Agrar munosabatlar va uning Oʻzbekiston iqtisodiyotidagi oʻrni - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	50.4KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	12 Dekabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Agrar munosabatlar va uning Oʻzbekiston iqtisodiyotidagi oʻrni

Sotib olish

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
"IQTISODIYOT VA TURIZM" FAKULTETI
“Iqtisodiyot nazariyasi” fanidan
KURS ISHI
MAVZU: “ Agrar munosabatlar va uning
O zbekiston iqtisodiyotidagi o rniʻ ʻ ”
1

Reja:
Kirish………………………………………………………………………..3
Asosiy qism………………………………………………………………….6
1. Agrar munosabatlar umumiy tavsifi………………………………...6
2. Agrar munosabatlarning bozor tizimidagi xususiyatlari…………....14
3. Bozor iqtisodiyoti haqida tushuncha……………………………….20
Xulosa……………………………………………………………………….23
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………...…………………….25
2

Kirish
Ma’lumki, agrar sohadagi ishlab chiqarish ko’pincha yer bilan bog’liq
bo’ladi. Yerga egalik qilish, tasarruf etish va undan foydalanish hamda
o’zlashtirish bilan bog’liq bo’lgan munosabatlar agrar munosabatlar deyiladi.
Qishloq xo’jaligi iqtisodiyotning muhim sohasi bo’lib, unda insoniyat hayoti uchun
eng zarur bo’lgan oziq-ovqat mahsulotlari va aholi uchun iste’mol buyumlari
tayyorlovchi sanoat tarmoqlariga xomashyo ishlab chiqariladi. Shuning uchun ham
mamlakatimizda bu sohani rivojlantirishga har doim alohida e’tibor berib
kelinmoqda. «2016-yilda qishloq xo’jaligida iqtisodiy islohotlarni va tarkibiy
o’zgarishlarni yanada chuqurlashtirish bo’yicha tizimli ishlar davom
ettirildi» 1
deb ta’kidlaydi mamlakatimiz Prezidenti. Agrar soha oldida turgan
vazifalami bajarish uchun agrar sohani va ular bilan bog’liq bo’lgan sanoat
tarmoqlari, xizmat ko’rsatish va infratuzilma sohalarini xorijiy davlatlar tajribasi
asosida har tomonlama rivojlantirish zarurdir. Boshqa sohalar kabi qishloq
xo’jaligida ham kishilar o’rtasida iqtisodiy aloqa va munosabatlar sodir bo’ladi.
Qishloq xo’jaligidagi ishlab chiqarishining o’ziga xos xususiyatlari shundan
iboratki, bu yerda iqtisodiy qonunlar bilan tabiiy qonunlar bevosita bog’lanib
ketadi, chunki agrar sohadagi ishlab chiqarish tirik mavjudotlar – yer, o’simlik,
chorva mollari bilan bevosita bog’liqdir. Bu yerda yer - mehnat ashyosi (predmeti)
va asosiy ishlab chiqarish vositasi, xo’jalik yuritish ob’ekti bo’lib, u eskirmaydi,
yeyilmaydi, unga munosabat yaxshi bo’lsa, uning unumdorligi yaxshi bo’ladi.
Uzoq yillar davomida tabiiy o’zgarishlar natijasida yerning ustki qatlamida
o’simlik “oziqlanishi” mumkin bo’lgan turli moddalarning vujudga kelishi yerning
tabiiy unumdorligi deyiladi.
Agrar tuproq unumdorligi kishilarning tabiatga ta’siri natijasida, ya’ni tuproq
tarkibi va dehqonchilik usullarini yaxshilash sun’iy yo’l bilan (masalan, yerni
1
Sh. Mirziyoyev. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-mtizom va shaxsiy
javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”
// Mamlakatimizni 2016-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy
dasturning eng muhim ustuvor yo'nalishlariga bag'ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi. Xalq
so‘zi 2017-yil 16-yanvar.
3

organik va kimyoviy o’g’itlash, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash, ilmiy
asoslangan sug’orish, irrigatsiya va melioratsiya kabi ishlab chiqarish usullarini
joriy qilish hamda shu kabi yo’llar bilan) amalga oshirilsa, bu iqtisodiy
unumdorlikni tashkil qiladi.
Qishloq xo’jaligida foydalanadigan barcha ishlab chiqarish vositalari xususiy,
shaxsiy, jamoa mulk shaklida bo’lish mumkin. Hozirgi paytda qishloq ho’jaligida
xo’jalik yuritishning asosiy ko’rinishlari fermer va dehqon shakllarida bo’lib,
ulardan ishlab chiqarish jarayonlari turli iqlim va tuproq sharoitlaridan foydalanish
asosida olib boriladi.
Qishloq xo’jaligida mavjud bo’lgan barcha ishlab chiqarish vositalar
(traktorlar, mashinalar, transport vositalari, bino, inshootlar, ko’p yillik daraxtlar,
mahsuldor chorva hamda ish hayvonlari) kapital tarkibini tashkil qiladi. Aylanma
kapitalga quyidagilar kiradi: yosh va boquvdagi hayvonlar, yem-xashak, urug’lik
fondlari, kimyoviy o’g’itlar, hizmat muddati bir yildan kam bo’lgan turli xil ishlab
chiqarish vositalari – invertarlar, yoqilg’i va moylash materiallaridan iborat
bo’ladi. Kapital doiraviy aylanib turadi, ya’ni pul shaklidan ishlab chiqarish
shakliga, undan tovar shakliga o’tib, yana pul shakliga qaytib keladi.
Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish vaqti uzoq davom etadi va ish vaqti
kunlar bilan belgilanadi. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish jarayoni
mavsumliyligi bilan xususiyatlidir.Masalan, kombaynlar, turli ekish asboblaridan
qisqa vaqtda foydalaniladi.Aholini nisbatan zichligi, qishloq xo’jaligiga yaroqli
yerlarning cheklanganligini hisobga olib, yerga xususiy mulkchilik joriy qilinadi,
unga davlat mulki saqlanib qoldi.
Kurs ishi maqsadi: “ Agrar munosabatlar va uning bozor tizimidagi
xususiyatlari ”
Kurs ishi obyekti: B агс h а tarmoqlar o’rtasida qishloq хо ’jaligi iqtisodiy
munosabatlarda boshqalardan farq qiluvchi xususiyatlari bilan ajralib turadigan
iqtisodiy munosabatlarni o’rganish.
4

Kurs ishi predmeti: Agrar munosabatlar
Kurs ishi vazifalari:
1) Mavzuga oid ilmiy-nazariy manbalar, ilmiy va o’quv adabiyotlar,
darsliklar, qo’llanmalarni qiyosiy-tahliliy o’rganish;
2) Didaktik jarayonning tashkiliy shakllari va zamonaviy dars tuzilmalarini
ishlab chiqish;
3) Agrar munosabatlar haqida umumiy va aniq tushunchalar berish.
Kurs ishiga metodologik asosi. O’zbekistonda amalga oshirilayotgan
islohotlarning ustuvor yo’nalishlaridan biri - bu bozor munosabatlariga asoslangan
agrar ishlab chiqarishni rivojlantirishning huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy negizini
shakllantirish, mulkiy munosabatlarni takomillashtirish, faol tarkibiy
o’zgartirishlarni amalga oshirishdir. Bu esa qishloq xo’jalik ishlab chiqarishning
barqaror o’sish sur’atlarini ta’minlashga, qishloqda kuchli ijtimoiy siyosat о lib
borishga, mamlakat aholisining oziq-ovqat mahsulotlariga, sanoatning esa хо m
ashyoga bo’lgan ehtiyojini to’laroq qondirishga katta imkoniyatlar yaratib beradi.
B агс h а tarmoqlar o’rtasida qishloq хо ’jaligi iqtisodiy munosabatlarda
boshqalardan farq qiluvchi xususiyatlari bilan ajralib turadi. Shuning uchun
iqtisodiyot nazariyasida bu tarmoqdagi iqtisodiy munosabatlar alohida o’rganiladi.
Mazkur qo’llanmada, avvalo, agrar sektorining o’ziga xos xususiyatlari va u bilan
bog’liq bo’lgan muammolarni tahlil qilib, keyin e’tibor уег rentasiga qaratiladi.
Agrosanoat integratsiyasi va agrosanoat majmuasining mazmuni, ularning tarkibi
va vazifalarida ham to’xtalib o’tiladi. Tahlilning oxirida agrobiznes va uning
turlari, O’zbekistonda agrar islohotlar va ularni chuqurlashtirishning asosiy
yo’nalishlari bayon etiladi. Asosiy matndan so’ng esda saqlash va o’zini tekshirib
ko’rish uchun asosiy tushuncha, iboralar hamda ularning tariflari berilgan. Asosiy
diqqat-e’tiborni bir yerda jamlash uchun test savollari, o’rganish faolligini
rag’batlantirish maqsadida esa masalalar keltirilgan.
5

1. Agrar munosabatlar va ularning bozor tizimidagi xususiyatlari.
Agrar sohada ishlab chiqarish ko’p jihatdan yer bilan bog’liq bo’ladi. Yerga
egalik qilish, tasarruf etish va undan foydalanish bilan bog’liq bo’lgan
munosabatlar agrar munosabatlar deyiladi.
Bizning mamlakatimizda esa yer davlat mulki bo’lib, u uzoq muddatli ijara
sifatida foydalanishga berilayapti.
Qishloq xo’jaligida takror ishlab chiqarishning muhim xususiyatlaridan biri
shundaki, bu yerda ishlab chiqarish jarayoni bevosita tirik mavjudotlar - yer,
o’simlik, chorva mollari bilan bog’liq bo’ladi va tabiiy qonunlar iqtisodiy qonunlar
bilan bog’lanib ketadi. Bunda yer mehnat quroli va mehnat predmeti sifatida
qatnashadi. Yerning boshqa ishlab chiqarish vositalaridan farqi shundaki, undan
foydalanish jarayonida u yeyilmaydi, eskirmaydi. Aksincha, agar undan to’g’ri
foydalanilsa, uning unumdorligi oshib boradi.
Yerning hosil berish qobiliyatiga tuproq unumdorligi deyiladi. U tabiiy yoki
iqtisodiy bo’lishi mumkin.
Uzoq yillar davomida kishilarning hech qanday aralashuvisiz, tabiiy
o’zgarishlar natijasida yerning ustki qatlamida o’simlik «oziqlanishi» mumkin
bo’lgan turli moddalarning vujudga kelishi yerning tabiiy unumdorligi deyiladi.
Agar tuproq unumdorligi kishilarning tabiatga ta’siri natijasida, ya’ni tuproq
tarkibi va dehqonchilik usullarini yaxshilash sun’iy yo’l bilan, masalan, yerni
organik va kimyoviy o’g’itlash, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash, ilmiy
asoslangan sug’orish, irrigatsiya va melioratsiya kabi ishlab chiqarish usullarini
joriy qilish hamda boshqa shu kabi yo’llar bilan amalga oshirilsa, bu iqtisodiy
unumdorlikni tashkil qiladi.
Yerdan olinadigan hosil ko’proq mana shu yerning tuproq unumdorligini
saqlash va uni oshirish, ya’ni insonning, aniqrog’i ishchi kuchining, jonli
mehnatning yerga faol ta’siri bilan bog’liq bo’ladi. Iqtisodiyotning boshqa
tarmoqlari kabi qishloq xo’jaligida ham ishlab chiqarish uning omillarining
bevosita birikishi asosida sodir bo’ladi. Bunda ishchi kuchi faol bo’lib, asosiy rolni
o’ynaydi. Qishloq xo’jalik korxonalarida yerdan boshqa barcha ishlab chiqarish
6

vositalari xususiy, shaxsiy, jamoa mulk shaklida bo’lishi mumkin. Hozirgi paytda
qishloq xo’jaligida xo’jalik yuritishning asosiy ko’rinishlari shirkat, fermer,
dehqon xo’jaligi shakllarida bo’lib, ularda turli iqlim va tuproq sharoitlarida ishlab
chiqarish olib boriladi.
Qishloq xo’jalik korxonalarida ham asosiy kapital turli xil traktorlar,
mashinalar, transport vositalari, bino, inshootlar, ko’p yillik daraxtlar, mahsuldor
chorva hamda ish hayvonlari, shuningdek, xizmat muddati bir yildan ortiq bo’lgan
turli xil asbob-uskunalardan tashkil topadi.
Qishloq xo’jaligida muhim ishlab chiqarish vositasi hisoblangan yer pul bilan
bilan baholanmasligi, ya’ni qiymati o’lchanmasligi tufayli, kapital qiymati
tarkibida hisobga olinmaydi. Qishloq xo’jaligida mavjud bo’lgan asosiy
kapitalning ayrim turlari, masalan, ko’p yillik daraxtlar, mahsuldor chorva, ish
hayvonlari, sug’orish inshootlari va boshqalar sanoat tarmoqlarida bo’lmaydi.
Bundan tashqari, ishlab chiqarish vositalari hisoblangan binolar, sug’orish
inshootlari va boshqalar ishlab chiqarish natijasini oshirishga faol ta’sir o’tkazadi,
sanoat tarmog’ida esa ular birmuncha sustroq va bilvosita ta’sir o’tkazadi. Shunga
binoan qishloq xo’jaligidan kapitalning tarkibida turli inshootlar, binolar, uzatma
mexanizmlar va boshqalarning hissasi ko’proq. Qishloq xo’jaligida takror ishlab
chiqarishni amalga oshirishda asosiy kapital ham qatnashadi.
Qishloq xo’jaligi korxonalarida aylanma kapital quyidagilardan tashkil
topadi: yosh va boquvdagi hayvonlar, yem-xashak, urug’lik fondlari, kimyoviy
o’g’itlar, xizmat muddati bir yildan kam bo’lgan turli xil ishlab chiqarish vositalari
– inventarlar, yoqilg’i va moylash materiallari hamda shu kabilar. Ishlab chiqarish
jarayoni qishloq xo’jaligida aylanma kapitalning ko’pgina qismi hali
tugallanmagan ishlab chiqarish shaklida bo’ladi.
Shuni ham ta’kidlash kerakki, qishloq xo’jaligida ishlab chiqarilgan
mahsulotlarning miqdori yerning hosildorligi , uning sifatiga bevosita bog’liq
bo’ladi. Yerning tabiiy, biologik, iqtisodiy va texnikaviy sharoitlarini yaxshilash
ham qishloq xo’jaligida mavjud bo’lgan kapitalning doiraviy aylanishiga bevosita
7

ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun bu omillardan to’laroq foydalanish har bir
xo’jalikning muhim vazifasidir.
Тabiiy omillar qishloq xo’jalik mahsulotining bevosita ko’payishiga ta’sir etsa
ham, mahsulotning qiymatini oshirmaydi, ya’ni qiymat yarata olmaydi. Ishlab
chiqarish tabiiy sharoitlar bilan bog’liq bo’lganligi uchun ham bu yerda ish davri
va umumiy ishlab chiqarish vaqti o’rtasidagi muddat sanoatga nisbatan birmuncha
uzoqroq bo’ladi. Masalan, qishloq xo’jaligida turli ekinlarni ekib bo’lingandan to
hosil yig’ishtirib olinguncha ishlab chiqarish vaqti davom etadi. Ish davri esa shu
vaqt ichida qishloq xo’jalik ekinlari mehnat ta’sirida bo’lgan kunlar hisoblanadi.
Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish jarayoni mavsumiyligi bilan
xususiyatlidir. Bu hol qishloq xo’jaligida mavjud bo’lgan mehnat vositalaridan,
ya’ni kombayn, turli ekish asboblari va shu kabilardan foydalanish vaqtiga
bevosita ta’sir o’tkazadi. Boshqacha qilib aytganda, bu mehnat vositalaridan
yilning ma’lum muddatlaridagina foydalaniladi, qolgan vaqtda esa ular bekor
turadi. Masalan, seyalkadan ekish davomida foydalanilsa, g’alla o’rish
kombaynlari, paxta terish mashinalari esa yiliga 20-30 kun yig’im-terim paytida
ishlatiladi, xolos. Shuning uchun ham qishloq xo’jaligida mehnatning kapital va
energiya bilan qurollanish darajasi moddiy ishlab chiqarishning boshqa
tarmoqlariga nisbatan yuqori bo’lishini taqozo qiladi, lekin bu yerda asosiy va
aylanma kapital harakati sustroq.
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini tashkil qilishda yuqorida sanab o’tilgan
xususiyatlarni hisobga olib, ishni tashkil qilish uning samaradorligini ta’minlashda
muhim ahamiyatga egadir. Bizning mamlakatimizda aholining nisbatan zichligi va
qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlarning cheklanganligini hisobga olib, yerga xususiy
mulkchilik joriy qilinmadi, unga davlat mulki saqlanib qoldi. Lekin, bozor
iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqib, oqilona agrar islohotlar amalga oshirilmoqda
va bu jarayon chuqurlashtirilmoqda.
O’zbekistonda yer davlat mulki hamda umummilliy boylik bo’lganligi sababli
yerga bo’lgan mulkchilik, yerga egalik qilish va yerdan foydalanish masalalari
alohida ajratib tahlil qilinishi lozim.
8

Yerga egalik jismoniy va huquqiy shaxslarning ma’lum yer uchastkasiga
tarixan tarkib topgan asoslardagi yoki qonun hujjatlarida belgilangan tartibdagi
egalik huquqini tan olishini bildiradi. O’zbekiston Respublikasining Yer kodeksida
ta’kidlanganidek «Yer uchastkalari yuridik va jismoniy shaxslarga doimiy va
muddatli egalik qilish hamda ulardan foydalanish uchun berilishi mumkin». 1

Yerdan foydalanish huquqi – bu o’rnatilgan urf-odatlar yoki qonuniy tartibda
undan foydalanishni bildiradi. Yerdan foydalanuvchi yer egasi bo’lishi shart emas.
Real xo’jalik hayotida yerga egalik qilish va yerdan foydalanishni ko’pincha har
xil jismoniy va huquqiy shaxslar, xususan hozir bizda asosan dehqon va fermer
xo’jaliklari amalga oshiradi.
Ijara haqi va renta munosabatlari.
Agrar munosabatlarning asosini renta munosabatlari tashkil qiladi. Renta
nazariyasi dastlab fiziokratlar maktabining asoschilari F.Kene va A. Т yurgolarning
ilmiy asarlarida ko’rib chiqilgan. Ular rentaning vujudga kelish sababini tabiat,
yerning qandaydir sirli kuchi, tabiat ehsoni, yerning qo’shimcha mahsulot yarata
olish qobiliyati natijasi orqali izohlaganlar. Ular qishloq xo’jalik mahsulotlarini
yaratishda, jumladan, sof va qo’shimcha mahsulot yaratishda tabiat rolini
ko’rsatishga harakat qilganlar.
Yer rentasi yer egaligini iqtisodiy jihatdan amalga oshirish (realizatsiya qilish)
ning shaklidir. Yer rentasining bir qancha tarixiy ko’rinishlari mavjud. Masalan, uch
shakldagi: barshchina (ishlab berish), obrok (natural soliq) va pul solig’i
shakllaridagi feodal rentalari shular jumlasidandir. Hozirgi paytda turli
mamlakatlarda mavjud renta vujudga kelish sabablari va shart-sharoitlariga qarab
quyidagi turlarga ajratiladi: mutloq ( a bsolyut ) yer rentasi, differensial
(tabaqalashgan) renta I va II, monopol renta, qazilma boyliklar, qurilishlar
joylashgan yerlardan olinadigan renta.
1 1
Ўзбекистон Республикаси « Ер кодекси ». Т ., « Ўзбекистон », 1999 й ., 20- модда .
9

Rentaning mohiyatini tushunishdagi asosiy qiyinchilik tadbirkorlar o’rtasida
qayta taqsimlanmaydigan qo’shimcha sof daromadning vujudga kelishi shart-
sharoit va sabablarini ochib berilishi hisoblanadi :
Birinchidan, samarali xo’jalik yuritish uchun yaroqli bo’lgan yerlarning
cheklanganligi va qayta tiklab bo’lmasligida o’z ifodasini topadi.
Ikkinchi sababi – yerga yoki boshqa tabiiy resursga mulkchilik ob’ekti yoki
xo’jalik yuritish ob’ekti sifatidagi monopoliyaning mavjudligi hisoblanadi.
Uchinchi sababi esa, ko’p mamlakatlarda qishloq xo’jaligidagi kapital uzviy
(organik) tuzilishi, ya’ni doimiy va o’zgaruvchi kapital o’rtasidagi nisbatning
pastligi hisoblanadi.
Yer uchastkalarining unumdorligi va joylashgan joyidagi farqlar natijasida
vujudga keladigan qo’shimcha daromad (qiymat)ning bir qismi renta shaklini oladi
hamda u differensial renta deb ataladi.
Differensial renta I yerning tabiiy unumdorligi bilan bog’liq bo’lgan, sanoat
markazlariga, bozorlarga va aloqa yo’llariga yaqin joylashgan serunum yer
uchastkalarida vujudga keladi . Chunki bunday yer uchastkalarida sarf-xarajatlar
darajasi unumdorligi past, bozorlardan, shaharlardan va markaziy yo’llardan uzoq
joylashgan yer uchastkalari mahsulot birligiga to’g’ri keladigan xarajatga nisbatan
kam bo’ladi. Differensial renta I ning hosil bo’lishini shartli misol yordamida
ko’rib chiqamiz (10-jadval).
1 0 -jadval
Differensial renta I ning hosil bo’lishi
Yer
uchast-
kasi Ijti-
moiy
ishlab
chiqaris
h
xarajat- O’rtacha
foyda
(so’m) Ijti-
moiy
qiyma
t
(so’m Yalpi
mahsu
-lot
(tonna
) Mahsu
-
lotning
indivi-
dual
qiymat Ijti-
moiy
qiyma
t –
bozor
narxi Yalpi
sotil-
gan
mahsu
-lot
(so’m) Dif-
feren-
sial
renta
I
10

lari
(so’m) ) i
(so’m) (so’m
) (so’m
)
A 8000 2000 10000 20 500 500 10000 -
B 8000 2000 10000 25 400 500 12500 2500
Differensial renta II xo’jaliklarni intensiv (jadal) rivojlantirish, yerning
hosildorligini oshirish uchun qo’shimcha xarajatlar sarf qilish bilan, ya’ni qishloq
xo’jaligida kimyoviy o’g’itlarni qo’llash, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash,
qishloq xo’jaligini mexanizatsiyalash va elektrlashtirish darajasi bilan bog’liq
holda vujudga keladi (11 -jadval ) .
Misolimizda yerga qo ’ shimcha 5 ming so ’ m xarajat sarf qilish natijasida
qo ’ shimcha 20 tonna mahsulot olinsa , u holda birinchi yilga nisbatan qo ’ shimcha
olingan 10 ming so ’ m daromad differensial renta II ni tashkil etadi . Shuning uchun
ham qishloq xo’jaligini intensiv rivojlantirish uchun alohida e’tibor beriladi.
11 -jadval
Differensial renta II ning hosil bo’lishi
I /ch
Davr
i Ishlab
chiqarish
xarajatlari
(so’m) Yalpi
mahsulot
(tonna) 1 tonna
mahsu-
lotning
indivi-
dual
qiymati
(so’m) 1 tonna
mahsu-
lotning
ijtimoiy
qiymati
(so’m) Sotil-gan
mahsulot
summasi,
so’m Qo’shimcha
mahsulot,
ya’ni dif-
feren-sial
renta II,
so’m
1- yil 10000 20 500 500 10000 -
2- yil 15000 40 375 500 20000 10000
Differensial renta I yuqorida qarab chiqilganidek, xo’jaliklar faoliyatiga
bog’liq bo’lmagan tabiiy sharoitda vujudga keladi. Shuning uchun ham qishloq
11

xo’jaligi korxonalarida hosil qilingan bu xildagi renta yer davlat mulki bo’lganligi
sababli uning manfaatlari yo’lida sarf qilish maqsadida markazlashtirilgan davlat
fondida (byudjetida) to’planishi lozim. Differensial renta II yerdan intensiv
foydalanish, ya’ni uning iqtisodiy unumdorligini oshirish bilan bog’liq bo’lganligi
uchun ham bu xildagi rentaning asosiy qismi xo’jaliklarning o’zlarida qoldirilishi
mantiqan to’g’ri bo’ladi. Uning faqat bir qismi davlat fondiga jalb qilinishi
mumkin, chunki davlat ma’lum darajada bu rentaning hosil qilishda o’z hissasini
qo’shadi, ya’ni transport yo’llari qurilishiga, irrigatsiya-melioratsiya ishlarini
amalga oshirish uchun kapital mablag’lar sarflaydi, texnikalar, kadrlar, mineral
o’g’itlar yetkazib beradi. Shunday qilib, differensial renta I va differensial renta II
yer egasi bo’lgan davlat bilan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’rtasida taqsimlanadi.
Absolyut (mutloq) renta. Ko’pgina mamlakatlarda qishloq xo’jaligida yerga
xususiy mulkchilik monopoliyasi sharoitida ishlab chiqarishni olib borishga to’g’ri
keladi. Hozirgi davrda yerga xususiy mulkchilik bilan bir qatorda boshqa
mulkchilik shakllari ham mavjud. Masalan, davlat mulki, vaqf (machit, cherkov)
mulklari va boshkalar. Yerga bo’lgan bu mulkchilik (shaklidan qat’iy nazar)
monopoliyasi ijaraga beriladigan barcha yer uchastkalarining sifatidan qat’iy
nazar, yer egalariga absolyut renta deb atalgan rentani olishga imkon beradi.
Absolyut yer rentasining vujudga kelish mexanizmi shundan iboratki, yer
egalari yerni ishlovchi ijarachilarga foydalanish uchun ijaraga beradilar va
ulardan yerdan foydalanganlik uchun oladigan to’lov absolyut yer rentasi deb
nom olgan. Agar yer ijaraga berilganda shu yerda turli xil inshootlar, binolar
qurilgan bo’lsa, ularning ijara haqi alohida hisoblanadi.
Renta nazariyasiga ko’ra qishloq xo’jaligida rentaning yana bir turi –
monopol renta – bu boshqa yerda uchramaydigan tabiiy sharoit, ba’zan noyob
qishloq xo’jalik mahsulotlari (uzumning alohida navlarini, sitrus ekinlari, choy va
hokazolarning alohida turlarini) yetishtirish uchun imkoniyat yaratadigan yerlardan
olinadigan rentadir. Bunday tovarlar monopol narxlar bilan sotiladi. Natijada
monopol narxlar shunday mahsulotlarning individual qiymatidan ancha yuqori
bo’lishi mumkin. Bu esa yer egalariga monopol renta olish imkonini beradi.
12

Faqat qishloq xo’jaligida emas, balki undirma sanoatda ham qo’shimcha
daromad olinadi. Ma’lumki foydali qazilma konlari joylashuvi (va demak, ishlash
uchun qulayligi) jihatidan ham, konning boyligi jihatidan ham bir-biridan farq
qiladi. Хuddi qishloq xo’jaligidagi singari, o’rta va yaxshi konlardagi korxonalar
qo’shimcha foyda oladilar, u ham differensial rentaga aylanadi.
Ijara haqi. Renta munosabatlarini qarab chiqishda rentaning ijara haqidan
farqiga e’tiborni qaratish zarur. Agar ijaraga beriladigan yerga oldin bino, inshoot
va shu kabilar qurish bilan bog’liq ravishda kapital qo’yilmalar sarflanmagan
bo’lsa, ijara haqi va renta miqdoran bir-biriga to’g’ri keladi. Aks holda, ijara haqi
yer rentasidan farq qiladi.
Ijara haqi quyidagilardan iborat: yerdan foydalanganlik uchun to’lanadigan
renta (R), yerga ilgari sarflangan kapital uchun foiz (r); yer uchastkasini ijaraga
bergunga qadar unga qurilgan inshootlar amortizatsiyasi (A). Buni formulada
quyidagicha yozish mumkin: ИХ = R + r+ A
.
Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida yer faqat ijara ob’ekti emas, balki oldi-
sotdi ob’ekti hamdir. Yer ham qishloq xo’jalik mahsuloti yetishtirish va tabiiy
qazilma boyliklar qazib olish uchun, har xil ishlab chiqarish va turar joy binolari,
inshootlar, yo’llar, aeroportlar va hokazolar qurish uchun sotib olinadi. Bunday
hollarda yerning narxi nima bilan belgilanadi?
Ye rning narxi quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:
Б= R
r'× 100 %
,
bunda B - yer narxi;
R - renta;
r ¢ ў - ssuda foizi me’yori.
Faraz qilaylik, R – 15 ming doll., r ¢ ў = 5%. Bunda B=300 ming doll. ga teng
bo’ladi. Yer egasi faqat shu narxdagina yerini sotishi mumkin, chunki muayyan
miqdordagi kapitaldan olinadigan foiz unga bankdan shunday yillik daromad
13

olishga imkon beradiki, u rentaga teng bo’ladi. Renta miqdori o’sib, ssuda foizi
me’yori pasayib borgan taqdirda yerning narxi o’sib boradi.
2. Agrar munosabatlarning bozor tizimidagi xususiyatlari.
Agrosanoat integratsiyasi va uning asosiy ko’rinishlari
Agrosanoat integratsiyasi – qishloq xo’jaligi bilan unga xizmat qiluvchi va
mahsulotni iste’molchiga yetkazib beruvchi tutash sanoat tarmoqlar i o’rtasida
ishlab chiqarish aloqalarining rivojlanishi hamda ularning uzviy birikish
jarayonidir.
Agrosanoat majmuasi (ASM) – bu qishloq xo’jalik mahsulotlari
yetishtirish, uni saqlash, qayta ishlash va iste’molchilarga yetkazib berish bilan
shug’ullanuvchi iqtisodiyot tarmoqlaridir.
ASM to’rtta sohani o’z ichiga oladi:
Birinchi soha - qishloq xo’jaligiga ishlab chiqarish vositalari yetkazib
beradigan sanoat tarmoqlari, shuningdek, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishiga
texnika xizmati ko’rsatish bilan band bo’lgan tarmoqlar;
Ikkinchi soha – qishloq xo’jaligining o’zi;
Uchinchi soha – qishloq xo’jaligi mahsulotlarini iste’molchiga yetkazib
berishni ta’minlaydigan tarmoqlar (tayyorlash, qayta ishlash, saqlash, tashish,
sotish);
Тo’rtinchi soha - odamlar hayoti va faoliyatining umumiy sharoitlarini
ta’minlaydigan infratuzilma (yo’l-transport xo’jaligi, aloqa, moddiy-texnika
xizmati, mahsulotni saqlash tizimi, ombor va tara xo’jaligi)dan iborat.
Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek: «Qishloqni yangilash va qayta
qurish chora-tadbirlari tizimida ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani jadal
rivojlantirish juda katta ahamiyatga ega» 2
. Shu sababli Respublikada qishloq
ijtimoiy infratuzilmasini rivojlantirish hamda qishloq aholisini ichimlik suvi va
tabiiy gaz bilan ta’minlash Dasturini amalga oshirish davom ettirilmoqda.
2
Каримов И . А . Ўзбекистон буюк келажак сари .
- - Т .: Ўзбекистон , 1998, 239- бетлар .
14

Agrobiznes va uning turlari
Тadbirkorlik faoliyatining qishloq xo’jalik sohalaridagi shakli agrobiznes
ko’rinishida namoyon bo’ladi.
Agrobiznes faoliyatining maqsadi iste’mol bozorini yetarli miqdorda sifatli
qishloq xo’jalik mahsulotlari, sanoatni esa xom ashyo bilan uzluksiz ta’minlash orqali
foyda ko’rishdan iborat.
Agrobiznesning asosiy shakli va birlamchi bo’g’ini fermer va dehqon
xo’jaliklaridir . Chunki ular bevosita qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab
chiqaradi. Bu xo’jaliklar o’z yerida yoki ijaraga olingan yerda ish yuritib, unda
mulk egasi va ishlab chiqaruvchi fermerning o’zi va oila a’zolari hisoblanib, ayrim
hollarda yollanma mehnatdan foydalanish ham mumkin.
Fermer xo’jaligining afzalligi shundan iboratki, undan mulk va mehnat
bevosita qo’shiladi, bu esa yuqori samarani ta’minlaydi. Fermer xo’jaliklari
mustaqil tuzilma bo’lish sababli o’z faoliyatini bozor kon’yunkturasiga tez
moslashtira oladi. Unda iqtisodiy manfaat va pirovard natija uchun mas’uliyat bitta
faoliyatning ikki tomonini tashkil qiladi. Bularning hammasi fermer xo’jaligining
yashovchanligini ta’minlaydi.
Respublikada islohotlarni amalga oshirishning dastlabki bosqichlaridayoq,
Prezidentimiz Islom Karimov fermer xo’jaliklari, qishloq xo’jalik ishlab
chiqarishini tashkil etishning asosi sifatida faoliyat ko’rsatishi lozimligini ta’kidlab
o’tgan edi. Shu sababli respublikamizda qishloq xo’jaligini fermerlashtirish agrar
islohotlarning tarkibiy qismi hisoblanadi.
Respublikada fermer va dehqon xo’jaliklarini tashkil qilish, rivojlantirish va
ular faoliyatini tartibga solish O’zbekiston Respublikasining «Fermer xo’jaligi
to’g’risida»gi, «Dehqon xo’jaligi to’g’risida»gi, «Qishloq xo’jaligi kooperativi
(shirkat xo’jaligi) to’g’risida»gi qonunlarga hamda qishloq xo’jaligida islohotlarni
chuqurlashtirishga qaratilgan boshqa huquqiy bitimlarga va hukumat qarorlariga
asoslanadi.
Respublikada fermer xo’jaliklari samarali ishlashi uchun zarur xizmat
ko’rsatuvchi infratuzilma – agrofirmalar, mashina- traktor parklari, ta’mirlash
15

ustaxonalari, tayyorlov punktlari, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlovchi
kichik korxonalar tizimi shakllandi.
Agrobiznes turlaridan biri agrofirmalardir . Ular ma’lum turdagi qishloq
xo’jalik mahsulotlarini yetishtirish va uni pirovard mahsulot darajasigacha qayta
ishlashni qo’shib olib boradigan korxonalardir.
Agrofirmalar ham qishloq xo’jaligi, ham sanoatga xos resurslarni ishlatib,
iste’molga tayyor bo’lgan mahsulot yaratadi. Mazkur turdagi korxonalar turli
mulkchilikka asoslanishi, chunonchi oilaviy xo’jalik asosida ham tashkil topib,
kichik zavodlar bilan birikishi mumkin. Agrosanoat birlashmalari va kombinatlari
agrobiznesning yangi turlaridir.
Agrosanoat birlashmalari bir turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi va unga
bog’liq ishlab chiqarish faoliyati bilan shug’ullanuvchi bir necha xo’jalik hamda
korxonalarni birlashtiradi. Masalan, bog’dorchilik va uzumchilik bilan
shug’ullanuvchi xo’jaliklar, ular mahsulotini qayta ishlovchi sex va zavodlar,
yetkazib beruvchi savdo-sotiq korxonalari bir texnologik jarayonga birlashib
agrosanoat birlashmalarini tashkil qiladi. Birlashma ishtirokchilari ishlab chiqarish,
xo’jalik va moliyaviy mustaqilliklarini saqlab qolishi bilan birga, ularning umumiy
mulki ham tarkib topib boradi.
Qishloq xo’jaligidagi davlat korxonalari, jamoa xo’jaliklari va shirkatlari, turli
xil mulkchilik asosida tashkil qilingan ko’shma korxonalar ham agrobiznes turlari
sifatida faoliyat ko’rsatadi.
O’zbekistonda agrar islohotlar va ularni chuqurlashtirishning asosiy
yo’nalishlari
O’zbekistonda agrar islohotning negizi yerga bo’lgan mulkchilik masalasidir.
Respublika Konstitutsiyasida yer xususiy mulk qilib sotilishi mumkin emasligi,
balki uni uzoq muddatli ijara shartlari bilan topshirish mumkinligi ta’kidlangan.
Shunday ekan, qishloqda bozor munosabatlarini shakllantirishga yerni meros
qilib qoldirish huquqi bilan umrbod foydalanish uchun ijaraga berib qo’yish orqali
erishish ko’zda tutilgan.
16

Respublikada yerga bo’lgan mulkchilik munosabatlarini isloh qilishning
boshqa xususiyati shundan iboratki, melioratsiya, irrigatsiya, yerlarning
unumdorligini oshirish dasturlarini bajarishni davlat o’z zimmasiga oladi. Buni
bizdagi dehqonchilikning xususiyati taqozo qiladi. Bu xususiyat faqat
sug’oriladigan yerlarga xosdir. Respublikada barcha haydaladigan yerlarning 3/4
qismidan ko’prog’i (4,2 mln.ga) sug’oriladigan yerlar bo’lib, uning yarmidan
ko’prog’i yaxshi meliorativ holatda, qolgan yerlar esa melioratsiya ishlari (qayta
o’zlashtirish, kollektor-drenaj tarmoqlarini rekonstruksiya qilish)ni olib borishni
talab qiladi. Hozirgi vaqtda sug’orib kelingan har gektar yerni qayta o’zlashtirish
uchun 1990 yilgi darajadan 14-15 baravar ko’p xarajat talab qilinadi. Bundan
xulosa shuki, birorta ham fermer irrigatsiya va melioratsiya ishlarini o’zi mustaqil
amalga oshira olmaydi. Faqat davlatgina melioratsiya tarmoqlarini
rekonstruksiyalashga, qurishga va irrigatsiya tadbirlarini amalga oshirishga
qodirdir.
Qishloq xo’jaligini isloh qilishning muhim yo’nalishi – bu shaxsiy
tomorqalarni kengaytirish, yangi sug’oriladigan yerlarni shaxsiy xo’jaliklar va
bog’-dala hovli uchastkalariga ajratib berish yo’li bilan aholini yer bilan
ta’minlashdan iboratdir. Shu ko’rilgan chora-tadbirlar hisobiga, birinchidan,
qishloq joylarda ishsizlikning kuchayib borish xavfini barham toptirishga,
ikkinchidan, aholining real daromadlarini oshirishga, uchinchidan, aholini hayotiy
muhim oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlashdagi keskinlikka barham berishga
va to’rtinchidan, yakka tartibda uy-joy qurilish ko’lamini ancha kengaytirishga
muvaffaq bo’lindi.
Respublikada agrar islohotlarning navbatdagi yo’nalishi – bu qishloq xo’jalik
ishlab chiqarishining tarkibiy tuzilishini takomillashtirishdir. Bunda xo’jaliklarga
ekin maydonlari tarkibini va ishlab chiqarish hajmini mustaqil belgilash huquqi
beriladi. Masalan, d on mustaqilligiga erishish va boshqa oziq-ovqat mahsulotlarini
tayyorlashni tiklash yo’li izchil amalga oshirilishi natijasida donli ekinlar maydoni
ancha kengaydi, paxta ekiladigan maydonlar esa tegishli ravishda qisqardi.
17

Respublikada agrar islohotlarni chuqurlashtirishning navbatdagi yo’nalishi
barcha davlat va shirkat qishloq xo’jalik korxonalarini (birinchi navbatda zarar ko’rib
ishlayotganlarini) fermer xo’jaliklariga aylantirishdan iboratdir.
Hozirgi davrda agrar islohotni tubdan hal etishni taqozo qilayotgan g’oyat
muhim yo’nalish – qishloq xo’jaligida band bo’lgan ortiqcha ishchi kuchini
bo’shatib olish va ularni iqtisodiyotning boshqa tarmoqlariga (sanoat, xizmat
ko’rsatish sohalariga) jalb etishdan iboratdir.
Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani jadal
rivojlantirish – agrar islohotning hozirgi kundagi ustuvor yo’nalishidir.
Agrosanoat majmuasi qishloq хо'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, ulami
tayyorlash, qayta ishlash, saqlash va tayyor mahsulotni iste'molchilarga yetkazib
berish bilan bog'liq tarmoqlar yig'indisidir. Agrosanoat majmuasining asosiy
vazifasi aholining oziq-ovqat mahsulotlari va xalq iste'moli tovarlariga bo'lgan
ehtiyojlarini to'laroq va samaraliroq qondirishdan iborat. Mamlakatimiz agrosanoat
majmuasi agrosanoat integratsiyasi va kooperatsiyasining mahsuli bo’lib, o'tgan
asrning 70- yillaridan boshlab yagona tizim sifatida shakllana boshladi. Agrosanoat
majmuasining pirovard mahsulotini yaratishda ishlab chiqarish va muomala
sohasining turli bosqichlarida bevosita va bilvosita 70dan ortiq tarmoqlar ishtirok
etadi. Agrosanoat majmuasi tarkibiga texnologik va iqtisodiy jihatdan o'zaro
bog'liq va qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishdan oxirgi iste'molchiga
yetkazib berishgacha bo'lgan jarayonda bevosita ishtirok etuvchi tarmoqlar kiradi.
Ushbu jarayonda ishtirok etayotgan tarmoqlar o'rtasidagi nisbat agrosanoat
majmuasining tarmoq tarkibini tashkil etadi. Agrosanoat majmuasi 4ta sohani o'z
ichiga oladi. Birinchi soha sanoatning agrosanoat majmuasini ishlab chiqarish
vositalari bilan ta'minlovchi, shuningdek, qishloq xo'jaligiga ishlab chiqarish va
texnik xizmat ko'rsatuvchi tarmoqlaridan iborat. Bu sohaga agrosanoat majmuasi
uchun mashina, traktor, kombayn, stanoklar, ishchi mashinalar, qishloq xo'jaligi
texnikalari uchun ehtiyot qismlar, yoqilg'i - moylash materiallari yetkazib
beruvchi, mineral o'g'it va ximikatlar, qishloq хо'jaligi zararkunandalariga qarshi
vositalar ishlab Chunki iqtisodiy jihatdan erkin bo'lgan fuqaro, haqiqiy
18

mulkdorgina o'z mol-mulkini samarali tasarruf etishdan, o'z boyligini
ko'paytirishdan manfaatdor bo'libgina qolmay, balki butun mamlakatni, boyitishga
ham qodir bо'lаdi."3 Fermer хо'jaliklarini tashkil etish tanlov asosida, oshkoralikni
ta'minlagan holda amalga oshirilmoqda. Fermer xo'jaliklari mamlakatimiz
sharoitida ham xo'jalik yuritishning eng samarali shakli ekanligini qisqa muddat
ichida isbotlay oldi. Buni 2006 yilning boshida tugatilgan shirkat хо'jaligi negizida
tashkil etilgan 125,7 ming fermer хо'jaliklarining ilk natijalari yaqqol ko'rsatib
turibdi. Ularning soni o'tgan yilga nisbatan 21,7 mingga ko'paygan. Fermer
хо'jaliklarning qishloq хо'jaligi yalpi mahsulotidagi ulushi 18,6%dan 24,5%ga
oshdi. Yangidan tashkil etilgan fermer хо 'jaliklarida birinchi yilning o'zidayoq
paxtaning hosildorligi 6,4 sentnerga, donning hosildorligi 5,3 sentnerga oshdi.
Rentabellik darajasi paxtada - 12,8 foizdan 18,9 foizga, donchilikda - 1,9 foizdan
19,8 foizga yetdi. Fermerlarda mahsulot birligiga ketadigan moddiy resurslar sarfi
sezilarli darajada kamaydi. Moddiy xarajatlar har gektariga mineral o'g'it bo'yicha
46 kilogramm, yonilg'i moylash materiallari bo'yicha 67 kilogrammga kam bo'ldi.
Ularda mahsulot miqdorining ko'payishi asosan ekinlar hosildorligi va chorva
mahsuldorligining oshishi evaziga yuz bermoqda. Ilk bora yuqorida qayd etilgan
o'sish sur'atlariga о bhavoning qulay kelishi natijasidagina emas, balki zarar bilan
ishlayotgan shirkat xo'jaliklari o'rnida fermer xo'jaliklarini tashkil etish,
korxonalarni kreditlashning yangi mexanizmlarini joriy etish, agrotexnik
tadbirlarni o'z vaqtida o'tkazish, zarur miqdordagi mineral o'g'itlar bilan o'z vaqtida
ta'minlash va shartnoma munosabatlarini takomillashtirish evaziga erishildi.
Umumiy ekin maydonlari tarkibida fermer хо 'jaliklarining ulushi 59,3%, alohida
qishloq xo'jalik ekinlari bo'yicha mazkur ko'rsatkich quyidagicha: donli ekinlar -
57,7%, texnik ekinlar – 68,1, ozuqa ekinlari – 46,3%.
Bozor iqtisodiyoti bu erkin raqobatga asoslangan iqtisodiyot bo libʻ
resurslarga xususiy mulkchilik, iqtisodiy faoliyatda va tadbirkorlikda erkinlik,
iqtisodiy jarayonlarni tartiblashda va uyg unlashtirishda bozor mexanizmidan
ʻ
foydalanish bilan tavsiflanadi.
19

Bozor iqtisodiyoti — tovar-pul munosabatlariga asoslangan, turli
mulkchilikka hamda iqtisodiy erkinlikka tayangan va raqobat vositasida
boshqarilib turuvchi demokratik iqtisodiyot. Bozor iqtisodiyoti insoniyat
taraqqiyotida mavjud bo lgan eng progressiv va istiqbolli tizimdir. Bozorʻ
iqtisodiyoti ning asosini tovar ishlab chiqarish tashkil etadi, chunki bu yerda
natural xo jalik emas, balki tovar xo jaligi hukmron bo ladi. Yaratilgan
ʻ ʻ ʻ
mahsulotlar va xizmatlar tovar shakliga ega bo ladi, ya ni ular bozorda oldisotdi
ʻ ʼ
qilish uchun yaratiladi. Bozor iqtisodiyoti ga barter emas, balki tovar ayirboshlash,
ya ni oldisotdi yuritish xos. Shu bois natural iste mol o rniga tovar iste moli
ʼ ʼ ʻ ʼ
ustuvorlik qiladi. Bozor iqtisodiyoti iqtisodiy liberalizm, ya ni erkinlik, mulkiy
ʼ
erkinlik va xo jalik yuritish erkinligiga asoslanadi. Xususiy mulk asosiy bo lgan
ʻ ʻ
holda boshqa mulk shakllari ham mavjud bo ladi. Xilmaxil mulkchilik yoki barcha
ʻ
mulk shakllarining , chunonchi xususiyindividual, xususiy korporativ, jamoa
mulklari hamda davlat mulkinknt erkin rivojlanishi natijasida mulkiy muvozanat
hosil bo lib, hech bir mulk shaklining monopoliyasiga yo l berilmaydi. Bozor
ʻ ʻ
iqtisodiyoti da yakka tartibda, o z mulki va mablag iga tayangan holda, korporativ,
ʻ ʻ
sherikchilik asosida yer, bino, inshootlar, mashinalarni ijaraga olish, pulni qarzga
ko tarib ish yuritish usullari mavjud bo ladi. Bozor iqtisodiyoti ning tayanchi
ʻ ʻ
tadbirkorlik bo lib, u tovar va xizmatlarni bozorga yetkazib berish asosida foyda
ʻ
topishga qaratiladi. Tadbirkorlar maxsus toifani tashkil etadi va odatda, iqtisodiy
faol aholining 7—10% ni tashkil etadi. Bozor iqtisodiyoti da har bir kishi o z
ʻ
manfaatidan kelib chiqqan holda, qo lidan kelgan ishni qilib, ishlab topganini o zi
ʻ ʻ
oladi. Nimani, qancha ishlab chiqarish, uni qayerda va necha puldan sotilishini
bozorda talab belgilaydi. Bozordagi narx talabdan kelib chiqqan holda talab —
taklif nisbati asosida shakllanadi. Bozor iqtisodiyoti iqgisodiy sub yektlar
ʼ
alohidalashganidan ular manfaati to qnashadi va shunday sharoitda raqobat paydo
ʻ
bo ladi. Raqobat Bozor iqtisodiyoti ni harakatga soluvchi kuch, uning
ʻ
rivojlanishini ta minlovchi mexanizm hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti
ʼ
boshqarishning iktisodiy usullariga tayanadi. Bozor mexanizmi iqtisodiy
20

rag batlantirish mexanizmi bo lib, uning asosiy vositasi puldir. Pul topishgaʻ ʻ
intilish tovar va xizmatlarni ko plab hamda sifatli qilib ishlab chiqarishni
ʻ
ta minlaydi. Bozor iqtisodiyoti da pul boylikning umumiy va eng qulay shakliga
ʼ
— hammabop iqtisodiy aloqalar vositasiga aylanadi. Bozor iqtisodiyoti da boy
bo lish man etilmaydi, aksincha, unga yo l ochib beriladi, daromadning yuqori
ʻ ʻ
chegarasi bo lmaydi, ammo uning quyi chegarasini davlat belgilaydi va
ʻ
ishlovchilar mehnatiga beriladigan haq belgilangan eng kam ish haqilan past
bo lishi mumkin emas. Bozor iqtisodiyoti tovar taqchilligi bo lmagan, tovarlar
ʻ ʻ
mo lko lligi ta minlanadigan iqtisodiyotdir. Bozor iqtisodiyoti ga xos yana bir
ʻ ʻ ʼ
belgi — bu daromadlarda adolatli tengsizlikning bo lishidir.
ʻ
Bozor iqtisodiyoti teng imkoniyatni bildiradi, ammo bu imkoniyatdan
foydalanish kishilarda bir xil bo lmaydi, har bir kishi ishlab topganiga qarab
ʻ
daromad ko radi. Daromadning tabaqalashuvi boyishga havas uyg otib, kishilarni
ʻ ʻ
iqtisodiy faollikka undaydi.
Bozor iqtisodiyoti da pul munosabatlari ustun bo lsada, pul bilan bog liq
ʻ ʻ
bo lmagan insoniy munosabatlar: mehrshafqat va xayrehson munosabatlari ham
ʻ
rivoj topadi. Bozor iqtisodiyoti rivoj topgan mamlakatlarda katta xayriya pul
fondlari muhtojlarga yordam berish ga xizmat kidali va puldan pul chiqarib olishni
ko zlamaydi. Bozor iqtisodiyoti doimiy rivojlanib, uning yangi shakllari va
ʻ
modellari paydo bo ladi.
ʻ
Tarixan Bozor iqtisodiyoti ning 2 turi bo lgan: yovvoyi Bozor iqtisodiyoti ,
ʻ
madaniylashgan Bozor iqtisodiyoti Ilk Bozor iqtisodiyoti kapitalning jamg arilishi
ʻ
davrida tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi bilan asov iqtisodiyot sifatida
paydo bo lib, unga xususiy mulkning ozchilik qo lida to planishi, iqtisodiyotda
ʻ ʻ ʻ
beboshlik va tartibsizlikning ustunligi, raqobatning qonunqoidasiz borishi,
davlatning iqtisodiyotdan chetlashib qolishi, chuqur iqtisodiy tangliklarning tez-tez
yuz berishi, aholining ijtimoiy himoya qilinmasligi, kishilarning o ta boy va o ta
ʻ ʻ
qashshoq tabaqalarga ajralishi, ijtimoiy ziddiyat kabi belgilar xos bo lgan. Asov
ʻ
21

iqtisodiyot rivojlanish orqali ma rifatli iqgisodiyotga o sib o tadi. Bundayʼ ʻ ʻ
o zgarish Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda 20-asrning 30- yillarida
ʻ
boshlanib, 80- yillarga qadar davom etdi. Hozirgi Bozor iqtisodiyoti
madaniylashgan iqtisodiyot bo lib, unga quyidagi belgilar xos: mulkiy xilmaxillik,
ʻ
tartiblanadigan iqtisodiyot, davlatning iqtisodiyotga aralashuvi, madaniy va xdpol
raqobat, kuchli hamkorlik aloqalari, iqtisodiy tangliklarning qisqa davrda va yengil
kechishi, ommaviy farovonlik, ijtimoiy tabaqalanishning chuqur bo lmasligi,
ʻ
o ziga to q va farovon yashovchi o rtahol tabaqa mavqeining oshib borishi,
ʻ ʻ ʻ
ijtimoiy muvozanatning saqlanishi va fuqaroviy to qnashuvlarga o rin qolmasligi
ʻ ʻ
va boshqa Bu belgilar hozirgi Bozor iqtisodiyoti ni harakterlaydi, lekin uning
taraqqiyoti shu bilan cheklanmaydi.
22

Xulosa
O’zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlarning ustuvor yo’nalishlaridan
biri - bu bozor munosabatlariga asoslangan agrar ishlab chiqarishni
rivojlantirishning huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy negizini shakllantirish, mulkiy
munosabatlarni takomillashtirish, faol tarkibiy o’zgartirishlarni amalga oshirishdir.
Bu esa qishloq xo’jalik ishlab chiqarishning barqaror o’sish sur'atlarini
ta'minlashga, qishloqda kuchli ijtimoiy siyosat olib borishga, mamlakat aholisining
oziq-ovqat mahsulotlariga, sanoatning esa xom ashyoga bo’lgan ehtiyojini to’laroq
qondirishga katta imkoniyatlar yaratib beradi. Mamlakatda iqtisodiy o’sishni
ta’minlash va iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishda agrar sektor muhim rol
o’ynaydi. YaIM tarkibida qishloq xo’jaligining ulushi 25 %ni tashkil etdi. Agrar
sektor oxirgi yillar davomida barqaror sur’atlarda rivojlanib kelmoqda. Barcha
mulk shakllarida yaratilgan qishloq xo’jaligi mahsulotlarning umumiy hajmi
5395,5 mlrd so’mni tashkil etdi. O’tgan yilning shu davriga nisbatan 6,2 % o’sish
taminlandi.
Oxirgi besh yilda ilk marotaba paxtadan eng ko'p 3,5 mln tonna hosil
yetishtirildi. Bunga qulay ob-havo sharoitlari, ekin maydonlarining ko'payishi,
agrotexnik tadbirlarning o'z vaqtida amalga oshirilishi, hosildorlikning oshganligi
hamda fermer хо'jaliklarida paxta yetishtirishning ortganligi natijasida erishildi.
Joriy yilda o'tgan yilga nisbatan don mahsulotlari 532,1 ming t., kartoshka 28,5
ming t., sabzavotlar 181,4 ming t., poliz mahsulotlari 42,8 ming t., mevalar 97,6
ming t., uzum 52,5 ming tonnaga ko'paydi. Chorvachilikda ham o'sish tendensiyasi
kuzatilmoqda. Ko'rinib turibdiki, qishloq хо 'jaligi mamlakatimiz iqtisodiyotining
muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Unda insoniyat hayoti uchun eng zarur bo'lgan
oziq-ovqat mahsulotlari v а sanoat tarmoqlari uchun хо m ashyo ishlab chiqariladi.
Aholi uchun zarur bo'lgan tovarlar bozorini to'ldirish uchun qishloq xo'jaligi
tarmoqlarini rivojlantirish darkor. Boshqa sohalar kabi qishloq хо 'jaligida ham
takror ishlab chiqarish jarayonida kishilar o'rtasida muayyan iqtisodiy aloqa v а
munosabatlar sodir bo'ladi. Agrar sektorda iqtisodiy faoliyat jarayonida yuz
23

beradigan barcha munosabatlar eng asosiy omil bo'lgan yer bilan bog'liq, shuning
uchun ham yerga egalik qilish, tasarruf etish v а undan unumli foydalanish bilan
bog'liq bo'lgan munosabatlar agrar munosabatlari deyiladi. Bu munosabatlar
ob'ekti yer, sub'ekti esa yer egalari, хо 'jalik yurituvchi va mehnat qiluvchilar
hisoblanadi. Agrar munosabatlarining xususiyatlari, birinchi navbatda, yerga
bo'lgan mulkchilik bilan bog'liqdir. Bizning mamlakatimizda yer davlat mulki
bo’lib, u uzoq muddatga foydalanishga berilmoqda.
24

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Sh. Mirziyoyev. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-mtizom va shaxsiy javobgarlik -
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak” // Mamlakatimizni
2016-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga
mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo'nalishlariga
bag'ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi.
Xalq so‘zi 2017-yil 16-yanvar.
2. Каримов И . А . Ўзбекистон буюк келажак сари . -- Т .: Ўзбекистон , 1998,
239- бетлар .
3. Karimov I.A. O'zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo'lida. Т .:
O'zbekiston. 1995.
4. Karimov I.A. Qishloq xo'jaligi taraqqiyoti - to'kin xayot manbai. Т .:
O'zbekiston. 1998.
5. O'zbekiston Respublikasining "Fermer xo'jaligi to'g'risida"gi qonuni. 1998 у il
30 aprel.
6. O'zbekiston Respublikasining "Qishloq хо 'jalik kooperativi (shirkat xo'jaligi)
to'g'risida”gi qonuni. 1998 у il 30 aprel.
7. O'zbekiston Respublikasining "Dehqon xo'jaligi to'g'risida"gi qonuni. 1998 у il
30 aprel.
8. O'zbekiston Respublikasining Yer kodeksi. - Т .: O'zbekiston. 1999.
9. O'zbekiston Respublikasining "Tadbirkorlik to'g'risida" gi qonuni.
10. Qishloq хо 'jaligida islohotlarni chuqurlashtirishning eng muhim yo'nalishlari
to'g'risida. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 2003 у il 24 mart.
11. A.O'lmasov, M.Sharifxojaev. Iqtisodiyot nazariyasi. Т . 1995 у .
12. A.O'lmasov, А . Vahobov. Iqtisodiyot nazariyasi. Т .: Sharq. 2006.
13. D.Tojiboeva. Iqtisodiyot nazariyasi. I-qism. Т . 2002.
14. D.Tojiboeva. Iqtisodiyot nazariyasi. П -qism. Т . 2003.
15. N. Beknozov. Iqtisodiyot nazariyasi. / /Darslik. - Т . 2005 у .
25

16. U.Umarov. Iqtisodiyot nazariyasi. / /O'quv qo'llanma. Т .: Meros. 2004.
17. Sh. Shodmonov, R.Alimov, T.Jo'raev Iqtisodiyot nazariyasi. Т . 2002.
18. Sh. Shodmonov, U.V.G'afurov. Iqtisodiyot nazariyasi. Т . 2005 у .
19. Экономика Узбекистана. Информационно-аналитический обзор за 2005
год. Т.:Узбекистан. 2006
26

Agrar munosabatlar va uning Oʻzbekiston iqtisodiyotidagi oʻrni

Sotib olish