• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 66.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 16 Март 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

Ahmad Al-Farg’oniy va uning ilmiy merosi

Kirish Mavzuning dolzarbligi: Tarixga murojaat qilar ekanmiz, bu xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol kishi bo’lmaganidek, o’z tarixini bilmagan xalqning kelajagi bo’lmaydi. Tarix kelajak sadosi vazifasini bajaradi. Shuning uchun mamlakatimizda ajdodlar xotirasini yod etish uchun turli xil bayramlar, yubileylar har yili nishonlanadi. Kishilik taraqqiyotiga o’zining o’chmas ulushini qo’shib, mamlakatimiz shuhratini olamga taratib, tarix sahifalariga abadul-abad muhrlangan Muhammad al-Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Ahmad al-Farg'oniy, Ibn Sino, Mirzo Ulug’bek, Imom al-Buxoriy, Imom at-Termiziy, Bahoviddin Naqshband, Alisher Navoiy singari ulug’ siymolarni yetishtirgan millat har qancha g’ururlansa arziydi. Bir haqiqatni barchamiz anglab olishimiz zarur. O’zbek zaminida asrlar davomida fan va madaniyatning turli sohalarida buyuk iste’dodlarning parvarish topgani bejiz emas, albatta. Buning uchun, avvalo, asriy an’analar, tegishli shart-sharoit, tafakkur maktabi, madaniy- ma’rifiy muhit mavjud bo’lmog’i kerak. Millatning tabiatida, qonida, nasl- nasabida ezgulik va ma’rifat sari intilish mafkurasi va qonuniyati jo’sh urishi lozim. Ahmad al-Farg’oniyning olamshumul merosi dunyo madaniyati va ma’rifati xazinalaridan biri bo’lib, milliy salohiyatimiz, milliy tafakkurimiz ko’lami va qudratining isbotidir. Ahmad al-Farg’oniy islom madaniyati davrining eng zabardast va yorqin namoyandalaridan biri, o’z zamonasining fundamental fani asoschilaridan edi. Uning merosi insoniyatning yangi ilm cho’qqilariga ko’tarilishiga sabab bo’ldi, butun ma’rifiy dunyo olimlari uchun dasturulamal bo’lib xizmat qildi. Farg’onalik bu fozil zotning “Astronomiya asoslari” nomli shoh asari o’n ikkinchi asrdayoq lotin va ivrit tillariga tarjima qilingan edi. Yevropada kitob nashr etish boshlangan XV asrda esa bu asar Italiyada, keyinchalik, Germaniya, Fransiya, Gollandiya va AQSH kabi mamlakatlarda qayta-qayta chop qilingani uning naqadar yuksak ahamiyatga egaligini ko’rsatadi. Inson tafakkurining bebaho mahsuli bo’lgan bu kitob asrlar davomida astronomiya fani bo’yicha o’ziga xos qomus vazifasini o’tagan. 2 tepasidagi qismi bo’lardi va ufq tomonlariga yaqin qismlari esa ancha uzoq bo’lardi. Shunga Quyosh, Oy va boshqa yoritgichlar sharqdan chiqayotganda sezilmaydigan kichik bo’lib ko’rinishlari kerak edi, chunki ular bizning nigohimizdan uzoq. So’ngra yoritgichlar osmon o’rtasiga yaqinlashgan sari kattalashgandek bo’lardi, chunki endi ular bizning kozimizga eng yaqin bo’lardilar. So’ngra ular o’zlarining g’arbga og’ishida to ko’zdan g’oyib bo’lguncha oz-ozdan kichrayib borardilar. Lekin biz hech bunday holni ko’rmaymiz. Ammo ularning chiqish oldidagi, osmonning o’rtasidagi va botish oldidagi kattaliklarini ayni bir xil ko’ramiz. Buning ustiga yana ularning sharq va g’arbdagi miqdorlari osmonning o’rtasidagi miqdoridan katta ko’rinadi. Biz Quyoshni botayotganida, doirasining boshi ufqqa yaqinlashib, oz-ozdan g’oyib bo’layotganini ko’ramiz, toki uning doirasining oxirgi qismi botguncha ufq uni kesib turadi.Oy bilan ham xuddi shunday. U ufqning sharqi va g’arbida osmon o’rtasidagidan kattaroq ko’rinadi. Lekin bu Oy shu joylarda osmon o’rtasidagidan bizga yaqinroq bo’lgani uchun emas, balki Yerdan ko’tarilayotgan bug’lanish bizning ko’zimiz bilan ufq orasida turib qolgani uchundir. Ularni biz sovuq kunlarda, yomg’ir tufayli, bahor havosida, namlik katta bo’lganda, qish kunlarida kattaroq ko’ramiz. Shunday kunlarda Quyosh va Oy chiqish va botish oldidan juda katta bo’lib ko’rinadi. Xuddi shu singari odam toza suvning qa’rida biror narsani ko’rsa, u narsaning haqiqiy shaklidan katta ko’radi. Sof suvdagi narsalar go’yo chuqurroqda ko’rinadi. Yoritgichlarning ufq yaqinida katta bo’lib ko’rinishining sababi ham xuddi shunday. Ahmad al-Farg’oniy “Bayt al-hikma”da dars bergan. Darsxonada u ilmi nujum (astronomiya) fanidan ushbu mazmunda dars o’tmoqda edi: Osmon sfera yanglig’ (osmon qavatlari singari) o’zida bor narsalarning hammasi bilan birga aylanib turadi. Yer ham o’zining barcha qit’alar va bahralari (okeanlar) bilan birgalikda harakatdadir. Quyosh Oy chiqqan vaqtda yoki botayotganda ularni yerning turli nuqtalaridagi kishilar bab-baravar ko’rmaydilar. Yerning sharqiy bo’lagida oldin Quyosh va Oyning chiqishi yoki botishi g’arbiy bo’lagidan ko’rinmaydi 26 yozuvi keng tarqaldi, arab xalifaligining boshqa o’lkalari bilan turli savdo-sotiq, iqtisodiy-siyosiy, madaniy aloqalar kengayib bordi. Shuningdek, O’rta Osiyo va Xuroson arab xalifaligi vakili tomonidan boshqarilar, siyosat markazning topshirig’i asosida olib borilar edi Shu bilan birga O’rta Osiyo uchun xalifalikning markazi va turli joylarida yuz berayotgan madaniy o’zgarishlardan bahramand bo’lish imkoniyati ochilgan edi. Ayniqsa VIII asr oxiri IX asr boshlarida xalifalikning markazi – Bag’dod va Damashq shaharlarida madaniyat, ilm-fan kuchayib bormoqda edi. Xususan xalifalar Mansur (754-776), Xorun ar-Rashid (786-809), Ma’mun (813-833) hukmronligi davrida hindcha, yunoncha, forschadan ilmiy, siyosiy, badiiy asarlarning tarjimalari ko’paydi, madaniy aloqalar avj oldi. Xalifalikning turli o’lkalaridan olimlar Bag’dodga olib kelindi, bu yerda IX asr boshida falakiyot, riyoziyot, tibbiyot, tarixshunoslik, geografiya, kimyo, falsafa kabi fanlar rivojlandi. Bilishimizcha, Ma’mun Bag’dodga xalifa bo’lib ketishidan avval Marvda xalifalikning O’rta Osiyo va Xurosondagi noibi bo’lgan. Uning saroyida katta olimlar – Xorazmiy, Fargo’niy, Turkiy, Marvaziy kabilar ijod etgan edilar. O’rta Osiyoda arablar boshqinchiligiga qarshi olib borilgan kurash VIII-IX asrlarga kelib xalifalikka buysunishdan qutulish va mustaqil davlat tuzish uchun kurashga aylanib ketdi. Natijada IX asrning oxiridan boshlab mo’g’ullar istilosoga – XIII asrning boshlariga qadar bo’lgan davr ichida O’rta Osiyo va Xurosonda bir necha feodal davlatlari vujudga kelib, parchalanib ketdi. Bular tohiriylar, somoniylar, saljuqiylar, g’aznaviylar, qoraxoniylar va nihoyat xorazmshohlar davlati edi. IX asrning oxirlarida ilk bor somoniylarning davlati tashkil topgan bo’lsa, XIII asrning 20-yillaridan boshlab Xorazmshohlar davlati mo’g’ullarning ayovsiz hujumiga uchradi. Lekin to’xtovsiz feodal kurashlarining davom etishiga qaramasdan, bu mustaqil feodal davlatlarida madaniyat, ayniqsa, ilm-fan, san’at, adabiyot juda rivojlandi. Bu davrda O’tra Osiyo dunyoga buyuk mutafakkir olim, shoirlarni yetishtirib berdi. Shuningdek, xalqning mustaqillik uchun kurashi va bu 9 bo’lgan. Bunga sabab Kolumbning xotini Portugal sayyohlaridan birining qizi bo’lgan. Portugallar azaldan arab xaritalaridan foydalanishgan. Umuman, Yevropa sayyohlari orasida al-Farg’oniy tuzgan xaritalar o’z mufassalligi va aniqligi bilan shuhrat qozongan hamda e’tiborli manbalardan bo’lgan. Al-Farg’oniy Bag’doddagi Ma’mun akademiyasidagi faoliyati davomida rasadxonada ishlaydi. 1022 dan ortiq yulduz va sayyoralar ro’yhatga olinib, ularga xarita tuziladi. Olim koinotni ilmiy o’rganish va tahlil etishning yangi usullarini o’ylab topadi, ularni amaliy qo’llash bobida katta muvaffaqiyatlarga erishadi. Astronomik tadqiqotlar olib borishda olim o’zidan avval o’tgan barcha allomalarning mavjud asarlarini ilmiy tahlildan o’tkazadi. Shu bilan birga qadimgi yunon olimlarining asarlarini mukammal egalladi, ularga tanqidiy yondashib, xatolarni asosli ravishda tuzatib chiqdi hamda mazkur fanlar rivojini yanada yuqori bosqichga ko’tardi. Ayniqsa, Klavdiy Ptolomeyning “Sintaksis Majesta” (“Ulug’ tartibot”) asari unga ko’mak beradi. Olim mazkur kitobni ilmiy o’rganib, tahlil etibgina qolmay, balki unga sharhlar ham yozadi. Ahmad al-Farg’oniy qadimgi yunon olimlari amalga oshira olmagan ishni bajaradi, ya’ni Yer va boshqa sayyoralar o’rtasidagi masofani aniqlab beradi. Ma’lum bo’lishicha, samoviy jismlar harakatini Nyuton va Laplas massa harakatining dinamikasi shaklida, Kepler geometrik yo’sinda bayon etishgan bo’lsa, al-Far’oniy jadvallar shaklida izohlagan. Jadvalning fazilati – uning jonli mushohadalik tabiatidir. Stereografik proyeksiyalar nazariyasining kashfiyotchisi al-Farg’oniydir. Quyosh, Oy, sayyoralar, yulduzlarning, binobarin, osmonning kelajak manzarasini bilish uchun geometrik – kinematik usul qabul qilib olinishida usturlob (astrolyabiya) asbobining ahamiyati katta bo’lgan 15 . Osmon gumbazida mavhum ravishda joylashtirilgan meridian, ekvator, ekliptika, azimut, koordinata o’qlari va tizimlari, burchaklar, nuqtalarning doira asbobga proyeksiyalarini tushirish ancha qulaylik tug’dirdi. Bu asbob oldin ham bor edi, lekin uning nazariyasini faqat al-Farg’oniy kashf etadi. Shuningdek, Sinjor sahrosida al-Farg’oniy va Movarounnahrlik boshqa qator olimlar ishtirokida olib borilgan o’lchashlar natijasida hozirgi ilm nuqtai nazaridan katta aniqlikda 15 |Abduhalimov B. Bayt al-hikma.- T .: 2010. - B .196 16 Foydalanilgan manbaa va adabiyotlar: Rahbariy adabiyotlar 1. Karimov I. A. Milliy davlatchilik, istiqlol mafkurasi va huquqiy madaniyat to’g’risida. - T.: O’zbekiston, 1999. – B. 230 Asosiy adabiyotlar 2. Abduhalimov B. Bayt al - hikma. - T.: O'zbekiston, 2010. – B. 264 3. Абу Райхон Беруний Хиндистон. – T .: 1965 . 4. Абу Райхон Беруний Минералогия. - T .: 1967 . 5. Азиз Қаюмов Аҳмад ал - Фарғоний . – T .: 1990. – B . 72 6. Уватов У . Буюк юрт алломалари . – T .: 2015. – Б . 427 7. Shirinov T . Sh . Ahmad al - Farg ’ oniy davrida Kubo shahri . – T .: Fan , 1998. – B . 45 Internet ma ’ lumotlari 8. E - Tarix . uz 9. Arxiv.uz 10 . Google.uz 11 . Wikipedia.uz 30 bog’lari ko’pligi jihatidan u Axsikatdan ustun bo’lgan. Al-Farg’oniyning 1998- yilda 1200 yillik yubileyi munosabati bilan shaharda keng ko’lamda arxeologik qazishmalar olib borildi. Yuksak madaniyatli shaharlar – Qubo yoki Axsikatdan kelib chiqqan al-Farg’oniy qadimgi an’analarga asoslangan bilim va ma’lumotni o’z vatanida olganiga shubhalanmasa bo’ladi. Ana shu chuqur bilimlari tufayli al- Ma’mun uni o’z huzuriga taklif qilgan. Tadqiq qilinishicha, yosh, navqiron Ahmad olim sifatida Farg’ona zaminida shakllanadi. Uning nomi o’sha davrlardayoq keng tarqalib, Marv (hozirgi Turkmanistonning Mari) shahriga taklif etiladi. Ahmad al- Farg’oniy nomi ko’p o’tmay, ko’p e’tibor qozonadi. Al-Farg’oniy xalifa Xorun ar- Rashidning sharqiy yerlaridagi noibi, o’g’li Abdullohning (bo’lajak xalifa al- Ma’munning) Marvdagi olimlari doirasiga kirgan. Marv avvaldan, Sosoniylar davridanoq yirik ilmiy markaz hisoblangan. 651-yili eng so’nggi Sosoniy shahanshoh Yazidgard ibn Shahriyor arablar taqibidan qochib, bu yerga kelganida poytaxtdagi kutubxona kitoblarini ham olib kelganligi ma’lum 11 . Marv arablar qo’l ostida ham madaniy markaz sifatidagi o’z mavqeini yo’qotmadi, aksincha to mo’gul istilosigacha taraqqiy etib bordi. Xalifa Xorun ar- Rashid 809-yili Tusda to’satdan vafot etadi va uning vasiyatiga ko’ra, Bag’dodda taxtga o’g’li – Muhammad al-Amin nomi bilan o’tiradi. Saroydagi xurosonlik a’yonlar esa Abdullohni taxtni qol’ga olishga da’vat etadilar. 811-yildan 813- yilgacha aka-uka Muhammad va Abdulloh O’rtasidagi taxt uchun olib borilgan kurash Abdullohning g’alabasi bilan tugaydi va al-Amin qatl qilinadi. O’sha yili Abdulloh taxtga al-Ma’mun nomi bilan o’tiradi. Lekin u Bag’dodga bormay 819- yilgacha Marvda yashaydi. Natijada, Marv 813-yildan 819-yilgacha xalifalikning vaqtincha poytaxti bo’lib turadi. 819-yili al-Ma’mun butun saroy a’yonlari va ulamolari bilan birga Bag’dodga ko’chadi. Ular orasida al-Farg’oniy ham bor edi. Xorun ar-Rashiddan keyin Abdulloh al-Ma’munning yirik allomalarni o’zi bilan birga Marvdan Bag’dodga olib kelishi va donishmandlar uyining tashkil qilinishidagi tashabbusi Abdulloh al-Ma’munning ham ancha ma’rifatparvar bo’lganligini ko’rsatadi 12 . 11 Abduhalimov B. Bayt al-hikma. – T.: 2010. – B. 197-199 12 Абу Райхон Беруний Хиндистон. – T .: 1965. – Б. 41 12 tarbiyalash qonun qilingan, manmanlik, adovat, hasad, xasislik, munofiqlik, takabburlik va hokazolar qoralangan. Movarounnahr, jumladan, Farg’ona arab xalifaligi tarkibiga kirganidan so’ng bu yerlarda xalqning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida biror muddat turg’unlik yuz beradi. Bu yerda kushonlar davridayoq boshlangan feodallashish jarayoni arab fathi davrida biroz to’xtab qoladi. Bu davrda xalifalikning markaziy qismlari – Iroq, Suriya va Misrda feodal munosabatlar jadal rivojlanadi. VII asr boshida arab jamiyati hali ijtimoiy tuzumning qabila-urug’chilik bosqichida turgan bo’lsa, markazlashgan yagona xalifalik shakllanishi bilan xalifalikning ilg’or viloyatlarining xo’jalik, iqtisodiy va madaniy yutuqlarini o’zlashtirish natijasida u feodal munosabatlarga to’laqonli ravishda kirishadi. Shunga ko’ra VIII asr o’rtalarida xalifalikning markaziy viloyatlarida feodalizm Movarounnahrdagiga nisbatan ancha yuqori pog’onaga ko’tarilgan edi. Lekin xalifalikning yagona iqtisodiy doirasiga kirish, qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining rivojlanishi, xalifalikning boshqa viloyatlari bilan faol savdo munosabatlari olib borish natijasida VII asr oxirlaridan shaharlar rivojlanib, ishlab chiqarish kuchlari taraqqiy topib, Markaziy Osiyo hududa ham xalifalikning boshqa yerlaridagi kabi taraqqiy etgan feodalizm bosqichi boshlanadi. Markaziy Osiyoning boshqa yerlaridagi kabi, Farg’onada ham fan va madaniyat yangi tarixiy sharoitda taraqqiy etadi. IX asrda butun xalifalikda fan va madaniyatning qudratli rivojlanishi yuz beradi. Markaziy Osiyo xalqlari ham bu jarayonda xalifalikning boshqa xalqlari kabi faol ishtirok etadilar. Bu payt xalifalik tarkibiga kirgan xalqlar “islom madaniyati” deb ataladigan, lekin aslida turli xalqlar madaniyatlarining o’zaro singishi natijasida yuzaga kelgan yagona madaniy harakatning qatnashchilari bo’lib qoldilar. Ilm-fan sohasida ham jonli hamkorlik o’rnatiladi 3 . Xalifalikda fan va madaniyat sohasida qudratli to’lqin ko’p jihatdan, o’sha davrda boy ilmiy iboralar bilan sug’orilgan arab tili yagona siyosiy va ilmiy tilga aylandi. Bu haqda Abu Rayhon Beruniy o’zining “Saydana”sida quyidagicha sermazmun so’zlarni aytgan: “Arablar tiliga butun dunyo mamlakatlarining ilmlari 3 Азиз Қаюмов Аҳмад ал - Фарғоний . – T.: 1990. – B. 12 5 MUNDARIJA Kirish………………………………………………………………… .. 2-4 I bob Ahmad al-farg`oniyning hayoti va ijodi…………………….. 5-15 1.1. VIII-IX asrlarda Movarounnahrda ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot………………………………………………… 5-10 1.2. Ahmad al - Farg'oniyning hayoti……………………………… 11-15 II bob Ahmad al-farg`oniy ilmiy merosining o`rganilishi…………. 16-29 2.1. Ahmad al - Farg'oniyning ilmiy merosi………………………… 16-22 2.2. Ahmad al - Farg'oniyning astronomiya va matematika fanlari taraqqiyotiga qo'shgan hissasi………………………………….. 23-29 Xulosa……………………………………………………………… 30 Foydalanilgan manbaa va adabiyotlar 31 ikkinchisi janub tarafida bo’lgan ikki harakatlanmaydigan qutb atrofida aylanma harakat qilishi haqida olimlar orasida ixtilof yo’q. Barcha yoritgichlarning sharqda paydo bo’lishi va o’z harakatida bir xil tartibda oz-ozdan ko’tarilishi, ular jismi va bir-birlaridan masofasi miqdorining osmonning o’rtasigacha davom etishi bunga dalildir. So’ngra ular yuqoridagi tartib va qoida bilan g’arb tomonga pastlaydi. Ularning harakatlari o’zaro parallel doiralariga o’xshash bo’ladi. Ular tezlashish va sekinlashish bo’yicha farq qilmaydi, chunki go’yo ular kurra sirtiga qattiq mahkamlangandek va ularning hammasi bir aylanma harakat bilan aylanadi”. Osmonning tuzilishi kurraviy shaklda ekanligi haqida gumonlarni tarqatish va fikrlarni isbotlash uchun yorqin misol tariqasida shimoliy iqlimlarda doimo Yer ustida ko’rinadigan Jadiy (“Echki”), al-Farqadayn (“Ikki buzoqcha”) va Banot an- na’sh (“Tobut oldida yig’lovchi qizlar”) kabi yoritgichlarni hamda ular yaqinidagi yoritgichlarni keltirish mumkin. Ular bir-biriga parallel doiralar bo’ylab go’yo bitta nuqta atrofida aylanadi. Shu nuqtaga eng yaqinlari kichkina doiraga bo’ylab aylanadi va ularning harakati sekin bo’lgandek ko’rinadi. Bu nuqtadan uzoqroqda turganlari yaqinroqda turgan yoritgichlar doirasiga qaraganda kattaroq doira bo’ylab harakatlanadi. Bularning harakati doirasi kattalashgani sari kichiklariga qaraganda tezroq ko’rinadi 23 . Nuqtadan masofa shu nuqtadan yerning tagida g’oyib bo’lgan yoritgichlarga yetgunga qadar davom etadi. Shu nuqtaga eng yaqin Yer tagida bo’ladigan yoritgich Yer ustida botuvchi bo’lib turadi va Yer ostida g’oyib bo’lishi vaqtida ko’tarilguncha biroz botadi. Botadigan yoritgichlarning o’sha nuqtadan ko’proq uzoqda bo’lganlari oz vaqt ko’rinadi, ko’p vaqt g’oyib bo’ladi. Bundan tashqari, botadiganlari va botmaydiganlarining to’la bir marta aylanish vaqti bir xil va ularning harakat doiralari bir-biriga xalaqit bermaydigan holda parallelligicha qoladi. Bunday bo’lishiga sabab, mazkur nuqta kurraning ikki qutbidan biri bo’lishidir. Osmonning kurra shaklida ekanini, aylanishi ham kurraning aylanishi kabi ekanini, oydinlashtiradi. So’ngra, ba’zi kishilar aytganidek, osmon tekis bo’lsa edi, bu holda uning hamma tomoni bizdan bir xilda uzoqlashmagan bo’lardi. Aksincha, osmonning bizga eng yaqin joyi boshlarimiz 23 Абу Райхон Беруний Ҳ индистон. – T .: 1965. – Б. 49-52 25 Suriya, Eron, Misr, Sug’d, Xorazm, Farg’ona va qadimgi madaniyatga ega bo’lgan boshqa mamlakatlarga kirib borish bilan ularda mavjud bo’lgan shahar turmush tarziga xos xususiyat va masalalarni, madaniyat elementlarini o’zlashtirdilar. O’ylaymizki, Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlari xalqlari tarixida IX asr maxsus o’rin tutadi. U turli fanlarning, ayniqsa, tibbiyot, matematika va astronomiyaning jo’shqin rivojlangan asri bo`ldi. To’qqizta hind raqami va sifr (nol) belgisiga asoslangan o’nlik hisoblash tizimi ixtiro qilinib, keng omma orasida singdirilishi xalqlar madaniyatida haqiqiy inqilobiy burulish yasadi. Shu ilmiy yangiliklarni kiritishda Muhammad al-Xorazmiyning xizmati juda katta bo’ldi. Astronomiya fanidan trigonometriya ajralib chiqadi va asosiy trigonometrik funksiyalar aniqlanadi. Shuningdek, xuddi shu asrning o’zida ijtimoiy fanlar, ayniqsa, kalom (teologiya), tarixnavislik, tilshunoslik va shunga o’xshash fanlar sohasida ulkan odimlar tashlanadi. Bu sohada al-Farg’oniyning vatandoshi, islom dunyosining faxri bo’lmish Imom al-Buxoriy (810-870) nomini eslash zarur. Xalifalikda tarjimonlik faoliyati ham keng ko’lamda rivojlanadi 5 . VIII asrning 70-80-yillaridan boshlab qariyb 100 yil davomida Yevklid, Arximed, Aristotel, Apolloniy, Gippokrat, Galen, Ptolomey va boshqa yunon olimlarining asosiy asarlari hamda qator hindcha, forscha ilmiy asarlar tarjima qilindi. O’ylashimizcha, VIII asr oxiri va IX asrda xalifalikda yuz bergan ulkan ilmiy va madaniy taraqqiyotni faqat xalifalarning fanga qiziqishlari bilan bog’lash xato. Bunday o’sishning zamini xalifalikning iqtisodiy talablari va g’oyaviy- nazariy asosining o’zida mavjud edi. Xalifalikning asosiy g’oyaviy bazasi islom idealogiyasi bo’lib, Qur’oni Karim va hadisi shariflarda bayon qilingan. Avvalida islom yaxlit bo’lgan bo`lsa, tez orada unda turli tariqat, oqim va suluklar paydo bo’ldi. Yaxlit islomdan ajralgan ilk oqim shia paydo bo’ldi. Dastavval u siyosiy oqim bo’lib, xalifalikda hukmron doiralarning hokimiyatga vorislik bo’yicha yuzaga kelgan kelishmovchiliklarning g’oyaviy ifodasi edi. Shia ko’p tarafdan o’zini payg’ambar sunnasiga zid qo’yardi. Xalifalik tarixining ikkinchi asrida islom to’rt mazhabga bo’linadi. Bu mazhablar o’z asoschilarining nomlari bilan 5 Abduhalimov B. Bayt al-hikma. – T.: 2010. – B. 32 7 Ahmad Farg‘oniyning falakkiyot ilmiga doir asari so‘ngida jo‘g‘rofiy joylar jadvali o‘rin olgan. Undan dastlab sharqiy viloyatlar o‘rin olgan va ular Sharqdan G‘arbga tomon birin-ketin ko‘rsatilgan. “… birinchi iqlim Mashriqdan, Sin mamlakatining chekkasidan boshlanadi… So‘ng Qulzum dengizini kesib o‘tib, Habash mamlakati va Nili Misrdan o‘tadi… keyin bu iqlim Mag‘rib yerlari tomon yoyilib, Bobar mamlakatining janubidan o‘tadi va Mag‘rib dengiziga yetadi”. Xuddi shu yo‘nalishda Al-Xorazmiyning ham jadvali bor. Lekin ba’zilar uni Al- Xorazmiy jadvali bilan bir xil desa, ayrim olimlar uning Al-Xorazmiy jadvalidan farqlanishi haqida fikr bildirishlgan. Umuman olganda, Ahmad Farg‘oniy tinimsiz samarali ilmiy mehnati va faoliyati tufayli buyuk falakkiyotshunos sifatida ilmi riyoziyot va jo‘g‘rofiya sohasida katta obro` qozondi. Qolaversa, u Sharq mamlakatlari “Hosib” (matematik) degan laqab olgani ma’lum. Bu unga riyoziyot ilmi bo‘yicha berilgan yuksak baho edi. 19 1986-yilda nashr qilingan O‘zbekiston kalendari (288-bet)da qiziqarli ma’lumot berilgan. U “Toshga bitilgan xarita” sarlavhali kichik maqolaga jamlangan. Shu maqolani to‘liq keltiramiz. “Qirg‘izistondagi O‘sh pedagogika instituning filolog olimi Lutfullo Jusupahmatov Oloy vodiysiga qilingan ekspedisiya vaqtida odam yashamaydigan baland toshga dumaloq muhr o‘yib tushirilganligini eshitdi. Haqiqatdan 4,5 ming metr balandlikdagi qoyatoshda roppa-rosa to‘rtga bo‘lingan doira chiziq ichida halqachalar, chiziqlar ko‘zga tashlanib turardi. Moxlar ostidagi yana 17 ta shunday tasvir chiqdi. Har bir doira kompozisiyachi o‘ziga xos. Geograf olim K.Matikeyev topilma aylana jahon xaritasi ekanini topdi. Bolqon va Apennin, Tyanshan va Pomir, Sharqi-Janubiy va Markaziy Osiyo, Oloy tizmalari aniq chizilgan. Mutaxassislar toshga o‘yilgan xaritaning asl nusxasi IX asrda yashab ijod qilgan osiyolik mashhur matematik, astronom Muhammad ibn Muso Xorazmiyga tegishli deyishmoqda. Lekin toshga eski arab alifbosida tarixchilarga noma’lum Lasur Aalim Ibn nomi yozilgan”. Ilmiy anglash noaniqlikdan aniqlikni tushunib olishdir. Anglash jarayoni har doim mavhumlikni tushunishdan aniqlikni tushunishga yo‘l ochadi. Al-Farg‘oniy ijodini 19 Aziz Qayumov Ahmad al-Farg`oniy. - T.: 1998. - B. 25 21 ilm-fanning gurkirab rivojlanishi, ayniqsa, Ulug’bek davrida Movarounnahr falakiyot, matematika, geografiya fanlari maktabining shakllanishi va taraqqiy etishiga zamin yaratgan. Milodgacha bo’lgan III-II asrlarda yerning yumaloqligi va doimiy harakatdaligini aniqlagan yunon fani keyingi asrlarda jaholat qurboni bo’lib qoldi. Bu fan Yevropada olti asr deyarli O’rta Osiyolik olimlar ishtirokida taraqqiy eta boshladi. Ular astronomik jadvallar tuzdilar. Al-Farg’oniy Bag’dod rasadxonasida ilmiy tekshirish ishlari olib borish bilan birga rasadxonaning ma’muriy ishlarini ham boshqargan. Shuningdek, Bag’dod va Damashq rasadxonasi olimlarining faoliyatlari “Al-Majistiy”dagi barcha ma’lumotlarni tekshirishdan iborat edi. Al-Farg’oniy yunon tilidan arab tiliga qilingan astronomik asarlar tarjimasida Batlimusning “Yulduzlar jadvali” asaridagi ma’lumotlarni tekshirishda qatnashdi. U o’zining “Astronomiyaga kirish” nomli kitobida Batlimus va boshqa yunon olimlarining bu fan haqidagi fikrlarini o’rgandi, o’sha davrdagi astronomik bitimlarni tadrijiy tarzda bayon qilib berdi. Shu bilan birga o’zidan avval o’tgan olimlar, jumladan, Batlimusning bir necha fikrlarini tanqid ham qildi. Ahmad Farg’oniy Bag’dod rasadxonasida ko’pgina kashfiyotlar qildi. Masalan, 812-yilgi quyosh tutilishini oldindan aniqladi va bu haqda ilmiy kuzatishlar olib bordi. Ma’lum bo’lishicha, Ahmad al-Farg’oniy iste’dodi serqirra va beqiyos, uning umri davomida amalga oshirgan ilmiy tadqiqotlari aql bovar qilmaslik darajasidadir. Olim o’z davrining daho insonlaridan biri bo’lib, Beruniy, Ulug’bek kabi mutafakkir, qomusiy ilm sohiblariga ham o’z ilmiy merosi orqali ustozlik qilgan 18 . Uning tadqiqotlari natijasida insonning olam tuzilishi, uning qonuniyatlari haqidagi tasavvuri tamoman o’zgargan, shu bois Ahmad al-Farg’oniyni o’rta asrlar dunyo ilmida tub burilish yasagan buyuk alloma deb, ataymiz. Olim bir necha tabiiy fanlar rivojiga o’z hissasini qo’shadi. Astronomiyaning alohida mustaqil fan sifatida shakllanishida xizmatlari katta. Jumladan, Yer sharining meridian uzunligini hisoblab chiqib, uning 6500 milya ekanini aniqladi. Quyosh 18 Aziz Qayumov Ahmad al-Farg`oniy. – T.: 1990. – B. 25 19 O’rta asrlarda islom astronomlari va umuman tabiatshunoslari ko’p jihatdan o’z davrlaridan ilg’orlab ketganlariga qaramay, olam tizilishi masalasida geotsentrizm doirasida qoldilar. Bu doiradan chiqish uchun boshqa ilmiy muhit va ijtimoiy sharoit yaratilishi kerak edi. Bunday muhit va sharoit bir muncha keyin Yevropada yuzaga keldi. Al-Farg’oniy yashagan ilk o’rta asrlar davrida geotsentrizm hududida hali katta ilmiy yutuqlarga erishish mumkin bo’lmagan. U asarining to’rtinchi bobini “Yer kurrasi osmon kurrasining o’rtasida qo’zg’almas markaz kabi ekani, uning o’lchami osmon o’lchamiga nisbatan kichkina doiradek nuqta kabi ekani haqida” deb nomladi. So’ngra olim bu sarlavhaga chiqargan da’vosini aniq dalillar bilan isbotlaydi. 24 24 Abduhalimov B. Bayt al-hikma. – T.: 2010. - B. 201 27 Xulosa Xulosa qilib shuni aytish joizki, ushbu kurs ishida Ahmad al-Farg’oniyning shaxsiyati, ijodi, tabiiy ilmiy qarashlari va ularning falsafiy tahlilini tadqiq etar ekanman, uning ulug’ nomini xalqimizga yaqindan tanitish, amalga oshirgan ishlari, yutuqlari bilan faxrlanishimiz lozim. Al-Farg’oniy kabi buyuk bobokalonlarimizning nomlarini va asarlarini tiklashimiz milliy qadriyatlarimizni anglashda, o’zligimizni idrok etishimizda ibratli saboq bo’ladi. Bu esa, o’z navbatida, xalqaro hamjamiyatda o’zimizning munosib mavqeimizni egallashimizda muhim o’rin tutadi. O’ylaymanki, yuqorida keltirilgan ma’lumotlarning o’ziyoq mashhur al-Farg’oniyning haqiqatdan ham fan va madaniyat tarixida chuqur iz qoldirgan buyuk olim ekanligini ko’rsatadi. Ilk o’rta asrlarda hali ko’p mamlakatlar va xalqlar qoloqlik va g’aflat uyqusida yotgan bir paytda, bu olimning ilmlarning yuksak cho’qqilariga va avvalo dunyo miqyosida ilm shuhratiga erisha olgani kishini hayratda qoldiradi. Ahmad al-Farg’oniy birinchilar qatorida osmonning sfera shaklida ekanligi, undagi harakatlar aylanma ekanligini aniqlaganiga qoyil qolish mumkin, chunki o’sha davrda hozirgidek texnika rivojlanmaganini hisobga olish lozim. Kurs ishimda Al-Farg’oniyning misolida biz Vatanimizning o’tmish tarixi va madaniyatiga, uning tabiiy va ilmiy qarashlarining falsafiy jihatlari, hamda tabiatshunoslik falsafasiga qo’shgan hissasi haqidagi qarashlariga nazar tashladim. Dunyoga al-Farg’oniy va al-Xorazmiy, Beruniy va Ulug’beklarni bergan bu Vatan qadimgi boy va buyuk madaniyatga ega bo’lganligiga yana bir bor guvoh bo’ldim. Ahmad al-Farg’oniy tabiatshunoslik falsafasiga katta hissa qo’shganligi, uning rivojlanishiga o’z bilimlari bilan hissa qo’shib boyitganiga ushbu kurs ishimni yozishda yana bir bora amin bo’ldim.Bilishimcha, Ahmad al-Farg’oniy ko’plab qomusiy asarlar muallifi ekanligi tarixiy manbalarda qayd etilgan.Biroq uning ba’zi ishlari bizgacha yetib kelmagan. Shunga qaramasdan, mavjud asarlarning o’zi ham olimning yirik ilmiy salohiyatidan darak beradi. Olim o’zining falakiyot ilmiga oid asarlari bilan nafaqat Sharqda, balki G’arbda ham astronomiya maktabining shakllanish jarayoniga katta ta’sir ko’rsatganiga guvoh bo’ldim. Uning osmon jismlari 28 aqliy yo’l bilan bilish mumkinligi haqidagi aqidalari ana shundan kelib chiqadi. Ular bilishni vahiy orqali idrok qilishga salbiy munosabatda bo’ldilar. Ilk islom aqidalariga ishonishni ularning ko’pchiligi faqat shuning uchun qabul qilish mumkin, deb bildilarki, ular ahloqiy doirada ko’pchilikkka foyda yetkazish mumkin. Islomning har jihatda mustahkam joriy etilishi esa asosan IX asrning 1- choragidan boshlangan edi. Shuning uchun ham Movarounnahr allomalari arab musulmon madaniyati bilan faqat IX asrning boshidan tanisha boshlaganlar. 10 1.2. Ahmad al-Farg’oniyning hayoti. O’rta asrlarda yashagan Markaziy Osiyolik olimlar orasida buyuk astronom riyozidon (matematik) va jug’rofiydon (geograf) al-Farg’oniy salmoqli o’rin egallaydi. Uning to’liq ismi Abul Abbos Ahmad Ibn Muhammad ibn Kasir al- Farg’oniydir. U Farg’ona vodiysining Qubo (Quva) tumanida tug’ilgan. Quva shahri o’sha davrning madaniy-ilmiy markazlaridan bo’lgan. 20 yoshgacha Quva shahrida yashab, shu yerda ta’lim oladi. Aniqlanishicha, Al-Farg’oniy haqidagi biografik ma’lumotlar saqlanmaganligi uchun u qachon va qayerda tug’ilganligi, qayerda ta’lim olganligi haqida faqat taxmin qilishimiz mumkin. U haqidagi eng so’nggi ma’lum sana 861-yil bo’lgani uchun shu sanadan so’ng u ko’p yashamagan ko’rinadi. Uning vafoti 865-yil atrofida deyish mumkin. VIII asr oxiri va IX asr boshlarida Farg’onaning poytaxti Axsikant (yoki Axsi) edi va bu shaharni vodiyni nomi bilan Farg’ona, deyilardi. Axsikantda arab noibi turar edi, shuning uchun arablar uni poytaxt hisoblardilar. U 809-819-yillar oralig’ida Marvda Abdulloh al-Ma’mun saroyida boshqa qator olimlar bilan birga to’planganligi ma’lum. Bu o’n yilning qaysi pallasida al-Farg’oniy Marvga al- Ma’mun saroyiga kelgani haqida esa, quyidagi mulohazani yuritish mumkin. Aniqlanishicha, Al-Farg’oniy Marvga ketishidan avval Axsikantda arab noibiga yaqin bo’lgani ehtimol, aks holda al-Ma’munning ta’sir doirasiga tushishi amri mahol edi. Lekin u aslida Axsikantlik emas. Qubo (Quva)lik bo’lganligi ehtimolga yaqin. U Farg’onaning boshqa shaharlariga nisbatan ancha obod edi. Xatto ba’zilar Quboni Farg’onaning ikkinchi shahri, deb hisoblaganlar. Suvga serobligi va 10 Абу Райхон Беруний Хиндистон. – T .: 1965. – Б. 38-41 11 o’tadi. Qadim-qadim zamonlardan boshlab odamlar Yerning shakli va kattaligini aniqlashga intilib kelganlar. Osmon jismlari haqida ham turlicha afsonaviy ertaklar yuzaga kelgan. Ba’zi xalqlarda osmondagi yulduzlar farishtalarning chiroqlari deb izohlansa, boshqa xalqlarda go’yo ular osmon gumbaziga qoqib qo’yilgan brilliantlar bo’lib, kechalari nur sochib turadi, deb tasavvur qilingan. Bilamizki, bizlargacha yetib kelgan yozma manbalarning xabar qilishiga qaraganda miloddan oldingi VI asrda yashab ijod qilgan yunon olimi Pifagor Yer dumaloq shaklda bo’lsa kerak, deb taxmin qiladi. Eramizdan oldingi IV asrda yashagan yunonistonlik olim Arastu Yer aylanasining uzunligini o’lchab, 60 000 kmga teng deb aytadi, dengiz va okean suvlarining muvozanatda bo’lish sababini Yer shaklining sharsimonligi deb izohlaydi. Beruniy buning sababini yerning shakli sharsimon bo’lishi bilan birga og’irlik kuchining hamma tomondan Yer markaziga tomon yo’nalishi tufaylidir, deb izohlaydi. Eramizdan oldingi asrlarda yashab ijod qilgan olimlardan Arximed, Parmenid, Suqrot, Aflotun, Aristarx kabi olimlar ham Yerning shaklini sharsimon deb bilganlar. Aniqlanishicha, VIII-IX asrlarda Arabistonda ham Yer o’lchamlarini aniqlashga doir geodezik o’lchash ishlari olib borilgan 21 . Bag’dod shahri sharqning siyosiy va madaniy markazi hisoblanib, bunda Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, Ahmad al-Farg’oniy kabi Sharqning mashhur olimlari yer kurrasining o’lchamlarini aniqlash ustida ”Baytul-hikma”da ilmiy tadqiqotlar olib borishgan Sharqning mashhur olimlari yer kurrasining o’lchamlarini aniqlash ustida ”Baytul-hikma”da ilmiy tadqiqotlar olib borishgan 22 . Yunon olimlarining asarlaridagi chalkashliklar al-Ma’munning o’lchash ishlari uyushtirilishiga sabab bo’ldi. Bu o’lchash ishlarida Ahmad al-Farg’oniy ham ishtirok etgan. Qur’oni Karimdagi ushbu oyatlarni tahlil qilib ko’raylik: “Siz tog’larni ko’rib tinch qotib turibdi, deb o’ylarsiz. Holbuki, ular ham xuddi bulutlar yurgandek yuradilar. Bu barcha narsalarni puxta qilgan zot – Allohning hunaridir. 21 Abduhalimov B. Bayt al-hikma. – T.: 2010. – B. 200 22 Abduhalimov B. Bayt al-hikma. – T.: 2010. - B. 200 23 to’g’risida ham tegishli ilmiy va nazariy ma’lumotlar olish mumkin. Ahmad Farg‘oniyning har qanday maqtovlarga muhtoj bo‘lmagan asarlari o‘zidan keyingi dunyo olimlariga qo‘llanma sifatida xizmat qildi va xizmat qilmoqda. Xuddi shu ma’noda buyuk olimni ajib muallif va pedagog sifatida qadrlaymiz. Yevropada Al- Farg‘oniyning ilmiy asarlari Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sinolarning qatorida ijod qilgan degan fikr tug‘ilgan. 13 II BOB AHMAD AL-FARG`ONIY ILMIY MEROSINING O`RGANILISHI 2.1. Ahmad al - Farg'oniyning ilmiy merosi Guvohi bo’lganimizdek, Ahmad al-Farg’oniyning tabiiy va ilmiy qarashlari juda ham boy. Uning asosiy tadqiqot mavzusi astronomiya, jug’rofiya va 13 Абу Райхон Беруний Хиндистон. – T .: 1965. – Б. 49 14 geodeziya sohalarida edi. U ilmiy ishlar bilan bir qatorda, muhandislik, me’morlik va irrigatsiya sohalarida ham katta tadbirga bosh bo’ldi. U me’mor, suv injeneri, to’g’on qurish mutaxasisi bo’lmasada, uning boshchiligida qilingan ishlar o’sha davr fanining eng ilg’or g’oyalariga asoslangan edi. O’z tadqiqotlarining natijalarini arab, eron, yunon, fors, Misr va boshqa mamlakat olimlarining ilmiy xulosalari bilan solishtiradi. Farg’oniy fikricha, osmon doiraga o’xshashdir, negaki samoviy jismlarning burchakli harakatlari tezligi bir xildir. Yer ham doiradir. Uning kattaligi osmon diametriga nisbatan ozginadir. Bu shu bilan tasdiqlanadiki, inson hamisha osmonning teng yarmini ko’radi 14 . Aniqlanishicha, Ptolomeyda Quyosh va Oy bilan Yer orasidagi masofa haqida ma’lumot berilganligi al-Farg’oniyga ma’lum edi. Al-Farg’oniy sayyoralar va yulduzlar masofalarini ularga qo’shdi. Oy va Quyosh tutilishlarini tatbiq qilib, voqealar vaqt oralig’ini aniqlab berdi. Shundan so’ng astronomiya fani kelgusida sodir bo’ladigan voqealar ilmiga aylana boshladi. Hali geliotsentrizm sharpasi yo’q zamonda al-Farg’oniy, Yer eng kichik yulduzdan ham kichikdir, degan fikr bilan maydonga chiqdi va unga asos qilib, Yer radiusi Osmon radiuslaridan juda ozligini aytdi. Yer shari go’yo bir nuqta bo’lib, uning katta kichikligini bilish uchun yerning diametrini, binobarin, uning meridian uzunligini o’lchash nihoyatda murakkab nazariy va amaliy masala ekanligi aniq edi. Al-Farg’oniyning bu ishiga Beruniy ham yuqori baho bergan. Jumladan, u Dajla daryosiga tutashgan, tarixda Ja’fariya nomi bilan atalgan kanalning qazilishida rahbarlik qilgan. Shuningdek, 861-yilda Fustotda (Qohira shahrining qadimiy nomi) barpo etilgan nilometr (Nil daryosi sathini o’lchash uchun mo’ljallangan inshoot) ham o’z davrida tengi yo’q edi. Alloma bu qurilishga o’zining shaxsiy mablag’larini ham sarfladi. Vujudga kelgan inshoot Misrda dehqonchilik, soliq tizimi sohalarida islohotlarni amalgam oshirishga sharoit yaratdi. Hokimiyat nilometrdan dehqonlardan olinadigan soliq miqdorini belgilashda foydalandi. Ahmad al-Farg’oniy va Xristofor Kolumb o’rtasida o’ziga xos sirtqi munosobat vujudga kelgan. Xristofor Kolumbning shaxsiy kutubxonasida Farg’oniyning kitoblari va chizgan xaritalari ham mavjud 14 Абу Райхон Беруний Хиндистон. – T .: 1965. – Б. 44 15 bo’lmasa ham, bu ish xalifa al-Ma’mun davrida astronimiya va matematik geografiyaning barcha masalalari bo’yicha muntazam ilmiy izlanishlar olib borilgan. Al-Fa’rgoniy bu izlanishlar, o’lchash va kuzatishlarning faol qatnashchisi bo’lib, ularga maxsus asarlar bag’ishlagan. Atoqli rus sharqshunosi I.Y.Krachkovskiy manbalarni sinchkovlik bilan tahlil qilib chiqargan xulosaga ko’ra, al-Farg’oniy ishtirokida Sinjor sahrosida Yer meridiani bir daraja uzunligi o’lchash ishlari 827-yilga yaqin olib borilgan. Lekin bu haqda xabar bergan Beruniy va Ibn Yunus aniq sanani ko`rsatmaganlar. Beruniy Sanad ibn Ali topgan Yer radiusining son qiymatini keltirmagan. Lekin aniq matematik qoida bilan Yer radiusining topilishining o’zi al-Ma’mun davridagi olimlarning, jumladan, al- Farg’oniyning katta yutug’i edi. Misr mamlakati Nil havzasida joylashgan bo’lib, uning dehqonchilikka qulay qismi daryoning quyilishidagi yunonlarning delta harfi, ya’ni uchburchak shaklidagi kichik parchasini tashkil qiladi. Misrliklar juda qadim zamonlardan boshlab o’z hayotini Nilning “hulq-atvoriga” moslashtirganlar, ya’ni daryoning suv rejimi bilan muvofiqlashishiga uringanlar. Buning uchun ular har doim daryoning suvi ko’tarilish vaqtlarini bilishga harakat qilganlar. Bunday urinishlar to Abbosiy xalifa al-Mutavakkil (847-861-yillar) davrigacha behuda ketavergan. Al-Mutavakkil Misrliklarni Nilning suv rejimi haqida ogohlantiruvchi bir qurilma uskuna yasashni al-Farg’oniyga topshiradi. Bag’doddagi “Bayt ul- Hikma” olimlarining eng ko’zga ko’ringani Ahmad al-Farg’oniy edi. Shuning uchun xalifa Nil suvi sathini o’lchovchi miqyosni barpo etish vazifasini unga yuklagan, lekin qurilma bitmasidan xalifa vafot etgan 16 . Nil miqyosini al-Farg’oniy al-Fustot shahridagi Ravzo orolida barpo etadi. Keyinchalik al-Fusto undan shimolroqda barpo etilgan Qohiraning tarkibiy qismi bo’lib qoladi. Miqyos silindr shaklidagi bino ichida joylashgan bo’lib, uning tomi konus shaklidagi qubbadan iborat. Ahmad al-Farg’oniy, shuningdek, o’z tadqiqotlarida islom kalendarini sharhlab beradi. U o’zining astronomiyaga bag’ishlangan risolasining so’ngida Yer kurrasining xaritasini beradi. Bu xaritaning o’ziga xos tomoni shundaki, bir davrda, bir akademiya doirasida yashab, 16 Abduhalimov B. Bayt al-hikma. – T.: 2010. – B. 196 17 bundan 12 asr avval aniqlashgan. Shu bilan birga fanda noaniqliklar mavjud bo‘lgan osmon jismlarining harakatlari haqidagi fikrlariga olimlar tomonidan katta qiziqish bilan qaralgan. Yana ta’kidlash joizki, Al-Farg‘oniy o‘zining ilmiy tadqiqotlari yo‘lida ushbu haqiqatni ma’lum qiladi: “Olimlar o‘rtasida kelishmovchilik yo‘q, osmonda yer shari hamma jismlar singari aylanib turadi, xuddi 2 tomonlama mahkamlab qo‘yilgan jism kabidir. Ulardan biri janub, ikkinchi tomoni shimol tarafdir”. Al-Farg‘oniy “Bu osmonga va yerga uzviy bog‘liqdir” – degan taxminini barcha olimlar keyinchalik qo‘llab quvvatlaydilar. Butun olam quruqlik va dengizlardan iborat, osmon ham yer ham 1 tomoni qavariq, 2-tomoni botiq muhitdan iborat deya ta’kidlaydi. Lekin bu xulosani o‘zigacha boshqa olimlar tomonidan o‘rganilganligini fanga esa buni isbotlash kerakligini aytib o‘tadi. Yerning sharsimon ekanligini keyinchalik X. Kolumb (XVasr), Magellan (XVI asr), Chelyuskin (XX asr) va boshqa olimlar tomonidan isbotladilar. Yerning sharsimon ekanligini u 2 tomonlama yondashadi: a) ko‘zga ko‘rinmas, quyoshning sharqdan chiqib g‘arbga botishini, oydan hamisha bir xil yorug‘lik tarqalishi, bu esa dunyoning turli joyida turlicha vaqtni ko‘rsatishini ta’kidlaydi .Al-Farg‘oniy o‘zining mashhur, kelgusida Yevropaning taniqli astronomlariga, o‘ziga xos pedagogik mahorat bilan tunning tenglashishi, yerning ekvatorga 2 marta yozda va 2 marta qishda yaqinlashishini bayon etgan. Ahmad al- Farg’oniyning tabiiy va ilmiy qarashlarining mazmuni shundadir 20 . 2.2. Ahmad al-Farg’oniyning astronomiya va matematika fanlari taraqqiyotiga qo’shgan hissasi. Ahmad al-Farg’oniy ilm-fan taraqqiyotiga ulkan hissa qo’shgan olimlardan. U astronomiya, riyoziyot, tabiatshunoslik bilan bog’liq ko’p asarlar yaratgan. Ahmad al-Farg’oniyning asosiy astronomik asari “Samoviy harakatlar va umumiy ilmu nujum” (“Kitobat al-harakat as-samoviya va javomi’ ilm an-nujum”) asaridir. Asarning “Osmon kurra shaklida ekanligi va uning o’zidagi barcha yoritgichlar bilan birgalikda aylanishi kurraning aylanishiga o’xshashligi haqida”, deb ataluvchi ikkinchi bobida al-Farg’oniy bevosita astronomik masalalar bayoniga 20 АбуРайхонБеруний . Минералогия . - T.: 1967. - Б . 50 22 ag’darilgan, ular bezalib, qalblarga yoqadigan bo’ldi, ulardan tilning ko’rki ortib, tomirlarga yoyildi”. Turli xalqlar vakillari o’z ilmiy asarlarini arab tilida yozganlar. Markaziy Osiyolik barcha olimlar qatorida al-Farg’oniy ham asarlarini shu tilda yozgan. Fikrimizcha, IX-XI asrlar musulmon fani va madaniyati tarixida katta yutuqlar va muhim ilmiy kashfiyotlar davri bo’lganligidan, bu davrni ba’zi tadqiqotchilar Sharq fani va madaniyatining “oltin davri” deb e’tirof etadilar o’sha davrda arab xalifaligi tarkibiga kirgan Movarounnahr va Xuroson mintaqasi va yuz bergan madaniy-ma’rifiy yuksalishni ta’minlovchi va harakatlantiruvchi asosiy kuchlardan biri edi. Bu xulosa, birinchi navbatda, bu ilmiy yuksalishda ishtirok etgan mutafakkirlarning asosiy qismi ushbu zamin farzandlari bo’lgani bilan izohlanadi.Ko’p yillik uzviy ilmiy va madaniy hamkorlik xalifalikning turli mintaqalari xalqlariga turlicha ta’sir o’tkazdi. Agar xalifalikning Iroq, Suriya, Misr va Mag’rib mamlakatlari kabi markaziy va g’arbiy yerlarida madaniy va milliy assimilatsiya yuz berib, natijada bu mamlakatlarning aholisi arablashgan bo’lsa, Markaziy Osiyo, Eron va Kavkaz xalqlari bu assimilatsiyaga berilmadilar. Aksincha, ular boshqa xalqlar bilan arab tilida muloqot va hamkorlik qilib, dunyo madaniyati xazinasiga bebaho hissa qo’shdilar va shu bilan birga, milliy o’zliklarini saqlab qolib, o’z madaniyatlarini ham boyitdilar, bu esa keyinchalik ularga o’z ilmiy maktablarini rivojlantirishga va ilmiy izlanishning yangi istiqboli va yo`nalishlarini ixtiro qilishga imkon berdi. Darhaqiqat, Xalifalikda islom dinining hukmronligi Arabiston yarim orolida ham, undan tashqarida ham ko’chmanchilarning o’troqlashuviga va mamlakatda shaharlashuv kuchayishiga obyektiv ravishda imkon yaratdi 4 . Nemis sharqshunosi G.E. fon Gryunebaum ta’kidlaganidek, islom ko’chmanchilar orasida zuhur qilgan bo’lsa ham, o’troqlikni rag’batlantirdi, chunki, odatda, musulmon jamoasi o’z xizmatchilariga ega bo’lgan masjidlarga birikardi, jamoa esa o’z huquqiy masalalariga ega bo’lishi, bular esa o’z qonuniyatlariga amalga oshiruvchilarga ega bo’lishi kerak edi va hokazo. Arablar 4 Азиз Қаюмов Аҳмад ал - Фарғоний . – T.: 1990. – B. 14 6 sistemasidagi sayyoralar, ko’plab yulduzlarning radiusi, ular orasidagi masofani hisoblab chiqdi. Bu xizmatlari bilan alloma geodeziya fani (yer yuzining hajmi va shakllarini o’rganadigan, yer maydonlarini o’lchash bilan shug’ullanadigan fan) taraqqiyotiga salmoqli hissa qo’shdi. Al-Farg’oniy yer sharining o’z o’qi atrofida aylanishi nazariyasini yaratdi. Bu nazariya o’z davrida astronom olimlar Battoniy va Ibn Yunus tomonidan inkor etilgan edi. Qisqa qilib aytganda, Ahmad al- Farg’oniy sayyoralar harakatining tasnifini beradi .Sobit yulduzlarning harakati – bu barcha sayyoralarga zarur bo’lgan, yagona harakatdir. Quyosh ikki harakatda ishtirok etadi: g’arbdan sharqqa tomon va ekliptika (Yerning Quyosh atrofidagi yo’li joylashgan tekislik) qutblari atrofida. Oy beshta aylanma harakatlarda ishtirok etadi. Aniqrog‘i, Farg‘oniy va uning ilmiy maslakdoshlari sayyoralarning koinotda joylashishi, yulduzlarning sirlari, shuningdek ularning harakat qilish qonuniyatlariga oid tekshirishlari bilan mashg‘ul bo‘lishdi. Huddi shu jarayonda ular mashhur grek olimi Ptolomeyning yulduzlar jadvalini tajribalar asosida o‘rganib chiqdilar. Shu kuzatuvlar natijasida zikr qilingan jadvalda ayrim nuqson va kamchiliklar mavjudligi aniqlandi va tuzatishlar kiritildi. Damashq va Bog‘dod shaharlarida zikr qilingan va boshqa iste’dodli olimlarning jo‘g‘rofiy vaziyatlar nuqtalari haqidagi ilmiy ma’lumotlar, shuningdek al-Ma’mun davrida Bog‘dod hamda Damashqdagi ilmi falakkiyot bo‘yicha kuzatishlari “Az-zij ul-Ma’mun al-Mumtaxana” (al-Ma’munning tekshirilgan jadvallari) nomi ostida butun Yevropa va boshqa chet mamlakatlarda ma`lum. Bu asar haqida Ahmad Farg‘oniy “Samoviy harakatlar va yulduzlar fanining majmuasi haqida kitob”da xabar bergan. Shu mo‘tabar ma’lumot orqali Yevropa olimlari “Ma’mun ziji” asarining ma’no va mazmuni, ilmiy-nazariy yo‘nalishi, tadqiqot maqsadi va hal qilingan fan muammolarini bilib olishgan. Ta’kidlash joizki, Qomusiy olimning ilmiy-ijodiy faoliyatini diqqat bilan kuzatar ekansiz, uning qaysi sohada bo‘lmasin, ilmiy ishni boshlashdan oldin shu maqsadni va vazifani amalga oshirish uchun kerakli asbob-uskunalarni tayyorlab, o‘ziga amaliy shart- sharoit yaratishga qanoat hosil qisasiz. 20 harakatlariga bag’ishlangan risolalaridan ta’lim olgan G’arblik olimlar keyinchalik astronomiya sohasida katta kashfiyotlar qilib, olamshumul nazariyalar yaratishgan. Mazkur kurs ishida Ahmad al-Farg’oniyning hayoti ijodi, u yashagan davr va muhit, shuningdek uning tabiiy va ilmiy qarashlari, ularning falsafiy tahlili, tabiatshunoslik falsafasiga qo’shgan hissasi bilan yetarli darajada tanishdim va xulosalar chiqardim. Kelajakda menga hayot saboqlarini yengishda yordam beradi. Agar yana menga al-Farg’oniy mavzusida ish topshirilsa hech ikkilanmasdan ushbu mavzuni tanlardim. 29 Al-Farg’oniyning Misrga qanday qilib kelib qolganligini Ashraf Ahmedov shunday izohlaydi: “Ma’lumki, al-Ma’mun Marvdan Bag’dodga nafaqat olimlarni, g’ulomlari bo’lmish turk askarlarini ham olib kelgan edi. Bag’dodga kelishi bilan u ma’lum ma’noda askarlarni turklashtirdi, ana shu turk askarlaridan lashkarboshilar tayinladi. Xalifa turk g’ulomlaridan biri Buxorolik To’lunni Suriya, Falastin va Misrdagi lashkarboshilarning amiri etib tayinladi. Uning o’gli Ahmad esa Suriya va Misrni mustaqil deb e’lon qilib, To’luniylar sulolasiga asos soldi. Al-Xorazmiy xalifa al-Ma’munnig yaqin odami va maslahatchisi bo’lgani kabi al-Farg’oniy ham To`lunning yaqin odami bo’lishi mumkin yoki “Ahmad Farg’oniyning osmon yoritgichlarining ko’tarilish vaqtlarining har xil joylarda turlicha bo’lishi, tutilish sabablari va tutilishlarning vaqtlarini oldindan belgilash kabi ishlari o’sha vaqtdayoq keng tarqaldi. Ahmad Farg’oniyning al-Ma’mundan keyin, Mutavakkil zamonida (846-862) Nil daryosining suvini o’lchaydigan yangi o’lchov asbobini (Miqyos jadidni) ixtiro qilishi uning shuhratiga yana shuhrat qo’shdi.” Afsuski, shuhrati butun olamga tanilgan, Muhammad Xorazmiylar bilan bir qatordan joy olgan buyuk bobokalonimizning ulug’ kashfiyotlari haqida ma’lumotlarning hozirga qadar o’z Vatanida va o’z ona tilida yo’qligi, mahrum qilib turibdi. O’z xalqini uning merosidan Ahmad Farg’oniyning ijodi ham boshqa allomalarimiz kabi ko’p qirrali bo’lganligida hech shak-shubha yo’q. Risolalar mavzu va mazmunlaridan Ahmad Farg‘oniyning chizmachilik san’ati va sir- sinoatini puxta bilgani yaqqol ko‘zga tashlanadi. Chunki asbob-uskunalar dastlab qog‘ozga chizma holda tushiriladi, keyin amaliy mehnat va tajribalar orqali jism sifatida shakllantirildi. Aniqrog‘i, Ahmad Farg‘oniy “Falakkiyot asoslari” nomli ilmiy-nazariy jihatdan mukammal kitobi bilan shuhrat qozondi. Akademik T. N. Qori-niyoziy so‘zlari bilan aytganda, o‘sha asar “astronomik bilimlarning o‘ziga xos qomusidir”. Yana bir narsani ta’kidlash lozimki, “Falakkiyot asoslari” nomli asarida muallifning va boshqa olimlarning shu sohadagi namunali ishlari va ularning muvaffaqiyatlari asosli ravishda izchil yoritilgan. Shuningdek, Ahmad Farg‘oniy tomonidan muqaddam ahli ilm tadqiq ishlari qiyosiy o‘rganilgan. Demak, bu risoladan Ahmad Farg‘oniyga qadar yashab ijod etgan olimlar asarlari 13 “hanafiya”, “molikiya”, “shofiiyya”, “hanbaliya” deb ataladi. 6 Bilishimizcha, Al- Farg’oniy davri bo’lmish VIII asr oxiri va IX asrni hamda uning atrof muhitini tavsiflash bilan birga o’sha davrning quyidagi xususiyatiga ahamiyat berish lozim. Bu davrda feodalizm katta odimlar bilan borganligi uchun obyektiv sharoit ishlab chiqarish kuchlarini takomillashtirishni va shu bilan bog’liq ravishda ishlab chiqarishni katta shaharlarda to’plashni taqoza qilar edi. Markaziy Osiyoda IX-X asrlarda shaharlarning soni ham, kattaligi ham ortib bordi. Ishlab chiqarish taraqqiyoti va shaharlashish kuchayishi bilan xalifalikning yirik shaharlarida doimiy bozorlar paydo bo’ldi. Buning oqibati sifatida ko’p tarmoqli hunarmandchilik ishlab chiqarishi paydo bo’lib, u nafaqat ichki talabni, balki tashqi talabni ham qondiradi; pul tizimi, quruqlik va dengiz orqali savdo rivojlanadi. Ana shu omillarning hammasi shaharlarning ulkanlashuviga olib keldi. Jumladan, ishlab chiqarish kuchlarining va shahar hunarmandchilik ishlab chiqarishining o’sishini fundamental va tadbiqiy fanlar sohasidagi tadqiqotlarni yo’lga qo’ymasdan va tashkil qilmasdan ta’minlab bo’lmas edi. Ilmiy tadqiqotlarni tashkil qilishga obyektiv talab paydo bo’ldi. Xalifalar al-Mansur (754-775-yillar) va Horun ar-Rashid (786-809-yillar) davrida ahvol tubdan o’zgardi. Aslida ana shu xalifalar davrida xalifalikda ma’rifat davri boshlanadi. Ilmiy ishlarning tashkil qiluvchisi va rahbari xalifa al-Ma’mun (813-833- yillar) edi, u xalifalik olimlarini “Baytul hikma” – “Donishmandlar uyi”ga birlashtirdi. Xalifa al-Ma’mun saroyida ko’plab Xuroson va Movarounnahrlik olimlar qanday qilib to’planib qolgani haqida faqat taxmin qilishadi. Lekin al- Farg’oniyning Muhammad al-Xorazmiy, Habash al-Hosib, Xolid al-Marvarrudiy kabi hamkasblari Marvdayoq al-Ma’mun homiyligida Xuroson, Movarounnahr va qo’shni yerlardan olimlarni to’plab, o’z tashkilotchiliklarini namoyish qilganliklari shubhasizdir 7 . Bilishimizcha, O’rta Osiyoda islom dini VIII-IX asrlar davomida urush, zo’ravonlik, imtiyozlar yaratish kabi vositalar bilan ommaga singdirildi va u hukmron mafkuraga aylandi. Eski yozuvlar, madaniyat namunalari yo’qotildi, arab 6 Abduhalimov B. Bayt al-hikma. – T.: 2010. – B.192 7 Abduhalimov B. Bayt al-hikma. – T.: 2010. – B.199 8 O’rta Osiyoning arablar tomonidan bosib olinishiga qadar arab lashkarlari bu yerga Amudaryo janubidagi Xuroson tuprog’idan turib tez-tez hujum qilar, o’ljalarni qo’lga kiritib, yana qaytib ketar edilar. Arablarning nisbatan yengil muvaffaqiyat qozonganliklari O’rta Osiyoda yagona markazlashgan davlatning yo’qligi bilan izohlanadi. Chunki o’sha davrda O’rta Osiyo ko’pgina mayda davlatlarga bo’lingan bo’lib, ularning har biri uncha katta bo’lmagan hududdagi bir necha mustahkamlangan shaharlardan iborat edi. Xalqlarning islomga qadar bo’lgan madaniyatining yo’q qilinishi uning islom aqidalariga mos kelmasligi bilan bog’liq edi. Aniqlanishicha, O’rta Osiyo arablar tomonidan istilo qilinganidan bir asr keyin yangi madaniyat shakllana boshladi, uning gullab-yashnash davri IX-XII asrlarga to’g’ri keladi. Uning barcha sohalarida dastlab arab islom madaniyatining kuchli ta’siri, shuningdek, arab va mahalliy an’analarning o’zaro ta’siri ham sezilar edi. Mafkura sifatida faqat islom, ilm va ilohiyot tili hukmron edi. Shuni ham alohida ta’kidlash kerakki, O’rta Osiyoga kirib kelgan davrda islom hali tugallangan diniy tizim bo’lib shakllanmagan edi, buning uchun undan to’rt asrdan (VIII-XI) ko’proq vaqt kerak bo’ldi. Bu davrdagi islom ilohiyot adabiyotini tahlil etish islomning tugallangan diniy tizim sifatida shakllanish jarayoni Eron, Xuroson, O’rta Osiyo, Kavkazorti istilo qilingandan so’ng sodir bo’lganidan dalolat beradi. Qur’onni talqin qilish, hadislarni to’plash, IX-XI asrlarda shariat qonunlarini ishlab chiqish O’rta Osiyodagi Buxoro, Samarqand, Termiz va boshqa shaharlarda sodir bo’ldi. Ta’lim va maorif masalasida ham islom ma’lum rol o’ynagan. Madrasa va maktablarda bolalarni o’qitish asosan diniy bo’lib, oddiy savod chiqarilgan. Jamiyatda umuman dinning, xususan islomning xalq ommasiga axloqni singdirishdagi va targ’ib qilishdagi roli g’oyat kattadir 2 . Bundan tashqari, Qur’on, hadis va shariatda kishilarning hayoti va turmushini adolatli boshqarishga qaratilgan ko’pgina tadbirlar: chunonchi, o’z mehnati, hunari bilan yashash, boshqalar mulkiga xiyonat qilmaslik, ota-onalar, bevalar, yetim-yesirlar haqida g’amxo’rlik qilish, o’z bolalarini boqish va 2 Abduhalimov B. Bayt al-hikma.- T.: 2010. – B.198 4 Albatta u zot – Alloh sizlar qilayotgan barcha ishlardan ogohdir ” deyiladi. Tog’lar bulutlar singari suzib uchib yuribdi degan so’zdan, Yer qo’zg’almasdan, olam markazida turibdi, degan ma’no chiqmaydi-ku. Tog’lar uchib yurib, Yer ajralib qolmaydi-ku. Yoki “Alloh kecha va kunduzni, Quyosh va Oyni yaratgan zotdir. Bularning barchasi o’z falak-fazosida suzurlar ” – deyilgan. Bu oyatdan Yerning, Quyosh va Oyning bir joyda qo’zg’almasdan turadi degan ma’no chiqmaydi. Aksincha, ularning hammasi harakatda bo’lib, bular harakatlarining mustaqilligi, ya’ni harakat yo’llari – orbitalarining ham alohida-alohida ekanligi qayd qilinadi. Tabiiy bir savol tug’iladi: Bu gaplarning Ahmad Farg’oniy va “Hikmatlar uyi” ning allomalariga qanday aloqasi bor? Yuqoridagi so’zlarda qayd qilinganidek, ko’p yillar davomida Bag’doddagi “Hikmatlar uyi” da Xorazmiy, Damashqda esa Ahmad Farg’oniy ko’p ishlarni bajarganlar. Shuning uchun “Hikmatlar uyi”ning allomalari faqat astronomiya kabi aniq fanlar bilan emas, balki boshqa fanlar bilan ham shug’ullanib, ayniqsa islom qonunlarini ham chuqur o’rganib tahlil qilganlar. Shuning uchun, yuqorida eslatib o’tilgan Qur’on oyatlariga o’xshash yana ko’pgina oyatlar ham, ularning dunyoqarashlariga ta’sir etmasdan qolishi mumkin emas edi. Afsuski, Farg’oniyning Yer va Osmon jismlarining harakatlariga oid asarlarining ko’pchiligi bizlarga yetib kelmagan va yetib kelganlari ham zamonaviy tillarga tarjima qilinmagan. Ma’lum bo’lishicha, musulmon mamlakatlarida yer-u osmon haqidagi tasavvur astronomik ilmlar yo’lga qo’yilganiga qadar asosan Qur’onga ko’ra hosil qilingan. Qur’onda “saba’ samovot (“yetti osmon”) degan ibora ko’p marta ishlatiladi. Lekin bu “yetti osmon” deb aslida nima nazarda tutilishi aniq ma’lum emas. Undan tashqari samoviy harakatlar haqida Qur’onning biror oyatida hech narsa deyilmagan. Bu sohada Bag’dod olimlari, xususan al-Farg’oniy, birinchilar qatorida osmonning sfera shaklida ekanligi, undagi harakatlar aylanma ekanligi haqida bayon qiladi va bu bilan xalifalikda ilmiy dunyoqarashning shakllanishi va ommalishishiga o’z hissasini qo’shadi. U shunday yozadi: Ta’kidlaymizki, “Osmonning kurra shaklida ekanligi haqida osmon o’zidagi barcha yoritgichlar bilan birga biri shimol tarafida, 24 ijod etgan ikki olim, al-Farg’oniy va al-Xorazmiy tuzgan. Yer suratlari tamoman bir-biridan farq qiladi, ya’ni al-Farg’oniy al-Xorazmiy g’oyalarini rivojlantirgan bo’lib, o’ziga xos ilmiy salohiyati, qudratini namoyish qildi. Ta’kidlaganimizdek, al-Farg’oniy tadqiq qilgan iqlim tushunchasi va iqlimlar guruhi Yevropa olimlari tomonidan tan olindi va fanda ancha vaqt xizmat qilib keldi, lekin keyingi asrlarda yeti iqlim o’rniga tropik, subtropik, ekvator, arktika, antarktida, qutblar, magnit qutblari, sovuqlik qutbi kabi tushunchalar paydo bo’ldi. Iqlimlar tasnifi o’zgargan bo’lsada, lekin al-Farg’oniyning o’sha asos qilib olgan qoidasi yangicha shaklda namoyon bo’lmoqda. Xorazmiy xizmat qilgan Bag’doddagi “Hikmatlar uyi” allomalari, shuningdek, Ahmad Farg’oniy ishtirokidagi Damashqdagi “Hikmatlar uyi”dagi allomalar ham shug’ullanishgan muhim masalalardan biri bu hijriy qamariy va hijriy shamsiy va milodiy yillari orasidagi munosabat, ya’ni milodiydan hijriy qamariyga o’tish yoki aksincha, amallarni aniqlash edi. Chunki bu yil hisobi, ya’ni hijriy qamariy bo’yicha hisob yuritish islom ahlining kundalik zaruratiga aylangan edi 17 . Ma’lum bo’lishicha, Ahmad al-Farg’oniy o’zining falakiyot ilmiga oid asarlari bilan G’arbda astronomiya maktabining shakllanishi jarayoniga katta ta’sir o’tkazdi. Uning osmon jismlari harakatlariga bag’ishlangan risolalaridan ta’lim olgan G’arblik olimlar keyinchalik astronomiya sohasida katta kashfiyotlar qilib, olamshumul nazariyalar yaratishdi. Ahmad al-Farg’oniy o’zidan keyin nafaqat ulug’ nom, balki bebaho meros qoldirdi. Uning muhandislik, arxitektorlik, astronomiya, matematika, geografiya, geodeziya va fanning boshqa sohalarida amalga oshirgan ishlari, yaratgan nazariyalari insoniyat taraqqiyotining rivojlanishida o’z mavqei va salohiyatiga ega bo’ldi. Allomaning ilmiy ishlari, asarlarini mutolaa qilib, undan saboq olgan shogirdlari fanning turli sohalarida samarali ijod qilib, yirik yutuqlarga erishdilar, nazariyalar yaratdilar. Ahmad al- Farg’oniy o’zining serqirra ijodi bilan Movarounnahr maktabi vakillari obro’- e’tiborining yuksalishi va shuhrat qozonishiga o’z hissasini qo’shdi. Uning ilmiy merosi, salmoqli tajribasi Temuriylar hukmronligi davomida (1370-1500-yillar) 17 Абу Райхон Беруний Хиндистон. – T .: 1965. – Б. 46-49 18 mustaqillikning qo’lga kiritilishi uning ma’naviy yuksalishiga olib keldi va ajoyib iste’dod egalarini yaratdi 8 . Mashhur dinshunoslar Buxoriy, Termiziy, Nasafiy, tabiatshunos olimlar – Xorazmiy, Farg’oniy, Jurjoniy, Chag’miniylar, qomusiy bilimlar egalari Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Roziy kabilar shu davrning mahsuli edilar. Bu davr adabiyoti uch tilda – arab, fors, turkiy tillarida o’z namunalarini qoldirdi. Bu davrni o’z mazmuni, salmog’i, ahamiyati jihatidan O’rta Osiyo “Yuksalish davri” deb atasak xato bo’lmaydi. “Yuksakish davri” madaniyatining o’ziga xos tomonlari mavjud edi. Masalan, IX asrda yashagan arab faylasufi Abu Yaqub ibn Is’hoq al-Kindiy (801-866) xalifa Mu’tasimga bag’ishlab yozgan “Birinchi falsafa” asarida falsafaga ta’rif berib, “Insonning toqati yetguncha narsalar haqiqatini bilish ilmi” yoki “Maba’di ut-tabia” (“Tabiatdan keyin keladigan narsalar”) kitobida “Har bir haqiqat sababini birinchi haqiqatga olib boruvchi ilm” deb atagan. “Xalqning madaniy qadriyatlari, ma’naviy merosi ming yillar mobaynida Sharq xalqlari uchun qudratli ma’naviyat manbai bo’lib xizmat qilgan. Uzoq davom etgan qattiq mafkuraviy tazyiqqa qaramay, O’zbekiston xalqi avloddan avlodga o’tib kelgan o’z tarixiy va madaniy qadriyatlarini hamda o’ziga xos an’analarini saqlab qolishga muvaffaq bo’ldi. Musulmon Sharqida falsafiy tafakkurning paydo bo’lish tarixi yozma ravishda VIII asrga taalluqli bo’lib, ilk kalom vakillari bo’lgan mo’taziliylarning faoliyati bilan bog’liqdir. Ilohiyot bahslarida o’zlarining qat’iy aqlga tayanishlari bilan alohida ajralib turgan ilohiyotchilar guruhi bo’lgan mo’taziliylar Bag’dodda xalifa Ma’mun saroyida katta nufuzga ega bo’ldilar 9 . Insonning iroda erkinligi va ilohiy sifatlar masalasini muhokama qilishdan o’z faoliyatlarini boshlagan mo’’taziliylar shunday ta’limotni ishlab chiqdilarki, u diniy mavzudan chetga chiqish bilan cheklanmasdan, hatto musulmonchilik e’tiqodining ba’zi aqidalarini ichdan buzar edi. Masalan, ularning qayd etishlaricha, xudo tabiat qonunlarigagina muvofiq faoliyat ko’rsatishi mumkin edi. Mo’taziliylarning barcha hodisalarni 8 Абу Райхон Беруний Хиндистон. – T .: 1965. – Б. 33 9 Abduhalimov B. Bayt al-hikma. – T.: 2010. – B. 199 10 Mavzuning o’rganilish darajasi: Mazkur kurs ishi mavzusi bo’yicha deyarli to’la tadqiqotlar olib borilmagan. Uning ko’p asarlari chet tillariga tarjima qilingan, lekin yaxlit holdagi tadqiqot ishi amalga oshirilmagan. Ahmad al- Farg’oniy asarlari u yashagan davrdan boshlab hozirgacha Sharq va G’arb olimlari tomonidan yuqori baholanib, ulardan ko’pchilik olimlar o’z ilmiy asarlarida foydalanadilar. 903-963-yillari ijod etgan eronlik geograf Abu Ali Ahmad ibn Umar ibn Rusta “Al-A’loq an-nafis” (“Nafis javohirlar”) asarida uning asarlariga suyangan. Abu Rayhon Beruniy “At-Tafhim li avoil sino’at at-tanjim” (“Boshlang’ich munajjimlik sana’tini tushuntirish”) nomli ensiklopedik asarining astronomiyaga bag’ishlangan qismida al-Farg’oniy asarlaridan foydalangan. Sobiq Sho’ro davrida bizda ham Ahmad al-Farg’oniy ijodi qisman o’rganildi. I.Y.Krachkovskiy o’zining “ География арабов до первих географических произведений ” va boshqa yirik maqolalarida olim ijodini ilmiy asosda tahlil qilgan. O’zbekiston olimlari Qori Niyoziy, H.Hasanov, A.Ahmedov, M.Xayrullayev va boshqalarning ilmiy ishlarida ham Farg’oniy asarlari tilga olinadi. Olim haqida birinchi marta A.Nosirov, X.Hikmatullayevlarning Ahmad al- Farg’oniy nomli, A.Qayumovning “Ahmad al-Farg’oniy” risolalari chop etildi. Shularga qaramay, Ahmad Farg’oniy haqida na xorijda, na bizda yirik tadqiqiy asar yozilgani yo’q. Uning asarlari, qo’lyozmalarining bizda — O’zbekistonda yo’qligi tufayli haligacha ulardan birortasi na rus, na o’zbek tillariga tarjima qilinib, chop etilmagan. B.Y.Zohidov “O’rta asr falsafiy ongning ulug’ pahlavoni” asarida Ahmad al-Farg’oniyning falsafaga, ayniqsa tabiatshunoslik falsafasiga qo’shgan ulkan hissasi haqida bayon qilgan 1 . Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat. I BOB AHMAD AL-FARG`ONIYNING HAYOTI VA IJODI 1.1. VIII-IX asrlarda Movarounnahrda ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot 1 Abduhalimov B. Bayt al-hikma. – T.: 2010. - B. 195 3

Ahmad Al-Farg’oniy va uning ilmiy merosi

Купить