Agrosanoat korxonalarini moliyalashtirish manbalari va ulardan samarali foydalanish yo'llari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	90000UZS
Hajmi	306.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Zafar Nurullayev

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2023

52 Sotish

Agrosanoat korxonalarini moliyalashtirish manbalari va ulardan samarali foydalanish yo'llari

Sotib olish

Mavzu: Agrosanoat korxonalarini moliyalashtirish manbalari va ulardan
samarali foydalanish yo'llari
Mundarija:
KIRISH………………………………………………………………………………4
I.BOB.AGROSANOAT KORXONALARINI MOLIYALASHTIRISH
MANBALARI………………………………………………………………………...5
1.1.Agrosanoat korxonalarini moliyalashtirish ni kreditlash usullari,
shakllari va ularning
manbalari ……………………………………………………..5
1.2.Qishloq xo`jaligida ishlab chiqarishni moliyalashtirishning boshqa
manbalari va ulardan samarali foydalanish ………………………………………13
II.BOB. AGROSANOAT KORXONALARINI MOLIYALASHTIRISH
MANBALARINI SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO'LLARI……………..20
2.1.Agrosanoat korxonalarining xarajatlarini optimizatsiya qilish …. …..…
20
2.2.Fermer xo'jaliklaridagi moliyaviy ko'rsatkichlarni doimiy ravishda
tahlil qilish va monitoring
qilish ………………………………………………………..…29
XULOSA…………………………………………………………………………….35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………………...36
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Agrosanoat korxonalarini moliyalashtirish manbalari
ko'p, jumladan, davlat grantlari, bank kreditlari, investitsiyalar va qishloq xo'jaligi
dasturlari orqali amalga oshiriladi. Davlat tomonidan taqdim etiladigan grantlar va
subsidiyalar, moliyalashtirish manbalaridan birinchisi bo'lib, qishloq xo'jaligi
sohasida innovatsiyalarni rivojlantirish va zamonaviy texnologiyalarni joriy etishga
yordam beradi. Bank kreditlari biznesni tez rivojlantirish uchun zarur mablag'ni
taqdim etadi, lekin ularning foydasi va risklarini to'g'ri baholash muhimdir.
Investitsiyalar – bu moliyaviy yaqinlikni oshirish uchun muhim manba,
shuningdek, xususiy investorlar va kompaniyalar tomonidan moliyalashtirishni o'z
ichiga oladi. Agrosanoat korxonalari, shuningdek, agrar kooperativlar yoki qishloq
xo'jaligi jamg'armalaridan ham foydalangan holda o'z faoliyatini moliyalashtirish
imkoniyatiga ega. Ularning samarali foydalanish yo'llari quyidagilardan iborat:
1. Moliyaviy rejalashtirish: Agrosanoat korxonalari o'z moliyaviy rejalari orqali
daromad va xarajatlarni tahlil qilib, mablag'larni maqbul qismlarga taqsimlashi kerak.
2. Innovatsion texnologiyalarni joriy etish: Yangi texnologiyalar orqali ishlab
chiqarishni samarali qilish va xarajatlarni kamaytirish mumkin.
3. Risklarni boshqarish: Moliyaviy risklarni kuzatish va baholash, ertaroq
choralar ko'rishga yordam beradi.
4. Kooperativlar bilan hamkorlik: Qishloq xo'jaligi sohasida kooperativ asosida
ishlash, resurslarni birlashtirish va xarajatlarni kamaytirish imkonini beradi.
Bunday moliyalashtirish manbalaridan samarali foydalanish, agrosanoat
korxonalarining barqaror rivojlanishi va raqobatbardoshligini oshirishga yordam
beradi.
Agrosanoat korxonalarida quyidagi moliyalashtirish manbalari eng samarali
hisoblanadi:
3

1. Bank kreditlari - uzoq muddatli investitsiyalarni moliyalashtirishda ishonchli
manba.
2. Davlat subsidiyalari va grantlar - agrar sohani rivojlantirishga yordam
beruvchi mablag'lar.
3. Investitsiya fondlari - xususiy va davlat sektori fondlaridan olingan
investitsiyalar.
4. Xalqaro moliyaviy tashkilotlar - loyihalarni moliyalashtirish uchun grantlar va
kreditlar taqdim etishi.
5. Venture kapital - innovatsion g‘oyalarga asoslangan loyihalar uchun riskli
investitsiyalar.
Kurs ishining obyekti – Agrosanoat korxonalarini moliyalashtirish manbalari
va ulardan samarali foydalanish yo'llari samaradorligi: mazmuni, asosiy
ko'rsatkichlari va mezonini barqarorlashtirish masalalari.
Kurs ishining predmeti. Kurs ishi ishining obyekti bo’lib, Agrosanoat
korxonalarini moliyalashtirish manbalari va ulardan samarali foydalanish yo'llari:
mazmuni, asosiy ko'rsatkichlari va mezonini barqarorlashtirish masalalari va ularni
boshqarish usullari bilan bog’liq jarayonlar majmui olingan. Kurs ishining predmeti
bo’lib, Agrosanoat korxonalarini moliyalashtirish manbalari va ulardan samarali
foydalanish asosiy ko'rsatkichlarining asosiy ilmiy oqimlar hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi - Agrosanoat korxonalarini moliyalashtirish manbalari
va ulardan samarali foydalanish yo'llarining asosiy ko'rsatkichlari va mezonini
o’rganishdir.
Kurs ishining vazifalari:
- Agrosanoat korxonalari iqtisodiy rivojlanishning muhim tarkibiy qismi
hisoblanadi. Ular oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlash va qishloq xo'jaligini
rivojlantirishda muhim rol o'ynaydi.
- Ushbu kurs ishi agrosanoat korxonalarini moliyalashtirish manbalarini va
ularning samarali foydalanish yo'llarini o'rganishga qaratilgan..
4

Kurs ishining tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, asosiy qism va ular tarkibida 4 ta
reja, xulosa va takliflar hamda foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I.BOB.AGROSANOAT KORXONALARINI MOLIYALASHTIRISH
MANBALARI
1.1.Agrosanoat korxonalarini moliyalashtirish ni kreditlash usullari,
shakllari va ularning manbalari
Agrosanoat korxonalari faoliyatini moliyalashtirishda o`z mablag`lari yetarli
bo`lmagan xolatlarda chetdan qarzga mablag` jalb etishga to`g`ri keladi. Chetdan jalb
etiladigan qarz mablag`lari quyidagi manbalar evaziga bo`lishi mumkin: 1
1. Tijorat banklarining kreditlari;
2. Budjetdan tashqari jamg`armalarning kreditlari;
3. Halqaro moliya tashkilotlarining mablag`lari (tijorat banklari loyihalari
orqali);
4. Davlat budjetining mablag`lari hisobidan kreditlar;
5. Kredit ittifoqlari va boshqa kredit beruvchi subyektlar kreditlari.
Tijorat banklari tomonidan qishloq xo`jaligi korxonalarini kreditlash ular
faoliyatini moliyalashtirishning eng muhim manbalardan biri hisoblanadi. U qishloq
xo`jaligi korxonasi va kredit tashkiloti o`rtasida tegishli shartnomaviy munosabatlarni
shakllantirish orqali o`rnatiladigan moliyaviy munosabatdir. Bu munosabatlarning
markaziy bo`g`ini kredit shartnomasi bo`lib, u ssudaning ta`minlanganligi, kreditlar
o`z vaqtida foizi bilan qaytarilishining huquqiy asoslarini ta`minlaydi.
Tijorat banklari tomonidan kredit berish muddatlilik, qaytarishlik, to`lovlilik va
ta`minlanganlik tamoyillari asosida amalga oshiriladi.
Muddatlilik tamoyili shuni bildiradiki, kreditlar taqdim etish muddatiga ko`ra
qisqa, o`rta va uzoq muddatliga ajratiladi.
1
Hakimov R., Otaqulov M., YUsupov E., Yusupov M.S. Agrosanoat majmuasi iqtisodiyoti. - (O'quv qo'llanma), -T.,
TDIU, 2020.-160 b.
5

Qisqa muddatli kreditlar, odatda, joriy ishlab chiqarishni aylanma mablag`lar
bilan ta`minlash maqsadida, nisbatan yuqori foizlarda va bir yilgacha muddatda
qaytarish sharti bilan beriladi.
O`rta muddatli kreditlar bir yildan besh yilgacha muddatga, ishlab chiqarishning
xususiyati sariflangan investitsiyalarni shu muddat ichida to`la qoplash imkonini
beradigan sohalarga beriladi.
Uzoq muddatli kreditlar besh yildan ko`p muddatga, investitsion loyihalarini
moliyalashtirish uchun, odatda, ishlab chiqarishni texnik qurollantirish, qayta qurish
va kapital ta`mirlash maqsadlariga beriladi.
Qaytarishlik tamoyili qarzdorning kreditni to`liq xajmda kreditorga qaytarishi
bo`yicha javobgarligini anglatadi.
To`lovlilik tamoyiliga ko`ra, kreditlar qarzdorga ma`lum bir foiz to`lovlarini
to`lash sharti bilan beriladi. Qarzdorning kreditdan foydalanganlik uchun to`laydigan
foiz to`lovlari kredit muassasasining daromadini tashkil etadi.
Ta`minlanganlik tamoyili kreditlash shartlariga ko`ra, qarzdor kreditorga kreditni
qaytarish kafolatini ta`minlashi lozimligidan kelib chiqadi. Chunki, qarzdor kreditni
qaytarishdan bosh tortganda, kreditor qarizdorning (yoki unga kafolat, kafillik bergan
yuridik shaxsning) mol – mulkidan tegishli miqdordagi mablag`larni o`z tasarrufiga
olish imkoniyatiga ega bo`lish kerak. Banklar o`zlari bilan doimiy aloqaga ega
bo`lgan, bank hisob raqmida muntazam pul oqimi mavjud, yaxshi obro` va kredit
tarixiga ega qarz oluvchilarga, bu ta`minot turlarini talab qilmay, blankali (ishonchli)
kredit berishlari mumkin.
Bank kreditlari loyihaning xususiyatiga ko`ra, imtiyozli yoki imtiyozsiz
shartlarda berilishi mumkin. Imtiyozli kreditlar ustivor yo`nalishlar uchun, odatda,
davlat dasturlari doirasida investitsion loyihalarni moliyalashtirish maqsadlariga
xizmat qiladi.
Ayrim hollarda davlat qishloq xo`jaligining o`ziga xos xususiyatlaridan kelib
chiqib, agrar sohada xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish maqsadida qisqa muddatli
6

kreditlarni qaytarish muddatini uzaytirishga imkoniyat yaratadi. Xususan, barcha
xo`jalik yurituvchi subyektlar uchun aylanma mablag`larni to`ldirishga beriladigan
qisqa muddatli kreditlar, odatda, 1 yilgacha muddatga berilsa, qishloq xo`jaligi ishlab
chiqarishini tashkil etish uchun fermer xo`jaliklariga, shuningdek, yuridik shaxs
maqomiga ega bo`lgan dehqon xo`jaliklariga aylanma mablag`larni to`ldirish uchun
beriladigan bunday kreditlar, odatda, 2 yildan kam bo`lmagan muddatga beriladi.
Ammo, fermer va dehqon xo`jaliklarining o`z aylanma mablag`larini to`ldirish
maqsadida, qishloq xo`jaligi bog`liq bo`lmagan faoliyati uchun olingan kreditdan
foydalanish muddati, uni qaytarish muddati uzaytirilishini hisobga olgan holda, 12
oydan oshmasligi kerak.
Kreditlardan foydalanganlik uchun foiz stavkalari miqdori qarz oluvchi va bank
o`rtasidagi o`zaro kelishuvga ko`ra, kredit shartnomasi asosida belgilanadi. 2
Kreditlarni olish uchun qarz oluvchilar bankka quyidagi hujjatlar (kredit paketi)
ni taqdim etadilar:
 kredit buyurtmasi;
 qarz oluvchining bank hisob varag`idagi pul tushumlari taxmini (pul oqimi)
ko`rsatilgan biznes – rejasi;
 oxirgi hisobot sanasiga davlat soliq xizmatining mahalliy (tuman) idorasi
tomonidan tasdiqlangan buxgalterlik balansi;
 debitorlik va kredittorlik qarzlari haqidagi ma`lumotnoma, shuningdek, 90
kundan ortiq, muddatdagi qarzdorlikning solishtirma dalolatnomalari;
 moliyaviy natijalar xaqida xisobot;
 ta`minot shakllaridan birini.
Olingan kreditni qaytarmaslik xatarining oldini olish maqsadida qarz oluvchi tez
va erkin sotilish talablariga javob beradigan ta`minotga ega bo`lishi kerak. Qarz
oluvchi bankka quyidagi ta`minot turlarining birini taqdim etish huquqiga ega:
2
Salimov B.T., Hamdamov Q.S., Berkinov B.B., Xakimov R., YUsupov M.S., Oripov M.A., O'roqov N.I. - Dehqon va
fermer xo'jaliklari iqtisodi - (O'quv qo'llanma), -T.: TDIU, 2021. - 176
7

 mulk yoki qimmatli qog`ozlar garovi;
 bank yoki sug`urta tashkiloti kafolati;
 uchunchi shaxsning kafilligi;
 sug`urta kompaniyasining qarz oluvchi kreditni qaytara olmaslik xatarini
sug`urta qilgani to`g`risidagi sug`urta polisi;
 fuqarolar yig`inlarining mahalla, qishloq, ovul Kengashlari kafilligi.
Kreditlarning qaytarilish ta`minoti shakllaridan biri sifatida mol – mulk garovi
xizmat qiladi. O`zbekiston Respublikasining “Garov to`g`risida”gi Qonuniga
muvofiq, muomaladan chiqarilgan buyumlardan tashqari, har qanday mulk, shu
jumladan, buyumlar va mulkiy huquqlar (talablar), qimmatbaho buyumlar, zargarlik
buyumlari, erkin ayirboshlanadigan valyuta va boshqalar garov predmeti bo`lishi
mumkin.
Kredit hisobiga sotib olingan mulk, uning qiymatining 80 foizi miqdorida,
mazkur kredit bo`yicha garov predmeti bo`lib xizmat qilish mumkin.
Qishloq xo`jaligi korxonalarini moliya – kredit tizimi orqali qo`llab-quvvatlash
birinchi navbatdaimtiyozli kredit berish mexanizmini qo`llash hamda kafolatlash
jarayonini rivojlantirish bilan xarakterlanadi. O`zbekiston Respublikasi vazirlar
Mahkamasining 2021-yil 19 maydagi “Tijorat banklarining kichik va o`rta
tadbirkorlikni rivojlantirishda qatnashishini rag`batlantirishga doir qo`shimcha chora
– tadbirlar to`g`risida”gi 195-sonli qarori bilan tijorat banklarining kichik va o`rta
biznesni rivojlantirishga faol qatnashishlarini ta`minlash maqsadida imtiyozli kredit
berish maxsus jamg`armasi tashkil etiladi. Jamg`arma mablag`lari banklar
foydasining 25 foizgacha miqdorini ajratish hisobiga shakllantiriladi.
Tijorat banklariningimtiyozli kredit berish maxsus jamg`armasi resurslarini
ko`paytirishiga yo`naltiriladigan va jamg`armaning berilgan kreditlari hisobiga
olingan daromadlari daromad (foyda) solig`idan 5 yil muddatga ozod qilinadi. Tijorat
banklarining daromad (foyda) solig`ini hisoblab chiqarishda soliq solinadigan baza
jismoniy shaxslarning muddatli omonatlari (denozitlari) ning ko`paygan summasiga
8

kamayadi, bunda bo`shaydigan mablag`larda ko`rsatilgan omonatlar bo`yicha foiz
stavkalarini oshirishga maqsadli yo`naltirilishi shart.
Imtiyozli kredit berish jamg`armasi mablag`lari hisobidan qishloq xo`jaligiga
kreditlar berish faqatgina yuridik shaxs maqomidagi dehqon xo`jaligi va fermer
xo`jaliklariga, muddatlari kredit berilayotgan tadbirlarning o`zini qoplashga
muddatiga bog`liq holda beriladi. Chunonchi:
- qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishini tashkil etish uchun aylanma mablag`larni
to`ldirishga kreditlar fermer xo`jaliklariga, shuningdek, yuridik shaxs bo`lgan dehqon
xo`jaliklariga, qoidaga ko`ra, kamida 2 yil muddatga beriladi;
- investitsiya loyihalarini mablag` bilan ta`minlash uchun kreditlar yuridik shaxs
maqomiga ega bo`lgan fermer va dehqon xo`jaliklariga to`lov muddatini kechiktirish
huquqsiz 5 yilgacha muddatga berilishi mumkin.
Jamg`arma mablag`lari hisobidan berilgan kreditlardan foydalanganlik uchun
foiz stavkasi miqdori O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining qayta moliyalash
bo`yicha kredit berilgan kundagi belgilangan stavkasining 50 foizidan ortiq
bo`lmagan miqdorda belgilanadi. 3
Kredit shakllaridan biri mikrokreditdir. O`zbekiston Respublikasining amaldagi
qonunchiligi va Markaziy bank yo`riqnomalariga ko`ra, tijorat banklari tomonidan
yuridik shaxs maqomini olmasdan faoliyat ko`rsatayotgan dehqon xo`jaliklariga
beriladigan mikrokreditlar deganda O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining
kredit beriladigan kundagi kursi bo`yicha 5000 (besh ming) AQSH dollariga
ekvivalent miqdoridan oshmaydigan hajmda milliy yoki chet el valyutasida
beriladigan kreditlar tushuniladi.
Yuridik shaxs maqomini olib faoliyat ko`rsatayotgan fermer xo`jaliklariga
beriladigan mikrokreditlar deganda O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining
3
Asaul A. N./ Organizatsiya predprinimatelskoy deyatelnosti: uchebnik dlya vuzov./ A. N. Asaul. - 4-e izd. - SPb.: Piter,
2022. - 352 s.: il. ISBN 978-5-49600066
9

kursi bo`yicha 10000 (o`n ming) AQSH dollariga ekvivalent miqdoridan
oshmaydigan hajmda milliy yoki chet el valyutasida beriladigan kreditlar tushuniladi.
1.2.Qishloq xo`jaligida ishlab chiqarishni moliyalashtirishning boshqa
manbalari va ulardan samarali foydalanish
Qishloq xo`jaligi korxonalari tashkil topishining dastlabki bosqichida korxonani
tashkil etayotgan mulkdor yoki agar ular bittadan ortiq bo`lsa, muassislarning
sarmoyalariga tayaniladi. Odatda, korxona mulkdorlari uning tashkil topishi
jarayonida to`lanishi lozim bo`lgan turli to`lovlarni o`z sarmoyalari hisobidan amalga
oshiradilar.
Korxonalar ishlab chiqarishni tashkil etishga mablag`lar jalb etishda, birinchi
navbatda, o`zlarida mavjkud mol-mulk va jamg`armalarga murojaat etishga harakat
qiladilar. Chunki, bu korxona mustaqilligini ta`minlashning eng maqbul yo`lidi. 4
Korxona faoliyatining so`nggi yillarida ishlab chiqaishni moliyalashtirishda
korxonaning o`z mablag`laridan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Ammo,
buning uchun korxona joriy ishlab chiqarish xarajatlarini qoplashdan tashqari ma`lum
miqdorda foyda olishga ham erishmog`i lozim. Dastlabki yillarda korxona io`z
quvvatlarini kengaytirish va ishlab chiqarish hajmini oshirish maqsadida foydaning
aksariyat qismini ishlab chiqarishga qayta moliyalashtirishga harakat qiladi.
“Mahsulot (ish, xizmat) tannarxiga kiritiladigan, mahsulotlarni (ishlarni,
xizmatlarni) ishlab chiqarish va sotish bilan bog`liq xarajatlar tarkibi hamda
moliyaviy natijalarning shakllanishi to`g`risidaga Nizom”ga muvofiq korxonalarda
moliyaviy mablag`lar (pul mablag`lari) ning hosil bo`lish manbalari quyidagilardan
iborat:
- mahsulot sotish, ish va xizmatlar ko`rsatishdan pul tushimi;
- asosiy faoliyatdan kelgan boshqa daromadlar (operatsion daromadlar);
- favqulodda daromadlar.
4
Kurbanov A.B., Djalilova N.M. Rol kooperatsii v formirovanii agrarnoy sobstvennosti Economics № 4 (47), 2020
10

Ammo, moliyaviy mablag`larning ushbu hosil bo`lish manbalari hali korxona
ixtiyorida qoladigan real daromad (foyda) ni aks ettirmaydi. Chunki, kelgusiyilda
ishlab chiqarishga jalb etish mumkin bo`lgan mablag` faqatgina yilning sof foydasi
hamda amortizatsiya ajratmalari hisobiga ta`minlanishi mumkin.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar moliyaviy natijalarni shakllantirish
manbalarini kengaytirish maqsadida asosiy ishlab chiqarish faoliyati natijasi bo`lmish
mahsulot sotishdan tashqari boshqa faoliyat tularini ham olib borishga intiladilar.
Xususan, yordamchi xizmat turlaridan, ortiqcha mol-mulkni sotishdan, davlat
subsidiyalaridan, homiylarning xolisona yordami va boshqa operatsion daromadlar
asosiy faoliyatdan kelgan boshqa daromadlar deb yuritiladi.
Hozirgi kunda korxonalar bozor iqtisodiyotining muhim elementi hisoblanadigan
qimmatli qog`ozlar bozorida ham faol ishtirok etib, daromad olishlari mumkin.
Moliyaviy faoliyatdan oladigan daromadlarga quyidagilarni kiritish mmumkin:
- boshqa korxonalar sarmoyasiga ulush qo`yish natijasida keladigan daromadlar;
- aksiyalar bo`yicha dividendlar, obligatsiya va boshqa qimmatli qog`ozlardan
daromadlar;
- mol-mulkni ijaraga berishdan olingan daromadlar (lizing to`lovini olish);
- valyuta hisob raqamidagi kursning ijobiy farqlanishi va sarflangan
mablag`larning qayta baholanishidan olingan daromadlar.
Ayrim holatlarda favqulodda holatlar (sel, jala, yong`in, yer silkinishi va h.k.)
natijasida ko`rilgan zararni qoplash yuzasidan ham daromad olish mumkin va uni
favqulodda daromadlar deb ataladi.
Qishloq xo`jaligi korxonalarini moliyalashtirishda korxonaning ichki zahiralari,
ya`ni o`z moliyaviy resurslaridan samarali foydalanish muhim ahamiyat kasbetadi.
Korxonaning ichki moliyaviy resurslaridan unimli foydalanish birinchi navbatda
korxonaning ishlab chiqarish samaradorligini yuksaltirish va mavjud resurslardan
tejamkorlik bilan, oqilona foydalanishni nazarda tutadi.
11

Ishlab chiqarish salohiyatlaridan unimli foydalanish uchun arzon ishlab chiqarish
vositalari, yuqori unimli texnologiyalarni ishlab chiqarishga jalb etish lozim. Bu esa
foyda miqdorini ko`paytirishga, umuman, moliyaviy ahvol barqaror bo`lishga olib
keladi.
Korxonaning o`z moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish
quyidagi yo`nalishlarda bo`lmog`i lozim:
 xomashyo va moddiy resurslardan tejab-tergab, oqilona foydalanish;
 arzon va yuqori unimli texnologiyalardan foydalanish;
 mahsulot tannarxining arzonlashuviga erishish va narx raqobati orqali yuqori
foydaga erishish;
 asosiy faoliyat bilan birga qo`shimcha tarmoqlarni rivojlantirish;
 moliyaviy fond bozorlarida qimmadbaho qog`ozlar bilan savdo qilish,
serdaromad kompaniyalar aksiyalarini sotib olish;
 amortizatsiya ajratmalarini ishlab chiqarishni texnik qayta qurollantirishga
yo`naltirish va boshqalar.
Bozor iqtisodiyoti joriy etilishi bilan korxonalarni moliyalashtirish manbalari
kengayib, moliyalashtirishning yangi, noan`anaviy turlari shakllanib kelmoqda.
Bunga xususan, lizing, fyuchers, faktoring, overdraft va boshqalarni misol qilib
keltirish mumkin.
Qishloq xo`jaligini moliyalashtirishda lizing xizmatidan foydalanish istiqbolli
yo`nalishlardan biridir.
Lizing – mulkni xarid qilishning moliyalashdan iborat ijara munosabatlari
turlaridan biri bo`lib, bunda lizing beruvchi lizing oluvchi subyektning topshirig`iga
muvofiq uchinchi tomon, lizing obyektini ishlab chiqaruvchi (sotuvchi) bilan undan
o`z mablag`i hisobiga lizing oluvchi uchun mulk sotib olish tao`g`risida shartnoma
tuzish majburiyatini oladi. Ayni paytda lizing oluvchi subyekt zimmasiga yuqoridagi
shartnomaga binoan lizing beruvchiga lizing to`lovlarini to`lash majburiyati
yuklanadi.
12

“lizing to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasining 20 20- yil 14 apreldagi
qonuni hamda “Fuqoralik Kodeksi”ning 587-moddasida lizingga yuqoridagicha ta`rif
beriladi. Lizingning asosan 2 turi mavjud:
1) operativ lizing;
2) moliyaviy lizing.
Operativ lizing – mulkni uning xizmat muddatida kam davrga ijaraga berishni
nazarda tutadi. Ijara muddati tugagach , mulk egasiga qaytariladi yoki yangi lizing
shartnomasi obyekti bo`lib qoladi.
Moliyaviy lizing –amalda uzoq muddatli kreditlashtirishning o`ziga xos shakli
hisoblanadi. Operativ lizngdan farqli o`laroq, moliyaviy lizing mulk uzoq muddatga,
odatda, to`liq amortizatsiya muddatiga yoki uning katta qismiga ijara shartnomasi
tuziladi. Moliyaviy lizingda ijara shartnomasi tugagach, lizing obyekti lizing oluvchi
tomonidan sotib olinishi yoki yangi lizingshartnomasi obyekti bo`lishi mumkin.
Lizing endigina ish boshlayotgan yoki moliyaviy holati nochor bo`lgan
korxonalar uchun ishlab chiqarishni texnik qurollantirishni moliyalashtirishning eng
qulay vositalaridan biri hisoblanadi. Chunki, bunda bank kreditlaridan farqli o`laroq,
talab etiladigan kredit qiymatining 120 foizi miqdoridagi garov kafolati talab
etilmaydi. Garov kafolati sifatida lizingga beriladigan mulkning o`zi chiqadi. 5
Lizing ishlab chiqarishni texnik qurollantirish va ilg`or texnalogiyalarni jalb
etishga o`z mablag`i yetishmaydigan korxonalar uchun o`zlarining investitsion
loyihalarini moliyalashtirishda muhim omil bo`lib xizmat qilishi mumkin. Ayniqsa,
bank kreditlaridan foydalanish shartlari og`ir bo`lgan, banklar uzoq muddatli
investitsion loyihalar uchun kreditlar ajratishni keskin pasaytirgan, kredit olish
holatlari lizing eng samarali moliyalashtirish vositalaridan biri bo`lishi mumkin.
Lizingning qishloq xo`jaligi korxonalari uchun afzalligi quydagilardan ko`rinadi:
-lizingga olinadigan obyekt qiymati birdaniga emas, bo`lib – bo`lib to`lanadi;
5
Xurramov A.F., Mamatov A.A. Qishloq xo'jaligida mulkiy munosabatlar va ularni rivojlantirish yo'nalishlari. - T.: Fan
va texnologiya nashriyoti, 2020. - 59 b.
13

-ishlab chiqarishga zamonaviy texnika va texnologiyalarni jalb etish hamda
ishlab chiqarish ko`lamini kengaytirish imkoni tug`iladi;
-lizing obyekti uchun to`lov shu obyektni ishlatishdan olinadigan daromad
hisobidan to`lanadi.
II.BOB.AGROSANOAT KORXONALARINI MOLIYALASHTIRISH
MANBALARINI SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO'LLARI
2.1.Agrosanoat korxonalarining xarajatlarini optimizatsiya qilish
Agrosanoat korxonalarining xarajatlarini optimizatsiya qilish qishloq xo‘jalik
ishlab chiqarishini samarali tashkil etish va rentabellikni oshirish uchun juda
muhimdir. Quyida xarajatlarni optimizatsiya qilishning ba'zi asosiy usullari
keltirilgan: 6
1. Resurslardan samarali foydalanish: Suv, mineral o'g'itlar, yem-xashak va
boshqa resurslarni tejash orqali xarajatlarni kamaytirish mumkin. Masalan, suvni
tejash texnologiyalarini joriy qilish va o'g'itlarni reja asosida ishlatish.
2. Texnologik yangiliklar: Zamonaviy texnologiyalar va uskunalar yordamida
ishlab chiqarishni avtomatlashtirish xarajatlarni kamaytiradi va ishlab chiqarish
samaradorligini oshiradi. Bu o'z ichiga qo'lda ishlov berish o'rniga yuqori samarali
mashinalardan foydalanishni ham oladi.
3. Zarur bo'lmagan xarajatlarni qisqartirish: Har qanday xarajatlarni tahlil qilish
va zarur bo'lmagan yoki ortiqcha xarajatlarni qisqartirish. Misol uchun, marketing
xarajatlarini optimizatsiya qilish yoki ishlab chiqarish jarayonlarini soddalashtirish.
4. Ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish: Turli xil mahsulotlar ishlab chiqarish
orqali bozor risklarini kamaytirish va xarajatlarni qisqartirish mumkin. Bu ishlab
chiqarishni yanada barqaror qiladi va bozor talabiga moslashishda yordam beradi.
6
Ergashev R .X .Fayziyeva Sh.Sh.,Hamrayeva S.N. Q ishloq xo ‘jaligi iqtisodiyoti. Darslik. -T .: «Iqtisod-moliya», 2022.
-404 b.
14

5. Hamkorlik va kooperatsiya: Boshqa korxonalar bilan hamkorlik qilish,
resurslarni birgalikda ishlatish va xarajatlarni taqsimlash orqali xarajatlarni
kamaytirish mumkin.
6. Sifatni oshirish: Mahsulot sifatini oshirish orqali iste’molchilarni jalb qilish va
narxni oshirish imkoniyatini yaratish. Bu narxni oshirish xarajatlarning o'sishi bilan
bog'liq bo'lmaydi.
7. Xodimlarning malakasini oshirish: Xodimlar malakasini oshirish orqali ish
samaradorligini oshirish va xarajatlarni qisqartirish mumkin. Ta’lim va treninglar
orqali ishchilarni yangilash xarajatlarning samaradorligini oshiradi.
8. Ma’lumotlarni tahlil qilish: Qurilmalar va resurslar boyicha ma’lumotlarni
to‘plab, tahlil qilish orqali xarajatlarni nazorat qilish va optimallashtirish
imkoniyatlarini qidirish.
Xalqaro amaliyotda ishlab chiqarish xarajatlari ikkita toifaga bo`linadi. Ya`ni,
o`zgaruvchan va o`zgarmas xarajatlar. O`zgaruvchan xarajatlar mahsulot ishlab
chiqarish hajmiga mos ravishda o`zgarib boradi. O`zgarmas xarajatlar mahsulot ishlab
chiqarish hajmiga bog`liq bo`lmagan holda barqaror qoladi. Ushbu tarkiblash,
xarajatlarni boshqarish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning zaruriy sharti
hisoblanadi. O`zgaruvchan xarajatlarni hisoblash metodologiyasini bilish biznesning
daromadli bo`lishiga erishish maqsadida ishlab chiqarish birligiga sarflangan
xarajatlarni kamaytirishga yordam beradi. O`zgaruvchan xarajatlarni tarkiblash va
ularni hisobga olish birinchi bor AQShda ishlatilgan bo`lib, uning nomi “direkt-kost”,
Yevropada esa “marjinal-kost” deb nomlangan. Ularning farqi shundaki, ular to`g`ri
va o`zgaruvchan xarajatlar kalkulyatsiyasi sifatida nomlanishidadir.
Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari bo`yicha o`zgaruvchan xarajatlarning
to`g`ri va egri turlari tarkiblanadi. Shuningdek, o`zgaruvchan xarajatlarning
proporsional, degressiv, progressiv turlari guruhlanadi. Ularning o`zgaruvchanligini
quyidagi chizmalarda tavsiflash mumkin.
15

Proporsional Degressiv Progressiv
rasm. Proporsional, degressiv, progressiv o`zgaruvchan xarajatlar
Ishlab chiqarish xarajatlarini o`zgaruvchan va o`zgarmas xarajatlarga to`g`ri
tarkiblash va hisoblash tahlil natijasiga muhim ta`sir ko`rsatadi. Shu sababli ularni
tarkiblashda ya`ni turkumlashda aniqligiga muhim e`tibor qaratish lozim. O`zgarmas
xarajatlar mahsulot ishlab chiqarilmagan hollarda ham majburiyatlarni yuzaga
keltirishini hisobga olsak, bu tarkiblash juda muhim hisoblanadi. Yalpi natijaga ta`sir
etmagan birlik oxir-oqibatda xarajatlarni boshqarish va ishlab chiqarish
samaradorligini to`g`ri baholamaslikka olib keladi.
Ishlab chiqarish xarajatlarining o`zgaruvchan va o`zgarmas xarajatlar tarkibi va
ularning mahsulot birligiga nisbatan o`zgarishi
Mahsulot
ishlab
chiqarish Doimiy
xarajatlar,
ming O`zgaruv
chan
xarajatlar, Jami
xarajatlar,
ming Mahsulot
birligiga
to`g`ri Maxsulot
birligiga
to`g`ri Bir
birlikka
jami
16

miqdori,
dona so`m ming
so`m so`m keladigan
o`zgaruvch
an xarajat,
ming so`m keladiga
n
o`zgarma
s xarajat,
ming
so`m xarajatlar,
ming
so`m
10000 125000 361200 486200 36,12 12,50 48,620
11000 125000 414920 539920 37,72 11,36 49,083
12000 125000 477360 602360 39,78 10,41 50,196
13000 125000 533260 658260 41,02 9,615 50,635
14000 125000 600600 725600 42,90 8,928 51,828
15000 125000 675300 800300 45,02 8,333 53,353
16000 125000 769600 894600 48,10 7,812 55,912
Yuqoridagi jadval ma`lumotlaridan mahsulot birligiga to`g`ri keladigan
o`zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarish miqdorining o`zgarishiga mos ravishda oshib
borganligini, o`zgarmas xarajatlarning esa tushib borganligini ko`rish mumkin.
Bir birlik mahsulotga to`g`ri keladigan xarajat o`zgarishiga ta`sir etuvchi
omillarni tahlil qilish xarajatlarini boshqarishda eng muhim usul hisoblanadi. Bir
birlikka xarajatlarning o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillarga: o`zgaruvchan xarajatlar,
o`zgarmas xarajatlar, ularning jami xarajatlar tarkibidagi salmog`ining o`zgarishi,
tarkib elementlardagi o`zgarishlar kiradi:
Si = Fi / Qi + Vi
Bunda:Si – i-mahsulot birligini tannarxi;
Fi – i-mahsulot birligiga doimiy xarajatlar;
Qi – i-mahsulot birligini ishlab chiqarish hajmi;
Vi – i-mahsulot birligiga o`zgaruvchan xarajatlar.
Mahsulot birligiga to`g`ri keladigan jami xarajatlar o`zgarishining tahlili
17

Ko`rsatkichlar O`lchov
birligi Reja Haqiqatda Rejadan
farqi
1. Ishlab chiqarish hajmi dona 16 000 15 478 -522
2. Doimiy xarajatlar ming
so`m 255 000.0 269 600.0 +14 600,0
3. O`zgaruvchan xarajatlar ming
so`m 718 400.0 845 098,8 +126 698,8
4. Jami ishlab chiqarish
xarajatlari ming
so`m 973 400.0 1 114 698,8 +141 298,8
5. Mahsulot birligiga
o`zgaruvchan xarajatlar ming
so`m 44,90 54,60 +9,70
6. Mahsulot birligiga doimiy
xarajatlar ming
so`m 15,94 17,42 +1,48
7. Mahsulot birligining jami
tannarxi ming
so`m 60,84 72,02 +11,18
Bir birlik mahsulot tannarxi rejaga nisbatan 11,18 (72,02-60,84) ming so`mga
o`sgan.
Sr = (Fr/Qr)+Vr=(255000/16000)+(973400/16000)=15,94+44,90=60,84
Ssh1 = (Fr/Qx)+Vr=(255000/15478)+(973400/16000)=16,47+44,90=61,37
Ssh2 = (Fx/Qx)+Vr=(269600/15478)+(973400/16000)=17,42+44,90=62,32
Sx = (Fx/Qx)+Vx=(269600/15478)+(845098/15478)=17,42+54,60=72,02
Omillar ta`siri:
1. Ishlab chiqarish hajmining o`zgarishi ta`siri = 61,37-60,84=0,54 ming so`m.
2. Doimiy xarajatlar o`zgarishi ta`siri = 62,32-61,32=0,94 ming so`m
3. O`zgaruvchan xarajatlar o`zgarishi ta`siri = 72,02-62,32=9,70 ming so`m
Jami o`zgarish = 0,54+0,94+9,70=11,18 ming so`m
18

Ishlab chiqarish xarajatlarining analitik va sintetik hisobida analiz va sintez
qoidasiga asoslaniladi. Shu sababli ham “analitika”, “sintetika” so`zlari buxgalteriya
hisobining muhim tushunchalariga aylangan. Ularning mazmuniga e`tibor qaratsangiz
“analitika” – butunni bo`laklarga bo`lish, “sintetika” bo`laklarni birlashtirish,
umumlashtirish ma`nosini anglatadi va bu analitik va sintetik hisobning to`liq
mazmunini ifoda etadi.
Xarajatlarni umumiy hajmda o`rganish moliyaviy hisob obyektiga kiradi. Uning
birlik elementlari, kalkulyatsiya moddalari bo`yicha o`rganish boshqaruv hisobi
obyektiga kiradi.
Xarajatlarning umumiy hajmi bo`yicha o`rganishda quyidagi muhim jihatlarga
ahamiyat qaratiladi:
- jami xarajatlarning umumiy o`zgarishlari tahliliga;
- jami xarajat o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar tahliliga;
- bir so`mlik ishlab chiqarilgan, sotilgan mahsulotga to`g`ri keladigan xarajat
tahliliga.
Jami xarajatlarning umumiy o`zgarishi rejaga va o`tgan yillarga nisbatan mutlaq
va nisbiy o`zgarishlarni aniqlash orqali baholanadi.
Jami ishlab chiqarish xarajatlarining o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar sifatida
doimiy xarajatlarning o`zgarishi, mahsulot birligiga o`zgaruvchan xarajatlarning
o`zgarishi ta`siri, mahsulot ishlab chiqarish miqdorining o`zgarishi ta`sir etadi.
Xarajatlar o`zgarishiga albatta ichki birliklar sifatida sarf normalari va baholarining
o`zgarishi ham tarkiblanadi. Bu kabi omillar xarajat elementlari bo`yicha farq qiladi.
Jami ishlab chiqarish xarajatlari va ularning omilli tahlili
Ko`rsatkichlar O`tgan yil Hisobot yili
Farqi (+/-),
ming so`m O`sish
darajasi, %summasi,
ming
so`m. tarkibi,
% summasi,
ming
so`m. tarkibi,
%
1.Ishlab 541 131 100,00 686 079 100,00 +144 948 126,79
19

chiqarish
xarajatlari
jami shu
jumladan:
1.1.
O`zgaruvchan
xarajatlar 464 070 85,76 579 800 84,51 +115 730 124,94
1.2.
O`zgarmas
xarajatlar 77 061 14,24 106 279 15,49 +29 218 137,92
2. Ishlab
chiqarish
hajmi 572 661 - 717 416 - +144 755 125,30
Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar ta`sirini
quyidagi hisob-kitoblarda ko`rib o`tish mumkin.
Ishlab chiqarish xarajatlarining jami o`zgarishi:
686 079–541 131=+144 948 ming so`m (o`sish).
Joriy davr mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini qayta hisoblash:
a) o`zgaruvchan xarajatlar:
464 070*1,253=581 479,7 ming so`m. (mahsulot hajmining o`zgarishiga mos
o`zgaradi);
b) o`zgarmas xarajatlar:
77 061 ming so`m (bazaviy miqdorda qoladi).
Jami: 581 479,7+77 061=658 540,7 ming so`m
Joriy davr mahsulot hajmining o`tgan davr bahosi va ta`rifi bo`yicha hisob-
kitobi:
541 131/572 661*717416=677 916 ming so`m
Omillar ta`siri:
20

a) Ishlab chiqarish hajmi:
658 540,7–541 131=+117 409,7 ming so`m (o`sish)
yoki 581 479,7–464070=+117 409,7 ming so`m (o`sish)
b) Baho va ta`riflar o`zgarishi:
686 079–677 916=+8 163 ming so`m (o`sish)
v) tarkib va jami xarajatlar summasi:
677 916–658 540,7=+19 375,3 ming so`m (o`sish)
Jami o`zgarish: 117 409,7+8 163+19 375,3=+144 948 ming so`m
Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi
xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko`ra: ishlab chiqarish moddiy xarajatlar
(qaytariladigan chiqitlar qiymati chiqarib tashlangan holda); ishlab chiqarish
xususiyatiga ega bo`lgan mehnatga haq to`lash xarajatlari; ishlab chiqarishga tegishli
bo`lgan ijtimoiy sug`urtaga ajratmalar; asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga
ega bo`lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi; ishlab chiqarish ahamiyatiga ega
bo`lgan boshqa xarajatlar.
Ishlab chiqarish xarajatlarini turi, tarkibi, dinamikasi bo`yicha tahlil qilish‚ ularni
nazorat qilish, maqsadli boshqarish imkonini beradi.
Iqtisodiy elementlari bo`yicha ishlab chiqarish xarajatlari tahlili
Ko`rsatkichlar O`tgan yil Hisobot yili
O`sish
darajasi
, % Farqi (+ , -)
summ
a,
ming
so`m. tarkibi
, % summ
a,
ming
so`m tarkibi
, % summa,
ming
so`m. tarkibi,
%
Moddiy
xarajatlar 434
236 80,25 539
694 78,66 124,29 +105
458 -1,59
Mehnat haqi
xarajatlari 63 014 11,64 79 500 11,59 126,16 +16
486 -0,05
Yagona 22 641 4,18 28 012 4,08 123,72 +5 371 -0,10
21

ijtimoiy to`lov
Amortizatsiya 7 194 1,33 9 214 1,34 128,08 +2 020 +0,01
Boshqa
xarajatlar 14 046 2,60 29 659 4,33 211,16 +15
613 +1,73
Jami xarajatlar 541
131 100,00 686
079 100,00 126,79 +144
948 -
Ishlab
chiqarish hajmi 572
668 - 717
416 - 125,30 +144
748 -
Bir so`mlik
mahsulotga,
(sotilgan
mahsulotga)
to`g`ri
keladigan
ishlab chiqarish
xarajatlari 0,9449 - 0,9563 - 101,2 +0,011
4 -
Tahlil natijalari shuni ko`rsatadiki, korxonada ishlab chiqarish xarajatlarining
jami o`zgarishi 144 948 ming so`mga yoki 26,79%ga o`sganligini ko`rish mumkin.
Eng yuqori o`zgarishlar moddiy xarajatlar (10 548 ming so`m yoki 24,29%),
mehnat haqi xarajatlari (16 486 ming so`m yoki 26,16%) qatoriga to`g`ri keladi.
Albatta ish haqidan ajratmalar qatoriga ham mehnat haqi o`zgarishiga mos ravishda
oshib boradi.
Ishlab chiqarish xarajatlarining vertikal tahlilidan ko`rinadiki, jami ishlab
chiqarish xarajatlari tarkibida moddiy xarajatlar salmog`i eng yuqori o`rinni tashkil
etgan.
Bir so`mlik mahsulotga qilingan ishlab chiqarish xarajatlari o`tgan yilga nisbatan
1,2%ga yoki 1,14 tiyinga o`zgargan.
22

Moddiy xarajatlar. Moddiy xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlarining asosiy
qismini tashkil etadi va shu sababli ham ularni tahlil etishga muhim ahamiyat
qaratiladi.
Moddiy xarajatlar tahlili oldiga quyidagi vazifalar qo`yiladi:
- moddiy xarajatlarning rejaga va o`tgan yillarga nisbatan o`zgarishlarni va
ularning o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillarni o`rganish;
- moddiy xarajatlarni iqtisod qilish yuzasidan imkoniyatlarni aniqlash;
- mahsulotning moddiy xarajatlar sig`imiga baho berish va ulardan samarali
foydalanishning ichki imkoniyatlarini aniqlash;
- moddiy resurslardan tejamli va natijali foydalanish yo`llarini aniqlash.
Moddiy xarajatlar tahlili ularning o`zgarishini o`rganishdan boshlanadi. Moddiy
xarajatlarning o`zgarishi va unga ta`sir etuvchi omillarni quyidagi jadval ma`lumotlari
asosida ko`rib o`tishimiz mumkin.
Moddiy xarajatlar va ularning o`zgarishi va unga ta`sir etuvchi omillar tahlili
Moddiy xarajatlar va ularning o`zgarishiga ta`sir
etuvchi omillar Summasi
1. Reja bo`yicha moddiy xarajatlar 35 250
2. Haqiqatdagi mahsulot hajmi va tarkibi bo`yicha
qayta hisoblangan rejadagi moddiy xarajatlar 35 600
3. Haqiqatdagi moddiy xarajatlar 35 700
4. Jami o`zgarish +450
Shu jumladan:
4.1. Ishlab chiqarish hajmining o`zgarishi hisobiga +3 525 (35 250*10/100)
4.2. Ishlab chiqarilgan mahsulot strukturasining
o`zgarishi hisobiga -3 175 (35 600-35 250-3
525)
4.3. Materiallar tarkibining o`zgarishi hisobiga +100 ( 35 700-35 600)
*Mahsulot ishlab chiqarish hajmining o`sish darajasi – 10 %
23

Moddiy xarajatlarning reja bo`yicha tannarxi 35 250 mln so`m qilib belgilangan.
Lekin, uning haqiqiy tannarxi 35 700 mln so`mga teng bo`lgan. Moddiy
xarajatlarning jami o`zgarishi +450 mln so`mni tashkil qilgan. Ushbu o`zgarishga
ishlab chiqarish hajmining o`zgarishi hisobiga (moddiy xarajatlar o`zgaruvchan
xarajatlar tarkibiga kirib mahsulot ishlab chiqarish hajmiga mos ravishda o`sib borishi
tufayli) +3 525 mln so`mga ortganligini, ishlab chiqarilgan mahsulotlarning
strukturaviy o`zgarishlari hisobiga -3 175 mln so`mga kamayganligini, materiallar
tarkibining o`zgarishi hisobiga o`zgarish +100 mln so`mni tashkil etganligini ko`rish
mumkin. Barcha omillar ta`sirini jamlasak, uning umumiy o`zgarishga teng ekanligini
ko`rish mumkin (+3 525+(-3 175)+100).
Ish haqi xarajatlari tahlili. Ish haqi xarajatlari ishlab chiqarish korxonalarida
salmog`i bo`yicha moddiy xarajatlardan keyin ikkinchi o`rinda turuvchi xarajat
elementi hisoblanadi. O`z navbatida ish haqi xarajatlari uchinchi muhim xarajat
elementi ish haqidan ajratmalar uchun ham asos bo`ladi. Ish haqidan ajratmalarning
kichik va yirik biznes vakillariga nisbatan 15 va 25 foizlik normalari belgilangan. Ish
haqidan ajratmalarning mahsulot ishlab chiqarish tannarxida sig`imlilik darajasi ish
haqiga birlashtirilgan holda o`rganiladi. Eng muhim ko`rsatkichlar sifatida tahlil
etishda quyidagi ko`rsatkichlar tarkiblanadi: ish haqi fondi, bitta xodimga to`g`ri
keladigan o`rtacha oylik ish haqi, bir ishchiga to`g`ri keladigan ish o`rtacha oylik ish
haqi, bir kunlik o`rtacha ish haqi, bir soatlik o`rtacha ish haqi.
Korxonada ish haqi fondining tahlili
Ko`rsatkichlar Sanoat ishlab chiqarish
xodimlari Ishchilar
Ish haqi fondi, mln so`m
O`tgan yil 17 706,9 17 116,5
Haqiqatda 26 025,6 19 767,0
Farqi (+,-) +8 318,7 +2 650,5
Xodimlarning o`rtacha
24

ro`yxat bo`yicha soni,
kishi
O`tgan yil 1 065 844
Haqiqatda 962 769
Farqi (+,-) -103 -75
Xodimlarning o`rtacha ish
haqi, ming so`m
O`tgan yil 16 626,2 20 280,9
Hisobot yili 27 053,6. 25 704,4
Farqi (+,-) +10 427,4 +5 426,6
Ish haqi fondining jami
o`zgarishi, ming so`m +8 318,7 +2 650,5
Shu jumladan:
Xodimlar soni o`zgarishi
hisobiga, ming so`m -1 712,5 -1 521,0
O`rtacha ish haqi
o`zgarishi hisobiga, ming
so`m +10 031,1 +4 171,5
Korxonada ish haqi fondining o`tgan yilga nisbatan o`zgarishi sanoat ishlab
chiqarish xodimlari bo`yicha 8 318,7 mln so`mni, ishchilar bo`yicha 2650,5 mln
so`mni tashkil qilgan.
Xodimlarning o`rtacha ro`yxatdagi soni o`tgan yilga nisbatan sanoat ishlab
chiqarish xodimlari bo`yicha 103 kishiga, ishchilarning o`rtacha ro`yxatdagi soni 75
kishiga kam bo`lgan.
Xodimlarning o`rtacha ish haqi o`tgan yilga nisbatan sanoat ishlab chiqarish
xodimlari bo`yicha +8 318,7 ming so`mga, ishchilar bo`yicha 2 650,5 ming so`mga
o`sganligini ko`rish mumkin.
25

Ish haqi fondining o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar sifatida xodimlar sonining
o`zgarishi va o`rtacha bir xodimga to`g`ri keladigan ish haqining o`zgarishi hisob-
kitob qilinadi. Korxonada ushbu omillar hisobiga mehnat haqi fondining o`zgarishi
sanoat ishlab chiqarish xodimlariga nisbatan +10 031 ming so`m (bir xodimga
o`rtacha ish haqining o`zgarishi (10 427,4)) va -1 712,5 ming so`mni (sanoat ishlab
chiqarish xodimlari sonining o`zgarishi hisobiga (-103)) tashkil etgan.
Ishchilarning mehnat haqi fondining o`tgan yilga nisbatan o`zgarishiga ta`sir
etuvchi omillari hisob-kitobi mos ravishda +4 171,5 ming so`m va -1 521,0 ming
so`mga teng bo`lgan.
Bitta xodimga yoki bitta ishchiga to`g`ri keladigan ish haqi o`zgarishlariga ta`sir
etuvchi omillarni quyidagi jadval ma`lumotlari asosida hisob-kitob qilish mumkin.
Ishchilarning o`rtacha ish haqi va uning o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar tahlili
Ko`rsatkichlar O`tgan
yil Hisobot
yili Farqi
(+, -) O`sish
darajasi,
%
1. Ishchilar mehnat haqi fondi,
ming so`m 17
116,5 19 767,0 -2 650,5 115,5
2. Ishchilarning o`rtacha ro`yxat
soni, kishi 844 769 -75 91,1
Z. Bitta ishchiga to`g`ri keladigan
o`rtacha ish haqi, so`m 20
280,2 25 704,8 +5 424,6 126,7
4. Ishchilar tomonidan ishlangan
kishi kunlari, ming kishi-kun 176,34 167,8 -8,5 95,2
5. Ishchilar tomonidan ishlangan
jami ish soatlari, ming kishi soat 1 467,2 1 412,8 -54.4 96,3
6. Bitta ishchi tomonidan
ishlangan kishi kuni (4/2) 208,9 218,2 +9,3 104,4
7. Ish kuni davomiyligi, soat (5/4) 8,32 8,42 +0,1 101,2
26

8. Bitta ishchiga to`g`ri keladigan
bir soatlik ish haqi, ming so`m
(1/5) 11,67 13,99 +2,32 238,9
Ish haqining o`zgarishi, ming
so`m x x +5 424,6 x
Ish kuni o`zgarishi (+9,3)x8,32x11,67
= +903,0 x
Ish kuni davomiyligi o`zgarishi 218,2x(+0,1)x11,6
7 = +254,6 x
1 soatlik mehnatga haq to`lash
qiymatining o`zgarishi 218,2x8,42x(+2,32
) = +4 264,4 x
Ishlarning o`rtacha ish haqi va uning o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar tahlilidan
quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin:
- ish kuni o`zgarishi hisobiga o`rtacha ish haqining o`zgarishi 903 ming so`mga
ortgan;
- ish kuni davomiyligining o`zgarishi hisobiga o`rtacha ish haqining o`zgarishi
+254,6 ming so`mga ortgan;
- bir soatlik mehnatga haq to`lashning o`zgarishi hisobiga o`rtacha ish haqi +4
264,4 ming so`mga ortgan;
- ish haqining jami o`zgarishi 5 424,6 ming so`mga teng bo`lgan.
Mahsulotning mehnat sig`imi va mehnat haqining o`sish darajasi ishlab
chiqarishga yangi texnikalarni ishga tushirilishiga, ishlab chiqarishni
mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish darajasiga, mehnatni tashkil etilishiga,
xodimlarning malaka darajasiga va boshqa innovatsion o`zgarishlarga bog`liqdir.
Amortizatsiya va eskirish xarajatlari tahlili. Amortizatsiya va eskirish xarajatlari
asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarga xos tushunchalar hisoblanadi. Ularning
iqtisodiy mazmunini bilish uchun albatta quyidagi tushunchalarning tasnifini bilish
lozim.
27

Aktivning balans qiymati – har qanday jamg`arilgan eskirish va yig`ilgan
qadrsizlanish bo`yicha zararlar chegirib tashlanganidan so`ng, aktivning tan
olinadigan summasi bu uning balans qiymatidir.
Aktivning tannarxi – bu aktivni uning haridi yoki qurilishi paytida sotib olish
uchun to`langan pul mablag`i yoki pul mablag`i ekvivalentidagi qiymat yoki boshqa
turdagi uning evaziga berilgan tovonning haqqoniy qiymati yoki ushbu aktivning
dastlabki tan olinishidagi qiymatdir.
Aktivning eskirish hisoblanadigan qiymati – bu aktivning tugatish qiymati
chegirilgandagi tannarxi yoki tannarx o`rniga aks ettiriladigan boshqa qiymatdir.
Aktivning eskirishi – bu aktivning eskirishi hisoblanadigan aktiv qiymatini uning
foydali xizmat muddati davomida sistematik tarzda xarajatlarga olib borishdir.
Asosiy vositalar – quyidagilar uchun mo`ljallangan moddiy aktivlardir:
(a) mahsulotlarni ishlab chiqarish yoki yetkazib berish, yoki xizmatlarni
ko`rsatish, yoki boshqa tomonlarga ijaraga berish, yoki ma`muriy maqsadlarda
foydalanish uchun mo`ljallangan; va
(b) bir davrdan uzoqroq muddat davomida foydalanilishi kutilgan.
Aktivning qoplanadigan qiymati – bu aktivning quyidagi qiymatlaridan
yuqorirog`i: sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymati va uning
foydalanishdagi qiymati.
Aktivning tugatish qiymati – bu aktivning chiqib ketishi bo`yicha baholangan
xarajatlar chegirilgan holda, tadbirkorlik subyekti ayni paytda xuddi aktiv foydali
xizmat muddati oxirida kutilgan muddati va holatida bo`lganidek aktivning chiqib
ketishidan oladigan baholangan qiymatidir.
Aktivning foydali xizmat muddati bu:
(a) aktivning tadbirkorlik subyekti tomonidan foydalanishi uchun yaroqli bo`lishi
kutilgan davr; yoki
(b) tadbirkorlik subyekti tomonidan aktivdan olinishi kutilgan ishlab chiqarish
hajmi (miqdori) yoki shunga o`xshash birliklar soni.
28

Tahlil qilishda asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning ishlab chiqarishda
xizmat qiladigan tarkibi bo`yicha amortizatsiya ajratmalarini tahliliga, amortizatsiya
ajratmalarining o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillariga muhim ahamiyat beriladi.
Amortizatsiya ajratmalari va eskirish xarajatlari amortizatsiyalanadigan asosiy
vositalar va nomoddiy aktivlarning qiymatini o`zgarishi va amortizatsiya
normalarining o`zgarishi hisobiga o`zgaradi.
Mahsulotning ishlab chiqarish xarakteridagi asosiy vositalar va nomoddiy
aktivlar amortizatsiyasi sig`imi quyidagi model asosida hisoblanadi:
Ma=Ax/Mx
Bunda: Ma – mahsulotning amortizatsiya sig`imi;
Ax – amortizatsiya (eskirish) xarajatlari;
Mx – mahsulot ishlab chiqarish tannarxi.
Mahsulotning amortizatsiya (eskirish) xarajatlari quyidagi model bo`yicha hisob-
kitob qilinadi:
A=Na*Sb/100
Bunda: A - asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi;
Na – asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning amaortizatsiyalanadigan qiymati;
Sb – asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning amortizatsiya normalari.
Asosiy vositalarni amortizatsiyasi, ularni saqlash va ishlatish xarajatlarining omilli
tahlili modellari
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar bo`yicha
Asosiy vositalar va
nomoddiy aktivlar Ta`sir etuvchi omillar Omillar ta`sirining hisob-
kitobi
Amortizatsiya (eskirish) Asosiy vosita (nomoddiy
aktiv)larning balans qiymati
(OS) va amortizatsiya
normalarining (NA)
o`zgarishi A = OS·NA
Δ Aos = Δ OS·NA0
ΔAna = ΔOS1·ΔNA
29

Yoritish, isitish, suv
ta`minoti va boshqa
xarajatlar Iste`mol qilingan xizmatlar
miqdori (K) va
qiymatining(S) o`zgarishi M = K ·S
Δ Mk = Δ K·Ts0
ΔMts = K1·ΔTs
Asosiy vositalarning
joriy ta`mirlash
xarajatlari Ishlar hajmi (V) va
qiymatining (Ts) o`zgarishi ZR = V·Ts
Δ ZRv = Δ V·Ts0
ΔZRts = V1·ΔTs
Yengil avtomobillarni
saqlash xarajatlari Yengil avtomobillar soni
(KM) va bitta mashinani
saqlash xarajatlari (ZS)
o`zgarishi Z = KM·ZS
Δ Zkm = Δ KM·ZS0
ΔZzs = KM1·ΔZS
Ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar tannarxini tahlili
Ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxini tahlili tahlilda eng murakkab,
qiyin va ko`p mehnat talab qiladigan jarayon hisoblanadi. Uning buxgalteriya xizmati
xodimlari mehnat sig`imidagi hajmi ham eng yuqori normani tashkil etadi.
Mahsulot (ish, xizmat) larning tannarxi – ishlab chiqarishning eng muhim
samaradorlik ko`rsatkichi hisoblanadi.
Ishlab chiqarishning muhim samaradorlik ko`rsatkichi bu ishlab chiqarish
tannarxidir. Korxonaning moliyaviy natijasi va moliyaviy ahvoli avvalo ushbu
samaradorlik ko`rsatkichiga bog`liqdir.
Xarajatlar boshqarish tizimining samaradorligi avvalo ularni tahlil etishni tashkil
etilganligiga bog`liq. O`z navbatida bu quyidagilarga bog`liq:
- korxonada qo`llanilayotgan hisob shakli va usullariga;
- hisob ishlarining avtomatlashtirish darajasiga;
- operatsion xarajatlarni rejalashtirish va normalash holatiga;
- soatlik, kunlik, dekadalik, oylik xarajatlar yuzasidan hisobotlarning
shakllantirilganlik holatiga;
30

- real holat va natijani chuqur tahlil qilishda malakali mutaxassislarning
mavjudligiga va h.k. omillarga bog`liq.
Ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar tannarxi tahlili obyekti sifatida
quyidagilar tarkiblanadi:
- ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotning to`liq tannarxi va xarajat
elementlari bo`yicha tahlili;
- bir so`mlik ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotga to`g`ri keladigan xarajat
tahlili;
- alohida tur mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxi;
- xarajatlarning alohida moddalari bo`yicha tahlili;
- javobgarlik markazlari bo`yicha tahlili.
Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari tahlili
Xarajat elementlari va
mahsulotning xarajat
sig`imi ko`rsatkichlari Summa, ming so`m Xarajatlar
tarkibi, % Bir so`mlik
mahsulotga
xarajat, tiyin
t0 t1 (+,–) t0 t1 (+,–
) t0 t1
Moddiy xarajatlar 35 000 45
600 +10
600 53,0 55,9 +2,9 43,75 45,45
Shu jumladan:
Xomashyo va
materiallar 25 200 31
500 +6
300 38,2 38,6 +0,4 31,50 31,40
yoqilg`i 5 600 7 524 +1
924 8,5 9,2 +0,7 7.00 7,50
elektroenergiya 4 200 6 575 +2
376 6,3 8,1 +1,8 5.25 6,55
Mehnat haqi 13 500 15
800 +2
300 20,4 19,4 -1,0 16,88 15,75
31

Mehnat haqidan
ajratmalar 4 725 5 530 +805 7,2 6,8 -0,4 5,90 5,51
Amortizatsiya (eskirish)
xarajatlari 5 600 7 000 +1
400 8,5 8,6 +0,1 7,00 6,98
Boshqa xarajatlar 7 175 7 580 +405 10,9 9,3 –1,6 8,97 7,56
To`liq tannarx 66 000 81
510 +15
510 100 100 – 82,50 81,25
Shu jumladan:
-o`zgaruvchan
xarajatlar 46 500 55
328 +9
828 70,5 68 –1,5 58,12 55,15
-o`zgarmas xarajatlar 19 500 26
182 +6
682 29,5 32 +1,5 24,38 26,10
Alohida tur mahsulotlar tannarxi va uning o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillarni
quyidagi bog`lanishlarini berib o`tish mumkin:
Ti = Di / MXi + O`i
Bunda: Ti – i mahsulot birligini tannarxi;
Di – i mahsulot birligiga doimiy xarajatlar;
Bi –i mahsulot birligiga o`zgaruvchan xarajatlar;
Mxi – i birlik mahsulot hajmi.
“A” tur mahsulotning tannarxi va uning o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar tahlili
Ko`rsatkichlar Reja Haqiqatda Rejadan
farqi, (+,-)
Mahsulot ishlab chiqarish hajmi (MX),
dona 10 000 13 300 +3 300
Doimiy xarajatlar(D), ming so`m 12 000 20 482 +8 482
Mahsulot birligiga o`zgaruvchan xarajatlar
(O`), so`m 2 800 3 260 +460
Mahsulot tannarxi (T), so`m 4 000 4 800 +800
32

Treja = Dreja / MXreja + O`reja = 12 000 000 / 10 000 + 2800 = 4000 so`m;
Tshartli1 = Dreja / MXxaq. + O`reja = 12 000 000 / 13 300 + 2800 = 3702 so`m;
Tshartli2 = Dxaq. / MXxaq. + O`reja = 20 482 000 / 13 300 + 2800 = 4340 so`m;
Txaq. = Dxaq. / MXxaq. + O`xaq = 20 482 000 / 13 300 + 3260 = 4800 so`m.
Mahsulot birligi tannarxining umumiy o`zgarishi:
Δ Tjami = Txaq. – Treja = 4800 – 4000 = +800 so`m.
Shu jumladan:
a) ishlab chiqarish hajmining o`zgarishi hisobiga:
Δ Tmx = Tshartli1 – Treja = 3702 – 4000 = –298 so`m;
b) doimiy xarajatlar o`zgarishi hisobiga:
Δ Td = Tshartli2 – Tshartli1 = 4340 – 3702 = +638 so`m;
v) o`zgaruvchan xarajatlarning o`zgarishi hisobiga:
Δ To` = Thaq. – Tshartli2 = 4800 – 4340 = +460 so`m.
“A” mahsulot tannarxining xarajat moddalari bo`yicha tahlili
Xarajat moddalari Xarajatlar summasi Xarajatlar tarkibidagi
salmog`i, %
Reja Haqiqat Farqi (+,-) Reja Haqiqat Farqi
(+,-)
Xomashyo va
materiallar 1 700 2 115 +415 42,5 44,06 +2,1
Yoqilg`i va elektr
energiya 300 380 +80 7,5 7,92 +0,42
Ishlab chiqarish
xodimlarining ish
haqi 560 675 +115 14,0 14,06 +0,06
Ish haqidan
ajratmalar 200 240 +40 5,0 5,0 -
Uskunalarni saqlash 420 450 +30 10,5 9,38 -1,12
33

va ishlatish
xarajatlari
Umumishlab
chiqarish xarajatlari 300 345 +45 7,5 7,19 -0,31
Umumxo`jalik
xarajatlari 240 250 +10 6,0 5,21 -0,79
Brakdan
yo`qotishlar - 25 +25 - 0,52 +0,52
Sug`urta xarajatlari 160 176 +16 4,0 3,66 -0,34
Boshqa xarajatlar 120 144 +24 3,0 3,0 -
Jami ishlab
chiqarish xarajatlari 4 000 4 800 +800 100 100 -
Shu jumladan:
-o`zgaruvchan
-o`zgarmas 2 800
1 200 3 260
1 540 +460
+340 70,0
30,0 67,9
32,1 -2,1
+2,1
“A” mahsulot birligining reja tannarxiga qiyosan o`zgarishi 800 so`mni tashkil
etgan. Shu jumladan mahsulot birligining tannarxida o`zgaruvchan xarajatlarning
o`zgarishi 460 so`mni, doimiy, ya`ni o`zgarmas xarajatlarning o`zgarishi 340 so`mni
tashkil etgan. Asosiy xarajat moddalari qatoriga moddiy xarajatlar (xomashyo va
materiallar, yoqilg`i va elektr energiya), ish haqi xarajatlari to`g`ri kelgan.
Mahsulotning xarajat sig`imini baholash tahlilda eng muhim va hal qiluvchi
bo`g`in hisoblanadi. Mahsulotning xarajat sig`imi jami xarajatlar va xarajat
elementlari bo`yicha alohida hisob-kitob qilinadi.
Ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotning umumiy xarajat sig`imini aniqlash
uchun jami ishlab chiqarish xarajatlari mahsulotning qiymatiga bo`linadi.
Xarajatlarning iqtisodiy elementlari bo`yicha hisob-kitoblarida har bitta xarajat
34

elementi alohida hisob-kitob qilinadi. Mahsulotning umumiy xarajat sig`imi quyidagi
formula asosida aniqlanadi:
Qxs = X / V, ST
Bunda: X – jami ishlab chiqarish xarajatlari (sotilgan mahsulot ishlab chiqarish
tannarxi);
V – ishlab chiqarilgan mahsulot qiymati;
ST – sotishdan tushum.
Xarajatlarning iqtisodiy elementlari bo`yicha hisob-kitoblarda har bitta xarajat
elementi alohida hisob-kitob qilinadi.
Mahsulotning ishlab chiqarish xarajatlariga sig`imliligi
Mahsulotning jami xarajatlarga sig`imi
Qxs = X/ V, SM
Mahsulotning
moddiy
xarajat sig`imi Mahsulotning
mehnat haqi
xarajat sig`imi Mahsulotning
mehnat haqidan
ajratmalarga
sig`imi Mahsulotning
amortizatsiya
xarajatlariga
sig`imi Mahsulotning
boshqa ishlab
chiqarish
xarajatlariga
sig`imi
Qmr= MR /
V, SM Qmx= Mx /
V, SM Qmxa = Mxa /
V, SM Qan = Aan /
V, SM Qbx = Bx / V,
SM
Belgilar izohi:
V, SM – ishlab chiqarilgan (V), sotilgan mahsulot hajmi (SM)
Qmr –
mahsulotning
mehnat
sig`imi Qmx –
mahsulotning
mehnat haqi
sig`imi Qmxa –
mahsulotning
mehnat
haqidan
ajratmalarga
sig`imi Qan –
mahsulotning
amortizatsiya,
eskirish
xarajatlariga
sig`imi Qbx –
mahsulotning
boshqa
xarajatlarga
sig`imi
MR – moddiy Mx – mehnat Mxa – mehnat Aan – asosiy Bx – boshqa
35

xarajatlar haqi
xarajatlari haqidan
ajratmalar vositalar va
nomoddiy
aktivlar
amortizatsiyasi
(eskirishi) xarajatlar
Mahsulotning xarajat sig`imiga ta`sir etuvchi omillar qatoriga quyidagilar kiradi:
mahsulot ishlab chiqarish hajmining o`zgarishi, struktura o`zgarishlari, baho
(inflyatsiya ta`sirida, sifat o`zgarishlari, sotish bozorining o`zgarishi) o`zgarishi,
doimiy xarajatlar o`zgarishi, o`zgaruvchan xarajatlar o`zgarishi.
Mahsulotning jami xarajat sig`imini tahlili
Yillar Tahlil qilinayotgan
korxonada Raqobatchi
korxonada Tarmoq bo`yicha
o`rtacha korxonada
Xarajat
sig`imi,
tiyin O`sish
darajasi,
% Xarajat
sig`imi,
tiyin O`sish
darajasi,
% Xarajat
sig`imi,
tiyin O`sish
darajasi,
%
xxx1 84,2 100 85,2 100 90,4 100
xxx2 83,6 99,3 85,0 99,7 88,2 97,6
xxxZ 82,9 98,5 84,0 98,6 86,5 95,7
xxx4 82,5 98,0 83,8 98,4 85,7 94,8
xxx5 81,25 96,5 82,0 96,2 84,5 93,5
Korxonada bir so`mlik mahsulotga to`g`ri keladigan xarajat sig`imi oxirgi yilda
81,25 tiyinni tashkil etgan. Xuddi shu ko`rsatkich raqobatchi korxonada 82,00 tiyinni,
tarmoq bo`yicha o`rtacha ko`rsatkich 84,50 tiyinni tashkil etgan. Bu bilan
korxonadagi holatni raqobatchilarga va tarmoq bo`yicha o`rtacha ko`rsatkichga
nisbatan ijobiy baholash mumkin.
2.2.Fermer xo'jaliklaridagi moliyaviy ko'rsatkichlarni doimiy ravishda
tahlil qilish va monitoring qilish
36

Mamlakatimizda islohotlarning bosqichma-bosqich amalga oshirilishi xo`jalik
yurituvchi sub’ektlarning bozor qonunlari asosida faoliyat ko`rsatishini
ta’minlaydigan erkin iqtisodiy makonni vujudga keltirmoqda. O`zbekistonda iqtisodiy
islohotlarning chuqurlashib borishi, jamiyatni modernizasiya qilish jarayonining
jadallashishi bozor munosabatlarining ham takomillashib borishini, iqtisodiyotning
tobora erkinlashib borishini ta’minlamoqda. 7
Xalq xo`jaligida amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida shakllangan va erkin
raqobatga asoslangan bozor iqtisodiyoti sharoitida faoliyat ko`rsatish uchun esa har
bir korxona barqaror va mustahkam bo`lishi lozim. Raqobatbardoshlikni ta’minlash
ishlab chiqarish samaradorligini oshirish bilan bir qatorda korxona faoliyatining
moliyaviy natijalarini to`g`ri shakllantirish, korxonada inqirozga qarshi dasturni
ishlab chiqish va barqaror rivojlantirish strategiyasini belgilashga ko`p jihatdan
bog`liq. Buning natijasi o`laroq, 2022−2027-yillarda O`zbekistonni rivojlantirish
harakatlar strategiyasining davlat dasturida fermer xo`jaliklari xususida «eng avvalo,
qishloq xo`jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish bilan bir qatorda, qayta ishlash,
tayyorlash, saqlash, sotish, qurilish ishlari va xizmatlar ko`rsatish bilan
shug`ullanayotgan ko`p tarmoqli fermer xo`jaliklarini rag`batlantirish va rivojlantirish
uchun qulay shart-sharoitlar yaratish» masalasi qo`yilgan.
Fermer xo`jaliklarining moliyaviy mablag`lari hajmi va tarkibi rivojlanish va
samaradorlik darajasiga bog`liq. Korxona qanchalik yaxshi ishlasa uning pul
daromadlari shunchalik ko`p bo`ladi. Fermer xo`jaliklari moliyaviy-xo`jalik
faoliyatida foydaning quyidagi ko`rsatkichlari hisoblanadi: yalpi foyda, asosiy
faoliyatdan olingan foyda, umumxo`jalik faoliyatdan olingan foyda, soliq
to`languncha olingan foyda, sof foyda. Demak, xo`jalik faoliyatidan olingan foyda
hisoblanayotganda moliya faoliyatidan ko`rilgan foyda hamda soliq to`languncha
olingan foyda hisoblanayotganda favqulodda vaziyatlardan ko`rilgan foyda
aniqlanadi, e’tiborga olinadi.
7
Zokirov O ., Pardayev A. Q ishloq x o ’jalik iqtisodiyoti. Darslik. -T.: O’A JBNT Markazi, 2021. - 456 b.
37

Bozor iqtisodiyoti jarayonida korxonalarning daromad turlari quyidagicha
bo`ladi:
Mahsulot (xizmat)ni sotishdan olingan sof tushum, uning hajmini aniqlash uchun
sotish summasidan qo`shilgan qiymat solig`i, aksiz va eksport, bojxona to`lovlari
ayirib tashlanadi;
Asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar;
Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar;
Favqulodda foydalar.
Sotishdan tushgan tushum-xo`jalik yurituvchi sub’ektlarning xo`jalik-moliya
faoliyatining muhim ko`rsatkichidir. Mahsulot ishlab chiqarish, ish bajarish va xizmat
ko`rsatish jarayonida qiymatga ega bo`lgan mahsulot (ish, xizmat) yaratiladi, uning
tovar qismining hajmi sotish narxlarida baholanadi va uni sotishdan tushgan daromad,
sotishdan tushgan tushum deyiladi. Rivojlangan xorij mamalakatlari statistikasida
ham sotuvdan tushgan tushum (Proceeds From Sales) va buxgalteriya hisobining
xalqaro standartida esa (standart № 18 «Daromadlarni qayd qilish») «Daromad»
deyiladi. Bu ko`rsatkich fermer xo`jaliklarining moliyaviy faoliyatining muhim
ko`rsatkichlari sifatida qaraladi va uning hajmiga ko`ra fermer xo`jaliklarining
reytingi va faoliyat faolligi darajasi baholanadi.
Sotuvdan tushgan tushum hajmini hisoblash xo`jalik yurituvchi sub’ektda qabul
qilingan hisobchilik siyosati (tartib)ga ko`ra ikki usulda amalga oshirilishi mumkin:
 xaridorga tovarning jo`natilishi (ishning bajarilishi, xizmatning ko`rsatilishi)
va kontragentga tegishli hisob-kitob hujjatlarining topshirilishi (huquq tamoyili);
 xaridor tomonidan tovar (ish, xizmat) haqining to`lanishi.
Bunda naqd pulsiz hisob-kitoblarda korxonaga xizmat ko`rsatuvchi bankdagi
hisob-kitob raqamiga pulning kelib tushishi, naqd pullik operasiyalarda-pul korxona
kassasiga kirim qilinganidan so`ng (iqtisodiy tamoyil). Bundan ko`rinadiki, xo`jalik
yurituvchi sub’ektlarda foyda ko`rsatkichlarini hisoblashda sof tushumlar
ko`rsatkichiga asoslanadi (1-jadvalga qarang).
38

Ma’lumki, sotishdan tushgan sof tushum asosida hisoblangan foyda va
rentabellik ko`rsatkichlari tovar (ish, xizmat) ishlab chiqarish va sotish bilan
shug`ullanuvchilar uchun tijorat (moliya) samarasi va samaradorligini baholashda
qo`llanadi. Tovar (ish, xizmat) ishlab chiqarish yoki investisiya loyihasining byudjet
samarasi va samaradorligi (respublika va mahalliy byudjetga keltiradigan
daromadlari)ni o`rganishda sotuvdan tushgan yalpi tushum ko`rsatkichidan ham
foydalaniladi. Respublikamizda amal qilinayotgan hamma qonun va qoidalarga rioya
qilgan holda foyda summalari aniqlangandan so`ng, uning statistik tahlili boshlanadi.
Bu ishni statistikaning turli uslublari yordamida bajarish mumkin. Hamma uslublarni
qo`llash, ishning hajmi oshib ketishiga olib kelishini hisobga olgan holda, biz faqat
indeks metodi yordamida foydani tahlil qilish metodologiyasini ko`rib chiqamiz.
Ma’lumki, yalpi foydada mahsulotni (ish, xizmatni) sotishdan olingan foyda hissasi
juda yuqori. Shu munosabat bilan aynan shu ko`rsatkichga ta’sir etuvchi omillarni
o`rganish zarur.
Sotishdan olingan foydaga ta’sir qiluvchi omillar quyidagilar: 8
 sotiladigan mahsulot (ish, xizmat) hajmining o`zgarishi;
 sotiladigan mahsulot (ish, xizmat) tarkibining o`zgarishi;
 sotiladigan mahsulot (ish, xizmat) tannarxining o`zgarishi;
 sotiladigan mahsulotga bo`lgan sotish baholari, ish va xizmatlarga bo`lgan
tariflarning o`zgarishi kiradi.
Ushbu omillarlarning foydaning umumiy summasiga ta’sirini baholash uchun
o`tgan va joriy davrdagi sotilgan mahsulotdan (ish, xizmat) tushgan tushum va ishlab
chiqarish tannarxi haqida ma’lumotlar mavjud bo`lishi kerak va bu ko`rsatkichlarning
joriy davrdagini o`tgan davr baho va tannarxida qayta hisoblash zarur.
Mahsulot (ish, xizmat) sotishdan olingan yalpi foydaga ta’sir qiluvchi asosiy
omillar
8
Muminov, A. (2020). "Agrosanoat majmuasi iqtisodiyoti: asosiy tushunchalar va nazariyalar". Toshkent: O'zbekiston
Milliy Universiteti.
39

Ko ` rsatkichlar 2021 2023 2016 yilda 2015
yil narx va
tannarxida
Mahsulot (ish,
xizmat) sotishdan
olingan sof
tushum, sotish
baholarida, ming
so`m 18236 20449 19694,8
Mahsulot ishlab
chiqarish tannarxi,
ming so`m 13859 14723 14690
YAlpi foyda, ming
so`m 4377 5726 5004,8
Endi omillar ta’sirini hisoblaymiz: Yuqorida ta’kidlanganidek, birinchi omil-
sotilgan mahsulot (ish, xizmat) hajmining o`zgarishi. Bu omilning ta’sirini o`lchash
uchun quyidagi formula bilan sotilgan mahsulotning fizik hajmi indeksi aniqlanadi:
Sotilgan mahsulot (ish, xizmat) tarkibi o`zgarishining foydaga ta’siri
quyidagicha o`lchanadi:
Foyda summasiga sotilgan mahsulot (ish, xizmat) tannarxini ta’siri tannarx
indeksi yordamida hisoblanadi, ya’ni tannarxi indeksining sur’ati bilan maxrajining
farqi bilan
40

Tannarxning ortishi bilan foyda summasi korxona 33 ming so`mga kamaygan.
Sotilgan mahsulot (ish, xizmat) bahosi o`zgarishining olinadigan foydaga ta’siri baho
indeksi sur’ati va maxrajining farqi bilan aniqlanadi, ya’ni:
Biz joriy yilda bazis yiliga nisbatan foyda summasi 1349 ming so`mga
oshganligini ko`rdik. Xo`sh bu o`zgarishga qaysi omillar ijobiy va qaysi omillar
salbiy ta’sir ko`rsatgan ekan? Bu savolga javob berish uchun quyidagi formula bilan
ularning birgalikdagi ta’sirini hisoblaymiz:
Ko`rinib turibdiki, uchta omil (1,2,4) ijobiy, bitta (3) omil salbiy ta’sir
ko`rsatgan. Hisoblangan ma’lumotlar yana shuni ko`rsatadiki, foyda summasi asosan
sotish bahosining oshishi va sotilgan mahsulotning assortimenti o`zgarishi hisobidan
oshgan.
Sotish xarajatlari mahsulotlarni xaridor va buyurtmachilarga ortib jo`natish va
sotish bilan bog`liq bo`lgan xarajatlarni o`z ichiga oladi. Sotish xarajatlarni ish haqi
xarajatlari, ish haqidan ajratmalar, material xarajatlari, asosiy vositalar va nomaterial
aktivlar amortizasiyasi, reklama xarajatlari, ish va xizmatlar, boshqa xarajat moddalari
bo`yicha tarkiblash va tahlil etish mumkin.
41

XULOSA
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki agrosanoat korxonalarini moliyalashtirish
manbalari iqtisodiy faoliyatning muhim jihatlaridan biridir. Agrosanoat sohasida
moliyalashtirish manbalari quyidagi asosiy turlarga bo'linishi mumkin:
1. Ichki moliya manbalari:
- Sahoviy mablag'lar: Korxonaning o'z ichki investitsiyalari, foyda (daromad)
va saqlangan mablag'lar.
- O'z-o'zini moliyalashtirish: Korxona o'z faoliyatidan olgan daromadlarni
qayta investitsiya qilish.
2. Tashqi moliya manbalari:
- Bank kreditlari: Kompyuterlashgan kreditlar, iqtisodiy dasturlar va loyiha
moliyalashtirish uchun banklar tomonidan beriladigan kreditlar.
- Investitsiya fondlari: Xususiy va davlat investitsiya fondlaridan jalb etilgan
mablag'lar.
42

- Xalqaro tashkilotlar va donorlar: Jahon banki, FAO (BMTning oziq-ovqat va
qishloq xo'jaligi tashkiloti), Xalqaro moliya korporatsiyasi kabi tashkilotlardan
moliyaviy yordam.
3. Davlat moliyalashtirish manbalari:
- Subsidiyalar: Davlat tomonidan beriladigan subsidiyalar va moliyaviy
yordamlar.
- Davlat dasturlari: Agrosanoatni rivojlantirish uchun mo'ljallangan davlat
dasturlari doirasida beriladigan moliyaviy resurslar.
4. Sarmoyalar:
- Xususiy sarmoyalar: Individual investorlar yoki korporatsiyalar tomonidan
agrosanoat korxonalariga kiritiladigan sarmoyalar.
5. Qishloq xo'jaligi kooperativlari: Kichik ishlab chiqaruvchilarni
birlashtiradigan kooperativlar orqali mablag' to'plash va resurslarni birgalikda
taqsimlash.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Hakimov R., Otaqulov M., YUsupov E., Yusupov M.S. Agrosanoat
majmuasi iqtisodiyoti. - (O'quv qo'llanma), -T., TDIU, 2020.-160 b.
2. Salimov B.T., Hamdamov Q.S., Berkinov B.B., Xakimov R., YUsupov M.S.,
Oripov M.A., O'roqov N.I. - Dehqon va fermer xo'jaliklari iqtisodi - (O'quv
qo'llanma), -T.: TDIU, 2021. - 176 b.
3. Asaul A. N./ Organizatsiya predprinimatelskoy deyatelnosti: uchebnik dlya
vuzov./ A. N. Asaul. - 4-e izd. - SPb.: Piter, 2022. - 352 s.: il. ISBN 978-5-49600066
4. Kurbanov A.B., Djalilova N.M. Rol kooperatsii v formirovanii agrarnoy
sobstvennosti Economics № 4 (47), 2020
5. Xurramov A.F., Mamatov A.A. Qishloq xo'jaligida mulkiy munosabatlar va
ularni rivojlantirish yo'nalishlari. - T.: Fan va texnologiya nashriyoti, 2020. - 59 b.
43

6. Ergashev R .X .Fayziyeva Sh.Sh.,Hamrayeva S.N. Q ishloq xo ‘jaligi
iqtisodiyoti. Darslik. -T .: «Iqtisod-moliya», 2022. -404 b.
7. Umurzoqov O’.P., Toshboyev A .J., T oshboyev A.A. Fermer xo'jaligi
iqtisodiyoti. O’quv qo’llanma. -T .; Iqtisod-M oliya, 2020. -276 b.
8. Zokirov O ., Pardayev A. Q ishloq x o ’jalik iqtisodiyoti. Darslik. -T.: O’A
JBNT Markazi, 2021. - 456 b.
9. O’zbekiston qishloq xo‘jaligi. Statistik to'plam . Toshkent, 2022
10. Muminov, A. (2020). "Agrosanoat majmuasi iqtisodiyoti: asosiy
tushunchalar va nazariyalar". Toshkent: O'zbekiston Milliy Universiteti.
11. Olimov, B. (2019). "Agrosanoat tizimlarining iqtisodiy samaradorligi".
Samarqand: Samarqand Davlat Universiteti.
12. Rasulov, X. (2021). "Agrosanoat majmuasida innovatsiyalar va
raqobatbardoshlik". Buxoro: Buxoro Davlat Universiteti.
13. Yusufov, D. (2020). "Qishloq xo'jaligini moliyaviy boshqarish: nazariy va
amaliy jihatlar". Tashkent: O'zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo'jaligi
vazirligi.
14. Karimov, S. (2022). "Agrosanoat majmuasi iqtisodiyoti: global muammolar
va yechimlar". Toshkent: Iqtisodiyot va Toshil universiteti.
15. Xodjayev, T. (2023). "Agrosanoat majmuasi va uning rivojlanishi: iqtisodiy
tahlil". Andijon: Andijon Davlat Universiteti.
16. Ismoilov, F. (2023). "O'zbekistondagi agrosanoat majmuasi va uning
iqtisodiy ko'rsatkichlari". Farg'ona: Farg'ona Davlat Universiteti.
Internet saytlari ro'yxati
www.fao.org
www.ifad.org
www.worldbank.org
www.oecd.org
44

www.qvr.uz
www.statista.com
www.aes.ac.uk
45

45

Sotib olish