog’liq bo’lgan munosabatlar agrar munosabatlar deyiladi.
Qishloq xo’jaligidagi ishlab chiqarishining o’ziga xos xususiyatlari shundan
iboratki, bu yerda iqtisodiy qonunlar bilan tabiiy qonunlar bevosita bog’lanib
ketadi, chunki agrar sohadagi ishlab chiqarish tirik mavjudotlar – yer, o’simlik,
chorva mollari bilan bevosita bog’liqdir. Bu yerda yer - mehnat ashyosi
(predmeti) va asosiy ishlab chiqarish vositasi, xo’jalik yuritish ob‘ekti bo’lib, u
eskirmaydi, yeyilmaydi, unga munosabat yaxshi bo’lsa, uning unumdorligi yaxshi
bo’ladi.
Uzoq yillar davomida tabiiy o’zgarishlar natijasida yerning ustki qatlamida
o’simlik “oziqlanishi” mumkin bo’lgan turli moddalarning vujudga kelishi yerning
tabiiy unumdorligi deyiladi .
Agrar tuproq unumdorligi kishilarning tabiatga ta‘siri natijasida, ya‘ni
tuproq tarkibi va dehqonchilik usullarini yaxshilash sun‘iy yo’l bilan (masalan,
yerni organik va kimyoviy o’g’itlash, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash, ilmiy
asoslangan sug’orish, irrigatsiya va melioratsiya kabi ishlab chiqarish usullarini
joriy qilish hamda shu kabi yo’llar bilan) amalga oshirilsa, bu iqtisodiy
unumdorlik ni tashkil qiladi.
Qishloq xo’jaligida foydalanadigan barcha ishlab chiqarish vositalari
xususiy, shaxsiy, jamoa mulk shaklida bo’lish mumkin. Hozirgi paytda qishloq
ho’jaligida xo’jalik yuritishning asosiy ko’rinishlari fermer va dehqon shakllarida
bo’lib, ulardan ishlab chiqarish jarayonlari turli iqlim va tuproq sharoitlaridan
foydalanish asosida olib boriladi.
Qishloq xo’jaligida mavjud bo’lgan barcha ishlab chiqarish vositalar
(traktorlar, mashinalar, transport vositalari, bino, inshootlar, ko’p yillik daraxtlar,
mahsuldor chorva hamda ish hayvonlari) kapital tarkibi ni tashkil qiladi. Aylanma
kapitalga quyidagilar kiradi: yosh va boquvdagi hayvonlar, yem-xashak, urug’lik
28

fondlari, kimyoviy o’g’itlar, hizmat muddati bir yildan kam bo’lgan turli xil ishlab
chiqarish vositalari – invertarlar, yoqilg’i va moylash materiallaridan iborat
bo’ladi. Kapital doiraviy aylanib turadi, ya‘ni pul shaklidan ishlab chiqarish
shakliga, undan tovar shakliga o’tib, yana pul shakliga qaytib keladi.
Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish vaqti uzoq davom etadi va ish vaqti
kunlar bilan belgilanadi. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish jarayoni
mavsumliyligi bilan xususiyatlidir. Masalan, kombaynlar, turli ekish asboblaridan
qisqa vaqtda foydalaniladi. Aholini nisbatan zichligi, qishloq xo’jaligiga yaroqli
yerlarning cheklanganligini hisobga olib, yerga xususiy mulkchilik joriy qilinadi,
unga davlat mulki saqlanib qoldi.
29

Adabiyotlar ro’yxati
1. Toshboev A. J. Umurzokov U. P. Xasanov B. U. Korxonalarda ish yuritishni
tashkil etish. - T.: TIMI, 2010
2. Umurzakov U.P., Toshboev A. J., Rashidov J., Toshboev A. A. Qishloq
xo„jaligi iqtisodiyoti va meneimenti. —T.: Iqtisod- Moliya. 2008
3. https :// hozir . org / agrar - munosabatlarning - iqtisodiy - mazmuni - qishloq . html
4. www.arxiv.uz
5. www.google.com
30

Agrar munosabatlar va ularni bozor tizimidagi xususiyatlari

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Agrar munosabatlar va ularni bozor tizimidagi xususiyatlari

O'xshash dokumentlar