Ahmad Yugnakiyning "Hibbat ul-haqoyiq asarida insoniy fazilatlarning ulug'lanishi - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	56.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

Ahmad Yugnakiyning "Hibbat ul-haqoyiq asarida insoniy fazilatlarning ulug'lanishi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi
№__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___

Ahmad Yugnakiyning "Hibbat ul-haqoyiq asarida
insoniy fazilatlarning ulug'lanishi
MUNDARIJA
KIRISH .............................................................................................................................................
I. BOB. “HIBBAT UL HAQOYIQ” AHMAD YUGNAKIY IJODINING ENG
SARA ASARI ..................................................................................................................................
II. BOB. “HIBBAT UL-HAQOYIQ” ASARIDA MA’RIFAT G’OYALARI ..............................
XULOSA ........................................................................................................................................
ADABIYOTLAR: ..........................................................................................................................

KIRISH
“Mus taqilligimizning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan ko’p
asrlar mobaynida yaratib kelingan g’oyat ulkan, bebaho ma’naviy va madaniy
merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan nihoyatda muhim vazifa” 1
ga
aylandi. Zero, yurtboshimiz ta’kidlaganidek, “Xalqning ma’naviyati va
madaniyati, uning haqiqiy tarixi va o'ziga xosligi qayta tiklanayotganligi
jamiyatimizni yangilash va taraqqiy ettirish yo'lida muvaffaqiyatli ravishda olg'a
siljitishda hal qiluvchi, ta’bir joiz bo'lsa, belgilovchi ahamiyatga egadir”. 2
Millat
ma’naviy kamolotining asosiy omillaridan biri bu badiiy ijod durdonalariga
munosabat, unga oshuftalik, buyuk bobokalonlarimiz qoldirgan bebaho ijod
namunalaridan bahramand bo’lish, ularni har tomonlama tahlil, tadqiq va tadbiq
etishdir.
Adabiyot so'z san'atidir. U inson qalbi va ruhidagi nozik tovlanish va ohanglarni
ilg'ashga, ularni so'z vositasida aks ettirishga intiladi. Eng oliy daraja, yuksak
pog'onalarga chiqa oladigan badiiy adabiyot namunalari insoniyatni
to'lqinlantiradigan, hayajonga soladigan o'y-likrlar, kechinmalar, orzu-umidlarni
ifodalaydi.
Dunyoda insonlar bir-birlariga o'xshamaganlaridek, ularning qalb kechinmalari
ham takrorlanmasdir. O'zbek adabiyoti tarixi insonnnig ruhiy holatlarini mahorat
bilan aks ettirgan durdonalarga boy. Ular hozirgi avlod ruhiyatida, qalbida ham
hayajon uyg'ota oladi, ularning ma'naviy boyishlariga tcgishli hissa qo'sha oladi.
Muhimi, ular faqat ma'rifly bilimimizni oshirish bilan cheklanmay, badiiy didimiz
takomiliga, ma'naviy kamolotga xizmat qiladi.
"Hibbat-ul haqoyiq" yozma manbalarining to’liq nusxalaridan biri Xirotda, XV
asrda kadimgi uyxur yozuvi asosida ko’chirilgan, asarning ikkinchi to’liq nushasi
1480 yilda Istambulda Abdurazzoq bahshi tomonidan arab yozuvi bilan ko’chirilgan.
1
Karimov. I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. - T.., 1998, 524-b.
2
Karimov. I.A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. -Toshkent, 2008-yil. 39-bet.

Dostonning arab yozuvi bilan ko’chirilgan uchinchi nusxasi XVI asr boshlariga
mansub. " Hibbat-ul haqoyiq "ning asosiy nusxalari Turkiya kutubxonalarida, ayrim
parchalardan iborat bir nusxasi Berlinda saklanmokda.
Asar 256 bayt, ya’ni 512 misradan iborat, g’azal va turtlik she’r shaklida
yozilgan. Adib Axmad Yugnakiy xam barcha o’tgan buyuklar kabi o’z dostonini
Alloxni madx, etish bilan boshlaydi... Darsliklar, ilmiy ishlarda bu doston atroflicha
yoritilgan, Xatto 1972 yilda filologiya fanlari doktori, qadimshunos, turkolog olim
Qozoqboy Maxmudov "Hibabat-ul haqoyiqning akademik nashrini chop ettirdi. Unda
olim dostonning asli, nasriy bayoni taxliliy matn, izoxli lug’at xamda grammatik va
fonetik taxlilni amalga oshirgan.
Shu paytgacha "Hibbat-ul haqoyiq" dostoni bugungi o’zbek tiliga she’riy tarjima
kilinmagan edi.
Ilk islom davrining turkiy tildagi madaniyat obidalari bizgacha juda kam yetib
kelgan. Hozircha turkiy adabiyotning bizga ma lum namoyandasi mashhur “Hibat ul-ʼ
haqoyiq” asarining muallifi Ahmad Yugnakiy bo lganligini qayd etish mumkin.
ʻ
Ahmad Yugnakiy haqidagi ma lumotlarni biz XV asrga oid Alisher Navoiy, Arslon
ʼ
xoja Tarxon va boshqalar yozib qokdirgan ma lumot hamda shoirning o z
ʼ ʻ
yozganlaridan bilamiz.

I. BOB. “HIBBAT UL HAQOYIQ” AHMAD YUGNAKIY
IJODINING ENG SARA ASARI
Uzoq va boy tarixga ega bo’lgan turkiy adabiyotda didaktik yoki pand -
nasihat ruhidagi asarlar alohida mavqega ega ekanligi sir emas. Islomdan oldingi
davrlarga mansub bo’lgan qadimgi og’zaki va yozma ijod namunalarida ham inson
xulqi va ma’naviyatiga oid qarashlar turli shakllarda o’z ifodasini topganligi shu
davr adabiyotiga oid manbalarda qayd etilgan. Xususan, Mahmud Koshg’ariyning
“Devonu lug’otit turk” asari tarkibida keltirilgan ko’plab adabiy parchalarda pand-
nasihat mazmuni ifodalanganligi, ularning aksariyati islomdan oldingi davrlarning
ijodiy mahsuli ekanligi bir qator ilmiy tadqiqot va o’quv adabiyotlarda e’tirof
etiladi [5, 6].
Biroq tan olish lozimki, turkiy adabiyotda tom ma’nodagi didaktik
adabiyotning shakllanishi bu tilda so’zlovchi xalqlar orasida islom madaniyatining
yoyilishi bilan bog’liqdir. Qur’on oyatlari hamda Payg’ambar (a.s.) hadislarining
mazmun-mohiyatini sharhlash, keng jamoatchilikka yetkazish, tafakkuriga
singdirish, shu yo’l bilan mukammal axloq egasini tarbiyalashning asosiy
vositalaridan biri sifatida pandnoma ruhidagi adabiyot X-XI asrlarda madaniyat
tarixining o’ziga xos hodisasi sifatida shakllandi va rivojlandi. Bu borada tasavvuf
ta’limotining turkiyzabon xalqlar madaniyatiga kirib kelishi ham muhom omil
vazifasini bajardi. XI-XII asrlar turkiy adabiyotning yirik namoyandalari bo’lgan
Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy hamda Ahmad Yassaviy adabiy-ma’rifiy
me’rosi pandnoma ruhidagi adabiyotning eng muhim obidalari sanaladi. Bular
orasida Adib Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul-haqoyiq» dostoni o’ziga xos o’ringa
egadir.
Turkiy didaktik adabiyotning ilk namoyandalaridan biri, “...mavoizu
nasoyih”ga to’la hikmatlari bilan “xeyli elning muqtadosi” bo’lgan [53. 426] Adib
Ahmad o’zining axloqiy-tarbiyaviy va ijtimoiy-falsafiy qarashlari bilan o’rta asr

turkiy madaniyat tarixida o’chmas iz qoldirdi. Adib Ahmad shaxsiyati hamda
“Hibat ul-haqoyiq” dostoninig yaratilgan davri haqidagi bahsu-munozaralar hali
nihoyasiga yetmagan bo’lsa-da, shuni komil ishonch bilan aytish mumkinki, asar
yaratilgan davrdan boshlab turkiyzabon xalqlar orasida katta shuhrat qozondi, turli
toifadagi kishilarning sevimli asarlaridan biriga aylandi. “Hibat ul-haqoyiq”
dostoninig, ayniqsa, XIV-XV asrlarda Markaziy Osiyo, Kavkazorti va Kichik
Osiyo hududlarida yashovchi xalqlar orasida keng tarqalganligi, uning ta’sirida bir
qator asarlar maydonga kelganligi haqida ko’plab olimlarning, o’zbek, usmonli
turk va boshqa xorijiy adabiyotshunoslarning fikr-mulohaza va ma’lumotlari
mavjud.
Xususan, turk olimi Muhammad Fuod Ko’pruluzodaning ma’lumot
berishicha, XIV asrning birinchi yarmida hukmronlik qilgan Amir Shayx Abu
Ishoqning bosh qo’mondoni Amir Oytemirga bag’ishlangan bir majmuada turli
she’riy parchalar bilan bir qatorda “Hibat ul-haqoyiq”ning ba’zi qismlari ham
kiritilgan. Shuningdek olimning fikricha “Qisas ul- anbiyo” tarkibida uchraydigan
mutaqorib vaznidagi to’rtliklar “Qutadg’u bilig” va “Hibat ul-haqoyiq” an’anasiga
tayangan holda yozilgan. 3
E.Rustamov “Hibat ul-haqoyiq” dostonining temuriylar davridagi mavqei
haqida fikr yuritib, xususan, Shohrux Mirzo va Mirzo Ulug’bek davrlarida Hirot
va Samarqandda qadimgi turkiy adabiy yodgorliklarga qiziqish kuchli
bo’lganligini ta’kidlaydi. Olim, jumladan, yozadi: “1444 yilda Arslon Xoja
Tarxonning xohishi bilan Samarqandda Adib Ahmad Yugnakiyning mashhur
dostoni “Hibat ul-haqoyiq” uyg’ur yozuvida ko’chirilgan. Doston matnining
ilovasida Adib Ahmad va uning dostoniga bag’ishlangan eski o’zbek tilidagi she’r
berilgan. Ulardan birining muallifi Temurga xizmat qilgan va turkiy hamda
forsiyda Sayfi taxallusi bilan she’rlar yozgan amir Sayfiddin Barlos bo’lsa,
ikkinchisi Arslon Xoja Tarxondir” 4
3
Xo’janova G. “Hibat ul-haqoyiq” poetikasi. fil. fanl. nomzodi avtoreferati. - Toshkent, 2001. 10-bet.
4
Rustamov. E.R. Uzbekskaya poeziya v pervoy polovine XV veka. - M.: Nauka, 1963. 35-bet.

XV-XVI asrlarda turkmanlar orasida juda mashhur bo’lgan “Mu’inul
muridin” axloqiy-didaktik dostoni ham “Hibat ul-haqoyiq” ta’sirida yaratilganligi
e’tirof etiladi. Asarning Bursa kutubxonasidan topilgan bir nusxasini tadqiq etgan
olim F.Ko’prulu uning boshdan oxir mutaqorib vaznidagi to’rtliklardan
tuzilganligi hamda, to’qqiz yuz bayt (bir ming sakkiz yuz misra)dan iborat
ekanligini eslatib, asar muallifi Shayx Sharifning “Hibat ul-haqoyiq”ni ko’rib,
hatto unga taqlidan qalam tebratganligi haqiqatga yaqin ekanligini qayd etadi.
Shu bilan birga, F.Ko’prulu dostonning usmonli turk adabiyotiga ta’siri
masalasida ham fikr yuritadi. Uning yozishicha, “Hibat ul-haqiyiq”da xalq
adabiyotining ta’siri juda yorqin va kuchli bir tarzda ko’zga tashlanadi. Keyin esa
bu adabiy an’ana hijriy VII asr boshlarida (XIII asr o’rtalari) usmonli turk
adabiyotida davom ettirildi. Bunda “hech shubhasiz “Atebatul haqoyiq”ning
ta’sirini ham qabul qilish lozimdir”.
Shularni inobatga olganda, Alisher Navoiy ta’riflagani kabi “Xeyli elning
muqtadosi” bo’lgan Adib Ahmadning uzoq asrlar davomida “aksar turk ulusida
hikmatu nuktalari shoe’” bo’lganligi shubhasizdir.
Adib Ahmad shaxsiyati va adabiy merosini tadqiq va tahlil etish o’tgan
asrning dastlabki o’n yilligida boshlandi. Istanbul dorilfununining mudarrisi Najib
Osimbey tomonidan 1906 yilda «Ayo Sofiya» ibodatxonasi kutubxonasidan
dostonning ilk qo‘lyozma nusxasi topildi. Biroz vaqt o‘tib esa, yana bir turk olimi
Kirishli Rifat Bey tomonidan dostonning ikkinchi nusxasi topilgach,
adabiyotshunoslik va matnshunoslikda mazkur asar va uning muallifiga bo’lgan
qiziqish kuchaydi. Ayniqsa mazkur ikki qo’lyozma nusxa asosida dostonning
Najib Osim tomonidan 1915-1916 yillarda nashr ettirilishi ushbu asar va uning
muallifiga bo’lgan qiziqishni kuchaytirdi. Bu qiziqish usmonli turk
adabiyotshunosligi doirasidan chetga chiqib, Evropa va sobiq ittifoq hududidagi
turkiyshunoslik va sharqshunoslik markazlariga ham yoyildi. Bu boradagi ilmiy
izlanishlarni quyidagi asosiy yo’nalishlarga ajratish mumkin:

1. “Hibat ul-haqoyiq” (“Aybat ul-haqoyiq”, “Atebat ul-haqoyiq”)
dostonining boshqa qo‘lyozma nusxalarini aniqlash, tanqidiy matnini yaratish va
nashr ettirish.
2. Doston muallifining shaxsiyatini yoritish, uning yashagan davri, Yugnak
toponimining o’rni masalasi.
3. Asarning tili va badiiy xususiyatlari, mazmun va g‘oyaviy mundarijasini
tahlil va tadqiq etish.
4. Adib Ahmad haqida Alisher Navoiyning “Nasoyim ul-muhabbat”
tazkirasida berilgan ma’limotlarning ilmiy qimmatini tadqiq etish.
Mazkur yo’nalishlar bo’yicha turk, o’zbek, rus va Evropa
adabiyotshunosligida bir qator ishlar amalga oshirildi, qator tanqidiy nashr,
monografiya, risola, ilmiy maqola va axborotlar e’lon qilindi.
Tadqiqotlar natijasida dostonning oltita qo‘lyozma nusxasi aniqlangan bo‘lib,
shulardan uchtasi nisbatan to‘liq nusxalar, qolganlari esa ayrim parchalardir. 5
Dostonni ilk marotaba nashr ettirgan turk olimi Najib Osim 1925 yilda uni
yangi qo’lyozmalar asosida to’ldirilgan va sharhlar bilan boyitilgah holda qayta
nashr ettirdi.
Turk olimi Muhammad Fuod Ko’prulu o’zining 1926 yilda nashr ettirilgan
“Turk adabiyoti tarixi” kitobida ilk marotaba shoir shaxsiyati hamda dostonning
turkiy xalqlar adabiyoti taraqqiyotiga qo’shgan hissasiga doir qimmatli ilmiy-
tahliliy ma’lumotlarni keltirdi. “Hibat ul-haqoyiq” bilan Yusuf Xos Hojibning
“Qutadg’u bilig” dostoni o’rtasidagi mushtarakliklar, Ahmad Yugnakiy qarashlari
va an’analarining keyingi davr adabiyotida namoyon bo’lishi haqidagi olimning
mulohazalari, ayniqsa, muhim ahamiyat kasb etadi.
Najib Osimning shogirdlaridan biri professor Rashid Rahmati Arat 1951 yilda
“Hibat ul-haqoyiq” dostonining fanga ma’lum bo’lgan barcha qo’lyozma
nusxalarini jalb etgan holda ilk marotaba ilmiy-tanqidiy matnini yaratdi hamda
5
Doston qo‘lyozmalari tavsifi ko‘pgina ilmiy manbalarda mavjud bo‘lganligini inobatga olib, bu haqda alohida to‘xtalish
lozim ko‘rilmadi.

lug’at va sharhlar bilan nashr ettirdi. Mazkur tadqiqot 1992 yilda qayta bosmadan
chiqdi.
Usmonli turk adabiyotshunosligining yana bir vakili Banarli Nihad Samining
“Resimli Turk Edebiyati Tarihi. Destanlar devrinden zamonamiza kadar”nomli
asarida Adib Ahmad haqida ham yirik maqola mavjud bo’lib, unda Ahmad
Yugnakiy yashagan davr, ijodkor shaxsiyati, “Hibat ul-haqoyiq” dostoni, asarning
keyingi davr adabiyotiga ta’siri kabi masalalar o‘rin olgan.
Banarli Nihad Sami Adib Ahmad haqida dastlabki ma’lumotlar xalq og‘zaki
ijodiga borib taqalishini e’tirof etib, Alisher Navoiyning “Nasoyim ul-muhabbat”
asariga murojaat etadi.
Mazkur tadqiqotning muhim jihatlaridan biri shundaki, unda “Hibat ul-
haqoyiq” dostonining boblarga bo’linishi masalasida e’tiborli mulohazalar
bildirilgan. Dostonning kotib tomonidan o‘n to‘rt bob qilib ko‘chirilganligi yoki
tuzilganligi ta’kidlangan bo’lsa-da, bir qator olimlarning fikricha, hozirgi holatda u
o‘n bir bobdan iborat bo‘lib qolgan. Bu holat kotiblar (xususan Abdurazzoq
Baxshi) tomonidan kiritilgan o‘zgarish, ya’ni ayrim bob nomlarining tushirib
qoldirilishi va bir-biriga yaqin mazmunli boblarning qo‘shilib ketishi sifatida
izohlanadi: «Mutaxassislarning fikricha, bunday tafovut kotiblar tomonidan ayrim
boblarni ko‘rsatuvchi sarlavhalarning tushirib qoldirilishi oqibatida sodir bo‘lgan
bo‘lishi mumkin» [17. 87]. Nihad Samining mazkur kitobida asar 14 bo‘lim (bob)
deb ko‘rsatiladi hamda uning mundarijasi beriladi. Biroq, qayd etish joizki, olim
tomonidan taqdim etilgan mundarija doimo ham matndan kelib chiqmagan bo’lib,
bu haqda keyingi bobda mulohaza yuritiladi.
Turk olimi Najib Osimning 1915-16 hamda 1925-yillardagi nashrlari haqida
bir qator olimlar taqrizva munosabat bildirgan. Jumladan, rus olimi
I.V.Radlov va T.Kavalskiy, ingliz olimi J.Deni va hokazo. Yugnak shahrining
geografik joylashuvi haqida V.V.Bartold (Samarqand yaqinidagi qishloq),
Y.E.Bertels (Farg’ona viloyati) kabi olimlar munosabat bildirdi. Y.E.Bertels,

shuningdek, asar tilining eski o’zbek tiliga munosabati haqida ham o’z qarashlarini
o’rtaga tashladi.
O‘zbekistonda yugnakiyshunoslikni Abdurauf Fitrat boshlab berdi, desak
xato bo’lmaydi. Uning 1927-yilda nashr ettirilgan “O’zbek adabiyoti namunalari”
antologiyasida “Hibat ul-haqoyiq” dostonidan ilk marotaba parchalar e’lon qilindi.
Fitratning “Maorif va o’qitg’uchi” jurnalida e’lon qilingan “Aybatul haqoyiq”
nomli maqolasida olim asar muallifi va bosh qa shaxslarning izohlaridan
foydalangan holda o’zbek kitobxonlari uchun ilk marotaba Adib Ahmad Yugnakiy
shaxsiyati va asari haqida tarixiy va nazariy ma’lumotlarni yetkazdi. Fitrat o’z
maqolasida Alisher Navoiyning “Nasoyim ul-muhabbat” tazkirasiga murojaat etib,
unga tanqidiy munosabat ham bildiradi. Uning fikricha, Adib Ahmadning Imom
A’zamdan saboq olganligi haqidagi ma’lumotni tarixiy asosga ega bo’lmagan
“afsonaviy xabar”dir.
Asarning ayrim boblari turli yillarda nashr ettirilgan majmua-
xrestomatiyalarda, xususan, Oybek va P.Shamsiyev tahriri ostida 1941-yilda nashr
ettirilgan “O’zbek adabiyoti tarixi xrestomatiyasi” kitobining I tomida [64. 24-
31], 6
1960 yilda bosmadan chiqqan «O‘zbek adabiyoti» xrestomatiyasining 1-
tomida berilgan.
“Hibat ul-haqoyiq” dostonining til xususiyatlari bo’yicha bir necha yillar
davomida ilmiy tadqiqot olib brogan olim Q.Mahmudov 1971 yilda dostonning
to‘liq nashrini amalga oshirdi. 7
Biroq mazkur nashrda ayrim kamchiliklar ham
mavjud bo‘lib, ulardan ba’zilari adabiyotshunos va matnshunos Q.Tohirov
tomonidan 1972 yilda yozilgan taqrizda ham qayd etilgan edi. 8
Quyida mazkur
taqrizning mavzuga aloqador muhim nuqtalarini keltiramiz:
6
Kitobda negadir shoirning nisbasi Yunakiy tarzida berilgan. Qarang: O’zbek adabiyoti tarixi xrestomatiyasi. I tom. -
Toshkent: Uzped-nashr, 1941. 24-bet.
7
Ahmad Yugnakiy. Hibat ul-haqoyiq (nashrga tayyorlovchi va so‘z boshi muallifi Q.Mahmudov). - T.: Badiiy adabiyot,
1971.
8
Tohirov Q. «Hibat ul-haqoyiq» dostoni nashri xususida. «Lenin yo‘li» ro‘znomasi, 1972 yil. 14-iyun.

Nashrga tayyorlovchi... boshdan oxir tekstning hammasini masnaviy
formasida bergan va sharhlagan (sharhlash deganda biz tekst ma’nosini hozirgi
o‘zbek tilida izohlab berishni nazarda tutayapmiz). Achinarlisi shundaki, 74 va 88-
betlarda ikki to‘rtlik asossiz baytlarga bo‘linib, boshqa- boshqa sarlavhalar ostida
berilgan.
Masalan, 74-betda:
Musulmong‘a mushfiq bo‘lub mehrubon,
Sanga sondug‘ingni musulmong‘a son
baytining davomida bo‘lgan:
Jafo qildachingg‘a yonut qil vafo,
Arimas necha yuvsa qon birla qon,- bayti keyingi boshqa sarlavha ostiga o‘tib
ketgan.
To‘rtliklarning masnaviy formasida baytlarga bo‘lib berilishi, birinchidan,
ayrim to‘rtliklarning boshqa boshqa sarlavhalar ostiga tushib ketishiga sabab
bo‘lsa, ikkinchidan, ko‘pgina to‘rtliklar mazmunining noto‘g‘ri chiqishiga olib
kelgan. Jumladan, 79-betdagi to‘rtlik ikki baytga bo‘lib sharhlangani uchun
birinchi baytning birinchi misrasi keyingi bayt bilan bog‘lanmay, mazmunning
buzilishiga sabab bo‘lgan.
Agar shoir bu baytning birinchi misrasida, kishi qanchalik tadbirli va tetik
bo‘lmasin, biror xato qilib qo‘yishi mumkin, shuning uchun (keyingi baytda)
birgina ayb bilan bosh kesiladigan bo‘lsa, dunyoda tirik odamlar qolmaydi,
demoqchi bo‘lsa, nashrga tayyorlovchi shu birinchi misrani «ko‘p tadbirli, tetik
kishilarning qo‘lidan biror saxovat keladi» deb tushuntiradi. 9
67-betda esa
«ulug‘lik mening, siz olinmang tedi» misrasi ham «u ulug‘likni mensiz olishga
urinmang dedi» deb aytgan» tarzida izohlangan. Aslida bu misrada «Ulug‘lik
menga xos, siz ulug‘lik da’vo qilmang dedi» degan ma’no ifodalangan...
Q.Mahmudovning 1972 yilda nashr ettirilgan «Ahmad Yugnakiyning «Hibat
ul-haqoyiq» asari haqida» nomli monografiyasida [25] dostonning filologik tahlili
bilan birga arab yozuvidagi tanqidiy matni, uning kirill yozuvidagi transkripsiyasi
9
Ta’kidlash joizki, mazkur xato dostonning 1972 yildagi nashrida tuzatilgan.

hamda hozirgi o‘zbek tilidagi sharhi e’lon qilindi. 10
Mazkur tadqiqotning biz
uchun eng qimmatli tomoni dostonning arab yozuvida berilgan tanqidiy matnidir.
Zero, unda hijriy 884 (m. 1479) yilda Abdurazzoq Baxshi tomonidan Istambulda
ko‘chirilgan nusxa asos qilib olingan bo‘lsa-da, dostonning boshqa nusxalari,
shuningdek, Najib Osim va Arat Rahmatiy nashrlari bilan farqli o‘rinlari ham satr
osti (snoska) yozuvlarida ko‘rsatilgan.
1986 yilda nashr etilgan «Navoiyning nigohi tushgan» kitobida 11
dostonning asosiy qismidan 187 bayt, aniqrog‘i, 92 ta to‘rtlik to‘liq va uchta
to‘rtlikning yarmi kiritilgan. Bu kitobning Q.Mahmudov nashridan birgina
afzalligi shundaki, unda doston baytlar shaklida emas, to‘rtlik shaklida nashr
etilgan va sharhlangan.
1987 yilda nashr qilingan «Qadimiy hikmatlar» kitobida dostonning hozirgi
o‘zbek tilidagi tabdili ayrim qisqartirishlar bilan Q.Mahmudov tadqiqoti asosida
qayta e’lon qilindi. 12
Va nihoyat, 2003 yilda nashr etilgan «O‘zbek mumtoz adabiyoti namunalari»
majmuasida (Tuzuvchilar N.Rahmonov, H.Boltaboev) Q.Mahmudov tuzgan
tanqidiy matn va tabdil yana qayta nashr ettirildi. 13
Adib Ahmad hayoti va dostonning g’oyaviy-badiiy xususiyatlari asosan
darslik va boshqa o’quv adabiyotlari doirasida tadqiq va tahlil etildi. Bu borada
N.Mallayevning OTM uchun yaratgan “O’zbek adabiyoti tarixi” darsligi (birinchi
kitob) alohida ahamiyatga ega [23].
Yuqoridagilardan ma’lum bo‘ladiki, dostonning O‘zbekistondagi barcha
nashrlarida Q.Mahmudov tayyorlagan tanqidiy matn va sharh asos vazifasini
bajardi. Bu borada biron bir jiddiy o‘zgarish, tahrir sezilmaydi.
O‘tgan asrning 90-yillari matbuotida Ahmad yugnakiyning yashagan davriga
oid qizg’in munozaralar kechganligini ham eslatib o’tish lizim. Taniqli
10
Mahmudov Q. Ahmad YUgnakiyning «Hibat ul-haqoyiq» asari haqida. - T.: Fan, 1972. 177- 241-betlar.
11
Navoiyning nigohi tushgan. - T.: Badiiy adabiyot, 1986. 13-38-betlar.
12
Qadimiy hikmatlar. - T.: Adabiyot va san’at, 1987. 414-428-betlar.
13
O‘zbek mumtoz adabiyoti namunalari. - T.: Fan, 2003. 196-223-betlar.

adabiyotshunos f.f.d. M.Imomnazarovning “Adib Ahmad qachon yashagan?”
nomli maqolasi sabab bo’lgan bu munozarada Q.Mahmudov (“Manbalarni
qaytadan ko’rmoq kerak”), E.Umarov (“Tili ham qadimiy”),
I.Haqqul (“Ahmad Yugnakiy Imom A’zamga zamondosh bo’lganmi?”),
G.Boltaboyev (“Butun ehtimollarning kuchlisi...”), H.Rajabov (“Hibat ul-
haqoyiq” qachon yozilgan”) kabi adabiyotshunos, tilshunos va munaqqidlar
ishtirok etdi.
Biroq tilga olingan manbalar Adib Ahmad haqida umumiy tasavvur hosil
qiluvchi o‘quv adabiyotlari yoxud uning yashagan davri haqidagi munozaralardan
iborat edi. Ularda yugnakiyshunoslikning eng muhim muammolaridan biri, ya’ni
doston matni bilan jiddiy shug‘ullanish kuzatilmaydi.
Bu masalada 2001 yilda «Hibat ul-haqoyiq» poetikasi» mavzusida nomzodlik
dissertatsiyasini yoqlagan yosh olima G.Xo‘janovaning ishlarini istisno tarzida
alohida qayd etish lozim. Olima Ahmad Yugnakiyning yashagan davri bilan
bog’liq masalalardan tashqari, dostonning g’oyaviy- badiiy xususiyatlari,
poetikasiga doir jiddiy kuzatishlar olib borganligi, shuningdek, doston matni bilan
bog‘liq ayrim izlanishlari tahsinga loyiq.
Mana bir misol:
«Hibat ul-haqoyiq»ning « В » va « С » nusxalarida shunday bayt bor:
Bilik bil o‘sanma bil ul haq rasul,
Bilik kimda ersa siz arqang tedi
Mazmuni: Bilimli bo‘l, hech qachon erinma, Haq rasuli (payg‘ambar) kim
ilmli bo‘lsa, uni siz maqtang deb aytdi.
Asarning «A» nusxasida ushbu bayt quyidagi tarzda berilgan:
Bilik bil o‘sanma bil ul haq rasul,
Bilik Chinda ersa siz arqang tedi.
Ma’lum bo‘layotirki, mazkur baytda shoir Hazrati payg‘ambarning «Garchi
Xitoyda bo‘lsa ham ilmga intilinglar, chunki ilm olishga harakat qilish har bir
mo‘minga farzdir» degan hadisidan foydalangan va uni «ilmni Chinda bo‘lsa ham
izlangiz» tarzda ixchamlashtirgan» [39. 14].

2001 yilda nashr ettirilgan «Ma’naviyat yulduzlari» kitobidagi
M.Imomnazarov maqolasida yuqoridagi bayt xususida shunday deyiladi: «Doston
matni orasida payg‘ambarimizning «Ilm Chin elida bo‘lsa ham, o‘rganing» degan
hadislari arab tilida keltirilgan va ushbu fikr turkiy to‘rtliklar shaklida
sharhlangan». 1
Bu mulohazalar uchun quyidagi matn asos bo‘lgan:
Bilik birla olim yuqar yo‘qladi,
Biliksizlik erni cho‘kardi qo‘di.
Bilik bil o‘sanma bil ul haq rasul,
Bilik kimda (Chinda) ersa siz arqang tedi.
«Va zalika qavluhu alayhissalam utlubul ‘ilma valav bissin». 14
Keltirilgan matn hamda ikki olimning fikr-mulohazalarini solishtirishdan
quyidagilar ma’lum bo‘ladi:
1. G.Xo‘janova to‘rtlikning so‘nggi misrasidagi «kimda» so‘zi aslida
«Chinda» tarzida yozilishi kerakligiga e’tibor berib, (Dostonning Istambul
nashrida shu tarzda keltirilganligi Q.Mahmudov tadqiqotida ham ko‘rsatilgan)
misraning mazmuni payg‘ambar (a.s.) hadislaridan olinganligini ta’kidlaydi.
Biroq, shu fikrni quvvatlaydigan arab tilidagi matnga e’tibor bermaydi.
2. M.Imomnazarov arab yozuvidagi matn mazmuniga e’tibor qaratgan.
Barcha nashrlarda «Ilm o‘rganish haqida alayhissalomning aytganlari» tarzida
noto‘g‘ri tarjima qilingan bu matn «Ilm Chin elida bo‘lsa ham o‘rganing» degan
hadisning aynan o‘zi ekanligini ta’kidlaydi. Biroq olimning fikricha, Ahmad
Yugnakiy tomonidan payg‘ambar (a.s.) «hadislari arab tilida keltirilgan va ushbu
fikr turkiy to‘rtliklar shaklida sharhlangan». Vaholonki, to‘rtlik va matnning
ketma-ketligi teskari tartibda, ya’ni dostonda avval turkiy to‘rtlik, so‘ngra arab
tilidagi matn keladi. Shuningdek, arabcha matn muborak hadisning aynan
ko‘chirmasi emas, o‘zlashtirma gapga aylantirilgan shaklidir:
14
Mahmudov Q. Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul-haqoyiq» asari haqida. - T.: Fan, 1972. 185-bet (Dostonning kirill
yozuvidagi matnida texnik xato borligi tufayli, arab yozuvidagi matndan transliteratsiya qilindi).

«Va zalika qavluhu alayhissalam utlubul ‘ilma valav bissin».
Mazmuni: «Bu alayhissalomning «Chinda bo ‘lsa ham ilm talab qiling»
deganlari (-ga ishora ). 15
Bundan xulosa chiqadiki, arabcha matn muallifning emas, boshqa bir
shaxsning izohi, eslatmasi bo‘lishi ham mumkin.
Turk olimi Banarli Nihod Sami esa bu masalada quyidagicha fikr bildiradi:
«Shoirga ilhom bergan hadis ilova qilingan» 16
(Usmonli turk tilidan tarjima qilindi
- Sh.A.).
Demak, ikala olim (G.Xo‘janova va M.Imomnazarov) ham yuqoridagi
to‘rtlikni to‘g‘ri tushunish, sharhlash masalasida e’tiborli fikr bildirganlar, biroq
bu fikrlarni birlashtirgan taqdirdagina haqiqat oydinlashadi. Biroq, dostonning
keyingi nashrida bu fikrlarning birontasi e’tiborga olinmasdan, to‘rtlik, arabcha
matn va ularning sharhi eski holatda, jiddiy xatoliklar bilan berilgan. 17
“Hibat ul-haqoyiq” dostonining matni va sharhlari bilan bog’liq muammolar
Samarqand adabiyotshunoslik maktabining vakillaridan bo’lgan f.f.n.
S.Tohirovning bir qator maqolalari, “Matn va tahlil” nomli uslubiy qo’llanmasi
hamda «Hibat ul-haqoyiq» doston: matn, tadqiq va tahlil» nomli risolasida
atroflicha tahlil etiladi. Olim asar tarkibidagi arabcha matnlar, ularning
transliteratsiyasi va tarjimasi, ularning doston matni bilan munosabati haqida bir
qator e’tiborli fikr-mulohaza va tahlillarni bildirgan. Mavjud nashrlardagi jiddiy
xatolar asar mazmunini tushunishga xalaqit berishi ko’plab misollar bilan
ko’rsatilgan. Fikrning isboti uchun tilga olingan so’nggi manbadan parcha
keltirmoqchimiz:
“Keyingi yillarda nashr qilinayotgan o‘quv adabiyotlarida doston matni va
sharhlarini isloh qilishga harakat qisman ko‘zga tashlanadi. Ammo bu harakat
ayrim hollarda yangi e’tiroz va munozaralarga sabab bo‘ladi. Bunga quyidagi
15
Tohirov S. Adib Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul-haqoyiq» doston: matn, tadqiq va tahlil. - Samarqand: SamDU nashri,
2009. 6-bet.
16
Banarli Nihad Sami. Resmli Turk Edebiyati Tarihi. - Istanbul: Milli Eg’itim Basimevi, 2001. 245 - s.
17
O‘zbek mumtoz adabiyoti namunalari. - Toshkent: Fan 2003. 201-bet.

misol bilan ham ishonch hosil qilish mumkin:
O‘chukturma erni tilin, bil bu til,
Bashaq tursa butmas, butar o‘q bashi.
1- sharh: Kishini o‘chakishtirma (uning) tilini bil, bu til yaralasa,
tuzalmaydi, o‘q jarohati esa bitib ketadi. 18
2- sharh: Kishini o‘chakishtirma (uning) tilini bil, bu til yaralansa,
tuzalmaydi, yarasi esa bitib ketadi. 19
E’tibor berilgan bo‘lsa, ikala misolda ham birinchi misraning sharhi bir xil.
«O‘chukturma erni tilin bil» jumlasi «Kishini o‘chakishtirma, tilini bil» tarzida
tushunilgan. Natijada ikkinchi misra sharhida tushunmovchilik yuzaga kelmoqda:
1- sharhda: «til yaralasa, tuzalmaydi»;
2- sharhda: «til yaralansa, tuzalmaydi».
1- sharhda: «o‘q jarohati bitib ketadi»;
2- sharhda: «(til) yarasi bitib ketadi».
S.Tohirovning fikriga ko’ra “Bu har xillikning asl sababi aynan birinchi
misrada. Aniqrog‘i, «tilin» so‘zida bo‘lib, uni «tilini» tarzida emas, «til bilan»
tarzida tushunish lozim. Binobarin, misraning tabdili «Kishilarni til bilan
o‘chakishtirma» bo‘lishi kerak”.
Yuqoridagi mulohazalardan kelib chiqib, mazkur doston tuzilishi matni va
sharhlari bilan bog‘liq masalalarni qaytadan jiddiy tarzda o‘rganish ehtiyoji
seziladi [34. 13].
Olim shunday haqli savolni o’rtaga tashlaydi: “Tasavvur qiling, o‘quvchida
shunday savol tug‘ildi: - Asarda «Odam Ato va Momo Havodan ibrat olish
haqida», degan sarlavha mavjud. Biroq nima uchundir, bu sarlavha ostidagi
to‘rtliklarda bu zotlar tilga olinmagan yoki ularga aloqador fikr, jumla yo‘q.
Bu savolning javobini biron bir darslik yoki qo‘llanmadan topib bo‘lmaydi”.
Tilga olingan tadqiqotning ahamiyatli tomonlaridan yana biri, unda “Hibat ul-
18
Mahmudov Q. Ahmad YUgnakiyning «Hibat ul-haqoyiq» asari haqida. - Toshkent: Fan, 1972. 235-bet.
19
Adabiyot (Majmua). 10-sinf uchun. - T.: O’qituvchi, 2004. 124-bet.

haqoyiq” dostoninig matni isloh qilingan holda ilova qilingan [34. 57-95]. Biz
keying boblarda doston matniga murojaat etishda shu manbaga tayanishni
maqsadga muvofiq deb topdik.
Ko’plab tadqiqotlarda Alisher Navoiyning Adib Ahmad haqidagi
ma’lumotlarga murojaat etiladi va turlicha munosabat bildiriladi. Bu esa buyuk
mutafakkirning birgina asari tarkibida keltirilgan mu’jazgina ma’lumot
adabiyotshunoslik uchun nechog’li ahamiyat kasb etishini yaqqol namoyon etadi.
1.1. Adib Ahmad shaxsiyati va adabiy merosini o’rganishda Alisher
Navoiy asarlarining o’rni.
Ma’lumki, Adib Ahmad Yugnakiy shaxsiyati uchta manba asosida yoritiladi:
1. Shoirning o’zi tomonidan keltirilgan ma’lumotlar.
2. Asar qo’lyozmasida Amir Sayfiddin (E.Rustamovning ma’lumot
berishucha, Amir Temurga xizmat qilgan va turkiy hamda forsiyda Sayfi taxallusi
bilan she’rlar yozgan), hamda Arslon Xoja Tarxon tilidan keltirilgan matnlar.
3. Alisher Navoiyning “Nasoyim ul-muhabbat” tazkirasidagi ma’lumotlar.
“Hibat ul-haqoyiq” dostonining xotimasida bevosita muallif qalamiga
mansub bo’lgan beshta to’rtlik mavjud bo’lib, ularning ayrimlari xasbi hol
xususiyatiga ega. Ularda jumladan quyidagi misralar ham mavjud:
Adib Ahmad otim adab pand so‘zum,
So‘zum munda qolur, borur bu o‘zum.
( Otim Adib Ahmad, so‘zim pand-nasihat, so‘zim bu dunyoda qolib, o ‘zim u
dunyoga ketaman).
Qolgan misralarda muallif asarning mohiyati haqida fikr yuritadi.
Ikkinchi manba haqida fikr yuritishdan oldin ta’kidlash joizki, uning muallifi
va sarlavhada tilga olingan shaxslar haqida ixtilofli fikrlar mavjud. Jumladan
yuqorida ham tilga olganimizdek, E.Rustamov bu misralarning muallifi Amir
Sayfiddin va Arslon Xoja Tarxon deb hisoblaydi: “Doston matnining ilovasida
Adib Ahmad va uning dostoniga bag’ishlangan eski o’zbek tilidagi she’r berilgan.

Ulardan birining muallifi Temurga xizmat qilgan va turkiy hamda forsiyda Sayfi
taxallusi bilan she’rlar yozgan amir Sayfiddin Barlos bo’lsa, ikkinchisi Arslon
Xoja Tarxondir” 20
Biroq dostonning tanqidiy matnini tayyorlagan Q.Maxmudov
bu shaxslarning matn bilan aloqasi yo’q, deb hisoblaydi. Bunday fikr hozirga
qadar o’quv adabiyotlarida takrorlanmoqda. Jumladan, R.Vohidov va
H.Eshonqulov tomonidan yaratilgan “O’zbek mumtoz adabiyoti tarixi” o’quv
qo’llanmasida shunday deyiladi: “Aytish joizki, bu baytlarda sarlavha sifatida
qo’llangan Arslonxo’ja Tarxon va Amir Sayfiddin ta’riflarining o’sha misralarga
mutlaqo aloqasi yo’q. Nazarimizda, bu satrlar kotiblar qalamiga mansubdir. Mana
o’sha hasbi hol (?) ahamiyatiga molik misralar” [17. 84].
Avvalambor ta’kidlash lozimki, bu yerda ko’zda tutilgan matnlar bir
kishining qalamiga mansub, deb hisoblash, nazarimizda noo’rin. Zero Amir
Sayfiddin tilidan keltirilgan matn ikkita to’rtlikdan iborat, ikkinchisi esa, besh
baytlik masnaviydir.
Ikkinchidan, bu misralarni hasbi hol deb hisoblash tamoman mantiqqa ziddir.
Zero ularda uchinchi shaxs haqida gapiriladi:
Tug'a ko'rmas erdi adibning ko'zi,
Tuzattim bu o'n to'rt bob ichra so'zi. [56. 95]
(Adibning ko ’zi tug ’ma ko ’rmas edi. Men uning so ’zlarini o ’n to ’rt bob qilib
tuzdim).
20
Rustamov. E.R. Uzbekskaya poeziya v pervoy polovine XV veka. - M.: Nauka, 1963. 35-bet.

II. BOB. “HIBBAT UL-HAQOYIQ” ASARIDA MA’RIFAT
G’OYALARI
Qoraxoniylar davrida ijtimoiy-siyosiy hayotda bir qadar barqarorlik va iqtisodiy-
madaniy hayotda rivojlanish ko'zga tashlanadi.
Ahmad Yugnakiyning XII asrda yozilgan «Hibat ul-haqoyiq» asari ham
qoraxoniylar davridagi madaniy yuksalish mevalaridan biridir.
Ahmad Yugnakiy va uning asari haqida ham mukammal ma'lumotlar yetib
kelgan emas. Ayrim ma'lumotlar kitobning o'zida mavjud:
Adib Ahmad otim, adab, pand so'zim,
So'zum munda qolur, borur bu o'zum.
Demak, muallif o'z nomini Ahmad deb tanishtirmoqda. Adib — uning
ijodkorligiga ishora. Ehtimol, bu xalq orasidagi mashhurlik belgisidir.
Atasi oti Mahmudi Yugnakiy,
Adib Ahmad o'g'li, yo'q ul hech shaki, —
misralari uning otasi haqida xabar bermoqda. Demak, adib Ahmadning otasi
Mahmud bo'lib, u Yugnakda istiqomat qilgan. Adib Ahmad haqida Alisher Navoiy
o'zining «Nasoyim ul-muhabbat» asarida juda muhim ma'lumotlarni beradi:
«Adib Ahmad ham turk elidin ermish. Aning ishida g'arib (ajoyib, qiziqarli)
nimalar manquldur (naql qilingan). Derlarki, ko'zlari butov (bitgan, yopiq) ermishki,
aslo zohir ermas ermish. Basir (ko'rmaydigan) bo'lub, o'zga basirlardek andoq emas
ermishki, ko'z bo'lg'ay. Ammo bag'oyat ziyrak va zakiy va zohid va muttaqiy
(taqvodor, parhezkor) kishi ermish.
...Haq subhonahu va taolo agarchi zohir ko'zin yopuq yaratqondur, ammo
ko'ngil ko'zin bag'oyat yoruq qilg'ondur».
Bu fikrlarni «Hibat ul-haqoyiq» misralari ham tasdiqlaydi:
«Tug'a ko'rmas erdi adibning ko'zi».
Shuningdek, Alisher Navoiy Ahmad Yugnakiyning Bag'dod atrofidagi
qishloqlardan birini maskan tutgani va mashhur Imom A'zam saboqlariga piyoda
kelib ketishi haqida ham xabar beradi. Ammo bu Imom A'zamning shaxsiyati aniq

emas. Tarixda mashhur bo'lgan Imomi A'zam VIII asrda Bag'dodda yashagan. Ammo
Ahmad Yugnakiy XII asrda yashaganligi uchun gap bu yerda boshqa shaxs ustida
borayotganligini tasavvur etish mumkin.
Alisher Navoiy aytgan fikrlar, shuningdek, asarning uyg'ur va arab harflari bilan
ko'chirilgan nusxalarining ko'plab tarqalishi asarning Navoiy yashagan davrida ham
ancha mashhur bo’lganini ko'rsatadi.
Asar qayerda yozilgan?
Muallif Yugnak shahrini eslatadi. Bunday shahar Farg'ona, Samarqand va
Turkistonda mavjud. Ayrim manbalarda bu shaharning qadimgi nomi Sig'noq bo'lib,
Samarqand yaqinida deb ko'rsatiladi.
Kitob Dod Sipohsolarbekka bag'ishlangan.
Adib uning «qoshqarcha til» bilan yozilganini ta'kidlaydi:
Tamomi erur qashg'ariy til bila,
Ayitmish adib riqqati dil bila.
Agar bilsa qashqar tilin ar kishi,
Bilur ul adibning nekim aymishi.
(To'laligicha qashqariy til bilan yozildi,
Adib (asarni) tushunarli til bilan yozgan.
Kimki qashqar tilini biladigan bo 'lsa,
Adibning nima demoqchi bo 'Iganini bilib oladi.)
«Hibat ul-haqoyiq» («Haqiqat sovg'alari») o'zidan oldingi didaktik adabiyot
an'analarini izchil va ijodiy davom ettiradi. Asarda ma'rifat g'oyalari tashviqi yetakchi
o'rin tutadi.
Asar 14 bobdan iborat. U 254 baytni tashkil qiladi. Asar an'anaviy hamd, na't va
bag'ishlovlarga ega. So'ng bilim maqtovi va johillikning zarari, til odobi va uni tiyish,
saxiylik va baxillik haqida bahs yuritiladi.
Adib ilm-ma'rifatga alohida e'tibor qaratadi. Bilimdonlik va bilimli kishilar
ulug’lanadi, nodonlik, jaholat inson ma'naviyatini yerga uruvchi hodisalar qatorida
sanaladi:
Baholik dinor ul biliklik kishi,

Bu johil biliksiz, bahosiz bishi, —
ya'ni bilimli kishi bahosi baland bo'lgan dinor — oltinga o'xshaydi. Johil,
bilimsiz odam esa qadri yo'q mevaga o'xshaydi.
Bilimli — bilimsiz, baholi dinor va bahosiz meva qarshilantirishlari ikki xil
hodisaga berilgan munosib bahodir. Muallif bilimli va nodon odamlar hech qachon
teng bo’lmaydi, ular orasidagi tafovut aniq ko'rinib turadi, deydi. Hatto bilimli ayol
erkaklar qatorida, aksincha, johil er ayollar qatorida bo'lishini istehzo bilan
ta'kidlaydi. Albatta, bu yerda ma'naviy hodisalar jismoniy kuch qatorida sanalmoqda.
Bilimning insonga kuch-quvvat, qudrat baxsh etishi ta'kidlanmoqda.
Adibning nazarida har bir pand-nasihat, donishmandlikning o'z o'rni bor. U
nodon va johil kishilarga yo'naltirilmasligi lozim. Zero, bu ish nafsiz bo'ladi.
Adib, eng awalo, kishi har bir so'zni o'ylab, anglab so'zlamog'i kerak, deb
ta'kidlaydi.
Aya do'st, biliklik yizin izlagil,
Qali so'zlasang so'z bilib so'zlagil.
(Ey do'st, bilimli kishi izidan bor,
Agar so 'zlasang, o 'ylab, bilib so 'zlagin.)
Ana shunday kishi el nazdida qadrli, obro'-e'tiborli bo'ladi. Aytilgan so'z
so'zlovchini boshqalar nazariga tushirishi lozim. Buning uchun esa kishi so'z mag'zini
chaqib, o'qib, uqib so'zlashi, gapirganda, boshqalarga so'zlayotganda mutlaqo
shoshilmasligi kerak. Agar aksincha bo'lsa, so'zdan tiyilgani ma'qul.
Chunki pinhon tutilishi kerak bo'lgan so'z og'zidan chiqib ketsa, afsus, kishini
boshi pushaymondan chiqmaydi.
Uqub so'zla so'zni, eva so'zlama,
So'zung kizla, kezin bashing kizlama.
(So'zni uqib so'zla, shoshib (behuda) gapirma,
So 'zingni yashir, keyin boshingni yashirib yurma.)
Ahmad Yugnakiy o'zigacha yashab ijod etgan salaflar ijodini puxta
o'zlashtirgan. Bunda kitobning o'zida aniq ishoralar bor:
Bezadim kitobi mavoiz masal,

Baqig'li, o'qug'li asig' alsu teb.
(O'qimishli, savodli (kishilar) undan foydalansin, deb
(qo'llanma uchun) kitobni turli masallar bilan bezadim.)
Asardagi boshqa o'rinlarda, ayniqsa, nutq odobi masalalarining yoritilishida adib
Mahmud Koshg'ariy hamda Yusuf Xos Hojib ijodiga murojaat qilganligini, ularning
bu boradagi qarashlarini ijodiy rivojlantirganini ochiq ko'rish mumkin. Fikrimizni
quyidagi to'rtlik asosida izohlashga harakat qilaylik:
Eshitgil, biliklik neku teb ayur,
Adablar bashi til ko'dazmak turur.
Tiling bekta tutg'il, tishing sinmasun,
Qali chiqsa bekta, tishing sinur.
(Ilmli kishi nimalarni so'zlaydi, sen unga quloq sol,
Odoblar boshi tildir, uni tiymoq zarur.
Tilingni tiy, tishing sinmasin,
Agar so'zlab yuborsang, (tiling) chiqib qolsa, tishingni sindiradi.)
Bu yerda dastlab ko'zga tashlanadigan narsa Mahmud Koshg'ariyning «Devon-u
lug'otit-turk»ida keltirilgan maqolga hamohanglikdir. Ushbu maqol XI asrda «Ardam
bashi til», ya'ni «Odobning boshi — til» tarzida qo’llangan edi.
To'rtlikning keyingi qismi esa Yusuf Xos Hojibning «Qutadg'u bilig» asaridagi
misralarni yodga soladi:
So'zungni ko'dazgil, bashing barmasun,
Tilingni ko'dazgil, tishing sinmasun.
(So'zingni asragin, boshing ketmasin,
Tilingni asragin, (ya 'ni tiygin, toki tishing sinmasin.)
To'rtlikning birinchi misrasi yana «Qutadg'u bilig» ohanglariga monand. Aslida
bu tarzdagi eslatmalar og'zaki ijod namunalariga xos xususiyat. Bu holat Ahmad
Yugnakiyning xalq an'analaridan unumli foydalanganini ko'rsatadi. Shuningdek, adib
ustozlari ta'siri doirasida qolib ketmasdan, ularning axloqiy-ta'limiy qarashlari
zaminida o'z fikrlarini yanada balandroq pardalarda, o'z zamondoshlari talab-
ehtiyojlariga monand holda kuyladi.

Shoir nazarida eng muhim narsa «ko'ni so'z» ayta olishdir. «Ko'ni» — to'g'ri,
rost, haqqoniy ma'nolariga ega.
Til — og'izning bezagi. «Ko'ni so'z» esa inson qalbini, kishi ko'nglini bezamog'i
kerak. Buning uchun yolg'on gapirmaslikdan tashqari, yolg'onchi odam bilan yaqin
turmaslik, unday kishilar bilan muloqot qilishdan o'zini tiya olish darkor:
Tili yalg'an ertin yiraq tur tez-a,
Kechur san-ma umrung ko'nilik uza.
Ag'iz, til bezagi ko'ni so'z turur,
Ko'ni so'zla so'zni, dilingni beza.
(Yolg'onchi kishidan iezlikda o'zingni uzoq tut,
Sen umringni to'g'rilik bilan kechir.
Og'iz va tilning bezagi to'g'ri so'zdir,
So'zni to'g'ri so'zla, dilingni beza.)
Shoirning to'g'ri va yolg'on so'zlar uchun qo'llagan o'xshatishlari ham e'tiborni
tortadi. To'g'ri so'z yoqimli bo'lganidan uni shirinliklarning eng yaxshisi — asalga,
yolg'on so'zning achchiq ta'sirini esa yovvoyi sarimsoq piyozga qiyoslaydi.
Yugnakiy bu bilan kifoyalanmasdan to'g'ri va yolg'on so'zni tinglovchi ko'zi
oldida yanada aniqroq gavdalan- tirishga urinadi. Bu maqsadda kasallik va uning
davosi bilan bog'liq o'xshatishlarni keltiradi. Bunda yolg'on so'z dard, kasallikka,
to'g'ri so'z esa uning davosiga qiyoslanadi:
Ko'ni so'z asalteg, bu yalg'an — basal,
Basal yeb achitma ag'iz, ye asal.
Bu yalg'an so'z igteg, ko'ni so'z — shifa,
Bu bir so'z o'zag'i urulmish masal.
(To'g'ri so'z asal kabidir, yolg'on (so'z) sarimsoq
piyozdir,
Sarimsoq piyozyeb og'izni achitmay, asal yegin.
Yolg'on so'z kasallik kabidir, chin so'z shifodir,
Bu so 'z to 'g 'risida (qadimda) shunday masal to 'qilgan.)

So'zni o'z o'rnida qo'llash — nozik san'at. Uning nazokatini teran anglash uchun,
eng avvalo, bilim hamda bilimdonlik, zukkolik kerak. Bilimli odam so'z qo'llash
me'yorlarini ham biladi, undagi ma'no nozikliklarini yaxshi his qiladi. Bilimsiz esa
so'zni pala-partish ishlataveradi, unda ifodalangan ma'noning kishi qalbiga, ruhiy
olamiga ta'sirini nozik anglashdan mahrum. Har kirn ko'rgilikni tilidan ko'radi, deb
ta'kidlanishiga sabab ham aslida shu bilan bog'liq:
Neki kelsa erka tilitin kelur,
Bu tiltin kim ezgu, kim aqir bo'lur.
Eshit, but bu so'zga qamug' tengda teng,
Ko'zub, tilga yuknub tazarru qilur.
(Kishi boshiga tushgan har qanday ish uning tili
tufayli sodir bo 'ladi,
Bu til sababli ayrimlar yaxshilik, ba 'zilar
hurmat ko'radi.
Bu so'z (o'git-nasihat) barchaga teng,
(Ular so 'zni) tilga jo qilib yukinadilar,
muloyimlik qiladilar.)
Xususan, ko'p gapirish, ayniqsa, yolg'on so'zni aralashtirish Ahmad Yugnakiy
ta'rificha, juda yomon illatdir. U boshqalarga katta zarar keltiradi. So'zlovchining o'zi
ham undan aziyat chekadi, jamiyat oldida beburd bo'ladi. Ko'pchilikning nazaridan
tushib qoladi. Shoir tili bilan aytsak, u o'zi uchun «muruvvat yo'lini» yopadi:
Eki nang biriksa bir erda qali,
Bukandi ul erka muruwat yo'li:
Birul yangshar ersa keraksiz so'zin,
Ikinchi yalg'an ersa ul erning tili.
(Bir kishida ikki narsa yuz bersa,
U kishiga muruwat yo 'li yopiladi.
Behuda so 'zlar bilan bir yo 7 aljirasa,

Ikkinchidan, bu kishining so'zlari yolg'on bo'lsa.)Yolg'onchilik, behuda so'zlash
ham, aslidabilimsizlik oqibati. Bilim bunday yaramas ishning oldini oladigan
quroldir. So'zlashuvda bilimdon bo'lish shart ekanligini isbotlash uchun adib yana bir
dalil keltiradi: hatto yaratganni bilmoq, anglamoq uchun ham bilim zarur. So'z
ma'nolarining barcha jihatlarini puxta o'zlashtirish uni qo'llash imkoniyatlarini
kengaytiradi. Ezgu so'zli odamning yoshi, jinsi, millati muhim emas. Muhimi, uning
alohida kishilarga, ko'pchilikka, jamiyatga keltiradigan nafida. Ana shu naf tufayli
bilimdon kishilar «ajam ham arab»lar orasida e'tibor topadi, o'z sha'nining
ulug’lanishiga erishadi:
Biliklik so'zi pand, nasihat, adab,
Biliglikni o'gdi ajam ham arab.
Tavarsizga bilgi tuganmas tavar,
Hisabsizqa bilgi yarilmas hisab.
(Bilimli kishining so'zi o'git, nasihat, odobdir,
Shuning uchun ham bilimlilarni arab ham ajam
olqishladi.
Molsiz faqir kishiga uning ilmi tuganmas
boylikdir,
Hisobsizga uning bilimi yechilmas (ochilmas)
hisobdir.)
Mutafakkir yana shu narsani ta'kidlaydiki: «ko'ni so'z» ham, «haq so'z» ham
bilimsiz uchun ahamiyatli emas, aniqrog'i bilimsiz odam haq bilan nohaq so'zning
qadr-qimmatini anglab yetolmaydi. Shuning uchun ham unga o'git-nasihat qilmoqdan
naf yo'q. Chunki u ezgu nasihatlarni qabul qilishga ma'naviy jihatdan tayyor emas,
ularni «hazm qila olmaydi»:
Ahmad Yugnakiyning ilmiy-nazariy risolalar yozgan-yozmaganligi bizga
noma`lum. U salohiyatli shoir va axloq muallimidir. Undan bizgacha yetib kelgan
yagona asar “Hibat ul-haqoyiq” dostoni bo`lib, 484 misradan iborat. Asar 14 bobdan
iborat bo`lib, dastlabki 5 bobini muqaddima qismi deb atash mumkin. Unda yagona

Allohi taologa hamd, Rasululloh (s.a.v) ga na`t, to`rt ulug` sahobalar madhi, amir
Muhammad Dod Sipohsolorbekka bag`ishlangan madhiyalar mavjud.
Muqaddimaning oxirida asarning yozilish sababi bayon etilgan. Asarning asosiy
qismida ilm va bilimsizlik, donolik va johillik, tilni asrash, to`g`ri so`zlik, sir
saqlashning muhimligi, dunyoning o`tkinchiligi, saxovatli va insonlarga mehribon
bo`lish singari bir qancha insoniy fazilatlar hamda qusurlar haqida so`z boradi.
“Hibat ul-haqoyiq” asari yozilgan davrda forsiy va turkiy dostonlar uchun
umumiy bo`lgan muayyan she`riy shakl (ya`ni, aa, bb, vv usulida qofiyalanuvchi
masnaviy shakli) hali mavjud emas edi. Shu sababli asarning madhiyaviy kirish
qismlari o`sha davr arab adabiyotiga xos bo`lgan qasida janridan ijodiy foydalanib
yozilgan. Ammo dostonning asosiy qismi va xulosasi qadim turkiy og`zaki
adabiyotida keng qo`llanilgan to`rtliklar shaklida yaratilgan. Shu sababli doston
hajmini baytlar bilan o`lchash to`g`ri emas.
“Hibat ul-haqoyiq” asari aruz vaznida yaratilgan turkiydagi ikkinchi asar
hisoblanadi. U aruzning mutaqorib bahrida yaratilgan: nomlanishi mutaqoribi
musammani mahzuf, ya`ni faulun, faulun faul:
O`char meh/nat o`ti, / kechar nav/bati,
Qolur sabr / idisi / savobin / tutub.
“Hibat ul-haqoyiq” asarining asl nusxasi bizgacha yetib kelmagan. Shuning
uchun uni dastlab qaysi yozuvda yozilganligi ham noma`lum. XV-XVI asrlarda
asar bir necha marotaba ko`chirilgan. Asarning topilishi va dastlabki nashri turk
olimi Najib Osimbek nomi bilan bog`liq. U dastlab asarning Istambulda Abdurazzoq
Baxshi tomonidan ko`chirilgan nusxasidan parchalar nashr ettiradi. Ko`p o`tmay u
bu nodir kitobni to`liq holda nashr ettirgan. 1925-yili yana shu olim tomonidan ,
1951 - va 1992-yillarda Rashid Rahmat Arat tomonidan nashr qilingan.
O`zbekistonda 1-marta “Hibat ul-haqoyi q ” dan namunalar A.Fitrat tomonidan
1928-yilda e`lon qilingan. 1941-yilda nashr qilingan “O`zbek adabiyoti
xrestomatiyasi” da asardan parcha berildi. 1968- , 1971- , 1972- , 1994-yillarda ushbu
asar Q.Maxmudov tomonidan alohida va turli to`pla mlar da bir necha marta nashr
qilindi.

“Hibat ul-haqoyiq” ning badiiy xususiyatlari haqida mulohaza yuritganda, eng
avvalo, Ahmad Yugnakiyning o`z ona tiliga bo`lgan otashin muhabbati, turkiy
tilning imkoniyat va nafisliklarini yuzaga chiqarishdagi samimiy intilishini qayd
etib o`tmoq lozim. Adib Ahmad muhim va chuqur ma`noli fikrlarini turkiy tilda
ifodalashni asl maqsad qilib qo`ygan. Shu tufayli o`z ijodining katta qismini turkiy
til taraqqiyotiga baxshida etdi. Bu haqda u shunday deydi: Anin uz erur bu kitob
bir so`zug,
Insoniyat farzandi ilm orqali o`zini jaholat, nodonlik, gumrohlik singari ofat
va balolardan xalos etadi. Ikkinchidan, u haqni botildan farqlab, dunyo va hayot
sirlarini bilish imkoniyatiga erishadi. Hech bir e`tiroz yo`qki, Adib Ahmad ilm va
uning fazilatlari haqida so`zlaganda, eng avvalo, din va shariat ilmini nazarda tutgan,
ammo ilmni faqat din doirasida talqin etish ham haqiqatga tug`ri kelmaydi. Uning
uchun odob, nafs tarbiyasi, komil inson martabasiga kutarilish ham ilm bilan
aloqador edi. Ahmad Yugnakiyning ilm va ma`rifat tug`risidagi fikrlariga chuqurroq
nazar tashlansa, bu buyuk mutafakkirning axloq va haqiqat ilmiga tayanib, fanning
barcha tarmoqlarini o`rganishga da`vat qilganligi sir bo`lmay qoladi. Shuning uchun
shoir ilm tushunchasini keng miqyosda qabul qilib, ham diniy, ham dunyoviy ilmlar
xususida mushohada yuritganligini hisobga olish lozim.

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, turkiy adabiyotning dastlabki yirik namoyandalaridan
biri bo’lgan Adib Ahmad Yugnakiy shaxsiyati hamda “Hibat ul-haqoyiq”
dostonining g’oyaviy-badiiy xususiyatlarini turli nuqtai- nazardan tadqiq va tahlil
etish anchayin uzoq tarixiy jarayon bo’lib, bunda usmonli turk, o’zbek, rus va
boshqa xalqlarga mansub bo’lgan adabiyotshunos olimlarning ilmiy izlanishlari
mavjud. Mazkur tadqiqotlarning deyarli barchasida Ahmad Yugnakiyning
purma’no hikmatlari, o’ziga xos badiiyat namunalari bo’lgan to’rtliklari o’zidan
keying davr adabiyotiga sezilarli ta’sir etganligi e’tirof etiladi.
O‘zbekistonda yugnakiyshunoslikni Abdurauf Fitrat boshlab berdi, desak
xato bo’lmaydi. Uning 1927-yilda nashr ettirilgan “O’zbek adabiyoti namunalari”
antologiyasida “Hibat ul-haqoyiq” dostonidan ilk marotaba parchalar e’lon qilindi.
Fitratning “Maorif va o’qitg’uchi” jurnalida e’lon qilingan “Aybatul haqoyiq”
nomli maqolasida olim asar muallifi va bosh qa shaxslarning izohlaridan
foydalangan holda o’zbek kitobxonlari uchun ilk marotaba Adib Ahmad Yugnakiy
shaxsiyati va asari haqida tarixiy va nazariy ma’lumotlarni yetkazdi. Fitrat o’z
maqolasida Alisher Navoiyning “Nasoyim ul-muhabbat” tazkirasiga murojaat etib,
unga tanqidiy munosabat ham bildiradi. Uning fikricha, Adib Ahmadning Imom
A’zamdan saboq olganligi haqidagi ma’lumotni tarixiy asosga ega bo’lmagan
“afsonaviy xabar”dir.

ADABIYOTLAR:
1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. - Toshkent: Ma’naviyat,
2008.
2. Karimov I.A. Adabiyotga e’tibor - ma’naviyatga, kelajakka e’tibor.-
Toshkent: O‘zbekiston, 2009.
3. O‘zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» // Barkamol
avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. - Toshkent: Sharq, 1997.
4. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. - T.: Yangi avlod,
2001.- 184 b.
Ilmiy adabiyotlar
5. Abduraxmonov A. Turkiy adabiyotning kadimgi davri. - Sam.: SamDU nashri,
2004.
6. Abduraxmonov A. ^adimgi turkiy adabiyot. - Sam.: SamDU nashri, 2004.
7. Abdugafurov A. Buyuk beshlik saboklari. - T.:, 1995.
8. Adabiyotshunoslik terminlari lugati (N.Mallayev taxriri ostida).
- T.: Ukituvchi, 1967.
9. Alisher Navoiy «Xamsa»si. Tadkikotlar. - T.: Fan, 1986.
10. Alisher Navoiy asarlari tilining izoxdilugati. 4 tomlik.
1- 4-tomlar. - Toshkent, 1983-85.
11. Banarli Nixad Sami. Resmli Turk edebiyati Tarixi. - Istanbul: Milli egitim
Basimevi, 2001. - S. 634
12. Bertel’s Ye.E. Navoiy (Rus tilidan I.Mirzayev tarjimasi). - T: Tafakkur kanoti,
2015.
13. Bertel’s Ye.E. Izbrannыe trudы. Navai i Jami. - M.: Nauka, 1965.
14. Valixujayev B. Uzbek adabiyoti tarixi (Ukuv kullanma). II kism. - Sam.:
SamDU nashri, 2002.
15. Valixujayev B. Valixujayev B.N. Xamsa takmili. Alisher Navoiy «Xamsa»si.

Tadkikotlar. -T.: Fan, 1986. 81-89 b.
16. Valixo‘jayev B. Mumtoz siymolar. -T.: A.Qodiriy, 2002.
17. Vohidov R., Eshonqulov H. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi. (O‘quv
qo‘llanma) -T.: Yangi asr, 2006.
18. Jalolov T. Xamsa talkinlari. - T., 1961.
19. Karimov ^. Ilk badiiy doston. - T.: Fan, 1976.
20. Karomatov D. ^ur’on va uzbek adabiyoti. - Toshkent, 1996.
21. Komilov N. Tasavvuf yoki komil inson axloki. - Toshkent: Yozuvchi, 1996.
22. Komilov N. Xizr chashmasi. -T.: Ma’naviyat, 2005.
23. Mallayev N. Uzbek adabiyoti tarixi. - T.: Ukituvchi, 1976.
24. Ma’naviyat Yulduzlari. - Toshkent: Xalk merosi, 2001.
25. Maxmudov ^. «Dibat ul-xakoyik»asarining filologik taxlili. T.: Fan, 1972.
26. Muxiddinov M. Komil inson - adabiyot ideali. - Toshkent: Fan,
2005.
27. Ochilov E. Barxayot siymolar. - Toshkent: Uzbekiston, 2012.
28. Rustamov E. Uzbekskaya poyeziya v pervoy polovine XV veka. - M.: Nauka,
1963.
29. N.Mallayev. “O`zbek adabiyoti tarixi”. T., 1976.
30. O`zbek adabiyoti tarixi. V tomlik. 1-tom. T., 1978.
31. G.Xo`janova. “Hibat ul-haqoyiq” haqiqatlari”. T., 2001. “Ma`naviyat
yulduzlari”. T., 2001.
Internet saytlar
32. www.ziyonet.uz
33. www.gazeta.uz

Ahmad Yugnakiyning "Hibbat ul-haqoyiq asarida insoniy fazilatlarning ulug'lanishi

MUNDARIJA

KIRISH………….. 3

I. BOB. “HIBBAT UL HAQOYIQ” AHMAD YUGNAKIY IJODINING ENG SARA ASARI 5

II. BOB. “HIBBAT UL-HAQOYIQ” asarida ma’rifat g’oyalari 21

ADABIYOTLAR: 31

Sotib olish