Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 54.3KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 12 Mart 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

17 Sotish

Agrobiznes va uning bozor tizimidagi xususiyatlari

Sotib olish
1O ‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA ’ LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI K U R S I S H I Mavzu: Agrobiznes va uning bozor tizimidagi xususiyatlari Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 2 MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………………….……..3 I BOB. AGROBIZNESNING NAZARIY ASOSLARI . 1.1. Agrobiznes tushunchasi va uning tarkibiy tuzilishi ……………... …...……5 1.2. Agrobiznesni tashkil etish va boshqarish tamoyillari ………………….….13 1.3. Agrobiznes rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar ………………………….15 II BOB. AGROBIZNESNING BOZOR TIZIMIDAGI O‘RNI VA XUSUSIYATLARI . 2.1. Agrobiznesning bozor iqtisodiyotidagi o‘rni ……………………….…….18 2.2. Agrobiznesning bozor segmentlari va ta’minot zanjiri ………………..….22 2.3. Agrobiznesning bozor sharoitlaridagi muammolari va rivojlanish istiqbollari …………………………………………………………………..…25 Xulosa ………………………………………………………………….…..….32 Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………..34 3KIRISH Kurs ishining dolzarbligi Bugungi kunda agrobiznes global iqtisodiyotning muhim tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va ularni bozorga yetkazish tizimini rivojlantirish barcha davlatlar uchun strategik ahamiyat kasb etadi. Agrobiznesning samarali faoliyat yuritishi mamlakat iqtisodiyotining barqarorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, ushbu kurs ishida agrobiznesning bozor tizimidagi o‘rni va xususiyatlarini o‘rganish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Agrobiznes nafaqat iqtisodiyot, balki ijtimoiy barqarorlikka ham sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlash sohalarining rivojlanishi natijasida yangi ish o‘rinlari yaratiladi, hududiy iqtisodiyotlar rivojlanadi. Bundan tashqari, zamonaviy agrobiznes ekologik barqarorlik tamoyillariga ham e’tibor qaratmoqda, bu esa atrof-muhit muhofazasi va tabiiy resurslardan samarali foydalanish imkonini beradi. Prezident Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek: "Qishloq xo‘jaligini zamonaviy asosda isloh qilish, uni innovatsion va samarali tarmoqqa aylantirish bugungi kunning eng dolzarb vazifalaridan biridir. Agrobiznesning rivojlanishi nafaqat oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlaydi, balki mamlakatimiz iqtisodiyotining mustahkam asosi bo‘lib xizmat qiladi." 1 degan gaplarini oladigan bulsak bu kurs ishining yanada dolzarbligini anglatadi . Global miqyosda oziq-ovqat yetkazib berish zanjirlarining uzluksiz ishlashi agrobiznesning strategik ahamiyatini yanada oshiradi. Pandemiya va iqlim o‘zgarishi kabi global muammolar shuni ko‘rsatdiki, barqaror va samarali qishloq xo‘jaligi tizimi yaratish dolzarb masaladir. Shu sababli, agrobiznesni innovatsion texnologiyalar asosida rivojlantirish, bozor iqtisodiyoti talablariga moslashtirish va resurslardan samarali foydalanish muhim strategik yo‘nalishlardan biridir. Ushbu kurs ishida aynan shu masalalar chuqur 1 Mirziyoyev Shavkat Miromonovich – O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi va uning amaliy natijalari. Toshkent: O‘zbekiston, 2022. 4tahlil qilinadi, agrobiznesning rivojlanish tendensiyalari va bozor tizimidagi o‘rni aniq dalillar asosida yoritiladi. Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi Agrobiznes va uning bozor tizimidagi xususiyatlari bo‘yicha turli iqtisodchilar va olimlar tadqiqotlar olib borganlar. Jahon banki, Xalqaro qishloq xo‘jaligi tashkilotlari va milliy ilmiy tadqiqot institutlari tomonidan agrobiznesni rivojlantirish, uni innovatsion texnologiyalar asosida boshqarish va bozor iqtisodiyoti sharoitida uning samaradorligini oshirish borasida keng qamrovli ilmiy ishlar olib borilgan. Shuningdek, O‘zbekiston qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilish va agrobiznesni qo‘llab-quvvatlash borasida qator davlat dasturlari ishlab chiqilgan va amaliyotga tadbiq etilgan. Kurs ishining ahamiyati Ushbu kurs ishi agrobiznesning iqtisodiy tizimdagi o‘rnini chuqur tahlil qilish, uning tarkibiy qismlarini va rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganish orqali sohaga oid ilmiy bilimlarni boyitishga xizmat qiladi. Tadqiqot natijalari agrobiznes subyektlari uchun amaliy tavsiyalar ishlab chiqishga, bozor sharoitlarida raqobatbardoshlikni oshirish strategiyalarini taklif etishga imkon beradi. Kurs ishining obyekti Ushbu kurs ishining obyekti agrobiznes sohasi va uning bozor tizimidagi o‘rni hisoblanadi. Kurs ishining predmeti Kurs ishining predmeti agrobiznesning tarkibiy tuzilishi, bozor iqtisodiyotidagi xususiyatlari hamda rivojlanish yo‘nalishlarini o‘rganishdan iborat. Kurs ishining tuzilishi Mazkur kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5I BOB. AGROBIZNESNING NAZARIY ASOSLARI . 1.1. Agrobiznes tushunchasi va uning tarkibiy tuzilishi Agrobiznes – bu qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash, saqlash, tashish va iste’molchilarga yetkazib berish bilan bog‘liq iqtisodiy faoliyatlarning majmuasidir. Bu tizim nafaqat qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish bilan cheklanib qolmay, balki ularni qayta ishlash, savdo va marketing jarayonlarini ham o‘z ichiga oladi. Agrobiznes zamonaviy iqtisodiyotda strategik ahamiyat kasb etib, oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, aholining turmush darajasini yaxshilash va ish o‘rinlari yaratishda muhim rol o‘ynaydi. 2 Agrobiznesning rivojlanishi qishloq xo‘jaligi tarmog‘ining samaradorligi va barqarorligi bilan chambarchas bog‘liq. Unga investitsiyalar kiritish, innovatsion texnologiyalarni joriy etish va ilg‘or boshqaruv tizimlarini qo‘llash orqali qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining sifati va hajmini oshirish mumkin. 3 Sektor Tarkibiy qismlar Birlamchi sektor (Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi) - Dehqonchilik (g‘alla, sabzavot, meva, texnik ekinlar yetishtirish) - Chorvachilik (go‘sht, sut, jun, tuxum yetishtirish) - Baliqchilik va parrandachilik (baliq yetishtirish, parrandachilik fermalari) - O‘rmon xo‘jaligi (yog‘och mahsulotlari, qog‘oz xomashyosi yetishtirish, ekologik muvozanatni saqlash) Ikkinchi sektor (Qayta ishlash sanoati) - Go‘sht va sut mahsulotlarini qayta ishlash (konservalar, kolbasa, qatiq, pishloq) - Don va un mahsulotlarini ishlab chiqarish (bug‘doy, makkajo‘xori, arpa) - Meva-sabzavot 2 Xolmurodov Shavkat Zokirovich – Agrobiznes va uning bozor iqtisodiyotidagi o‘rni. Samarqand: Zarafshon, 2021. 3 Jo‘rayev Ulug‘bek Ismoilovich – O‘zbekistonda agrobiznes va investitsiyalar. Toshkent: Fan, 2019. 6Sektor Tarkibiy qismlar mahsulotlarini saqlash va konservatsiya qilish (muzlatish, quritish, sharbat, konservalar) - Yog‘-moy va shakar sanoati (kungaboqar yog‘i, paxta yog‘i, zaytun yog‘i, shakar ishlab chiqarish) Uchinchi sektor (Marketing va taqsimot tizimi) - Chakana va ulgurji savdo (dehqon bozorlari, supermarketlar, ulgurji savdo markazlari) - Mahsulotlarni saqlash va logistika (omborxona tizimi, transport va yetkazib berish xizmatlari) - Eksport va import faoliyati (xalqaro bozorga chiqish, chet el mahsulotlarini ichki bozorga yetkazib berish) Yordamchi sektorlar (Xizmat ko‘rsatish va infratuzilma) - Agrokimyoviy xizmatlar (o‘g‘itlar, pestitsidlar, biologik vositalar ta’minoti) - Texnik ta’minot va mexanizatsiya (qishloq xo‘jaligi texnikalarini ishlab chiqarish, ta’mirlash va xizmat ko‘rsatish) - Moliyaviy xizmatlar (kredit va sug‘urta) - Ilmiy tadqiqot va innovatsiyalar (seleksiya, genetik tadqiqotlar, yangi texnologiyalarni joriy etish) Agrobiznesni Rivojlantirishning Muhim Omillari Agrobiznesning samarali ishlashi uchun quyidagi omillar muhim rol o‘ynaydi:  Davlat qo‘llab-quvvatlashi – subsidiya va imtiyozlar, qishloq xo‘jaligini rivojlantirish dasturlari.  Tadbirkorlik muhitini yaxshilash – investitsiyalar jalb qilish, fermerlarga qulay sharoit yaratish.  Xalqaro bozorlar bilan integratsiyalashuv – eksport salohiyatini oshirish, global bozor talablariga moslashish.  Ekologik barqarorlik – organik qishloq xo‘jaligi, chiqindisiz ishlab chiqarish, tabiiy resurslarni asrash. 7Agrobiznesning yuqoridagi tarkibiy qismlarining samarali ishlashi natijasida oziq- ovqat xavfsizligi ta’minlanadi, iqtisodiy rivojlanishga hissa qo‘shiladi va aholi turmush darajasi yaxshilanadi. Agrobiznesning Iqtisodiyotdagi O‘rni Agrobiznes iqtisodiyotning asosiy sektorlaridan biri hisoblanadi. Uning rivojlanishi mamlakatning umumiy iqtisodiy o‘sishiga bevosita ta’sir qiladi. Agrobiznesning iqtisodiyotdagi asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:  Oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash – aholining sifatli va yetarli miqdorda oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlanishi iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi uchun muhim omildir. Agrobiznes qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini samarali ishlab chiqarish, saqlash va taqsimlash orqali oziq- ovqat tanqisligini oldini olishga yordam beradi. Shuningdek, zamonaviy texnologiyalar va innovatsiyalarni qo‘llash orqali mahsulotlarning sifati va xilma-xilligini oshirishga imkon yaratadi. Qishloq xo‘jaligi tarmoqlari bilan hamkorlikda ishlovchi logistika, saqlash va transport tizimlari oziq-ovqat mahsulotlarining iste’molchilarga yetkazilishini ta’minlab, iqtisodiy samaradorlikni oshirishga hissa qo‘shadi.  Yangi ish o‘rinlarini yaratish – qishloq xo‘jaligi va unga bog‘liq sohalarda bandlikni oshirish orqali iqtisodiy faollikni kuchaytirish. Agrobiznes qishloq joylarda yangi korxonalar, fermer xo‘jaliklari va xizmat ko‘rsatish tarmoqlarini rivojlantirish orqali ish o‘rinlarini ko‘paytirishga yordam beradi. Bundan tashqari, oziq-ovqat sanoati, logistika, marketing va qishloq xo‘jaligi texnikalarini ta’mirlash kabi qo‘shimcha tarmoqlarda ham ish bilan ta’minlash imkoniyatlari yaratiladi. Bu esa aholining daromadlarini oshirish va qishloq hududlarining iqtisodiy barqarorligini ta’minlashga hissa qo‘shadi.  Eksport imkoniyatlarini kengaytirish – qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini xalqaro bozorga chiqarish orqali iqtisodiy daromadni oshirish. Bu jarayon 8nafaqat mahalliy ishlab chiqaruvchilarga yangi bozorlarni ochib beradi, balki milliy valyuta zaxiralarini ko‘paytirishga ham xizmat qiladi. Eksportning rivojlanishi qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini xalqaro standartlarga mos holda ishlab chiqarish va qayta ishlashni talab qiladi, bu esa mahalliy korxonalar raqobatbardoshligini oshiradi. Shuningdek, xalqaro savdo kelishuvlari va bojxona imtiyozlaridan samarali foydalanish orqali eksport hajmini yanada oshirish mumkin.  Ichki bozorni barqaror mahsulotlar bilan ta’minlash – iste’molchilar uchun doimiy sifatli, xavfsiz va arzon mahsulot yetkazib berish muhim ahamiyatga ega. Agrobiznes sohasi barqaror ishlab chiqarish tizimini yaratish orqali bozorda narxlar o‘zgarishini minimallashtirishga va oziq-ovqat mahsulotlarining uzluksiz yetkazib berilishiga yordam beradi. Mahsulotlarni mahalliy ishlab chiqarish ichki talabni qondirish bilan birga importga qaramlikni kamaytiradi, bu esa iqtisodiy mustaqillikni mustahkamlashga xizmat qiladi. Bundan tashqari, innovatsion qadoqlash, saqlash va logistika tizimlari mahsulotlarning sifatini uzoq muddat saqlashga va ularga bo‘lgan ishonchni oshirishga imkon beradi.  Mintaqaviy iqtisodiy rivojlanishga hissa qo‘shish – qishloq joylarda infratuzilmani rivojlantirish, ish o‘rinlarini yaratish va aholi daromadini oshirish orqali hududiy iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash. Agrobiznes mintaqaviy sanoat tarmoqlari bilan hamkorlikda ishlash orqali kichik va o‘rta biznes rivojlanishiga turtki beradi. Bu jarayon energetika, transport, axborot- kommunikatsiya texnologiyalari kabi infratuzilma tarmoqlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, hududiy iqtisodiy rivojlanishning muhim omili hisoblanadi. Shuningdek, mintaqaviy investitsiyalar va davlat qo‘llab-quvvatlovi orqali agrobiznesning samaradorligi oshiriladi. Agrobiznesning Iqtisodiyotga Ta’siri Agrobiznes iqtisodiyotga turli yo‘llar bilan ijobiy ta’sir ko‘rsatadi: 9Makroiqtisodiy ta’sir o Mamlakat YaIM (yalpi ichki mahsulot) hajmini oshirishga hissa qo‘shadi. o Investitsiyalarni jalb qilish orqali iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi. o Xalqaro savdoda raqobatbardoshlikni oshiradi. Mikroiqtisodiy ta’sir o Fermer xo‘jaliklari va kichik bizneslar uchun iqtisodiy imkoniyatlarni yaratadi. o Aholi turmush darajasini yaxshilaydi va kambag‘allik darajasini pasaytiradi. o Texnologik innovatsiyalarni rivojlantirishga yordam beradi. Sanoat va xizmat ko‘rsatish sohalari bilan integratsiya o Qayta ishlash sanoati uchun xomashyo yetkazib berish. o Logistika, transport va savdo tarmoqlari bilan hamkorlik qilish. o Bank-moliya xizmatlari va sug‘urta tizimi bilan uzviy bog‘lanish. Agrobiznes va Barqaror Rivojlanish Agrobiznesning rivojlanishi barqaror iqtisodiy o‘sishga hissa qo‘shadi:  Ekologik barqarorlik – organik dehqonchilik, resurslarni samarali boshqarish va ekologik muhitni saqlab qolish uchun ilg‘or agrotexnologiyalarni joriy etish. Bu jarayonda suv va tuproq resurslaridan oqilona foydalanish, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish, kimyoviy vositalarning ta’sirini kamaytirish muhim o‘rin tutadi. Shuningdek, chiqindilarni qayta ishlash va bioo‘g‘itlardan foydalanish orqali qishloq xo‘jaligining ekologik ta’sirini minimallashtirishga erishiladi. Barqaror ekologik yondashuv uzoq 10muddatli hosildorlikni ta’minlash bilan birga, inson salomatligi va tabiiy ekotizimlarni muhofaza qilishga xizmat qiladi.  Ijtimoiy barqarorlik – qishloq aholisining daromadlarini oshirish, bandlikni ta’minlash, ta’lim va tibbiyot xizmatlarini yaxshilash hamda ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish. Agrobiznes sohasining rivojlanishi natijasida yangi ish o‘rinlari yaratilishi, yoshlarning qishloq hududlarida qolishi uchun sharoitlar yaxshilanishi va mahalliy tadbirkorlik rivojlanishi mumkin. Shuningdek, yo‘l-transport tizimi, suv va elektr energiyasi ta’minoti kabi muhim infratuzilmalar rivojlanib, aholi turmush sifati oshadi. Ijtimoiy barqarorlikning ta’minlanishi qishloq hududlarining iqtisodiy jihatdan jozibador bo‘lishiga yordam beradi.  Innovatsion rivojlanish – zamonaviy texnologiyalar, raqamli agrotexnologiyalar va sun’iy intellektdan foydalanish orqali unumdorlikni oshirish, resurslardan samarali foydalanish va ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirishni o‘z ichiga oladi. Masalan, aqlli sug‘orish tizimlari, dronlar yordamida ekinlarni monitoring qilish, genetik modifikatsiyalangan ekinlardan foydalanish va aniq dehqonchilik usullari agrobiznesning samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Shuningdek, innovatsiyalar oziq- ovqat mahsulotlarini qayta ishlash, saqlash va logistika jarayonlarida ham qo‘llanilib, mahsulotlarning sifatini yaxshilash va yo‘qotishlarni kamaytirishga yordam beradi. 4 Agrobiznesning Mamlakatlar Bo‘yicha Rivojlanishi Agrobiznesning rivojlanishi har bir mamlakat iqtisodiy siyosatiga bog‘liq. Rivojlangan mamlakatlarda u yuqori texnologiyalarga asoslangan bo‘lsa, rivojlanayotgan davlatlarda qishloq xo‘jaligi hali ham asosiy bandlik manbai hisoblanadi. Masalan: 4 Xolmurodov Shavkat Zokirovich – Agrobiznes va uning bozor iqtisodiyotidagi o‘rni. Samarqand: Zarafshon, 2021. 11 AQSh va Yevropa Ittifoqi – agrobiznes sohasida yuqori texnologiyalar va avtomatlashtirilgan tizimlardan keng foydalaniladi. Sun’iy intellekt, robotlashtirilgan texnikalar va aniq dehqonchilik usullari yordamida hosildorlik oshiriladi, resurslardan samarali foydalanish ta’minlanadi. Shuningdek, ekologik barqarorlikni saqlash va organik mahsulotlar yetishtirishga alohida e’tibor qaratiladi. Davlat yordami va subsidiyalar orqali fermerlar ilg‘or texnologiyalarni joriy etishga rag‘batlantiriladi.  Xitoy va Hindiston – aholining katta qismi qishloq xo‘jaligida band bo‘lib, ushbu soha davlat tomonidan faol qo‘llab-quvvatlanmoqda. Xitoyda qishloq xo‘jaligi innovatsion texnologiyalar va davlat subsidiyalari yordamida rivojlanib, hosildorlikni oshirish va eksport salohiyatini kengaytirishga qaratilgan. Hindistonda esa qishloq xo‘jaligi asosan kichik fermer xo‘jaliklariga tayanadi, bunda hukumat fermerlarga imtiyozli kreditlar, sug‘urta tizimi va zamonaviy texnologiyalarni joriy etish bo‘yicha dasturlar orqali yordam bermoqda.  O‘zbekiston – paxta, don, meva-sabzavot yetishtirish bo‘yicha yetakchi davlatlardan biri hisoblanadi. Mamlakat qishloq xo‘jaligi sohasida innovatsion yondashuvlarni tatbiq etib, zamonaviy texnologiyalar yordamida hosildorlikni oshirish va sifatli mahsulot yetishtirishga intilmoqda. So‘nggi yillarda eksport salohiyati ortib, xalqaro bozor talablariga mos mahsulotlar ishlab chiqarishga e’tibor qaratilmoqda. Xususan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining xalqaro sertifikatsiyadan o‘tishi va logistika tizimlarining takomillashtirilishi eksport hajmini yanada oshirishga xizmat qilmoqda. Agrobiznes har qanday mamlakat iqtisodiyotining ajralmas qismi bo‘lib, uning rivojlanishi oziq-ovqat xavfsizligi, iqtisodiy o‘sish va bandlik darajasiga bevosita ta’sir qiladi. Samarali boshqaruv, zamonaviy texnologiyalar va xalqaro integratsiya orqali agrobiznesning iqtisodiyotdagi o‘rni yanada mustahkamlanadi. Agrobiznesning rivojlanish tendensiyalari 12Hozirgi kunda agrobiznes jahon miqyosida bir necha asosiy tendensiyalar asosida rivojlanmoqda: Raqamlashtirish va avtomatlashtiris Smart qishloq xo‘jaligi tizimlari Sun’iy intellekt va IoT (Internet of Things) texnologiyalarini joriy etish Barqaror rivojlanish va ekologik tamoyillar Organik qishloq xo‘jaligi Resurslardan samarali foydalanish Xalqaro hamkorlik va global ta’minot zanjirlari Eksport bozorlari kengayishi Savdo bitimlari va investitsiyalar Innovatsion texnologiyalar va genetik muhandislik Yuqori hosildor navlar yaratish Biotexnologiyalarni rivojlantirish Agrobiznes zamonaviy iqtisodiyotning ajralmas qismi bo‘lib, uning rivojlanishi mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy barqarorligiga katta hissa qo‘shadi. Samarali agrobiznes tizimi orqali oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, ish o‘rinlarini yaratish va eksport imkoniyatlarini kengaytirish mumkin. Agrobiznesning tarkibiy tuzilishini to‘g‘ri boshqarish va zamonaviy texnologiyalarni joriy etish orqali bu sohaning yanada rivojlanishiga erishish mumkin. 131.2. Agrobiznesni tashkil etish va boshqarish tamoyillari Agrobiznesni samarali tashkil etish va boshqarish zamonaviy qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat sanoatining rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Unga iqtisodiy, huquqiy, tashkiliy va texnologik omillar ta’sir ko‘rsatadi. Agrobiznesni boshqarishning asosiy maqsadi – qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish jarayonini samarali tashkil etish, bozor talablariga mos mahsulot yetishtirish va iqtisodiy rentabellikni ta’minlashdan iborat. Agrobiznesni tashkil etishning asosiy tamoyillari Bozor iqtisodiyoti sharoitida moslashuvchanlik Agrobiznes korxonalari bozor talab va takliflarini muntazam tahlil qilib, o‘z ishlab chiqarish rejasini moslashtirishlari lozim. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga bo‘lgan talab mavsumiy va global iqtisodiy sharoitlarga bog‘liq bo‘lgani uchun, biznesning moslashuvchanligi katta ahamiyatga ega. Innovatsiyalarni joriy etish Zamonaviy texnologiyalarni ishlab chiqarish jarayoniga tatbiq etish, yangi urug‘lar, o‘g‘itlar va agrotexnologiyalarni qo‘llash orqali hosildorlik va samaradorlik oshiriladi. Raqamli texnologiyalar, sun’iy intellekt va aqlli dehqonchilik tizimlaridan foydalanish agrobiznesni rivojlantirishning muhim yo‘nalishlaridan biridir. 5 Ekologik barqarorlik va resurslardan oqilona foydalanish Agrobiznes tabiatga va resurslarga katta ta’sir ko‘rsatgani sababli, ekologik muvozanatni saqlash muhim sanaladi. Tuproq unumdorligini saqlash, suv resurslaridan tejamkor foydalanish va ekologik toza mahsulot yetishtirishga e’tibor qaratish lozim. 5 Norboyev Kamoliddin Erkinovich – O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi istiqbollari. Toshkent: Fan va texnologiya, 2021. 14Integratsiya va kooperatsiya Qishloq xo‘jaligi korxonalari, qayta ishlash zavodlari, logistika kompaniyalari va chakana savdo tarmoqlari o‘rtasida mustahkam hamkorlik o‘rnatish talab etiladi. Bu ta’minot zanjirlarini mustahkamlash va mahsulotlarning bozordagi raqobatbardoshligini oshirishga yordam beradi. Iqtisodiy samaradorlik va moliyaviy boshqaruv Agrobiznesni tashkil etishda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, foydani oshirish va investitsiyalarni jalb qilish asosiy vazifalardan biridir. Buxgalteriya hisobini yuritish, xarajatlarni optimallashtirish va moliyaviy xavflarni boshqarish muhim hisoblanadi. Agrobiznesni boshqarish tamoyillari Strategik rejalashtirish Agrobiznesning uzoq muddatli maqsadlarini belgilash va bozor sharoitlarini hisobga olgan holda rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish zarur. Marketing va sotuvni rivojlantirish Bozorni chuqur tahlil qilish, iste’molchilarning ehtiyojlarini o‘rganish va samarali marketing strategiyasini ishlab chiqish muhim ahamiyatga ega. Tashkiliy tuzilmani shakllantirish Korxona ichidagi vazifalarni aniq taqsimlash, samarali boshqaruv tizimini joriy etish va mehnat unumdorligini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish kerak. Kadrlar boshqaruvi Malakali mutaxassislarni jalb qilish, ularning doimiy rivojlanishini ta’minlash va mehnat sharoitlarini yaxshilash biznesning muvaffaqiyatli yuritilishida muhim rol o‘ynaydi. Xalqaro tajribadan foydalanish Agrobiznesni boshqarishda ilg‘or xorijiy tajribalarni o‘rganish va amaliyotga joriy etish mahsulot sifatini oshirish va eksport imkoniyatlarini kengaytirishga yordam beradi. Agrobiznesni tashkil etish va 15boshqarish samarali yuritilsa, mamlakat oziq-ovqat xavfsizligi ta’minlanadi, iqtisodiy o‘sish va qishloq xo‘jaligi rivojlanadi. Innovatsion texnologiyalarni joriy etish, ekologik barqarorlikni saqlash, moliyaviy va marketing boshqaruvini rivojlantirish orqali agrobiznesning samaradorligi oshiriladi. 1.3. Agrobiznes rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar Agrobiznesning rivojlanishi ko‘plab omillarga bog‘liq bo‘lib, ular tabiiy, iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy va texnologik jihatlar bilan chambarchas bog‘liq. Ushbu omillar qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish, qayta ishlash va realizatsiya qilish jarayonlariga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko‘rsatadi. 1. Tabiiy-iroqlimiy omillar Tabiiy omillar agrobiznesning rivojlanishida eng muhim omillardan biridir, chunki qishloq xo‘jaligi mahsulotlari tabiiy resurslarga bog‘liq holda yetishtiriladi.  Iqlim sharoiti – harorat, yog‘ingarchilik miqdori, quyosh nuri va shamol qishloq xo‘jaligi mahsulotlari hosildorligiga ta’sir qiladi.  Tuproq unumdorligi – tuproq tarkibidagi oziq moddalar, kislotalilik va tuz tarkibi ekinlarning o‘sishiga ta’sir ko‘rsatadi.  Suv resurslari – sug‘orish imkoniyatlari yetarli bo‘lmagan hududlarda hosildorlik past bo‘lishi mumkin.  Tabiiy ofatlar – qurg‘oqchilik, sel, bo‘ron va boshqa tabiiy ofatlar hosildorlik va iqtisodiy barqarorlikka salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 2. Iqtisodiy omillar Iqtisodiy omillar agrobiznesning daromadliligi va barqarorligiga bevosita ta’sir qiladi.  Bozor talabi va taklifi – qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga bo‘lgan talab narxlarning shakllanishiga va ishlab chiqarish hajmiga ta’sir qiladi. 16 Moliyaviy resurslar – investitsiyalar, kreditlar va subsidiyalar agrobiznesni rivojlantirish uchun zarurdir.  Narx siyosati – yoqilg‘i, o‘g‘it, texnika va ishchi kuchi narxi agrobiznesning rentabelligiga ta’sir ko‘rsatadi.  Xalqaro savdo va eksport imkoniyatlari – eksportga yo‘naltirilgan mahsulotlar ishlab chiqarish agrobiznesning rivojlanishini tezlashtiradi. 3. Texnologik omillar Innovatsion texnologiyalar va zamonaviy uskunalar agrobiznesning samaradorligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi.  Mexanizatsiya va avtomatlashtirish – qishloq xo‘jaligi ishlarini yengillashtiradi, vaqt va xarajatlarni kamaytiradi.  Raqamli texnologiyalar – sun’iy intellekt, dronlar va aqlli sug‘orish tizimlari hosildorlikni oshiradi.  Genetik va biotexnologik yutuqlar – yuqori hosildor va kasalliklarga chidamli navlar yetishtirish imkonini beradi.  Qayta ishlash sanoati – mahsulotlarni saqlash, qayta ishlash va qadoqlash texnologiyalari agrobiznesning daromadliligini oshiradi. 4. Ijtimoiy omillar Agrobiznes rivojlanishiga ijtimoiy omillar ham katta ta’sir ko‘rsatadi, chunki inson kapitali uning asosiy resurslaridan biridir.  Kadrlar tayyorlash – tajribali mutaxassislar va malakali ishchi kuchi bo‘lishi ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi.  Qishloq infratuzilmasi – yo‘llar, elektr energiyasi, internet va kommunikatsiya tizimlarining rivojlanganligi agrobiznesni qo‘llab- quvvatlaydi.  Demografik holat – qishloq aholisi soni, ish bilan bandlik darajasi va migratsiya jarayonlari qishloq xo‘jaligi rivojiga ta’sir qiladi. 175. Huquqiy va davlat tartibga solish omillari Agrobiznes davlat siyosati va qonunchilik bazasi bilan bog‘liq bo‘lib, u biznes yuritish sharoitlarini belgilaydi.  Qonunchilik va tartibga solish – yer egaligi, soliq siyosati, litsenziyalash va sanitariya talablariga rioya qilish zarur.  Davlat yordami va subsidiyalar – fermerlarga davlat tomonidan beriladigan imtiyozlar va subsidiyalar ularning faoliyatini qo‘llab-quvvatlaydi.  Ekologik talablar – organik mahsulotlar yetishtirish, kimyoviy vositalarni qo‘llash qoidalari va atrof-muhit muhofazasi bo‘yicha talablarga rioya qilish zarur. Agrobiznesning rivojlanishi turli omillarga bog‘liq bo‘lib, ularni to‘g‘ri boshqarish qishloq xo‘jaligi sektorining barqaror va samarali faoliyat yuritishini ta’minlaydi. Innovatsion texnologiyalar, moliyaviy resurslar, tabiiy sharoitlar va davlat yordami agrobiznesning rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Ushbu omillarni hisobga olgan holda strategik rejalashtirish amalga oshirilsa, agrobiznesning samaradorligi oshadi va raqobatbardoshligi kuchayadi. 6 6 Usmonov Ilhom Rustamovich – Agrobiznes rivojlanishining mintaqaviy xususiyatlari. Toshkent: O‘zbekiston, 2018. 18II BOB. AGROBIZNESNING BOZOR TIZIMIDAGI O‘RNI VA XUSUSIYATLARI . 2.1. Agrobiznesning bozor iqtisodiyotidagi o‘rni Agrobiznes bozor iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, u mamlakat iqtisodiy barqarorligi va aholi farovonligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Agrobiznes tarmog‘i oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, bandlikni oshirish, eksport salohiyatini rivojlantirish va iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlashda muhim rol o‘ynaydi. Agrobiznesning bozor iqtisodiyotidagi roli Oziq-ovqat xavfsizligi Agrobiznes aholining oziq-ovqat mahsulotlariga bo‘lgan talabini qondirishda asosiy rol o‘ynaydi. U nafaqat asosiy oziq-ovqat mahsulotlarini yetishtirish va ta’minlashga xizmat qiladi, balki qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini diversifikatsiya qilish, mahalliy bozorda yetarli ta’minot yaratish va ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarish orqali iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashga ham hissa qo‘shadi. 1. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlash tarmoqlari orqali oziq-ovqat zaxiralarini shakllantiradi. 2. Mahsulotlarning sifatini oshirish va ekologik xavfsizlik talablariga javob beradigan mahsulotlar ishlab chiqarish muhim ahamiyatga ega. Ish o‘rinlari yaratish Agrobiznes qishloq joylarda yashovchi aholining bandligini ta’minlovchi asosiy sektor hisoblanadi. Bu tarmoq dehqonchilik, chorvachilik, baliqchilik, bog‘dorchilik, issiqxona xo‘jaligi va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash sanoatini o‘z ichiga oladi. Shuningdek, agrobiznes sohasida faoliyat yurituvchi korxonalar va fermer xo‘jaliklari qishloq hududlarida iqtisodiy faollikni oshirishga xizmat qiladi. Ularning rivojlanishi natijasida nafaqat qishloq aholisi band bo‘lishi, balki mahalliy infratuzilmaning yaxshilanishi va xizmat ko‘rsatish tarmoqlarining kengayishi ham kuzatiladi. Agrobiznesning barqaror rivojlanishi 19uchun davlat qo‘llab-quvvatlashi, zamonaviy texnologiyalarning joriy etilishi va xalqaro tajribadan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. 1. Dehqonchilik, chorvachilik, oziq-ovqat sanoati va logistika tarmoqlari minglab insonlarni ish bilan ta’minlaydi. 2. Agrobiznes rivojlanishi qishloq hududlarida iqtisodiy faollikni oshirishga yordam beradi. Ichki bozorni to‘ldirish va eksport salohiyatini oshirish Agrobiznes ichki bozorni sifatli mahsulotlar bilan ta’minlash orqali import hajmini kamaytirishga yordam beradi. 1. Mahalliy mahsulotlarni xalqaro bozorlarga chiqarish orqali valyuta tushumlarini oshirish va milliy iqtisodiyotni mustahkamlash imkonini beradi. 2. Eksport qilinadigan mahsulotlar tarkibida organik va ekologik toza mahsulotlarning ulushini oshirish talab etiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida narxlar va talab-taklif muvozanati Bozor iqtisodiyotida agrobiznes talab va taklif qonuniyatlariga asoslanib faoliyat yuritadi. 1. Mahsulotlarga bo‘lgan talab mavsumiy omillar, global bozor kon’yunkturasi va iste’molchilarning afzalliklariga bog‘liq. 2. Raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish narxlarni barqarorlashtirishga xizmat qiladi. Agrosanoat kompleksining rivojlanishi Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash sanoati agrobiznesning tarkibiy qismi hisoblanadi. 1. Agrosanoat kompleksiga qishloq xo‘jaligi texnikasi, kimyo sanoati, oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish va qadoqlash kabi sohalar kiradi. 202. Rivojlangan agrosanoat tarmog‘i qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining qo‘shimcha qiymatini oshirishga xizmat qiladi. Investitsiyalarni jalb qilish va innovatsion rivojlanish Bozor iqtisodiyoti sharoitida agrobiznes innovatsion texnologiyalarga asoslangan holda rivojlanishi zarur. 1. Agrobiznesni rivojlantirish uchun davlat va xususiy sektor o‘rtasida investitsion hamkorlik yo‘lga qo‘yilishi lozim. 2. Sun’iy intellekt, raqamli texnologiyalar va avtomatlashtirilgan tizimlardan foydalanish hosildorlikni oshirish va ishlab chiqarish jarayonlarini samarali boshqarishga imkon beradi. Davlat qo‘llab-quvvatlashi va subsidiyalar Agrobiznesning samarali rivojlanishi uchun davlat tomonidan subsidiyalar, imtiyozli kreditlar va soliq yengilliklari taqdim etilishi kerak. 1. Yer resurslaridan samarali foydalanish uchun davlat tomonidan yer islohotlari amalga oshirilishi lozim. 2. Mahsulot eksportini qo‘llab-quvvatlash, logistika tizimini rivojlantirish va innovatsion tadqiqotlarga investitsiya kiritish muhim ahamiyat kasb etadi. Ekologik barqarorlik va ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarish Bozor iqtisodiyoti sharoitida ekologik barqarorlikka e’tibor qaratish zarur. 1. Organik qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish, kimyoviy moddalardan foydalanishni kamaytirish, tabiiy resurslardan samarali foydalanish agrobiznesning asosiy tamoyillaridan biri bo‘lishi lozim. 2. Barqaror qishloq xo‘jaligi amaliyotlarini joriy etish, bioxilma-xillikni saqlash va suv resurslarini tejash muhim ahamiyatga ega. Raqobatbardoshlik va sifat standartlariga rioya qilish 211. Agrobiznes rivojlanishi uchun sifat standartlariga rioya qilish va xalqaro bozorga mos mahsulot ishlab chiqarish talab etiladi. 2. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini sertifikatlash, xavfsizlik talablariga javob beradigan mahsulotlar ishlab chiqarish raqobatbardoshlikni oshiradi. 3. Agrobiznes korxonalarining xalqaro standartlarga mos sertifikatlarini oshirish eksport hajmini ko‘paytiradi. Marketing va logistika tizimini rivojlantirish Agrobiznes mahsulotlarining bozorga yetib borishi samarali marketing va logistika tizimiga bog‘liq.  Mahsulotlarni sifatli qadoqlash, brendlash va reklama qilish orqali iste’molchilarga yanada yaqinlashish mumkin.  Sovutkichli transport tizimi va omborxona logistikasi rivojlanishi mahsulotlarning yaroqlilik muddatini oshirishga xizmat qiladi. Agrobiznes bozor iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, u oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, bandlik darajasini oshirish, investitsiyalar jalb qilish va eksport salohiyatini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Bozor mexanizmlaridan samarali foydalanish, innovatsiyalarni joriy etish va davlat tomonidan qo‘llab- quvvatlash orqali agrobiznesni rivojlantirish mumkin. Shuningdek, ekologik barqarorlik va sifat standartlariga rioya qilish orqali xalqaro bozorda raqobatbardoshlikni oshirish zarur. Agrobiznes tarmog‘ining to‘g‘ri yo‘naltirilishi mamlakat iqtisodiyotining mustahkamlanishiga va aholi turmush darajasining yaxshilanishiga xizmat qiladi. 222.2. Agrobiznesning Bozor Segmentlari va Ta’minot Zanjiri Agrobiznes bozor segmentlari va ta’minot zanjiri qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash, taqsimlash va iste’molchilarga yetkazib berish jarayonlarini o‘z ichiga oladi. Bu jarayon iqtisodiy o‘sishga, oziq-ovqat xavfsizligiga va tarmoqning samaradorligiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Agrobiznesning Asosiy Bozor Segmentlari Bozor Segmenti Tarkibiy Qismlar Birlamchi ishlab chiqarish - Dehqonchilik (don, meva-sabzavot, texnik ekinlar yetishtirish) - Chorvachilik (go‘sht, sut, tuxum, jun ishlab chiqarish) - Baliqchilik va parrandachilik - Organik qishloq xo‘jaligi Qayta ishlash sanoati - Oziq-ovqat sanoati (konserva, qandolat, go‘sht va sut mahsulotlari ishlab chiqarish) - To‘qimachilik va charm sanoati (paxta, jun va charm mahsulotlarini qayta ishlash) - Yog‘-moy sanoati (o‘simlik yog‘i, margarin ishlab chiqarish) - Meva-sabzavot mahsulotlarini qayta ishlash (sharbat, quritilgan meva, konservalangan mahsulotlar) - Don mahsulotlarini qayta ishlash (un, yorma, non va makaron ishlab chiqarish) - Sut mahsulotlari sanoati (pishloq, yogurt, qatiq, qaymoq ishlab chiqarish) - Bioyoqilg‘i ishlab chiqarish (bioetanol, biodizel) 23Bozor Segmenti Tarkibiy Qismlar Ta’minot va xizmat ko‘rsatish - Qishloq xo‘jaligi texnikalari va agrotexnika xizmatlari - O‘g‘it va pestitsid yetkazib berish - Veterinariya va seleksiya xizmatlari - Sug‘urta va kreditlash tizimi - Ilmiy tadqiqot va innovatsion texnologiyalarni joriy etish - Ekologik va barqaror qishloq xo‘jaligini rivojlantirish Taqsimot va savdo - Ichki bozor (supermarketlar, bozorlarga yetkazib berish) - Eksport bozorlari (xalqaro savdo va logistika) - Kooperativ va ulgurji savdo tarmoqlari - Elektron tijorat va onlayn savdo platformalari Agrobiznesning Ta’minot Zanjiri Agrobiznes ta’minot zanjiri qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining ishlab chiqarishdan tortib iste’molchiga yetib borishigacha bo‘lgan jarayonni o‘z ichiga oladi. Bu jarayon quyidagi asosiy bosqichlardan iborat: Bosqich Tarkibiy Qismlar 1. Xomashyo yetkazib berish - Urug‘lik, o‘g‘it, yoqilg‘i, texnika va boshqa resurslarni yetkazib berish - Sug‘orish tizimlari va agronomik xizmatlar - Biotexnologik innovatsiyalar va genetik modifikatsiyalar 2. Ishlab chiqarish - Fermer xo‘jaliklari va korxonalarda mahsulot yetishtirish - Hayvonlar parvarishi va yetishtirish 24Bosqich Tarkibiy Qismlar - Organik va an’anaviy usullarda ishlab chiqarish - Issiqxonalar va vertikal dehqonchilik 3. Qayta ishlash va saqlash - Yangi hosilni qayta ishlash (yog‘-moy, sut mahsulotlari, konservalash) - Muzlatish, quritish, qadoqlash va saqlash tizimlari - Logistika va omborxona infratuzilmasini rivojlantirish - Smart-ombor tizimlari va raqamli ta’minot zanjiri boshqaruvi 4. Taqsimlash va marketing - Chakana va ulgurji savdo tarmoqlari orqali mahsulot tarqatish - Eksport va xalqaro logistika - Mahsulot brendlash va marketing strategiyalari - Onlayn savdo va elektron tijorat platformalaridan foydalanish 5. Iste’molchilarga yetkazib berish - Mahsulotlarni yakuniy iste’molchiga yetkazish - Restoran, mehmonxona va boshqa yirik iste’molchilarga ta’minot - Yangi xizmatlar: oziq-ovqat yetkazib berish (food delivery) Agrobiznesning bozor segmentlari va ta’minot zanjiri mamlakat iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Har bir bosqichda samaradorlikni oshirish, innovatsion texnologiyalarni joriy etish va xalqaro standartlarga mos ishlab chiqarish tizimini yaratish agrobiznesning global raqobatbardoshligini ta’minlaydi. 25Raqamlashtirish va ekologik barqarorlik tamoyillari asosida rivojlanish agrobiznesni yanada samarali qilishga xizmat qiladi. 2.3. Agrobiznesning Bozor Sharoitlaridagi Muammolari va Rivojlanish Istiqbollari Agrobiznesning bozor sharoitlarida rivojlanishi ko‘plab omillarga bog‘liq bo‘lib, bu sohada turli muammolar mavjud. Ushbu muammolarni bartaraf etish va istiqbolli yo‘nalishlarni belgilash orqali agrobiznesning barqaror rivojlanishiga erishish mumkin. Agrobiznesning Asosiy Muammolari Tabiiy-iqlimiy omillar ta’siri 1. Qurg‘oqchilik, yog‘ingarchilikning notekis taqsimlanishi va global iqlim o‘zgarishi hosildorlikka salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu esa hosilning barqarorligini pasaytirib, dehqonchilik va chorvachilik mahsuldorligini kamaytiradi. Natijada, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida kutilmagan yo‘qotishlar kuzatiladi va oziq-ovqat xavfsizligiga tahdid soladi. Shuningdek, suv tanqisligi tufayli sug‘orish tizimlarining samaradorligi pasayishi va hosildor yerlarning degradatsiyasi kuzatilmoqda. Bunday sharoitlarda agrotexnologik innovatsiyalar va moslashuvchan qishloq xo‘jaligi usullarini joriy etish muhim ahamiyat kasb etadi. 2. Yerlarning degradatsiyasi va sho‘rlanishi natijasida unumdorlikning pasayishi kuzatilmoqda. Tuproqning eroziyaga uchrashi, sho‘rlanish va organik moddalar tarkibining kamayishi natijasida hosildorlik pasayib bormoqda. Bu jarayonlar, ayniqsa, intensiv qishloq xo‘jaligi olib boriladigan hududlarda ko‘proq kuzatilmoqda. Sug‘orish tizimlarining samaradorligini oshirish, muqobil dehqonchilik 26usullarini joriy etish va ekologik barqaror choralarni amalga oshirish ushbu muammolarni kamaytirishga yordam berishi mumkin. Moliya va investitsiya muammolari 1. Fermerlar va agrokompaniyalar uchun kredit resurslarining yetishmovchiligi ularga zamonaviy texnologiyalarni joriy etish, ishlab chiqarishni kengaytirish va raqobatbardosh mahsulot yetishtirish imkoniyatini cheklaydi. Qishloq xo‘jaligi sohasidagi uzoq muddatli investitsiyalar ko‘pincha yuqori riskga ega bo‘lgani sababli, bank va moliyaviy institutlar fermerlarga past foizli kreditlar ajratishda ehtiyotkorlik bilan yondashadi. Bundan tashqari, garov ta’minoti, yuqori foiz stavkalari va byurokratik jarayonlarning murakkabligi fermerlarning moliyaviy mablag‘larga erishishini qiyinlashtiradi. Shu sababli, davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash dasturlarini kengaytirish, imtiyozli kredit tizimlarini yaratish va agroinvestitsiyalar uchun qulay muhit shakllantirish zarur. 2. Investitsiyalarni jalb qilishdagi qiyinchiliklar va innovatsion texnologiyalarning sust joriy etilishi qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Qishloq xo‘jaligi texnikalarini modernizatsiya qilish, avtomatlashtirish va raqamli texnologiyalarni joriy etish uchun zarur bo‘lgan moliyaviy mablag‘larning yetishmovchiligi ushbu sohaning raqobatbardoshligini pasaytiradi. Bundan tashqari, investitsiyalarni jalb etish jarayonining murakkabligi, huquqiy tartibga solishning noaniqligi va byurokratik to‘siqlar xorijiy va mahalliy investorlarning qishloq xo‘jaligiga sarmoya kiritishiga to‘sqinlik qilmoqda. Shu sababli, davlat tomonidan subsidiya va grant dasturlarini kengaytirish, imtiyozli kredit tizimlarini yaratish va xususiy investitsiyalarni jalb qilish mexanizmlarini soddalashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, 27innovatsion texnologiyalarni ishlab chiqarishga joriy etish uchun fermerlar va agrokompaniyalarga ilmiy tadqiqot natijalaridan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish zarur. Texnologik va innovatsion cheklovlar Zamonaviy texnologiyalar va avtomatlashtirilgan tizimlarning yetarlicha joriy etilmagani. Qishloq xo‘jaligi texnikalarining eskirganligi va ularni yangilash uchun mablag‘ning yetishmovchiligi. Marketing va savdo muammolari Mahsulotlarni ichki va xalqaro bozorlarga chiqishida to‘siqlarning mavjudligi qator omillar bilan bog‘liq bo‘lib, ular orasida bojxona tartiblarining murakkabligi, xalqaro standartlarga mos keluvchi sertifikatlarning yetishmovchiligi, logistika infratuzilmasining rivojlanmagani va marketing strategiyalarining zaifligi alohida ajralib turadi. Ichki bozorda esa distribyutorlik tizimining yetarlicha rivojlanmagani va raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishdagi qiyinchiliklar ham asosiy muammolardan biridir. Bu muammolarni bartaraf etish uchun bojxona va sertifikatlash jarayonlarini soddalashtirish, xalqaro standartlarga javob beradigan ishlab chiqarish tizimini yo‘lga qo‘yish va zamonaviy marketing usullarini qo‘llash zarur. 1. Samarali logistika va ta’minot tizimlarining rivojlanmagani sababli mahsulotlarning yaroqlilik muddati qisqarishi. 2. Agrobiznes mahsulotlari uchun talab va taklif o‘rtasidagi nomutanosiblik turli omillar ta’sirida shakllanadi. Mahsulotlar mavsumiyligi, iste’molchilarning xarid qobiliyati, logistika tizimining yetarlicha rivojlanmagani va ishlab chiqarish hajmining barqaror emasligi bu muammoga sabab bo‘ladi. Ayrim davrlarda mahsulotlar haddan tashqari ko‘p ishlab chiqarilishi narxlarning pasayishiga olib kelsa, boshqa davrlarda esa talabni qondirish uchun yetarlicha 28mahsulot bo‘lmaydi. Bu esa qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini saqlash, qayta ishlash va eksport qilish tizimlarini takomillashtirish zaruratini keltirib chiqaradi. Shu sababli, bozor talabini oldindan prognoz qilish, ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish va logistika infratuzilmasini rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Huquqiy va boshqaruv muammolari 1. Yerga egalik va ijara huquqlarining noaniqligi. 2. Davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash tizimining samaradorligi pastligi. 3. Soliq va bojxona tartiblarining murakkabligi. Kadrlar yetishmovchiligi va malaka muammolari 1. Qishloq xo‘jaligi sohasida yuqori malakali mutaxassislarning yetishmovchiligi jiddiy muammolardan biri hisoblanadi. Soha rivojlanishi uchun zamonaviy agrotexnologiyalarni biladigan, innovatsion yondashuvlarga ega bo‘lgan va tadbirkorlik qobiliyatiga ega mutaxassislar zarur. Hozirgi kunda ko‘plab qishloq hududlarida tajribali agronomlar, veterinariya mutaxassislari, agromenejerlar va oziq-ovqat texnologlari yetishmaydi. Bu esa ishlab chiqarish samaradorligining pasayishiga, yangi texnologiyalarning sekin joriy etilishiga va xalqaro bozor talablariga mos mahsulot ishlab chiqarishdagi qiyinchiliklarga olib keladi. Shu sababli, sohaga qiziqishni oshirish, malaka oshirish dasturlarini rivojlantirish va yosh mutaxassislarni jalb qilish choralari ko‘rilishi lozim. 2. Fermer va agrokompaniyalar uchun biznes va menejment bo‘yicha ta’lim darajasining pastligi ushbu sohaning samaradorligini pasaytiruvchi muhim omillardan biridir. Ko‘pgina fermer xo‘jaliklari 29zamonaviy menejment tamoyillari, moliyaviy rejalashtirish, marketing strategiyalari va investitsiyalarni jalb qilish bo‘yicha yetarlicha bilimga ega emas. Natijada, resurslardan samarasiz foydalanish, daromadning barqaror emasligi va raqobatbardoshlikning pastligi kuzatiladi. Bu muammoni hal qilish uchun fermerlar va agrokompaniyalar uchun maxsus treninglar, biznes-ta’lim dasturlari hamda zamonaviy agro-menejment kurslarini joriy etish zarur. Agrobiznesning Rivojlanish Istiqbollari Innovatsion texnologiyalarni joriy etish 1. Sun’iy intellekt, raqamli agrotexnologiyalar va aqlli qishloq xo‘jaligi tizimlarini keng joriy etish orqali hosildorlikni oshirish, resurslardan samarali foydalanish va ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish imkoniyatlari yaratiladi. Masalan, sun’iy intellekt asosida ishlaydigan agrodronlar ekin maydonlarini kuzatib borishi, kasallik va zararkunandalarga qarshi oldindan chora ko‘rish imkonini beradi. Shuningdek, raqamli agrotexnologiyalar yordamida tuproq unumdorligini real vaqt rejimida baholash va optimal ekin ekish tizimini yaratish mumkin. Bu esa ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va ekologik barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. 2. Gidroponika, aeroponika va boshqa zamonaviy usullar orqali intensiv dehqonchilikni rivojlantirish, hosildorlikni oshirish va suv resurslaridan samarali foydalanish imkonini yaratish mumkin. Gidroponika tizimi tuproqdan foydalanmasdan ekinlarni o‘stirish imkonini bersa, aeroponika usuli o‘simliklarning ildizlariga to‘g‘ridan- to‘g‘ri ozuqa moddalarini yetkazib berish orqali o‘sish jarayonini tezlashtiradi. Ushbu texnologiyalar qishloq xo‘jaligining intensiv 30rivojlanishiga xizmat qilib, resurslar tejamkorligi va ekologik barqarorlikni ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Davlat qo‘llab-quvvatlash siyosatini takomillashtirish 1. Fermerlar va agrofirma uchun imtiyozli kreditlash tizimlarini kengaytirish. 2. Subsidiyalar va grant dasturlarini oshirish. Bozor infratuzilmasini rivojlantirish 1. Logistika va ta’minot zanjirlarini yaxshilash, zamonaviy saqlash omborlari va muzlatish tizimlarini yaratish. 2. Ichki va tashqi bozorlar bilan hamkorlikni mustahkamlash. Ekologik barqarorlik va organik qishloq xo‘jaligini rivojlantirish 1. Kimyoviy moddalardan foydalanishni kamaytirish, tabiiy o‘g‘itlar va biologik usullardan foydalanishni kengaytirish hamda ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarishga o‘tish orqali inson salomatligi va atrof- muhitga zarar yetkazmaslik choralari ko‘rilishi zarur. 2. Qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanishni kengaytirish orqali qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining energiyaga bo‘lgan ehtiyojini qoplash, xarajatlarni kamaytirish va ekologik barqarorlikni ta’minlash mumkin. Quyosh, shamol va biogaz energiyasidan foydalanish fermer xo‘jaliklari uchun muqobil energiya manbalarini yaratish imkonini beradi. Bu esa energiya mustaqilligini oshirish, ishlab chiqarish jarayonlarini uzluksiz ta’minlash va uglerod izini kamaytirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Kadrlar tayyorlash va bilim almashinuvi 311. Fermerlar va tadbirkorlar uchun malaka oshirish kurslarini tashkil etish. 2. Universitetlar va ilmiy tadqiqot institutlari bilan hamkorlikni kuchaytirish. Xalqaro integratsiya va eksport imkoniyatlarini kengaytirish 1. Yangi eksport bozorlari bilan aloqalarni rivojlantirish, mahsulotlarni xalqaro standartlarga moslashtirish, eksport jarayonlarini soddalashtirish va xalqaro hamkorlikni mustahkamlash orqali tashqi bozorda raqobatbardoshlikni oshirish. 2. Mahsulotlarni xalqaro standartlarga moslashtirish va sertifikatlash tizimini takomillashtirish orqali ularning global bozorlarda raqobatbardoshligini oshirish, eksport imkoniyatlarini kengaytirish va iste’molchilarning ishonchini mustahkamlash muhim ahamiyat kasb etadi. Buning uchun xalqaro standartlarga mos ishlab chiqarish jarayonlarini yo‘lga qo‘yish, sertifikatlash jarayonlarini soddalashtirish hamda ishlab chiqaruvchilarga zaruriy metodik va moliyaviy yordam ko‘rsatish zarur. Agrobiznesning bozor sharoitlaridagi muammolarini hal qilish uchun davlat, xususiy sektor va ilmiy hamjamiyatning hamkorligi muhimdir. Innovatsion texnologiyalar, moliyaviy qo‘llab-quvvatlash, ekologik barqarorlik va ta’lim tizimining rivojlanishi orqali agrobiznesni yangi bosqichga olib chiqish mumkin. Shu bilan birga, xalqaro tajribani o‘rganish va zamonaviy menejment usullarini joriy etish mamlakatning qishloq xo‘jaligida yuqori natijalarga erishishiga xizmat qiladi. Xulos a 32Agrobiznes murakkab va ko‘p qirrali tizim bo‘lib, u nafaqat qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, balki ularni qayta ishlash, saqlash, tashish va sotish jarayonlarini ham o‘z ichiga oladi. Bu soha mamlakat iqtisodiyoti va oziq-ovqat xavfsizligi uchun strategik ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun agrobiznesning barqaror rivojlanishini ta’minlash uchun bozor talablariga moslashish, zamonaviy texnologiyalarni joriy etish va samarali boshqaruv tizimini shakllantirish muhim hisoblanadi. Bozor sharoitlarida agrobiznes turli muammolarga duch keladi. Masalan, tabiiy-iqlimiy o‘zgarishlar, moliyaviy resurslarning yetishmovchiligi, zamonaviy texnologiyalarni joriy etishdagi qiyinchiliklar va kadrlar tanqisligi sohaning rivojlanishiga to‘sqinlik qilishi mumkin. Ayniqsa, global iqlim o‘zgarishlari hosildorlikka salbiy ta’sir ko‘rsatib, suv tanqisligi va tuproq degradatsiyasiga sabab bo‘lmoqda. Shu sababli, fermer xo‘jaliklari va agrokompaniyalar innovatsion texnologiyalardan foydalanishi, davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash tizimlari kengaytirilishi va xalqaro tajribalar o‘rganilishi zarur.Agrobiznesning kelajakdagi rivojlanish istiqbollari innovatsion texnologiyalarni keng joriy etish, davlat tomonidan imtiyozli kredit va subsidiyalar ajratish, ekologik barqaror qishloq xo‘jaligini rivojlantirish hamda bozor infratuzilmasini takomillashtirishga bog‘liq Sun’iy intellekt, raqamli texnologiyalar, gidroponika va boshqa ilg‘or usullarning qo‘llanilishi hosildorlikni oshirish va ishlab chiqarish jarayonlarini samarali boshqarish imkonini beradi. Shuningdek, eksport salohiyatini oshirish va xalqaro bozorlarga chiqish bo‘yicha tizimli ishlar olib borilishi lozim. Xulosa qilib aytganda, agrobiznes inson tanasiga o‘xshaydi: agar barcha tizimlari uzviy ishlasa, u sog‘lom va barqaror rivojlanadi. Bunda davlat siyosati yurak bo‘lsa, fermer va tadbirkorlar uning qo‘llari, innovatsion texnologiyalar esa ongidir. Agar bu qismlar uyg‘un ishlasa, agrobiznes nafaqat milliy iqtisodiyotni mustahkamlash, balki xalq farovonligini oshirishga ham xizmat qiladi. Shu bois, 33har bir ishtirokchi o‘z o‘rnida mas’uliyatni his qilishi va sohani rivojlantirish uchun hamkorlikda harakat qilishi muhimdir. Foydalanilgan adabiyotlar 341) Bobo oqubov Olimjon Toshpo‘latovich – Agrobiznes asoslari. Toshkent: O‘zbekiston, 2019. 2) Karimov Abdulla Shavkatovich – Qishloq xo‘jaligi iqtisodiyoti. Toshkent: Fan, 2018. 3) Tursunov Bahodir To‘xtasinovich – Agrobiznes va tadbirkorlik. Toshkent: Yangi asr avlodi, 2020. 4) Rustamov Zafar Anvarovich – O‘zbekiston agrar siyosati va bozor iqtisodiyoti. Toshkent: Sharq, 2017. 5) Xolmurodov Shavkat Zokirovich – Agrobiznes va uning bozor iqtisodiyotidagi o‘rni. Samarqand: Zarafshon, 2021. 6) Ismoilov Anvar Baxodirovich – Qishloq xo‘jaligi iqtisodiyoti va innovatsiyalar. Toshkent: O‘zbekiston, 2022. 7) Jo‘rayev Ulug‘bek Ismoilovich – O‘zbekistonda agrobiznes va investitsiyalar. Toshkent: Fan, 2019. 8) Mahmudov Sherzod Ilhomovich – Agrobiznes va ekologik muammolar. Qarshi: Nasaf, 2018. 9) G‘ulomov Nasriddin Xalilovich – Qishloq xo‘jaligi menejmenti va marketingi. Toshkent: Yangi asr avlodi, 2020. 10) Norboyev Kamoliddin Erkinovich – O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi istiqbollari. Toshkent: Fan va texnologiya, 2021. 11) Saidov Akmal Rustamovich – Agrosanoat kompleksi va uning rivojlanishi. Buxoro: Ilm Ziyo, 2019. 12) Xudoyberganov Dilmurod Hamroyevich – Oziq-ovqat xavfsizligi va agrobiznes. Toshkent: Sharq, 2022. 13) Jalolov Rustam G‘aniyevich – Bozor iqtisodiyoti va agrobiznes strategiyasi. Namangan: Davr Press, 2021. 14) Ergashev Bahrom Toirovich – Qishloq xo‘jaligi iqtisodiyotida innovatsion yondashuvlar. Toshkent: Yangi asr avlodi, 2020. 3515) Karimova Gulnora Mahmudovna – O‘zbekiston agrobiznesida moliyalashtirish tizimi. Toshkent: Fan, 2019. 16) Usmonov Ilhom Rustamovich – Agrobiznes rivojlanishining mintaqaviy xususiyatlari. Toshkent: O‘zbekiston, 2018. 17) Abdullayev Sanjar Shokirovich – Investitsiyalar va agrobiznes. Qarshi: Nasaf, 2021. 18) Nazarov Odilbek Muxsinovich – Agrobiznes boshqaruvi va texnologiyalari. Samarqand: Zarafshon, 2022. 19) Toshpo‘latov Shavkat Zafarovich – Fermer xo‘jaliklari va ularning iqtisodiy ahamiyati. Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. 20) Sharipov Anvar Rustamovich – O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi iqtisodiyoti va uni isloh qilish. Toshkent: O‘zbekiston, 2020.

MUNDARIJA
Kirish…………………………………………………………………….……..3
I BOB. AGROBIZNESNING NAZARIY ASOSLARI.
1.1. Agrobiznes tushunchasi va uning tarkibiy tuzilishi……………...…...……5
1.2. Agrobiznesni tashkil etish va boshqarish tamoyillari………………….….13
1.3. Agrobiznes rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar………………………….15
II BOB. AGROBIZNESNING BOZOR TIZIMIDAGI O‘RNI VA XUSUSIYATLARI.
2.1. Agrobiznesning bozor iqtisodiyotidagi o‘rni……………………….…….18
2.2. Agrobiznesning bozor segmentlari va ta’minot zanjiri………………..….22
2.3. Agrobiznesning bozor sharoitlaridagi muammolari va rivojlanish istiqbollari…………………………………………………………………..…25
Xulosa………………………………………………………………….…..….32
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………..34

Sotib olish