Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 64.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 29 Октябрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

54 Продаж

Ahamoniylarning cheklanmagan podsho hokimyati (mutlaq monarxiya)

Купить
O ‘ ZBEKISTON TARIXI
FANI DAN
Ahamoniylarning cheklanmagan podsho
hokimyati (mutlaq monarxiya)
mavzusidagi
 KURS  ISHI
1 MUNDARIJA:
KIRISH ........................................................................................................ .....      4-5
I   BOB.   O‘RTA   OSIYONING   AHAMONIYLAR   TOMONIDAN   BOSIB
OLINISHI ……..…………………………………………………………….     6-16
1.1  Ahamoniylarning Turon zaminiga bostirib kirishi……………………….     6-10
1.2   Ahamoniylar hukmronligi davrida O‘rta Osiyo…………………………        11-
16
II   BOB.   AHAMONIYLARNING   MA’MURIY  BOSHQARUVI ……. …         17-
21
2.1   Ahamoniylarning   cheklanmagan   hokimiyati…………………..………..         17-
21
III   BOB.   AHAMONIYLARNING   DINIY   VA   HARBIY
BOSHQARUVI …………………………………………………………….         22-
32
3.1  Ahamoniylarning davlat boshqaruv tartibi……………………………...     22-27
3.2  Ahamoniylar davrida madaniy hayot…………………………………...     28-32
XULOSA ..................................................................................................... ..       3 3 -3 4
FOYDALANILGAN   ADABIYOTLAR   RO‘YXATI .............................. ..           35-
36
2 KIRISH
Yurtboshimiz Sh.M.Mirziyoyev: “Milliy ma’naviyatimizni rivojlantirish, uni
xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz hayotiga singdirishda ijtimoiy-gumanitar fanlarning
ahamiyati juda katta.   Afsus, bu fanlar rivoji zamondan ortda qolmoqda. Xususan,
biz   uchun   nihoyatda   dolzarb   bo‘lgan   tarix   fani   ham   bundan   mustasno   emas.
Tarixga   oid   ilmiy   tadqiqot   ishlari   asosan   bayonchilik,   publitsistik   usulda   olib
borilmoqda.   Natijada,   olis   va   yaqin   o‘tmishimizdagi   ko‘pgina   voqealar   mohiyati,
ularni yuzaga keltirgan omillar va tarixiy qonuniyatlar ochilmasdan qolmoqda” 1
  –
deb ta’kidlaydi.
Mavzuning   dolzarbligi.   Qadimgi   davr   tarixini   yoritib   berish,   va   tarixiy
voqeeliklar   bilan   boyitib   berish   hozirgi   kunda   har   bir   tarixchi   olimlarning   asosiy
vazifalaridan   biri   hisoblanadi.   Shu   nuqtai   nazardan   kelib   chiqib,   shuni   ayta
olamanki   ilk   o‘rta   asrlarning   nafaqat   vatanimiz   tarixiga   oid   qismi,   balki   jahon
tarixi   ham   yangidan   yangi   tadqiqot   va   izlanishlarga   muhtoj.   Chunki   biz   tarixni
o‘rganar   ekanmiz   o‘rganish   davomida   bir   davrdan   boshqa   davrga   o‘tish   uchun
mazkur   davrga   oid   bilim   va   ko‘nikmalar   bizga   poydevor   vazifasini   o‘taydi.
Xronologik   jahatdan   olib   qaraydigan   bo‘lsak   ham   o‘rganish   jarayonida   o‘rtada
uzilish yoki kamchilik holati yuz bersa albatta kerakli natijaga erishilmaydi.
Kurs ishida Ahamoniylar davlati to‘grisida batafsil to‘xtalib o‘tishga harakat
qilindi.   Buning   natijasida   o‘zim   bilmagan   ko‘plab   yangi   ma’lumotlarga   ega
bo‘ldim.   Davr   nuqtai   nazaridan   kelib   chiqib,   har   bir   tarixiy   hodisalarga   tarixchi
sifatida baho berishga harakat qildim va bunga qisman erishdim. Zamonaviy yangi
adabiyotlarda   ushbu   davr   bo‘yicha   kerakli   ma’lumotlar   to‘liq
shakllantirilmaganligi   bois   ishni   o‘rganish   jarayonida   biroz   qiyinchiliklarga   duch
keldim.   Asosiy   foydalanilgan   adabiyotlar   arab   va   xitoy   tilida   yozilgan,   ularni
hozirgi kunda o‘zbek tiliga hali tarjima qilinmagan.
Mavzuning   o‘rganganlik   darajasi.   O‘rganilayotgan   mavzu   doirasida
ko‘plab tarixchi olimlar ilmiy izlanishlar olib borishgan. Ushbu olimlar tomonidan
1
 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. – Toshkent: “O‘zbekiston” nashriyoti, 2021. – B.56.
3 amalga   oshirilgan   ishlar   hamda   ilmiy   yangiliklar   va   xulosalardan   kelib   chiqib,
mavzuga doir o‘z xulosamizni kurs ishida keltirib o‘tdik.
Kurs   ishining   predmeti   va   obyekti.   Mazkur   kurs   ishi   nazariy   asosini   ilk
o‘rta   asrlar   va   o‘rta   asrlarga   oid   tarixiy   manbalar,   hamda   keyingi   davrlarda
nashrdan   chiqqan   adabiyotlar,   maqolalar,   ilmiy   ishlar,   mustaqillik   davrida   e’lon
qilingan   xolis   yoritilgan   tarixiy   materiallar   maqola   va   monografiyalar   shu
kabilarga qaratilgan.
Kurs ishining xronologik chegarasi.  Ushbu kurs ishi miloddan avvalgi VI-
IV   asrlarni   o‘z   ichiga   qamrab   olgan   bo‘lib,   tadqiqotda   asosan   fors   Ahamoniylari
davlatining   tashkil   topishi,   siyosiy   jarayonlar,   ijtimoiy-iqtisodiy   munosabatlari
kabi   jihatlarining   yoritib   berilishiga   harakat   qilindi.   Ma’lum   bir   ma’noda
adabiyotlar   tahlili   jarayonida   tarixiy   mulohaza   natijasida   bilim   ko‘nikmalari
shakllantirilib borildi.
Kurs   ishining   tuzilishi.   Kirish,   uch   bob,   xulosa,   foydalanilgan   manba   va
adabiyotlar ro‘yxati hamda ilova qismidan iborat.
 
4 I BOB. O‘RTA OSIYONING AHAMONIYLAR TOMONIDAN BOSIB
OLINISHI
  1.1 Ahamoniylarning Turon zaminiga bostirib kirishi
Miloddan avvalgi VI asrda Eronda ahamoniylar davlati vujudga k е lgan. Bu
davlat   qariyb   ikki   yuz   yil   mobaynida   yashagan.   Uning   hududlari   Misrdan   to
Shimoli-G‘arbiy   Hindistonga   qadar   cho‘zilgan   edi.   Ahamoniylar   davlatining
poytaxti   Pasargad,   Persopol,   Suza   shaharlari   bo‘lgan.   Forslarga   qadar   Suzada
elamitlar yashaganlar.
Forslar   dastlab   faqat   Janubiy   Eron   hududlarida   yashaganlar.   So‘ngra   ular
butun   Eron   hududini   egallaganlar.   Ariylar   qabilalari   joylashgan   yurt   k е yinchalik
Eron d е b atalgan. A.Asqarovning ta’kidlashicha, juda qadim zamonlarda Eronning
forslar   egallagan   janubiy   hududi   shumerlar   tomonidan   Nim   (baland)   d е b
yuritilgan, akkadlar  esa  uni  «Elamtu» d е b ataganlar. Elamtu xalq orasida  «Tog‘li
mamlakat»   nomini   anglatgan.   Elamitlar   esa   o‘z   yurtlarini   «Hotamtu»   d е b
ataganlar. Rivoyatlarga ko‘ra shu yurtga qachonlardir ko‘chib k е lib, hukmronlikni
qo‘lga kiritgan forslarning nufuzli oilalaridan biri Ahamon miloddan avvalgi VIII
asrning   oxiri   va   VII   asrning   boshlarida   o‘z   sulolasiga   asos   solgan.   Ahamonning
o‘g‘li Chishpish miloddan avvalgi VII asrda fors qabilalari ittifoqini tuzadi va shu
tariqa   Eronda,   Ahamoniylar   sulolasi   (miloddan   avvalgi   558-yillar)   tashkil   topadi.
Xususan   ahamoniylar   davlatining   shuhrati   Kir   II   (Kurush)   davrida   kuchayadi.   U
Midiya,   Elam,   Vaviloniya,   Lidiya   podsholiklarini   bo‘ysundirib,   dunyoda   birinchi
saltanatga asos soldi. 2
Aholining   etnik   tarkibi   va   ijtimoiy   tuzilishi   turlicha   bo‘lgan.   Ular   bosib
olingan viloyatlarda mahalliy xalqning urf-odatlari, dini, qonun-qoidalari, og‘irlik,
uzunlik o‘lchovlari, yozuvi va tilini saqlab qolganlar. Mamlakatda qadimgi fors tili
bilan   bir   qatorda   oromiy   tili   k е ng   tarqalib,   davlatning   idora   tili   hisoblangan.
Bundan tashqari, d е von ishlarida elam tilidan foydalanilgan. Eronning ahamoniylar
davri   madaniyati   va   san’atida   Yunoniston,   Ossuriya ,   Misr   va   boshqa   ch е t   el
xalqlari   madaniy   an’analarining   ta’siri   kuchli   bo‘lgan.   Bu   davrga   k е lib   Kir
2
  Azamat  Ziyo O’zbek  davlatchiligi  tarixi  (eng  qadimgi  davrdan  Rossiya bosqiniga  qadar)   –T.:   Sharq,  2000. – B.
126.
5 o‘zining   bosqinchilik   nigohini   O‘rta   Osiyo   hududlariga   qaratadi.   Baqtriyaning
ahamoniylar tomonidan qachon egallanganligi hozircha ma’lum emas. 
Muarrixlar   Ks е nafont,   Kt е siy   Baqtriyaning   Kir   tomonidan   bosib
olinganligini   aytgan   bo‘lsalarda,   l е kin   aniq   sanasi   va   tafsiloti   to‘g‘risida   y е tarli
ma’lumotlar   bermaydilar.   Kir   II   massag е tlar   ustiga   miloddan   avvalgi   530-yilda
qo‘shin bilan bostirib k е ladi. Bu paytda umr yo‘ldoshi vafot etgan malikaTo‘maris
mamlakatda   podsho   edi.   Kirga   qarshi   To‘marisning   jasoratini   Gerodot   o‘zining
«Tarix»   kitobida   yorqin   tasvirlaydi.   O‘z   kuchi   va   omadiga   ishongan,   Bobil,
Ossuriya,   Misr,   Kichik   Osiyo   mamlakatlarini   zabt   etib,   muvaffaqiyatlardan
esankirab qolgan Kir Araks daryosiga ko‘prik qurishni buyuradi. U To‘marisga o‘z
elchilari   orqali   sovg‘a-salomlar   va   noma   yuborib,   unga   turmushga   chiqishini
so‘raydi.  Elchilarini  sovchi  d е b ataydi. Kirning asl  maqsadi  esa  To‘marisga  ayon
edi.   Shu   sababdan   u   Kirga   rad   javobi   beradi.   Kirga   noma   yozib,   uni   urush
boshlamaslikka, tinch yashashga undaydi: «Ey Midiya shohi! Bu niyatingdan qayt.
Mazkur ko‘priklar s е nga baxt k е ltiradimi, falokatmi? Bilmaysanku? yaxshisi, xudo
bergan   kattakon   davlatingga   podshohlik   qil.   Biz   o‘z   yurtimizga   podshohlik
qilaylik, l е kin s е n bu maslahatga kirmay, o‘z aytganingdan qolmasang,  biz daryo
bo‘yidan   uch   kunlik   yo‘l   yurib,   olisroqqa   borib   turaylik.   Xohlasang   biz   s е ning
yerlaringga ko‘chib o‘taylik. S е n uch kunlik olisga borib tur». Bu maktubni olgan
Eron   shohi   o‘z   a’yonlari   bilan   maslahatlashdi.   Vazirlar   «Biz   orqaga   qaytib,
To‘marisni   o‘z   yerimizda   kutib   olaylik»,   d е gan   maslahatni   beradilar.   Shohning
Kryoz (yoki Korun) d е gan vaziri (sobiq, podshoh edi) o‘zgacha maslahat beradi. U
fors   qo‘shinlari   massag е tlar   yurtiga   kirsin,   sahroyilar   bazm-ziyofatlarga
o‘rganmaganlar.   Ular   yerida   bazm   dasturxonlarini   yozib   qo‘yaylik.   Ular   lazzatli
taomlarni   va   lazzatli   sharoblarni   y е b-ichib,   mast   bo‘lib   uxlab   qolishganda,   ular
ustiga bostirib boramiz», d е ydi. 3
3
  O‘zbekiston   davlatchiligi   tarixi   ocherklari.   Mas’ul   muharrirlar:   D.Alimova,   E.Rtveladze.   –   Toshkent:   Sharq,
2001. Ergashev Sh.E. ,,O’rta asrlar tarixi’’ T.:Cho’lpon.2008. – B. 128.
6 Shohga shu maslahat manzur ko‘rinadi va shunday yo‘l tutishga qaror qiladi.
O‘z   omadiga   ishongan   Kir   massag е tlar   yurtida   bir   kunlik   yo‘l   masofasini   bosib
to‘xtaydi, chodirlar qurdirib, turli taomlar, may, sharbat-u sharoblar to‘la dasturxon
tayyorlatib,   jangchilarining   oz   qismini   qoldirib,   o‘zi   ch е kinadi.   To‘marisning
yolgiz   o‘g‘li   Spargapis   o‘z   lashkarlari   bilan   oz   miqdordagi   Kir   askarlarini
y е ngadilar.   G‘alabaga   erisgan   Spargapis   bu   dushmanlarning   hiylasi   ekanligini
bilmay,   qo‘shiniga   to‘kin   dasturxon   ustida   maishatga   ruxsat   beradi   va   o‘zi   mast
holda   uxlab   qoladi.   Xufiyadagi   Kir   lashkarlari   bilan   qaytib   kelib,   uyqudagi
navkarlarni   va   Spargapisni   asir   oladi.   Voqeadan   xabar   topgan   To‘maris   xabarchi
orqali   Kirga   «Qonxo‘r   Kir!   Bu   jasorating   bilan   mag‘rurlanma!   Makkorlik   bilan
o‘g‘limni   yengding.   Halol   jangda   yengilarding.   Mening   maslahatimga   ko‘n,
o‘glimni  omon qaytar. Yaxshilikcha  yerlarimdan ket… Yo‘qsa tangrimiz Quyosh
haqqi-hurmati   qasamyod   qilaman,   o‘z   qoningga   o‘zingni   to‘ydiraman»,   degan
mazmunda   noma   yuboradi.   Kir   To‘marisning   so‘zlariga   zarracha   ahamiyat
bermaydi.   Kayfi   tarqagach,   o‘zini   dushman   iskanjasida   asir   ko‘rgan   Spargapis
joniga qasd qiladi va o‘zini o‘zi o‘ldiradi. Voq е adan xabar topgan To‘maris Kirga
qarshi jangga otlanadi 4
. Mirkarim Osim o‘zining «To‘maris» qissasida To‘marisni
ulug‘lab bunday hikoya qiladi: «...Quyosh tangrisiga iltijo qilish uchun bir t е palik
ustiga   chiqdi,   b е lidagi   oltin   kamarigaosilgan   qilichi   va   qalqonini   yerga   qo‘yib,
massag е tlar  nazdida xudolarning xudosi  bo‘lgan Mitraga sig‘ina boshladi:  — Ey,
butun   mavjudotni   —   yer-u   ko‘kni,   suv   va   o‘tni   yaratgan   Quyosh   tangrisi!   S е n
ko‘zingni   ochsang—   olam   nurga   to‘ladi.   Ko‘zingni   yumsang—   yer   yuzini
qorong‘ilik  lashkari   bosadi.   Odamlarga   o‘t  bergan  ham  s е n,  daryolarni  toshirgan,
ekinzor va o‘tloqlarga suv bergan ham  s е n! qo‘y va kiyiklarni ko‘paytirgan, don-
dunga   baraka   bergan   ham   s е n!   Ey,   ulug‘   quyosh   tangrisi,   bizni   eroniylarga   xor
qilma, dilimizga g‘ayrat, bilagimizga quvvat ato qil, yuragimizga o‘ch olovini sol!
qilichimizni o‘tkir qil, toki yurtimizni oyoqosti qilgan makkor dushmanni tor-mor
aylab, qullik balosidan xalos bo‘laylik. 5
4
O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq, 
2001. Ergashev Sh.E. ,,O’rta asrlar tarixi’’ T.:Cho’lpon.2008. – B. 128.
5
 Azamat Ziyo O’zbek davlatchiligi tarixi ( eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar)  –T.:  Sharq, 2000. – B. 
128.
7   Gerodot   ikki   o‘rtadagi   jangni   eng   dahshatli   jang   d е b   baholaydi.   Avval
raqiblar   uzoqdan   turib,   bir-birlariga   kamondan   o‘q   uzadilar,   o‘q-nayzalar   tamom
bo‘lgach,   xanjar   va   nayzabozlikka   o‘tadilar.   Jang   maydonida   juda   ko‘p   eroniylar
halok bo‘ladilar. Massag е tlar g‘alaba qozonadi- lar. Jangda Kirning o‘zi ham halok
bo‘ladi.   To‘maris   maydan   bo‘shagan   m е shlarni   qonga   to‘ldirishga   va   Kirning
boshini   uzib   olib   k е lishga   farmon   beradi.   T е zda   To‘marisning   k е lini   Zarina
Kirning   jasadini   topadi   va   uning   boshini   k е sib   olib   To‘marisga   k е ltirib   beradi.
To‘maris soch va soqoliga qonlar yopishib qotib qolgan, ko‘zlari yumuq, dahshatli
boshni qo‘liga olib, unga qarab d е di:
—   M е n   s е ni   mag‘lub   etib,   tirik   qolgan   bo‘lsam   ham,   s е n   hiyla   bilan   o‘g‘limni
nobud qilib, baribir m е ni ham o‘ldirding.
Ey   Kir!   Umr   bo‘yi   jang   qilib,   odam   qoniga   to‘ymading,   mana   endi
to‘yguningcha   ich!»   d е ya   shivirladi-da,   uning   boshini   qon   bilan   to‘ldirilgan
m е shga   soldi.   Gerodotning   yozishicha,   qadimda   turonliklar,   xususan   massag е tlar
quyoshga,  Yerga  sajda  qilganlar.  Ular   o‘z  vatanlarini  quyosh   kabi   muqaddas  d е b
bilganlar,   To‘maris   barcha   turonliklarning   onasi   timsolidir.   Vatanga   sadoqat
ramzidir.   Ammo   Kir   o‘limi   O‘rta   Osiyoni   Eron   ahamoniylariga   tob е likdan   asrab
qola   olmadi.   Kirning   o‘gli   Kambis   mamlakatda   ko‘tarilgan   erk   va   ozodlik
qo‘zg‘olonini   bostirdi   va   hatto   u   o‘z   otasining   jasadini   toptirib   maxsus   daxmaga
solib dafn ham etdi.
Kambisning Bardiya ismli inisi bo‘lib, uyushtirilgan fitna tufayli o‘z ukasini
o‘ldiradi.   Bu   voq е a   xalqdan   sir   tutiladi.   Miloddan   avvalgi   520-yilda   Kambis
Misrni   istilo   etishga   otlanadi.   Xuddi   shu   davrda   xalq   Bardiya   o‘limidan   xabar
topadi   va   bu   to‘g‘rida   har   xil   rivoyatlar   to‘qiladi.   Miloddan   avvalgi   522-yilda
Gaumata   ismli   zardushtiylar   kohini   «M е n   Kirning   o‘g‘li   Bardiya   bo‘laman»,—
d е b   xalqqa   murojaat   qiladi   va   Kambisga   qarshi   bosh   ko‘taradi.   Oddiy   xalq
Kambisdan   aynib,   Gaumataga   ergashadi.   Gaumata   Persidada   hokimiyatni   qo‘lga
oladi. Bu voq е adan xabar topgan Kambis zudlik bilan Misrdan Eronga qaytadi. 
Ammo   yo‘lda   noma’lum   sabablarga   ko‘ra   halok   bo‘ladi.   Gaumata   Bardiya
nomi   bilan   shoh   bo‘ladi.   U     hokimiyatni   qo‘lga   kiritish   jarayonida   k е ng   xalq
8 ommasiga tayanadi  va zodagonlarga qarshi  choralar  ko‘radi, aholini  uch yilgacha
davlat   soliqlaridan   va   harbiy   xizmatdan   ozod   etadi.   Bu   saroy   zodagonlari
noroziligiga   sabab   bo‘ladi.   Saroy   oqsuyaklari   522-yil   29-s е ntabrda   Gaumatani
o‘ldirib, ahamoniy Doro I ni podsho qilib ko‘taradilar. 
Bundan   norozi   bo‘lgan   k е ng   xalq   ommasining   butun   mamlakat   bo‘ylab
qo‘zg‘olonlari   boshlanadi.   Jumladan,   Marg‘iyonada   Frada   boshchiligida
qo‘zg‘olon bo‘ladi. Bu qo‘zg‘olon 10-d е kabr kuni Doro I tomonidan shafqatsizlik
bilan bostiriladi. 
9 1.2 Ahamoniylar hukmronligi davrida O‘rta Osiyo  
Bihustun   qoyalariga   bitilgan   kitobasida   Marg‘iyona   qo‘zg‘oloni   haqida
shunday   d е yiladi:   «Shoh   Doro   aytdi:   Margush   (Mapg‘iyona)   nomli   mamlakat
m е ndan ajralib k е tdi. Qo‘zg‘olonchilar Frada ismli marg‘iyonalik kishini o‘zlariga
bosh qilib oldilar. K е yin m е n Baqtriya satrapi — xizmatkorim Dadarshishga odam
yubordim.   Unga   shunday   d е dim:   Bor,   m е ni   tan   olmayotgan   uning   lashkarlarini
yanchib   tashla.   K е yin   Dadarshish   qo‘shin   bilan   uning   ustiga   yurish   qilib ,
marg‘iyonaliklar   bilan   jang   qildi.   Ahuramazda   m е nga   yordam   qildi.
Ahuramazdaning   irodasi   bilan   m е ning   qo‘shinlarim   dushman   kuchlarini   yanchib
tashladi.   K е yin   mamlakat   yana   m е niki   bo‘ldi».   Doro   I   ga   qarshi   ko‘tarilgan
Marg‘iyonadagi   qo‘zg‘olon   O‘rta   Osiyo   viloyatlarida   yagona   qo‘zg‘olon   emasdi.
Bunday   qo‘zg‘olon   Parfiyada   ham   ko‘tarilgan.   Bu   qo‘zg‘olon   miloddan   avvalgi
521-yilning yozigacha davom etgan edi. Doro I davrida ahamoniylarga qarshi erk
va   ozodlik   uchun   saklar   ham   bosh   ko‘targanlar.   Buni   biz   Bihustun   yozuvlarida
ochiq   ko‘ramiz.   Doro   I   saklarni   quvib   Orol   sohillarigacha   borgan.   U   saklar
hukmdorini   asir   olganligi,   boshqa   bir   Skunxa   ismli   lashkarboshini   saklarning
o‘zlari Doro I ga topshirganliklari qayd etiladi. Bu voq е alar miloddan avvalgi 520–
518-yillarda   yuz   bergan.   Ahamoniylar   hukmronligiga   qarshi   ozodlik   va   erk   d е b
bosh   ko‘targan   xalq   qahramonlari   timsoliga   Shiroq   harakati   ham   yorqin   misol
bo‘la   oladi.   Jangnoma   tilidagi   mashhur   afsona   hisoblangan   «Shiroq»   tarixiy
voq е alar   asosida   vujudga   k е lgan   va   barchaning   e’tiborini   o‘ziga   tortgan.   Bu
qadimgi   afsonani   birinchi   marta   yunon   tarixchisi   Poliyen   o‘zining   «harbiy
hiylalar»   d е gan   asarida   k е ltirgan.   Asarda   Shiroq   —   Siyrak   d е b   nomlangan.
Afsonada sak qabilasidan chiqqan otboqar Shiroqning buyuk jasorati, tadbirkorligi,
vatanparvarligi   va   erkparvarlik   fazilatlari   hikoya   qilinadi.   Shiroq   o‘z   qabilasi
manfaatlarini himoya qilib, Eron shohi Doro lashkarlariga qarshi chiqadi va harbiy
hiyla   bilan   uning   qo‘shinlarini   chalg‘itib,   suvsiz,   Qizilqumning   dasht-sahrosiga
boshlab   boradi.   Suvsizlik   ochlikdan,   darmonsiz   qolgan   g‘anim   lashkarlari
halokatga uchraydi. El-yurt vayrongarchilikdan saqlab qolinadi. 6
6
 Azamat Ziyo O’zbek davlatchiligi tarixi ( eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar)  –T.:  Sharq, 2000. – B. 
132.
10 Asarning   eng   e’tiborli,   ta’sirchan   joyi   shundaki,   Shiroqning   o‘zi   ham
dushman qo‘lida halok bo‘ladi, l е kin Shiroq uchun bu o‘lim mag‘lubsiz o‘lim edi,
uning   orqasida   ona   Vatan   himoyasi,   katta   birtaqdiri   yotardi.   Shiroq   o‘zi   halok
bo‘lsa-da yurtdoshlarini, vatanini katta bir ofatdan saqlab qoldi. Ona Vatan taqdiri,
Vatan   mudofaasi   asarning   bosh   mavzuisi   bo‘lib,   ajnabiy   bosqinchilarga
qaqshatqich zarba berish va ularni o‘z yurtidan surib chiqarish, mardlik va jasorat
ko‘rsatish esa uning g‘oyaviy mazmunini tashkil etadi.
«Shiroq»   asarida   bosqinchilikning   barcha   kirdikorlari   qorala-nadi   va   unga
minglab la’natlar o‘qiladi, tinchlik va ozodlik yo‘lidagi barcha urinishlar, xalqning
Doro   I   ga   qarshi   kurashidagi   qahramonliklari   yanada   ulug‘lanadi.   Shiroqning
buyuk   qahramonligi   bugungi   kunda   ham   og‘izdan   og‘izga   o‘tib,   Vatan   tuyg‘usi
bilan   yashayotgan   yoshlarni   vatanparvarlik   ruhida   tarbiyalashda   muhim   tarbiya
maktabini o‘tashiga hech bir shubha yo‘q.
Bu   ko‘tarilgan   qo‘zg‘olonlar   Doro   I   ni   bir   qator   islohotlar   o‘tkazishga
majbur   qilgan.   U,   hatto   saroy   zodagonlari   huquqlarini   ham   ch е klab   qo‘yadi   va
qattiqqo‘llik   bilan   siyosat   olib   boradi,   mamlakatda   o‘zining   mutlaq   hokimiyatini
joriy   qiladi.  Doro  I   Gerodot   ma’lumotlariga  qaraganda   mamlakatni   satrapliklarga
bo‘lib   idora   qilgan.   Satraplik   t е pasida   hokim-satrap   turgan.   U   ch е klanmagan
hokimiyatga   ega   bo‘lgan.   Uning   ixtiyorida   harbiy   va   fuqarolik   hokimiyati
markazlashgan edi. Odatda, satraplar faqat ahamoniylar oilasiga mansub forslardan
tayinlangan.   Ularning   faoliyatini   doimo   nazorat   etib   turish   maqsadida   maxsus
amaldor-   ayg‘oqchilar   qo‘yilgan.   Ular,   odatda,   shahanshohning   eng   ishonchli
«ko‘z-quloqlari» edilar.
O‘rta   Osiyo   hududi   ahamoniylar   tomonidan   Baqtriya   va   Marg‘iyona   bilan
birga   hisoblaganda   12   satraplikka   bo‘linib   idora   qilingan.   Bu   satrapliklar   podsho
xazinasiga har  yili  360 talant1 o‘lpon to‘lagan. Parfiya, Xorazm, Sug‘d va Ar е ya
birgalikda   16   satraplikdan   iborat   bo‘lib   300   talant,   saklar   va   kaspiylar   esa   15
satraplik bo‘lib, ular har yili Doro I xazinasiga 250 talant o‘lpon soliq to‘laganlar.
Bundan   tashqari,   O‘rta   Osiyo   aholisi   shahanshoh   xazinasiga   har   yili   to‘lab
turgan   aniq   miqdordagi   soliqlarga   qo‘shimcha   yirik   davlat   qurilishlarida   ham
11 ishlab berar edilar. Xullas, O‘rta Osiyo xalqlari miloddan avvalgi VI–IV asrlarda,
ya’ni qariyb 200 yil mobaynida Eron ahamoniylari hukmronligi ostida yashadilar.
Ular   doimo   erk   va   ozodlikka   intilib   kurashdilar.   Faqat   miloddan   avvalgi   IV
asrlarga k е lib ahamoniylarning markaziy hokimiyati kuchsizlana boshlagach, zulm
asoratida   bo‘lgan   xalqlar   o‘z   mustaqilliklariga   imkoniyatiga   ega   bo‘ldilar.   O‘rta
Osiyoda   o‘z   mustaqilligiga   birinchilar   qatorida   Xorazm   vohasi   erishdi.   Baqtriya
esa   to   makedoniaylik   Aleksandr   (Iskandar   Zulqarnayn)   istilosiga   qadar
ahamoniylar   hukmronligi   ostida   bo‘lgan.   Juda   ko‘pchilik   tadqiqotchilar   O‘rta
Osiyoning o‘troq vohalaridagi sug‘orish tartibida mil.avv. VI-IV asrlarda sezilarli
o‘zgarishlar bo‘lib o‘tganligini e’tirof etadilar. Bu davrda ko‘p joylardagi to‘planib
qolgan   suvlardan   foydalaniladigan   mavsumiy   tabiiy   sug‘orish   o‘rnini   keng
hududlarni   sug‘orish   imkoniyatini   beruvchi   yirik   magistral   kanallar   tartibi
egallaydi. Bunday o‘zgarishlar natijasida nisbatan kengroq hududlarni o‘zlashtirish
imkoniyatlari   paydo   bo‘ladi.   O‘rta   Osiyoning   deyarli   barcha   tarixiy-madaniy
viloyatlarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida o‘troq aholi tomonidan
yangi yerlarning o‘zlashtirilganligi kuzatiladi. 7
Shimoliy   Baqtriya   hududlarida   bu   davrda   Surxon   va   Kobadiyon   vohalari
keng   miqyosda   o‘zlashtirilib,   o‘ng   qirg‘oq   Amudaryo   irmoqlaridan   magistral
kanallar   o‘tkaziladi.   Vaxsh   vohasida   Bolday   kanali   qazilib,   uning   atroflarida
mil.avv.   V-IV   asrlarga   oid   manzilgoh   aniqlangan.   Xorazm   hududlarida,   chap
qirg‘oq   Amudaryodagi   Sariqamish   havzasida   joylashgan   Ko‘zaliqir   yaqinida
Ahamoniylar   davriga   oid   yirik   dehqonchilik   vohasi   aniqlangan.   Bu   yerdan   o‘sha
davrga oid bir nechta kanallar aniqlangan. Ta’kidlash joizki, Ahamoniy podsholari
va   satraplari   qishloq   xo‘jaligining   rivojlanishiga,   avvalo,   dehqonchilikka   katta
e’tibor   berib   turganlar.   Ksenofontning   xabar   berishicha,   «podsho   o‘z
mamlakatining   ayrim   qismlarini   o‘zi   aylanib   chiqadi,   ayrim   qismlariga   o‘z
ishonchli odamini yuboradi. Agar hokimlar o‘zlashtirilib obod etilgan, bog‘-rog‘lar
barpo etilib ekinlar ekilgan
7
  O‘zbekiston   davlatchiligi   tarixi   ocherklari.   Mas’ul   muharrirlar:   D.Alimova,   E.Rtveladze.   –   Toshkent:   Sharq,
2001. Ergashev Sh.E. ,,O’rta asrlar tarixi’’ T.:Cho’lpon.2008. – B. 128.
12 yerlarni   ko‘rsatsalar   ularga   yana   yangi   yerlar   qo‘shib   berilib,   turli   mukofotlar
in’om etiladi».
O‘rta   Osiyodagi   dastlabki   korizlar   yer   osti   sug‘orish   kanallari   ham
Ahamoniylar davrida paydo bo‘ladi. Polibiy salavkiylar hukmdori Antiox III ning
Parfiya dashtlari orqali yurishini ta’riflar ekan, bu yerda sug‘orish ishlari quduqlari
bo‘lgan bir nechta yer osti kanallari orqali amalga oshirilib ular «forslar davrida»
bunyod   etilgani   haqida   ma’lumot   beradi.   Mil.avv.   VI-IV   asrlar   sug‘orish
inshootlari takomillashuvi bilan birga O‘rta Osiyo qishloq xo‘jaligida dehqonchilik
taraqqiyotiga   sezilarli   turtki   bergan   temir   buyumlardan   foydalanish   ham   keng
tarqaladi.  Shimoliy Baqtriyadagi   Qizilcha  6, Xorazmdagi   Ding‘ilja  va Ko‘zaliqir,
So‘g‘diyonadagi   Afrosiyob   va   Daratepa   hamda   boshqalardan   topilgan   temir
buyumlar shu jarayondan dalolat beradi.
Bu davrda O‘rta Osiyo o‘troq tarixiy-madaniy viloyatlari xo‘jaligi doirasida
chorvachilik   ham   taraqqiy   etadi.   Xo‘jalikning   bu   turi   katta   va   kichik   daryolar
havzalari   hududlarida,   tog‘   va   tog‘   oldilarida,   dasht   chegara   hududlarida   ayniqsa
jadallik   bilan   rivojlanadi.   Qadimgi   Xorazmdagi   Ko‘zaliqirdan   mil.avv.   VI-IV
asrlarga   oid   hayvonlar   suyaklarining   topib   tadqiq   etilishi   bu   yerda   xo‘jalikning
asosini   chorvachilik,   avvalo,   yirik   tuyoqli   hayvonlar   tashkil   etganligidan   dalolat
beradi. Persepol  tasvirlarida  ham  ko‘pgina O‘rta Osiyo halqlari  fors  podsholariga
soliq   sifatida   turli   hayvonlarni   yetaklab   kelayotganligining   tasvirlangan.   Tarixiy
manbalarning   ma’lumot   berishicha,   O‘rta   Osiyo   xalqlari   ahmoniylar   bosqiniga
qarshi qattiq kurash olib borganlar. Xususan, massaget kabilalari malika To‘maris
(Tomiris)   boshchiligida   forslarning   turli   hiyla-nayranglar   ishlatishiga   qaramasdan
ularning   katta   qo‘shinini   tor-mor   etadilar.   Malika   To‘maris   va   massagetlarning
harbiy mahorati tufayli bu jangda ahmoniylar hukmdori Kir II ham halok bo‘ladi.
Gerodot   xabar  berishicha,   “Bu  jang   varvarlar   (massagetlar)   ishtirok  etgan  janglar
orasida  eng dahshatlisi  edi... Kamon  o‘qlari  tugagach, qo‘l  jangi  boshlanib nayza
va   qilich   bilan   kurashdilar.   Qo‘shinlar   jangi   uzoq   vaqt   davom   etdi.   Nihoyat
massagetlar g‘alaba qozondilar.” Kir II qo‘shinlarining massagetlar tomonidan tor-
mor etilishi miloddan avvalgi530 yilga to‘g‘ri keladi.
13 Tarixchi   Polien   forslarga   qarshi   kurashgan   Shiroq   qahramonligi   haqidagi
afsona   to‘g‘risida   xabar   beradi.   Uning   xabariga   ko‘ra,   sak   kabilalarining   vakili
bo‘lgan Shiroq ismli cho‘pon hiyla yo‘li bilan forslarning katta qo‘shinlarini suvsiz
sahro   ichkarisiga   adashtirib   qo‘yadi.   Shiroq   ham,   fors   qo‘shinlari   ham   ochlik   va
tashnalikdan   halok   bo‘ladilar.   Miloddan   avvalgi522   yilda   ahamoniylar   taxtiga
Doro I o‘tiradi. U taxtga o‘tirishi bilanoq Parfiya, Marg‘iyona va “saklar o‘lkasi”da
forslarga   qarshi   qo‘zg‘olonlar   ko‘tariladi.   Behistun   yozuvlariga   qaraganda,   522
yilning   oxirida   Marg‘iyonada   ko‘tarilgan   qo‘zg‘olonga   Frada   ismli   kishi
boshchilik qiladi. Doro I Baqtriya satrapi Dadarshish boshchiligidagi  qo‘shinlarni
qo‘zg‘olonchilarga   qarshi   jo‘natadi.   Qo‘zg‘olon   shavqatsizlarcha   bostirilib   55
ming marg‘iyonalik halok bo‘ladi. Frada ham qo‘lga olinib qatl ettiriladi. “Saklar
o‘lkasi”dagi   forslarga  qarshi  kurashga  Skunha  boshchilik  qiladi.  519-518 yillarda
bo‘lib   o‘tgan   bu   kurashda   saklar   forslar   tomonidan   mag‘lubiyatga   uchraydi.
Saklarning   ko‘pchiligi   o‘ldirilib,   ko‘pchiligi   asir   olinadi.   Ularning   yo‘lboshchisi
Skunha   asir   olinib,   o‘rniga   boshqa   yo‘lboshchi   tayinlanadi.   Xullas,   forslar   O‘rta
Osiyodagi   mahalliy   aholining   qahramonona   qarshiligini   qiyinchilik   bilan
sindirganidan keyingina bu hududlarni batamom o‘zlariga bo‘ysundirdilar.
Ahamoniylar   davlati   tarixdagi   birinchi   imperiyalardan   biridir   ,bu   davlat
qariyb ikki yuz yil to Aleksandr Makedonskiy ahamoniylarning so‘nggi hukmdori
Doro   III   ni   mag‘lubiyatga   uchratganiga   qadar   mavjud   bo‘lgan.Ahamoniylar   juda
ko‘p   hududlarni   bosib   oladi   shu   bilan   birga   bizning   ham   yurtimizga   o‘z
yurishlarini boshlaydi lekin bu ular uchun oson kechmaydi qadimgi turon zaminida
ahamoniylarga   qarshi   juda   ko‘plab   qarshiliklar   xalq   qo‘zg‘olonlari   bo‘lib   o‘tadi
ancha talafot ko‘radi lekin turli xil xiyla va qurol va qo‘shin ustunligi tufayli ular
o‘rta   osiyoni   egallab   oladilar.Lekin   shunga   qaramay   o‘rta   osiyoda   qarshilik
harakatlari to‘xtamaydi .   8
8
B.J.    Eshov O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. – B. 170.
14 II BOB. AHAMONIYLARNING MA’MURIY BOSHQARUVI
2.1 Ahamoniylarning cheklanmagan hokimiyati
Eron   bilan   O‘rta   Osiyoning   qadim   zamondagi   etnik   tarkibini   aniqlash   juda
qiyin. Faqat bir narsani komil ishonch bilan aytish mumkinki, miloddan avvalgiII
ming yillikkacha bundagi tillarda na s е mit va na hind-Yevropa tillariga o‘xshashlik
bo‘lgan.   Bundagi   tillardan   bizga   ma'lum   bo‘lgani   elamiy   tilidir,   bu   til   Eronning
janubi-g‘arbida ustunlik qilgan, ammo uzoq qadimda elamiy tili ancha nari, sharq
va sharqi-shimolda ham tarqalgan bo‘lishi ehtimoldan holi emas.
Faqat miloddan avvalgi II ming yillikda, ayniqsa I ming yillikda etnog е n е z
manzarasi   oydinlashib   borgan.   Sovet   davri   ilmiy   adabiyotlarida   O‘rta   Osiyo   va
Eronda hind-eron qabilalari paydo bo‘lgan. Ular shimol tomondan k е lgan d е b faraz
qilinadi.   Ammo   eroniy   tillar   shimoldan   janubga   kirib   kelgan   degan   fikrlar
asossizligi   haqida  yangi  fikrlar  bor, ya’ni   fors  ko‘rfazi  hududida  eroniy tillarning
dariy lahjasi bo‘lgani haqida farazlar bor.
Miloddan   avvalgi   I   ming   yillik   boshlarida   g‘arbiy   Eronda   eron   tilida
so‘zlashuvchi qabilalar yashagan. Buni Ossur yilnomachilaridan bizga   е tib k е lgan
bir qancha rayonlarning onomastika va toponimikasi isbotlaydi. Eronda m е zolit va
n е olit davriga oid manzilgohlar, arx е ologik topilmalar, kulolchilik buyumlari Suza
shahrining   ilk   qatlamlari   yodgorliklari ,   Eron   poytaxt   shaharlari   Suza,   Ekbatana,
Pasargad   harobalaridan   topilgan   ulug‘vor   haykallar,   qoyatosh   r е l е flari,
qimmatbaho   m е tallardan   qilingan   buyumlar-riton-qadahlar,   harbiy   qurollar   va
taqinchoq-b е zaklar topib o‘rganilgan. Yevropa olimlari  J. d е   Margo va Grishman
bu   qadimgi   shaharlar   xarobalarini   o‘rganib,   eronshunoslik   faniga   muhim   hissa
qo‘shdilar.
Miloddan   avvalgi   VII   -VI   ming   yilliklarda   g‘arbiy   Eronda   d е hqonchilik
bilan shug‘ullanadigan o‘troq va chorvador qabilalar miloddan avvalgiVI -V ming
yilliklarda   Eronning   boshqa   hududiga   tarqaladi.   Miloddan   avvalgi   III   ming   yillik
boshlarida  janubi-g‘arbiy  Eronda  Elamtu  (bobil  va  ossur  tilida  «mamlakat»)   yoki
Elam  ilk  davlat  birlashmasi   shakllanadi.   Elam  M е sopotamiya  hamda   shimoliy  va
15 sharqiy   Eron   bilan   bog‘langan   Korun   va   K е rxa   daryolari   vodiylarida   joylashgan.
Suza shahri poytaxtga aylandi.
Midiya   va   Eron   tarixi   bo‘yicha   ma'lumot   b е radigan   manbalardan   biri   bu
yunon mualliflarining asarlari hisoblanadi. G е rodot  (miloddan avvalgi V asr)ning
tarixi,   Fukidid   (miloddan   avvalgi   V   asr)   tarixi,   Ks е nofontning   «Yunon   tarixi»
asari,   uning   «Anabasis»   m е muari,   sitsiliyalik   Diodorning   «Tarixiy   kutubxona»si
kabi   asarlar   qadimgi   fors   tarixiga   oid   boy   siyosiy,   ijtimoiy,   harbiy-diplomatik
ma'lumotlar b е radi.
Eron   va   O‘rta   Osiyoning   xo‘jaligi   va   undagi   ijtimoiy   munosabatlar
to‘g‘risida biz asosan arx е ologiya yodgorliklaridan bilib olamiz. Uzoq o‘tmishning
aks   sadolari   Eronda   k е ng   tarqalgan   diniy   asar   –   “Av е sto”ning   ilk   qatlamlarida
saqlangan.
Hilma-hil   hujjatlardan   iborat   butun   bir   arxiv   bizgacha   faqat   Elam   davridan
е tib k е lgan. Miloddan avvalgiVI asrdan boshlab Ahmoniylarning yozuvlari paydo
bo‘la boshlagan.  Ko‘p masalalarni  hal  etishda  G е rodot, qisman  Kt е siy va boshqa
antik dunyo mualliflarining asarlari yordam b е radi.
  Eron   xalqlaridan   yuqorida   bir   n е cha   marta   tilga   olingan   elamiylar
hammadan   oldin   tarix   sahnasiga   chiqqan.   Elamiylar   mamlakati   fors   qo‘ltig‘iga
quyadigan ikki daryo - K е rxa bilan Karuna daryolari havzasini va shimol tomonda
unga   tutashgan   tog‘li   Anchan   o‘lkasini   ishg‘ol   qilgan.   Elamning   poytaxti   Suza
(K е rhi   bo‘yidagi)   t е kislikda   joylashgan   edi.   Arx е ologlar   bu   erdan   (miloddan
avvalgiIV-III   asrlardagi)   en е olit   yodgorliklarini,   ayniqsa   badiiy   jihatdan   yuksak,
naqsh   solingan   sopol   buyumlarini   topganlar.   Shu   narsa   muhimdirki,   Elam   butun
tarixi   davomida   Ikki   daryo   oralig‘i   bilan   maxkam   aloqada   bo‘lgan   va   bu   aloqa
uning   iqtisodiyoti   hamda   madaniyatiga   ta'sir   ko‘rsatgan.   Shu   narsa   ham
ibratlidirki, Elamda paydo bo‘lgan o‘ziga xos yozuv tizimini mahalliy piktografiya
asosidagi   i е roglifikani   g‘arbiy   qo‘shnilardan   o‘zlashtirib   olgan   mixxat   miloddan
avvalgiIII   ming   yillikda   siqib   chiqargan.   Dastlab   mixxat   matnlari   akkad   tilida
yozilgan,   miloddan   avvalgiII   ming   yillikda   esa   elamiy   tilida   yozila   boshlagan.
Elamning   Ikki   daryo   oralig‘idagi   davlatlar   bilan   bo‘lgan   siyosiy   munosabatlari
16 ko‘p   o‘zgarib   turgan.   Vaqti-vaqti   bilan   Elam   Akkadga   (miloddan   avvalgiXXIII
asr) va Shum е rga (Urning III sulolasi vaqtida - miloddan avvalgiXXI asrda) qaram
bo‘lib qolgan. Ammo buning aksi yuz b е rgan hollar ham bo‘lgan, Elam podsholari
g‘arbiy   qo‘shinlarning   kuchsizlanib   qolganliklaridan   foydalanib,   ularga   qarshi
hujumga   o‘tgan.   Masalan,   eramizdan   avvalga   XX-XVIII   asrlarda   tarqoqlik   va
o‘zaro urushlar davrida Elam, Dajla va Frot havzasida o‘z nazoratini o‘rnatgan.
Miloddan   avvalgiII   ming   yillikda   elamiylar   yana   kuchayib   k е tib,   Bobilga
yurishlar   qilgan.   Elamning   ijtimoiy   munosabatlarida   qo‘shni   Ikki   daryo   orlig‘iga
o‘xshagan   joylari   ko‘p   bo‘lgan.   Ammo,   shu   bilan   birga,   mahalliy   xususiyatlari
ham   bo‘lgan,   albatta.   Bunda   tarkib   topgan   tabaqaviy   jamiyat   sharoitida   har   xil
matriarxat   qoldiqlari   Ikki   daryo   oralig‘idagidan   ko‘ra   uzoqroq   saqlangan,   bu
qadimgi   Misrda   ro‘y   b е rgan   shu   singari   ahvolni   eslatadi.   Chunonchi ,   еr
uchastkalari   tamomila   ayollar   ihtiyorida   bo‘lgan.   Taxt   m е rosligining   o ‘ ziga   xos
tartibi   ham   ibratlidir ,   taxt   otadan   o ‘ g ‘ ilga   o ‘ tmagan ,   balki   akadan   ukaga   o ‘ tgan
( fratiarxat ).   Miloddan   avvalgiVIII - VII   asrlarda   Elam   bilan   Osuriya   o ‘ rtasida   juda
qattiq   va   k е skin   kurash   borgan   va   bu   kurash   Ashshurbanipal   qo ‘ shinlarining   Suzni
tor - mor   k е ltirishi   bilan   tugagan .   Shundan   k е yin   Elam   mustaqil   o‘rin   tutmagan,
ammo   elamiy   tili   fors   va   bobil   tillari   bilan   birga   yashayv е rgan.   B е histun
yozuvining uch tilda bo‘lganligi bunga dalildir.
Ahmoniylar   davrida   davlat   boshqaruvi   shohlar   shohiga   (shahanshohga)
tegishli edi. Shahanshohning cheklanmagan hokimiyati   nafaqat fors zodagonlariga ,
balki, ma’lum darajada soliqlardan ozod qilingan va ahmoniylar davlatida ko‘pgina
imtiyozlarga ega bo‘lgan ozod fors jamoalariga ham tayangan. Shuningdek, bosib
olingan   viloyatlarning   mahalliy   zodagonlari   ham   hokimiyatning   tayanchi
hisoblangan.
Hokimiyat   iyerarxiyasida   shahanshohdan   keyin   boy   fors   oilalarining
boshliqlari   turgan.   Shahanshoh   saroyida   kengash   mavjud   bo‘lib   uning   tarkibiga
boy   oila   boshliqlari,   saroy   ayonlari ,   yuqori   lavozimdagi   amaldorlar   va   noiblar
17 kirgan.   Davlat   ahamiyatiga   molik   muhim   masalalar   ushbu   kengashda   ko‘rib
chiqilsa-da, hal qiluvchi qarorni shahanshoh chiqargan. 9
Boshqaruvda   shahanshohdan   keyingi   shaxs   «xazarpat»   -   mingboshi   deb
atalgan.   Xazarpat   shahanshoh   gvardiyasining   boshlig‘i   va   davlat   boshqaruvida
shahanshohning   bosh   yordamchisi   hisoblangan.   Ahmoniylar   saltanatining   bosh
ma’muriy   markazi   Suza   shahri   edi.Bu   yerda   shahanshoh   devonxonasi   joylashgan
bo‘lib,   barcha   hujjatlar   shu   yerda   saqlangan.Shahanshoh   devonxonasi   boshlig‘i
«dapirpat» - mirzaboshi deb atalgan. Devonxonada bosh xazinachilar, hisobchilar,
qozilar, mirzalar va boshqa amaldorlar ishlaganlar.
Ahamoniylar davlati 200 yil hukm surdi va Markaziy Osiyo xalqlari tarixida
muhim  o‘rin  tutadi.  Bu  davrda yirik ijtimoiy o‘zgarishlar  ro‘y beradi,   yagona  pul
tizimi ,   soliq   tizimi,   ma’muriy   bo‘linish   tizimi,   yagona   umumdavlat   yozuvi   –
oromiy   yozuvi   paydo   bo‘ladi.   Shuningdek,   davlat   pochtasi   tashkil   topadi.
Qadimgi   karvon   yullari   qayta   tiklanib ,   yangilari   ko‘riladi.   Amaldagi   turli
xalqlarning   qonunlari   bilan   birga   yagona   yangi   davlat   qonunlari   ishlab
chiqiladi.Ahamoniylar   davrida   xalqaro   savdoga   qulay   imkoniyatlar   yaratiladi.
Tasviriy   san`at.Tasviriy   san`at   qadimgi   Eron   madaniyatining   ajralmas   qismi
hisoblanadi.   Elam,   Midiya   va   Ahamoniy   eroniylari   davrida   haykaltaroshlik,
rassomlik,   toshga   qabartma   rasmlar   ishlash   va   naqqoshlik   ham   ancha   taraqqiy
etgan edi.   Haykaltaroshlar tosh , oltin va kumushdan xudolar, ma`budalar, shohlar,
sarkardalar,   ruhoniylar   va   ba`zan   hayvonlarning   haykallarini   ishlaganlar.
Me`morchilik   ham   Eronda   erta   shakllanib   ahamoniylar   davrida   rivoj   topdi.
Me`mor   ustalar,   shoh   saroylari ,   maktablar,   ibo-datxonalar,   harbiy   qal`alar   qurib,
ularning ichi va sirtini xilma-xil naqshlar bilan bezaganlar. Bu jihatdan Elamning
Dur-Untash shahrida qurilgan 4 qavatli bino – zikkurat, Midiyadagi Xarxar qal`asi,
Pasargadda   qurilgan   Kayxusrav   II   maqbarasi ,   Persepoldagi   shoh   Doro   I   saroyi,
9
  O‘zbekiston   davlatchiligi   tarixi   ocherklari.   Mas’ul   muharrirlar:   D.Alimova,   E.Rtveladze.   –   Toshkent:   Sharq,
2001. Ergashev Sh.E. ,,O’rta asrlar tarixi’’ T.:Cho’lpon.2008. – B. 128.
  O‘zbekiston   davlatchiligi   tarixi   ocherklari.   Mas’ul   muharrirlar:   D.Alimova,   E.Rtveladze.   –   Toshkent:   Sharq,
2001. Ergashev Sh.E. ,,O’rta asrlar tarixi’’ T.:Cho’lpon.2008. – B. 116.
18 Persepoldagi Kserks saroyi qadimgi Eron me`morchiligining ajoyib namunalaridir.
Bu jihatdan Persepoldagi qabartma suratlar diqqatga sazovordir.Saroy darvozasiga
shoh   saroyini   qo`riqlovchi   qanotli,   muqaddas   buqalarning   haykallari
ishlangan.Saroy devorlari shohga turli xil sovg`alar olib kelayotgan xiroj to`lovchi
qabilalarning qabartma suratlari bilan bezatilgan.
ErondagiBexistunqoyasidanShohDoroIvaturlio`lkalardanbog`labolibkelinay
otganqabilasardorlariningqabartmatasvirlarizamonimizgachasaqlanibkeladi.
Bularning barchasi  Eronda  tasviriy  san`atning yuksak  darajada  rivojlanganligidan
darak beradi.
Yagona   davlat   tarkibidagi   turli   xalqlar   ilmiy   bilimlari,   san’ati   va   diniy
tushunchalari  bir-birlarini  to‘ldirib, boyitib, barcha xalqlarningboyligiga aylanadi.
Ahamoniylar   davrida   Markaziy   Osiyoliklar   ilk   bor   zarb   qilingan   tanga   pul   bilan ,
oromiy yozuvi bilan tanishishdi, bunga Markaziy Osiyo hududlarida Ahamoniylar
davrida   amalda   bo‘lgan   tilla   va   boshqa   tangalarning   topilganligini   dalil   sifatida
ko‘rsatish   mumkin.   Markaziy   Osiyo   xalqlari   yagona   davlat   tarkibidagi   qadimgi
Elam,   Vavilon,   Misr   sivilizatsiyasi   bilan   tanishadi.   Ahamoniylar   davlati   madaniy
hayotida   Markaziy   Osiyo   xalqlari:   baqtriyaliklar ,   xorazmiylar,   sug‘diylar,
parfiyaliklar,   marg‘iyonaliklar   va   saklar   ham   muhim   o‘rin   egallaganlar.
Shunday qilib, Ahamoniylar davrida ko‘pchilik Markaziy Osiyo xalqlarining jahon
sivilizatsiyasining   iqtisodiy   va   madaniy   taraqqiyotidagi   o‘rni   juda   katta   bo‘lgan.
Ajdodlarimiz shu davrlardanoq chet el bosqinchilariga qarshi mardona kurash olib
borishgan.   Shu   bilan   birgalikda   o‘zlarining   madaniy   xususiyatlariini   saqlab
qolishga muvaffaq bo‘lishdi. 10
10
B.J.    Eshov O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. – B. 176.
19 III BOB. AHAMONIYLARNING DINIY VA HARBIY BOSHQARUVI
3.1 Ahamoniylarning davlat boshqaruv tartibi  
Makedoniyalik   Iskandarning   mil.avv.   334-324   yillardagi   harbiy   yurishlari
natijasida   Bolqon   yarim   oroli,   Egey   dengizi   orollari,   Kichik   Osiyo,   Misr,   Old   va
O‘rta Osiyo,  Hind daryosining  quyi  oqimigacha  bo‘lgan  hududni  qamrab oluvchi
ulkan   davlat   tashkil   topdi.   Yunon-makedonlarning   330-327   yillardagi   O‘rta
Osiyoga   bosqinchilik   yurishlariga   qaramasdan   o‘sha   davrda   bu   hududlarning
ijtimoiy-siyosiy   va   madaniy   hayotida   muhim   o‘zgarishlar   bo‘lib   o‘tdi.   O‘rta
Osiyoga Ellin (Ellada) madaniyati kirib keldi. O‘rta Osiyoning janubiy viloyatlari
yirik   ellinistik   davlatlar   tarkibiga   kirib,   bu   viloyatlarda   yangi   siyosiy-ma’muriy
tartib   joriy   etildi.   Bu   tartib   O‘rta   Osiyoda   madaniy,   iqtisodiy,   tovar-pul
munosabatlarining   rivojiga   turtki   bo‘ldi.   Xususan,   bu   davrda   O‘rta   Osiyoda
dastlabki   tanga   pullar   zarb   etildi.   Yunon   yozuvi   kirib   keldi.   Shaharsozlik,
me’morchilik va amaliy san’atda birmuncha o‘zgarishlar bo‘lib o‘tdi. 11
                  Ammo   Makedoniyalik   Iskandar   davlati   ham   turli   xalqlar,   elatlar   va
qabilalarning zo‘rlab birlashtirilgan yig‘indisidan iborat bo‘lib, faqat qo‘rqitish va
qurol kuchi orqali idora qilinar edi. Mil.avv. 323 yilda makedoniyalik Iskandarning
Bobilda to‘satdan vafot etishi siyosiy vaziyatning keskin o‘zgarishiga sabab bo‘ldi.
Yunon   diadoxlari   (hukmdorlar,   amaldorlar)   o‘rtasida   hokimiyat   uchun   shafqatsiz
kurash boshlandi.
                  Bu paytda yunonlar va makedonlar O‘rta Osiyoda hokimiyatni boshqaruvchi
qatlamini   tashkil   etar   edilar.   Makedoniyalik   Iskandar   vafotiga   qadar   Baqtriya   va
So‘g‘diyona   satrapi   asli   makedonlardan   bo‘lgan   Filipp   edi.   Undan   keyin   esa   bu
hududlar   asli   Kipr   orolidan   bo‘lgan   yunon   Stasanor   qo‘l   ostiga   o‘tdi.   Bu   paytda
ikki   diadox   -   Evmen   va   Antigon   Iskandar   davlatining   asosiy   yerlarini   qo‘lga
kiritish   uchun   o‘zaro   kurashayotgan   edilar.   Filippning   katta   qo‘shinlari   bilan
yordam   bergani   tufayli   Antigon   Iskandar   davlatining   katta   qismiga   hukmronlik
o‘rnatishga muvaffaq bo‘ldi. Ammo uning bu hukmronligi uzoqqa cho‘zilmadi.
11
  O‘zbekiston   davlatchiligi   tarixi   ocherklari.   Mas’ul   muharrirlar:   D.Alimova,   E.Rtveladze.   –   Toshkent:   Sharq,
2001. Ergashev Sh.E. ,,O’rta asrlar tarixi’’ T.:Cho’lpon.2008. – B. 118.
20 Mil.avv.   312   yilda   Iskandarning   eng   ishonchli   sarkardalaridan
biri   Salavka   diadoxlar   bilan   bo‘lgan   kurashda   ustun   kelib   Bobil,   Suziana,   Midiya
va boshqa qo‘shni viloyatlarni bosib oldi va ko‘p o‘tmay Old Osiyo, Eron va O‘rta
Osiyo hududlariga ham  o‘z hukmronligini  o‘rnatdi. Ammo Hindistondagi  harbiy-
siyosiy   vaziyat   tufayli   bu   hududlardagi   muvaffaqiyat   Salavkiylar   foydasiga   hal
bo‘lmadi.   Miloddan   avvalgiIV   asrning   oxirlarida   bu   yerda   Chandragupta   asos
solgan   kuchli   Maurya   davlati   Salavkaga   qattiq   qarshilik   ko‘rsatganligi   sababli
Salavka sulh tuzishga majbur bo‘ldi.
                  Uning   Hindistondagi   mag‘lubiyati   salavkiylarning   O‘rta   Osiyodagi   noiblari
ahvoliga sezilarli  darajada salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Bu holat bu yerda salavkiylarga
qarshi   kurash   kuchayishiga   sabab   bo‘ldi.   Mahalliy   o‘troq   va   ko‘chmanchi
aholining   ko‘p   sonli   qo‘zg‘olonlari   bu   kurashlardan   dalolat   beradi.   Ular
salavkiylarning tayanch nuqtalari bo‘lgan Marg‘iyonadagi Aleksandriya va aftidan,
Aleksandriya   Esxatani   vayron   etadilar.   Tadqiqotchilarning   fikricha,   bu   kurashlar
natijasida yirik etnik ko‘chishlar bo‘lib o‘tgan bo‘lishi mumkin. Xullas, salavkiylar
hokimiyatni   egallagan   paytdayoq   ularning   O‘rta   Osiyodagi   ahvoli   tahlikali   edi.
Aynan   shu   sababli   O‘rta   Osiyo   viloyatlari   yerlaridan   mahrum   bo‘lishdan   qo‘rqib
ketgan Salavka   I   o‘z vorisi Antiox   I   boshchiligidagi Sharqiy noiblik (straplik)larni
ta’sis etdi.
                  Antiox   I   vayron   etilgan   qal’alarni   tikladi,   yirik   va   qalin   devor   bunyod   etdi
(Marg‘iyona   devori),   qo‘zg‘olonlari   bostirdi.   U   salavkiylar   qudratini   namoyish
etish   maqsadida   atrofidagi   o‘troq   va   ko‘chmanchi   aholi   ustiga   harbiy   yurishlar
uyushtirdi. Antiox   I   tomonidan o‘tkazilgan bir qancha harbiy-siyosiy va diplomatik
tadbirlar tufayli O‘rta Osiyodagi salavkiylarga qarshi harakatlar bostirildi.
Yunon   tarixchisi   Pompey   Trogning   yozishicha,   “Salavka   ba’zi   bir   joylarni
muzokaralar   yo‘li   bilan   egalladi,   ammo,   Baqtriya,   Parfiya,   So‘g‘d   yerlarida   u
qattiq   qarshilikka   uchradi   va   og‘ir   janglar   olib   borishga   to‘g‘ri   keldi“.   Bu
ma’lumotni   qadimgi   tarixchi   Arrian   ham   tasdiqlaydi:   “Salavka   I   baqtriyaliklar,
so‘g‘diylar,   parfiyaliklar   va   girkaniyaliklar   bilan   ko‘p   urushlar   olib   borgach,   ular
21 yerlariga   hukmronlik   qila   boshladi”.   Hozirgi   tadqiqotchilarning   fikricha,   bu
hududlarning bosib olinishi miloddan avvalgi306-301 yillariga to‘g‘ri keladi.
O‘rta   Osiyodagi   viloyatlar   salavkiylar   davlati   siyosiy   tarixida   yetakchi
o‘rinlardan birini egallaydi. Salavka Iskandar davrida Spitamanning qizi Apamaga
uylandi. Qarindoshchilikni hisobga olibmi yoki boshqa maqsadni nazarda tutibmi,
Salavka   miloddan   avvalgi293-yilda   o‘g‘li   Antiox   I   ni   Sharqiy   satraplarga,
jumladan O‘rta Osiyo yerlariga hokim etib tayinlaydi.
O‘zining   uzoq   yillik   hukmronligi   davrida   (miloddan   avvalgi293-261-yy.)
Antiox G‘arbga qilgan ko‘pgina yurishlari bilan shuhrat qozondi. U o‘z davlatining
sharqiga,   shumladan   O‘rta   Osiyo   yerlariga   kam   e’tibor   qaratdi.   Bu   paytda   uning
viloyatlarida   iqtisodiy   o‘zgarish   yuz   beradi.   Ancha   tinch   hayot   boshlanib   qishloq
xo‘jaligi,   hunarmandchilik,   savdo-sotiq   anchagina   rivojlanadi.   Salavkiylar   davlati
markazidan chetda bo‘lishiga qaramasdan, O‘rta Osiyo ular davlatining eng muhim
qismi   edi.   O‘rta   Osiyo   harbiy-strategik   va   iqtisodiy   ahamiyatga   ega   bo‘lib,
salavkiylar bu hudud bo‘ylab o‘tgan savdo yo‘llari bo‘yida shaharlar va qishloqlar
qurdirib   ularda   hunarmandchilik,   o‘zaro   almashinuv   va   savdo-sotiqni
rivojlantirganlari bejiz emas.
                  Salavka   I   Antigon   bilan   hokimiyat   uchun   talashib,   Sharqiy   hududlar   va
Kichik Osiyo uchun keyingi kurash jarayonidayoq yo‘l-yo‘lakay o‘z hokimiyatida
boshqaruv   tartibini   joriy   eta   boshlagan   edi.   U   Iskandar   an’analariga   sodiq
qolganligini ko‘rsatish maqsadida satrapiyalarni yirik viloyat uyushmalari sifatida
saqlab   qoldi.   Tangashunoslik   manbalari   ma’lumotlariga   qaraganda   Salavka   I
davlati   Ahmoniylar   va   Iskandar   davlatlariga   nisbatan   ancha   kichik   bo‘lib,
hokimiyat 27-28 satrapiyalarga bo‘lingan. 12
                  Har qaysi  satrapiyani  shoh tomonidan tayinlab qo‘yilgan satrap yoki strateg
deb nomlanuvchi shaxs boshqargan. Fors satraplaridan farq qilgan holda ular ham
ma’muriy,   ham   harbiy   boshqaruvni   qo‘lga   olganlar.   Satrap-strateg   ma’muriy
boshqaruvda   eng   yaqin   odamlaridan   o‘ziga   yordamchi   tanlagan.   Bu   yordamchi
12
B.J.    Eshov O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. – B. 178.
22 soliq   yig‘uvchilar   faoliyati,   ichki   va   tashqi   savdo,   xo‘jalik   hayotini   nazorat   qilib
borgan.
                  Tarixiy   manbalarda   salavkiylar   satrap-strateglari   yunoncha   nomda   tilga
olinadi.   (Stratonik,   Aleksandr,   Giyeraks   va   b.).   Demak,   salavkiylar   hukmdorlari
asosan yunonlardan va ayrim hollarda ellinlashgan mahalliy aholidan tayinlangan.
Tadqiqotchilarning   fikricha,   O‘rta   Osiyoda   yunon   hokimlari   va   ular   atrofida
to‘plangan yunon-zodagonlar bilan birga mahalliy zodagonlar ham hokimlik qilar
edilar.   Salavkiylar   hokimiyati,   O‘rta   Osiyodagi   harbiy   manzilgohlarda
(katoykiyalarda)   joylashgan   harbiy   kuchlarga   tayangan   edi.   Aholiga   jabr-zulm
qilishda mahalliy hukmron guruh vakillari ham ishtirok etardilar. 13
                  O‘z davrida salavkiy hukmdorlari shaharsozlik bilan faol shug‘ullanganlar va
keyinchalik   «Salavkiya»   deb   atalgan   shahar   markazlariga   asos   solganlar.   Markaz
sulola   vakillaridan   birining   nomi   bilan   atalgan   hollarda   unga   polis   huquqi   (to‘liq
mustaqil bo‘lmagan) berilgan. Bunday shaharlar ma’muriy nazorat ostiga olingan.
Shuningdek,   bu   shaharlarda   yunon   aholisi   jamlanishi   lozim   edi.   Salavkiylarning
shaharsozlik   faoliyati   haqida   Pliniy,   Strabon,   Ammian   Marsellin   kabi   antik   davr
mualliflari   ma’lumotlar   beradilar.   Bu   ma’lumotlarga   ko‘ra,   Marg‘iyona
Antioxiyasi, Skifiyadagi Antioxiya, Tarmat Antioxiyasi (Termiz bo‘lishi mumkin),
Oyxonim   kabilar   polis   huquqiga   ega   bo‘lgan.   Salavkiylar   davlatida   shaharlarga
tobe   qishloqlar   o‘zining   jamoa   tuzilishini   saqlab   qolgan   bo‘lib,   ularning   tobeligi
jamoaviy xususiyatga ega bo‘lgan va ular polis hududiga kiritilmagan.
Salavkiylarning   O‘rta   Osiyodagi   istilochilik   siyosati   haqida   to‘liq
ma’lumotlar   saqlanmagan.   Ammo   qo‘shni   viloyatlarga   oid   ko‘p   sonli
ma’lumotlardan   xulosa   chiqaradigan   bo‘lsak,   salavkiylarning   istilochilik   siyosati
O‘rta Osiyoni ham chetlab o‘tmagan. Bu siyosatni amalga oshirish maqsadida ko‘p
sonli   yunonlar   ko‘chirib   keltirilgan.   Ular   yangi   bunyod   etilgan   shaharlar   hamda
yunon harbiy manzilgohlari – katoykiyalarida istiqomat qilganlar. Ayrim hollarda
mahalliy aholi vakillari ham hokimiyat boshqaruvida ishtirok etganlar.
13
  O‘zbekiston   davlatchiligi   tarixi   ocherklari.   Mas’ul   muharrirlar:   D.Alimova,   E.Rtveladze.   –   Toshkent:   Sharq,
2001. Ergashev Sh.E. ,,O’rta asrlar tarixi’’ T.:Cho’lpon.2008. – B. 120.
23 Salavkiylar davri Baqtriya, Marg‘iyona, So‘g‘diyona va Parfiya hududlarida
ko‘p   aholili   shaharlar   ko‘p   edi.   Marakanda,   Baqtra,   Niso   kabi   ko‘plab   qadimgi
shahar   xarobalarida   olib   borilgan   arxeologik   tadqiqotlar   natijasida   topilgan
topilmalar   bu   hududlarda   hunarmandchilik,   savdo-sotiq   va   xo‘jalik   ishlari
rivojlanganligidan dalolat beradi.
                  O‘rta   Osiyodagi   yunonlar   bilan   aloqalar   mahalliy   xalqlar   madaniyatining
ba’zi   tomonlarini   g‘arbga   tarqatuvchi   muhim   omillardan   biriga   aylandi.   Ayrim
tadqiqotchilar   to‘g‘ri   ta’kidlaganlaridek,   ellin   madaniyatida   sof   yunon   madaniy
ijodi emas, balki yunon va sharq mamlakatlarining o‘ziga xos qo‘shilishi o‘z aksini
topdi.   Ellin   madaniyatining   rivojlanishida   O‘rta   Osiyo   xalqlari   ham   muhim   rol
o‘ynadilar. O‘rta Osiyoning katta qismi salavkiylar davlatiga qo‘shib olinishi g‘arb
va sharq o‘rtasidagi  iqtisodiy va madaniy aloqalarning rivojlanishiga turtki  berdi.
Shu  bilan   birga   mahalliy  madaniyat,   savdo-sotiq,   shahar   hayoti,   hunarmandchilik
va sug‘orish ishlari izchil rivojlanib bordi.
                  Shunday   qilib,   O‘rta   Osiyoning   salavkiylar   davlati   tarkibiga   kirgan   davri
yunon-makedon   istilosi   tufayli   vayron   etilgan   iqtisodiy   hayotni   tiklash,
baqtriyaliklar,   so‘g‘diylar,   parvfiyaliklar   va   boshqa   O‘rta   Osiyo   xalqlarining
salavkiylarga qarshi kurashish uchun birlashuvi davri bo‘ldi.
Miloddan   avvalgiIII   asrning   60-50-yillariga   kelib   Kichik   Osiyo   va   Bolqon
yarim  orolida  salavkiy   hukmdorlari   o‘rtasida   hokimiyat  uchun   kurashlar  avj   oldi.
Natijada   salavkiylar   davlatining   sharqiy   satraplari   siyosiy   hayotida   o‘zgarishlar
sodir   bo‘ldi.   Miloddan   avvalgi250   yilga   kelib   dastlab   Parfiya,   keyin   esa   Yunon-
Baqtriya   davlatlari   salavkiylar   davlatidan   ajralib   chiqib   o‘zlarini   mustaqil   deb
e’lon qildilar.
Parfiya   haqidagi   dastlabki   ma’lumotlar   miloddan   avvalgiVII   asrga   oid
Ossuriya   hujjatlarida   uchraydi.   Miloddan   avvalgiVI   asrning   boshlarida   Parfiya
kuchli Midiya hukmronligi ostiga tushib qoladi. 14
                  Parfiya  qo‘shni  Baqtriya,  Marg‘iyona  va  So‘g‘diyona  kabi  serhosil  yerlarga
ega emas edi. Tadqiqotchilarning “Qoraqum-Parfiya davlatining beshigidir” degan
14
  Shoniyozov K. Qang‘ davlati va qang‘lilar. – Toshkent, 1995. – B. 90.
24 fikrlari   bejiz   emas.   Biroq   mamlakat   harbiy-strategik   ahamiyatga   ega   bo‘lgan
muhim   hududda   joylashgan   edi.   Midiyaliklarga   u   skiflar   hujumidan   saqlanishi
uchun   zarur   bo‘lsa,   Kir   uchun   boy   Xorazm   vohalariga   chiqish   yo‘lidagi   darvoza
vazifasini   o‘tar   edi.   Makedoniyalik   Iskandarning   Parfiyani   istilo   qilishiga   sabab
shimoldagi   ko‘chmanchi   qabilalarni   itoatda   tutish   bo‘lsa,   salavkiylar   uchun
Parfiyani   qo‘lda   saqlash   shimoliy   chegaralarning   xavfsizligini   ta’minlash   demak
edi.
                  Miloddan   avvalgi   247-yilda   Parfiyada   Arshak   boshchiligidagi   parnlar
qabilasi   Niso   shahriga   hujum   qilib   uni   egallaydi.   Shu   yili   parnlar   Arshakni
o‘zlariga   podsho   qilib   saylaydilar.   Tarixiy   manbalarning   ma’lumot   berishicha
Arshak   uzoq   muddat   podsholik   qilgan   va   katta   mavqega   ega   bo‘lgan.   Sulola
(Arshakiylar)   asoschisi   o‘zining   tashkilotchiligi,   jasurligi   va   mohir   diplomatligi
sababli   qisqa   muddat   ichida   mustaqil   davlat   tuzishga   erishgan.   Miloddan
avvalgi235-yildan   boshlab   Parfiya   podsholari   o‘z   davlatlari   hududlarini
kengaytirib bordilar.
                  Paydo bo‘lganligining dastlabki o‘n yilligida Parfiya podsholigi Parfiyona va
Arshak   I   qo‘shib olgan Girkaniyadan iborat edi. Bu paytda Parfiya xalqaro siyosat
maydonida   unchalik   katta   ahamiyatga   ega   bo‘lmay,   tashqi   siyosatini   asosan
Salavkiylar va Yunon-Baqtriyadan mustaqil bo‘lishga qaratgan. Mil.avv. 230-228-
yillar   Salavka   II   ning   Parfiyani   qayta   qo‘shib   olish   uchun   qilgan   harakati
muvaffaqiyatli   chiqmadi. O‘zini  o‘nglab ola  boshlagan  Arshak   I   qo‘shin  to‘plash,
qal’alalarni mustahkamlash, yangi shaharlar barpo etishga kirishdi.
                  Parfiya   davlatining   ulkan   imperiyaga   aylanib   xalqaro   siyosat   maydoniga
chiqishi Mitridat   I   hukmronligi bilan bog‘liqdir. O‘ttiz besh yil (mil.avv. 171-137-
yy.)   hukmronlik   qilgan   bu   podsho   ko‘plab   harbiy   yurishlar   qildi.   Uning
hukmronlik   davrida   g‘arbga   qilingan   ko‘p   yillik   urushlar,   ichki   nizolar   va
beqarorlik   tufayli   Salavkiylar   davlati   zayiflasha   boshlagan   edi.   Bundan   unumli
foydalangan   Mitridat   I   dastlab   Ekbatanni,   keyin   esa   Hindistonni   bosib   oldi.
25 Mil.avv.   141-yilda   Bobil   bo‘ysundirildi.   Shu   tariqa   Mitridat   I   Parfiyani   qudratli
davlatga aylantirib, Arshakiylarning ko‘pgina erkinliklarini qayta tikladi. 15
                 
15
B.J.    Eshov O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. – B. 180.
26 3.2 Ahamoniylar davrida madaniy hayot
Miloddan   avvalgi   II   asrning   o‘rtalarida   yuyechjilar   sak   qabilalarini
Parfiyaning   sharqiy   chegaralariga   surib   borgan.   Saklar   bilan   bo‘lgan   janglarda
Fraat III va Artabon II lar halok bo‘ldilar. Miloddan avvalgi128 yilda Mitradat II
taxtga   o‘tirdi.   Uning   hukmronlik   davridan   boshlab   Rim   va   Parfiya   kuchli
raqiblarga   aylanadi.   Ikki   kuchli   saltanatning   o‘zaro   munosabatlari   Sharq   va
G‘arbdagi  siyosiy jarayonlarni belgilab bera boshlaydi. Miloddan avvalgi88-yilda
Mitridat   II   vafot   etib   Arshak   IX   nomi   bilan   Gotraz   taxtga   o‘tiradi.   Uning
hokimiyat   tepasiga   kelishi   mamlakat   ichidagi   siyosiy   inqirozlar   davriga   to‘g‘ri
keladi.   Ba’zi   davlatlar   Parfiyadan   ajralib   keta   boshlaydilar.   Umuman,   milodning
III asriga qadar Parfiya davlatiga Arshakiylar sulolasi hukmronlik qildi. Milodning
207-222-yillarida   Vologez   V   hukmronligi   davrida   Parfiya   davlati   ikkiga   bo‘linib
ketdi   (213-y.).   Bular   Vologez   V   hukmronligidagi   Mesopotamiya   va   Artabon   V
hukmronligidagi   Midiya   edi.   Aynan   shu   vaqtga   kelib   fors   yerlarida   yangi   kuchli
davlat-sosoniylar   davlati   vujudga   kelmoqda   edi.   O‘zini   o‘nglab,   oyoqqa   turib
olgan bu yosh davlat ko‘hna va ulkan Parfiya saltanatini ag‘darib tashladi.
                  Parfiyaning davlat boshqaruvi uchta - ahmoniylar, ellinistik va ko‘chmanchi
parn qabilalari an’analariga asoslangan edi. Oliy hokimiyat podsho qo‘lida bo‘lib,
podsholik   qilish   huquqi   faqat   Arshakiylar   urug‘iga   berilgan.   Podsho   huzurida
ikkita   qarindoshlar   kengashi   hamda   zardo‘shtiy   kohinlari   va   saroy   zodagonlari
kengashi   faoliyat   ko‘rsatgan.   Birinchi   kengash   ko‘chmanchi   parn   qabilalari
an’analarini   aks   ettirib,   davlat   boshqaruvida   katta   rol   o‘ynagan.   Muhim   davlat
masalalarini   hal   etishda   Moguston   (Avestoda   zardo‘shtiy   qohinlarining   oliy
kengashi   ma’nosida   eslatiladi)   deb   nomlangan   qo‘shma   kengash   o‘tkazilgan.
Manbalarda   Arshakiylar   saroyidagi   «paxrakpat»   -   saroy   qo‘riqchilari   boshlig‘i,
«arkpat» - qal’a boshlig‘i kabi unvonlar eslatiladi. 16
Pliniy   va   Isidor   Xarakskiy   ma’lumotlariga   ko‘ra,   Parfiya   18   ta   satraplikka
bo‘lingan.   Ahmoniylar   satrapiyalaridan   farqli   o‘laroq,   Parfiya   satrapiyalari   ancha
kichik  bo‘lgan.  Bu   ma’muriy  okruglarning  boshqaruvchilari  satrap  atalib,  podsho
16
  Shoniyozov K. Qang‘ davlati va qang‘lilar. – Toshkent, 1995. – B. 92.
27 tomonidan   tayinlangan.   Satrap   faqat   podshoga   bo‘ysunib,   o‘zining   boshqaruv
apparatiga ega bo‘lgan.
Eski   Nisodan   topilgan   parfiya   hujjatlarida   satrap   Kofezat,   otliq   qo‘shinlar
qo‘mondoni   Tiridat   va   xazinabon   eslatib   o‘tiladi.   Davlat   boshqaruvida   avtonom
shaharlarning   ahamiyati   katta   bo‘lgan.   Bunday   shaharlar   davlatning   g‘arbida,
asosan,   Mesopotamiyada   joylashgan.   Isidor   Xarakskiy   20   ta   shunday   shahar
haqida   ma’lumot   beradi.   Ularning   ko‘pchiligi   salavkiylar,   ayrimlari   parfiyaliklar
tomonidan   boshqarilib,   ko‘pgina   avtonom   huquqlarga   ega   bo‘lgan.   Ularda
yunonlar, semitlar, eroniylar, parfiyaliklar yashaganlar.
Niso (Turkmaniston) shahridan topilgan hujjatlar (xumlarga bitilgan) Parfiya
davlatining   ijtimoiy-iqtisodiy   hayoti   haqida,   arxeologik   topilmalar   esa   Baqtriya,
So‘g‘diyona,   Xorazm   va   Marg‘iyona   bilan   o‘zaro   iqtisodiy   va   madaniy   aloqalar
haqida   ma’lumotlar   beradi.   Parfiya   qishloq   xo‘jaligida   qullar   mehnatidan   keng
foydalanilgan.   Pompey   Trog   ma’lumotlariga   ko‘ra,   “Parfiyada   qullar   ko‘p   edi,
qullarni   ozod   qilish   davlat   tomonidan   man   qilingan   edi.   Butun   Parfiyada   qullar
mehnatidan   sug‘orish   inshootlarini   qurish   maqsadida   keng   foydalanilgan”.
Mamlakatning   iqtisodiy   hayotida   savdo-sotiq   ishlari   muhim   ahamiyatga   ega
bo‘lgan.   Parfiya   davlati   besh   asr   davomida   Hindiston,   O‘rta   Osiyo   va   Xitoyning
G‘arb mamlakatlari bilan qilgan savdo aloqalarida vositachilik qilgan. 17
Ko‘pchilik   tadqiqotchilarning   fikricha,   Yunon-Baqtriya   mulklarining
chegaralari  doimiy mustahkam  bo‘lmasdan  harbiy-siyosiy  sharoitdan  kelib chiqib
o‘zgarib   turgan.   Miloddan   avvalgiIII   asrning   oxirlari   O‘rta   Osiyoning   janubidagi
harbiy-siyosiy   vaziyat   haqida   Polibiy   ma’lumotlar   beradi.   Uning   yozishicha,
salavkiylar   tomonidan   Baqtrada   qamal   qilingan   Yevtidem   (Yunon-Baqtriya
hukmdori)   ularning   hukmdori   Antiox   III   ga   “chegarada   ko‘chmanchi   qabilalar
turganligi   va   ular   chegaradan   o‘tadigan   bo‘lsa   har   ikkala   tomonning   ham   ahvoli
og‘ir   bo‘lishi   mumkinligini”   bildiradi.   Tadqiqotchilarning   fikricha,   Polibiy
17
  O‘zbekiston   davlatchiligi   tarixi   ocherklari.   Mas’ul   muharrirlar:   D.Alimova,   E.Rtveladze.   –   Toshkent:   Sharq,
2001. Ergashev Sh.E. ,,O’rta asrlar tarixi’’ T.:Cho’lpon.2008. – B. 122.
28 ma’lumot bergan ko‘chmanchilar miloddan avvalgiIII asrning oxirlarida Zarafshon
daryosiga   qadar   deyarli   butun   So‘g‘dni   egallagan   bo‘lib,   bu   hududlar   Yunon-
Baqtriya mulklarining vaqtinchalik shimoliy chegarasi  bo‘lib qoladi. Shuningdek,
G‘arbiy Hisor tog‘ tizmalari ham shimoliy chegaralar bo‘lgan bo‘lishi mumkin. 18
Yunon-Baqtriya   davlatining   gullab-yashnagan   davri   miloddan   avvalgiIII
asrning   ikkinchi   yarmi   va   miloddan   avvalgiII   asrning   birinchi   yarmiga   to‘g‘ri
keladi.   Janubiy   hududlardan   bu   davrga   oid   Jondavlattepa,   Dalvarzin   (pastki
qatlamlar),   Oyxonim,   Qorobog‘tepa,   Kampirtepa   kabi   yodgorliklardan   hokimlar
saroylari,   ibodatxonalar,   turar-joylar,   mehnat   va   jangovar   qurollar,   turli
hunarmandchilik   buyumlari   hamda   ko‘plab   tanga   pullarning   topilishi   bu
hududlardagi   ijtimoiy-iqtisodiy   va   madaniy   hayotdagi   rivojlanish   jarayonlaridan
dalolat beradi.
Yunon-Baqriya   davlati   markazlashgan   davlat   bo‘lib,   hokimiyatni   podsho
boshqarar edi. Davlat bir necha viloyatlarga bo‘lingan bo‘lib bu viloyat hokimlari
podshoga   bo‘ysunar   edilar.   Ba’zi   tadqiqotchilar   So‘g‘d   va   Farg‘ona   ham   Yunon-
Baqtriya   tarkibiga   kirgan   desalar,   ayrimlari   bu   davlatning   chegaralari
Amudaryodan   nariga   o‘tmagan   deydilar.   So‘nggi   yillarda   olib   borilgan
qazishmalar natijasida topilgan juda ko‘plab arxeologik topilmalar Amudaryoning
o‘ng   va   so‘l   qirg‘og‘i   aholisining   mil.avv.   III-II   asrlardagi   o‘zaro   aloqalardan
darak   beribgina   qolmay,   bu   yerlarni   Yunon-Baqtriya   davlati   tarkibiga
kirganligidan dalolat beradi.
                  Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda miloddan avvalgi250-140/130 yillar
davomida   Yunon-Baqtriya   davlati   mustaqil   davlat   sifatida   mavjud   bo‘lib,   bu
davrda   Diodot,   Yevtidem,   Yevkratid,   Geliokl   kabi   podsholar   hokimiyatni
boshqarganlar. Miloddan avvalgiII asrning ikkinchi yarmiga kelib ko‘chmanchilar
zarbalari ostida Yunon-Baqtriya davlati inqirozga uchradi.
                  Yaqin va O‘rta Sharqning turli davlatlari, jumladan O‘rta Osiyo hududlarida
katta xronologik davr yunon-makedon sulolalari siyosiy hukmronligi davri sifatida
izohlanib   fanda   bu   davr- ellinizm   davri   deb   ataladi.   Ellinizm-(Bolqon   yarim
18
  Shoniyozov K. Qang‘ davlati va qang‘lilar. – Toshkent, 1995. – B. 96.
29 orolidagi   Ellada   shahri   nomi   bilan   bog‘liq)bu   aniq   tarixiy   mavjudlik   bo‘lib,
iqtisodiy   hayotda,   ijtimoiy   va   siyosiy   tuzumda,   mafkura   va   madaniyatda   ellin
(yunon) va Sharq unsurlarining o‘zaro uyg‘unlashuvi ifodasidir.
                  Qadimgi (antik) davrda ellin dunyosi Yunonistondan Hind daryosi vodiysiga
bo‘lgan   ulkan   hududni   qamrab   olgan   edi.   Tadqiqotchilar,   ellinlashuv   darajasiga
qarab bu hududni uchta mintaqaga bo‘ladilar: 1. Ellada; 2 Kichik Osiyo, Suriya va
Misr; 3.Yefrat daryosining sharqidagi viloyatlar. Bu hududlar tarixiy adabiyotlarda
“Ellinlashgan   Sharq“   tushunchasida   aks   etgan   bo‘lib,   uning   tarkibiga
Mesopotamiya,   Eron,   O‘rta   Osiyoning   janubiy   viloyatlari,   Afg‘oniston,   Pokiston
va Hindistonning Makedoniyalik Iskandar bosib olgan hududlari kirgan.
                  Makedoniyalik   Iskandar   yurishlari   natijasida   keng   miqyosda   boshlangan
ellinizm madaniyatining kirib kelishi  Baqtriya, Parfiya va So‘g‘diyona shaharlari,
hunarmandchiligi   va   badiiy-amaliy   san’atiga   katta   ta’sir   ko‘rsatdi.   Yozma
manbalar   Iskandar   nomi   bilan   bog‘liq   uchta   shahar:   Aleksandiya   Oksiana   (Oks
bo‘yidagi   Iskandariya),   Aleksandriya   Marg‘iyona   (Marg‘iyona   Iskandariyasi),
Aleksandriya   Esxata   (Chekkadagi   Iskandariya)   haqidagi   ma’lumotlar
beradi.   Ulardan   tashqari,   katoykiyalar   deb   nomlangan   yunon   harbiylari
manzilgohlari ham mavjud edi. 19
                  Olib   borilgan   arxeologik   tadqiqotlar   natijasida   O‘rta   Osiyoning   janubiy
hududlaridan   ellinizm   madaniyati   bilan   bog‘liq   bo‘lgan   turar-joylar,   moddiy-
ma’naviy   madaniyat   buyumlari,   tanga   pullarning   topilishi   bu   hududlardagi
mahalliy   madaniyatga   ellin   an’analari   (shaharsozlik,   haykaltoroshlik,   badiiy-
amaliy san’at, alifbo va boshqalar.) kuchli ta’sir etganidan dalolat beradi. Shu bilan
birgalikda  bu  topilmalar   mahalliy  madaniyatdagi  rivojlanish  qadimgi  davr   (antik)
Sharq   va   G‘arb   madaniyatining   o‘zaro   uyg‘unlashuvi   natijasida   o‘ziga   xos
madaniyat darajasiga ko‘tarilishining ham guvohidir.
19
  O‘zbekiston   davlatchiligi   tarixi   ocherklari.   Mas’ul   muharrirlar:   D.Alimova,   E.Rtveladze.   –   Toshkent:   Sharq,
2001. Ergashev Sh.E. ,,O’rta asrlar tarixi’’ T.:Cho’lpon.2008. – B. 128.
30 XULOSA
  O‘zbekiston   istiqlolga   erishgandan   so‘ng   jamiyat   ijtimoiy   siyosiy
hayotining   barcha   jabhalarida   keng   o‘zgarishlar   davri   boshlandi.   Bu   jarayon
intelektual   sohada   ham   o‘z   aksini   topdi.   Eng   asosiy   ijtimoiy   gumanitar   fan
hisoblangan   tarix   fani   oldiga   hal   etilishi   lozim   bo‘lgan   dolzarb   muammolarni
ko‘ndalang   qilib   qo‘ydi.   Oqibatda   sovet   tarixshunosligi   nuqtai   nazaridan
o‘rganilgan   mavzular   qaytadan   ilmiy   tadqiqot   sifatida   o‘rganila   boshlandi.   Buning
isboti   sifatida   birinchi   prezidentimiz,   “Tarixiy   xotira   tuyg‘usi   to‘laqonli   ravishda
tiklangan   xalq   bosib   o‘tgan   yo‘l   o‘zining   barcha   muvaffaqiyat,   yo‘qotish   va
qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o‘rganilgan taqdirdagina
chinakam   tarix   bo‘ladi” 20
,   deb   aytgan   fikrlari   nihoyatda   o‘rinlidir.                 Bundan
tashqari   tarixning   “oq   dog‘lari”   sifatida   o‘rganilmagan   mavzularni   tadqiq   qilish
imkoniyatiqo‘lga kiritildi. “Dunyo xaritasida yangi mustaqil davlatlar paydo bo‘ldi,
ularhozirgi   til   bilan   aytganda   sotsialistik   o‘tmishga   ega   bo‘lgan   o‘z   siyosiy
mustaqilligini   tinch   yo‘l   bilan   qo‘lga   kiritgan   davlatlardir.   Bu   davlatlar   mustaqil
rivojlanish   va   ijtimoiy   munosabatlarni   yaxshilash   yo‘liga   qadam   qo‘ydi.   Ular
dunyodagi   boshqa   mamalakatlar   orasida   o‘z   mavqeini   mustahkamlashga
intilmoqda” .
Kurs   ishi   mavzusi   doirasida   o‘rganilgan   mavzu   ya’ni,   Ahamoniylar   davlati
mavzusiga   oid   ko‘plab   ma’lumotlar   bilan   tanishib   chiqdik.   Ushbu   ma’lumotlarga
tayangan holda Farg‘ona vodiysida ilk o‘rta asrlarda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy va
iqtisodiy   munosabatlar   to‘g‘risidagi   ma’lumotlarni   mazkur   kurs   ishida   bayon   qilib
o‘tdik.
Xulosa   qilib   aytganda   mamlakatimiz   tarixini   o‘rganishda   (asosan   qadimgi
davr,   ilk   o‘rta   asrlar   va   o‘rta   asrlar   tarixini)   arab   va   Xitoy   tarixchi   olimlarining
ahamiyati   beqiyosdir.   Chunki   aynan   ular   tomonidan   yozib   qoldirilgan   adabiyotlar
orqali   biz   ma’lum   bir   davr   to‘g‘risida   to‘liq   ma’lumotga   ega   bo‘lamiz.   Ushbu
adabiyotlarni tahlil qilish orqali biz o‘z tariximizga xolisona baho berish imkoniga
ega bo‘lamiz. 
20
Karimov I.A.Yuksak manaviyat – yengilmas kuch. T.:  Manaviyat, 2008. – B.84.
31 Mamlakatimizning   o‘rta   hamda   ilk   o‘rta   asrlar   tarixiga   oid   manbalarning
aksariyat   qismi   arab   tarixchi   olimlari   tomonidan   yaratilgan   bo‘lib,   ushbu   asarlar
hozirgi   kunda  o‘zining  xolisligi  bilan  ajralib  turadi.  Albatta  tarixchi   sifatida ushbu
asarlarni   tahlil   qilish   orqali   ma’lum   bir   davr   yoki   ba’zi   bir   tarixiy   shaxslar
to‘g‘risidagi   ma’lumotlarni   analiz   qilib,   xolislik   prinsipi   asosida   bir   to‘xtamga
kelishimiz mumkin.
Ushbu   kurs   ishi   ma’lumotlaridan   o‘rta   ta’lim   maktablari   va   oily   ta’lim
muassasalarida tarix fani mashg‘ulotlarida foydalanish mumkin.
32 Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati
I. Rahbariy adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. ,,Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz’’T.:,,O‘zbekiston’’ 2016.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T., 1998.
3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. – T., 2008.
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. A.S.Sagdullayev. O‘zbekiston tarixi. VneshinVestprom. Toshkent. 2019.
2. A.Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi.Sharq, Toshkent, 2001.
3. A.R.Muhammadjonov   O‘zbekiston   tarixi   (   IV   -   XVI   asr   boshlarigacha   )
G‘afur   G‘ulom   nomidagi   nashriyoti,   Toshkent,   2004.R.Murtazayev.
O‘zbekiston tarixi. Toshkent 2001.
4. B.J. Eshov, A.A.Odilov. O‘zbekiston tarixi. Toshkent, 2014.
5. Banford A. Musulmon sulolalari . – T.:Fan ,2007.
6. Eshov B. Sug‘diyona tarixidan lavhalar. – T., 2002.
7. Doniyorov A. Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi. –T.: NIF MSH, 2020.
8. Eshov B.J. O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va 
texnologiya, 2008.
9. Raxmonov N. Turk xoqonligi. T., 1993. 
10. R.Shamsutddinov,   Sh.Karimov.   Vatan   tarixi.   Sharq   nashriyoti.   Toshkent.
2010-yil. 
11. Sagdullaev A.S. va boshq. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. –
T., 2000.
12. Shoniyozov K. Qang‘ davlati va qang‘lilar. – Toshkent, 1995.
13. Абулғози Баходирхон. Шажарийи турк. -Т.: Чўлпон, 1992.
14. Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи.  Т.: Шарк, - 2001.
15. Бартолд   В.В.   Отчeт   о   поездки   в   Средню   Азию   с   научную   целю.   1893-
1894. Соч. Том. 4. 1966.
33 16. Муниров Қ. Хоразмда тарихнавислик. –Т.: Ўзбекистон, 2002.
17. Низомулмулк. “Сиёсатнома”. Тошкент. Йанги аср авлоди - 2019. - Б.31. 
18. Худойназаров   Ҳ.   Абулғози   Баҳодирхон   тарихчи   ва   адиб.   –Т.:
Ўзбекистон, 1994.
19. Якунин А.Ф. Народы Средней Азии и России. М.,1954.
III .  Internet   saytlar   va   resurslar
Mavzu: Ahamoniylar davrida O'rta Osiyo Reja: Ahamoniylar davlatining vujudga 
kelishi, bosqinchilik yurishlari (fayllar.org)
Ahmoniylar davlatining bosqiniga qarshi kurash ozbek tilida (milliycha.uz)
Ahamoniylar davlati va Makedoniya Podsholigi | OK.RU
Ahamoniylar imperiyasi, Yunon bosqini davri yodgorliklari. (abiturtest.uz)
Ahamoniylar davlati -     Узбекская        Википедия     |     ВикиРанк     (wikirank.net)   
Ahamoniylar davlati (test-uz.ru)
34
Купить
  • Похожие документы

  • Rus-tuzem maktablari faoliyati tarixshunosligi
  • Parfiya podsholigi
  • O‘tmish haqida tarixiy bilimlar va uning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyat
  • Buxoro xonligida hunarmandchilik va savdo sotiq
  • O‘rta Osiyoning buyuk mutasavvuflar va ularning ilmiy merosi

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha