O‘quv lug‘atlaridan foydalanish samaradorligi - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	83.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	20 Dekabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

54 Sotish

O‘quv lug‘atlaridan foydalanish samaradorligi

Sotib olish

O ‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA ’ LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________________________________________
__________________________________________________
__________________________________________________________

KURS ISHI
Mavzu: O ‘quv lug‘atlaridan foydalanish samaradorligi
Bajardi: _________________________________________

Ilmiy rahbar: ______________________________

Toshkent - 2025

2 REJA
KIRISH ………………………………………………………….…..…………...…..3
I BOB. ONA TILI DARSLARIDA O‘QUV LUG‘ATLARIDAN
FOYDALANISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. O‘quv lug‘atlarining ta’lim jarayonidagi o‘rni va ahamiyati …………….………6
1.2. Ona tili darslarida qo‘llaniladigan o‘quv lug‘atlarining turlari ……………….….7
1.3. O‘quv lug‘atlaridan foydalanishning metodik tamoyillari ……………………...10
II BOB. ONA TILI DARSLARIDA O‘QUV LUG‘ATLARIDAN
FOYDALANISH SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO‘LLARI
2.1. O‘quv lug‘atlaridan foydalanishning amaliy usul va shakllari ………….….…..15
2.2. O‘quv lug‘atlaridan foydalanish orqali o‘quvchilarning yozma va og‘zaki nutqini
rivojlantirish ……………………………………………………………………..…..21
XULOSA……………………………… ………………………………………...….24
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………… ………….. …… 25

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda ta’lim tizimida amalga
oshirilayotgan tub islohotlar o‘quvchilarning bilimini faqat yod olish darajasida
emas, balki ularni ongli ravishda qo‘llay olish kompetensiyasini shakllantirishni talab
etmoqda. Ayniqsa, ona tili fanini o‘qitishda o‘quvchilarning nutq madaniyati, so‘z
boyligi va fikrni aniq ifodalash qobiliyatini rivojlantirish muhim vazifa hisoblanadi.
Ushbu jarayonda o‘quv lug‘atlaridan samarali foydalanish ta’lim sifatini oshirishning
muhim omillaridan biri bo‘lib xizmat qiladi. O‘quv lug‘atlari o‘quvchilarga
so‘zlarning ma’nosini to‘g‘ri anglash, ularni nutqda o‘rinli qo‘llash hamda mustaqil
ishlash ko‘nikmalarini shakllantirishga yordam beradi. Zamonaviy ta’lim sharoitida
axborot oqimining kengayib borishi o‘quvchilardan til birliklarini ongli tanlash va
tushunishni talab etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev
ta’kidlaganidek: “Ona tili — millatning ruhi, uning madaniyati va ma’naviyatining
asosiy tayanchidir” 1
. Shu sababli ona tili darslarida lug‘atlar bilan ishlash
metodikasini takomillashtirish dolzarb masalaga aylanmoqda. O‘quv lug‘atlaridan
maqsadli va tizimli foydalanish o‘quvchilarning o‘qib tushunish, yozma va og‘zaki
nutq kompetensiyalarini rivojlantiradi. Shuningdek, bu jarayon o‘quvchilarda tilga
bo‘lgan qiziqishni oshirib, ularning mustaqil fikrlashini kuchaytiradi. Shu jihatdan,
ona tili darslarida o‘quv lug‘atlaridan foydalanish samaradorligini o‘rganish bugungi
ta’lim ehtiyojlari bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, alohida ilmiy-amaliy ahamiyatga ega.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Ona tili ta’limi metodikasi
sohasida o‘quvchilarning nutqini rivojlantirish, lug‘at boyligini oshirish va lug‘at
bilan ishlash masalalari ko‘plab olimlar tomonidan tadqiq etilgan. Jumladan, o‘zbek
tilshunosligi va metodikasi rivojiga salmoqli hissa qo‘shgan A. G‘ulomov, B.
Yo‘ldoshev, Sh. Rahmatullayev, N. Mahmudov kabi olimlarning ilmiy ishlarida ona
tili ta’limida so‘z ma’nosini o‘rgatish va lug‘at ustida ishlashning nazariy asoslari
yoritilgan. Metodist olimlardan U. Tursunov, M. Qodirov, R. Sayfullayeva
1
Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko‘taramiz : O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning Oliy
Majlisga Murojaatnomasi. — Toshkent : O‘zbekiston, 2017. https://president.uz/uz

4tadqiqotlarida lug‘at bilan ishlash metodlari va ularning o‘quvchilarning nutqiy
kompetensiyasini rivojlantirishdagi ahamiyati asoslab berilgan. Shuningdek, rus
metodist olimlari L. V. Shcherba, M. R. Lvov, N. M. Shanskiylarning ishlarida o‘quv
lug‘atlarining didaktik imkoniyatlari batafsil tahlil qilingan. Mavjud ilmiy
adabiyotlarda izohli, imlo va terminologik lug‘atlardan foydalanish masalalari
yoritilgan bo‘lsa-da, ona tili darslarida aynan o‘quv lug‘atlaridan foydalanishning
samaradorligi, ularning o‘quvchilarning bilim sifati va nutq faoliyatiga ta’siri yetarli
darajada tizimli o‘rganilmagan. Ayniqsa, zamonaviy ta’lim texnologiyalari asosida
o‘quv lug‘atlaridan foydalanish masalasi chuqur tadqiq etilishini talab etadi. Shu
jihatdan, mazkur kurs ishi mavjud ilmiy qarashlarni umumlashtirish va ularni
amaliyot bilan uyg‘unlashtirishga qaratilganligi bilan ahamiyatlidir.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining
nazariy ahamiyati ona tili o‘qitish metodikasida o‘quv lug‘atlaridan foydalanish
masalasiga doir ilmiy qarashlarni tizimlashtirish va boyitishdan iboratdir. Tadqiqot
jarayonida lug‘at bilan ishlashning pedagogik va didaktik asoslari tahlil qilinib,
o‘quv lug‘atlarining o‘quvchilarning nutqiy va leksik kompetensiyalarini
rivojlantirishdagi o‘rni nazariy jihatdan asoslab beriladi. Shuningdek, ona tili
darslarida lug‘atlardan foydalanishning samaradorligini oshirishga xizmat qiluvchi
metodik yondashuvlar ilmiy xulosalar bilan mustahkamlanadi.
Kurs ishining amaliy ahamiyati esa tadqiqot davomida ishlab chiqilgan xulosa va
tavsiyalarning ona tili darslarida bevosita qo‘llash imkoniyati mavjudligi bilan
belgilanadi. Jumladan, o‘quv lug‘atlaridan foydalanishga doir tavsiya etilgan usul va
mashqlar o‘qituvchilarning kundalik dars jarayonida samarali foydalanishiga xizmat
qiladi. Tadqiqot natijalari asosida tayyorlangan metodik tavsiyalar ona tili fanidan
dars ishlanmalari va o‘quv-metodik qo‘llanmalarni boyitishga yordam beradi.
Shuningdek, mazkur ish natijalaridan bo‘lajak ona tili o‘qituvchilarini tayyorlash
jarayonida ham foydalanish mumkin bo‘lib, ularning kasbiy kompetensiyasini
oshirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.

5Kurs ishi mavzusining obyekti — umumta’lim maktablarida ona tili fanini
o‘qitish jarayoni hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti — ona tili darslarida o‘quv lug‘atlaridan
foydalanish jarayoni, shakl va usullari hamda ularning samaradorligidir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi ona tili darslarida o‘quv lug‘atlaridan
foydalanishning nazariy va metodik asoslarini o‘rganish hamda ularning ta’lim
jarayonidagi samaradorligini aniqlashdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 o‘quv lug‘atlarining turlari va didaktik ahamiyatini tahlil qilish;
 ona tili darslarida lug‘at bilan ishlash metodikasini o‘rganish;
 o‘quv lug‘atlaridan foydalanishning samarali usullarini aniqlash;
 o‘quvchilarning nutq va leksik kompetensiyasini rivojlantirishda lug‘atlarning
rolini asoslash;
 tajriba-sinov natijalarini tahlil qilish va xulosalar chiqarish.
Kurs ishi mavzusining metodlari Kurs ishini bajarishda tahlil va sintez,
taqqoslash, kuzatish, pedagogik tajriba, suhbat, anketa hamda ilmiy-metodik
adabiyotlarni o‘rganish metodlaridan foydalanildi.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, har bir bobda uch
bo‘lim, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat.

6I BOB. ONA TILI DARSLARIDA O‘QUV LUG‘ATLARIDAN
FOYDALANISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. O‘quv lug‘atlarining ta’lim jarayonidagi o‘rni va ahamiyati
Zamonaviy ta’lim tizimida ona tili fanining asosiy vazifalaridan biri
o‘quvchilarning til haqidagi bilimlarini chuqurlashtirish, ularning nutq madaniyatini
shakllantirish va so‘z boyligini muntazam rivojlantirib borishdan iboratdir. Ushbu
jarayonda o‘quv lug‘atlari muhim didaktik vosita sifatida namoyon bo‘ladi. O‘quv
lug‘atlari o‘quvchilarga so‘zlarning ma’nosini to‘g‘ri anglash, ularni nutqda o‘rinli
qo‘llash hamda mustaqil bilim olish ko‘nikmalarini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Ayniqsa, ona tili darslarida lug‘atlar bilan ishlash o‘quvchilarning leksik bilimlarini
tizimlashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi 2
.O‘quv lug‘atlari ta’lim jarayonida
nazariy bilimlarni amaliyot bilan bog‘lovchi vosita bo‘lib, o‘quvchining til
birliklarini ongli o‘zlashtirishiga yordam beradi. Izohli, imlo, sinonimlar, antonimlar
va terminologik lug‘atlar ona tili darslarida turli maqsadlarda qo‘llanilib,
o‘quvchilarning bilim doirasini kengaytiradi. Bunday lug‘atlar yordamida
o‘quvchilar so‘zlarning lug‘aviy ma’nosi, imlo qoidalari va uslubiy xususiyatlarini
mustaqil o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Natijada dars jarayonida faqat tayyor
bilim emas, balki izlanishga asoslangan o‘qish muhiti shakllanadi.Ta’lim jarayonida
o‘quv lug‘atlaridan foydalanish o‘quvchilarning o‘qib tushunish kompetensiyasini
rivojlantirishda ham muhim rol o‘ynaydi. Matn ustida ishlash jarayonida notanish
so‘zlarning ma’nosini lug‘at orqali aniqlash o‘quvchilarning fikrlash faoliyatini
faollashtiradi. Bu esa o‘quvchilarda tahlil qilish, solishtirish va umumlashtirish kabi
aqliy faoliyat turlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Shuningdek, lug‘atlar bilan
ishlash o‘quvchilarning yozma nutqida xatolar sonini kamaytirib, savodxonlik
darajasini oshiradi.O‘quv lug‘atlarining ahamiyati shundaki, ular o‘quvchilarda
mustaqil ishlash ko‘nikmasini shakllantiradi. O‘quvchi lug‘at bilan ishlash orqali
kerakli ma’lumotni izlab topishga, uni tahlil qilishga va xulosalar chiqarishga
2
Anorgul, A., Xusniya, O. Ona tili - o‘qish savodxonligi va uni o‘qitish metodikasi. Toshkent:
Pedagogika, 2024. https://akbt.urspi.uz/uz/books/2588

7o‘rganadi. Bu esa zamonaviy ta’limda muhim bo‘lgan o‘z-o‘zini rivojlantirish
kompetensiyasini shakllantirishga yordam beradi. Ona tili darslarida lug‘atlardan
tizimli va maqsadli foydalanish o‘quvchilarning tilga bo‘lgan qiziqishini oshiradi va
ularning fan bo‘yicha bilimlarini mustahkamlaydi. Shuningdek, o‘quv lug‘atlari
o‘qituvchi uchun ham samarali metodik vosita hisoblanadi. Ular yordamida dars
jarayonini jonlantirish, interfaol mashg‘ulotlarni tashkil etish va o‘quvchilarning faol
ishtirokini ta’minlash mumkin. Lug‘atlar asosida tashkil etilgan topshiriqlar
o‘quvchilarning nutqiy faolligini oshirib, ularni fikrini erkin ifodalashga undaydi.
Natijada ona tili darslarining samaradorligi ortib, ta’lim sifati yuksaladi.
1.2. Ona tili darslarida qo‘llaniladigan o‘quv lug‘atlarining turlari
Ona tili darslarida o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirish, nutq madaniyatini
rivojlantirish va savodxonligini mustahkamlashda turli xil o‘quv lug‘atlaridan
foydalanish muhim ahamiyatga ega. O‘quv lug‘atlari mazmuni, vazifasi va qo‘llanish
doirasiga ko‘ra bir necha turlarga bo‘linadi bo‘lib, ularning har biri ta’lim jarayonida
alohida didaktik vazifani bajaradi. Ushbu lug‘atlar ona tili fanining mazmunini
chuqurroq o‘zlashtirishga, o‘quvchilarda mustaqil izlanish ko‘nikmasini
shakllantirishga xizmat qiladi.
1- rasm Ona tili darslarida qo‘llaniladigan o‘quv lug‘atlarining turlariOna tili
darslarida
qo‘llaniladi
gan o‘quv
lug‘atlarini
ng turlari
Izohli
lug‘at
Imlo
lug‘ati
Sinoni
mlar
lug‘ati
Antoni
mlar
lug‘ati
Frazeol
ogik
lug‘at

81. Izohli lug‘at
Izohli lug‘at ona tili darslarida o‘quvchilarning so‘z boyligini rivojlantirish va nutq
madaniyatini shakllantirishda asosiy vosita hisoblanadi. Bunday lug‘atlar so‘zlarning
asosiy va ko‘chma ma’nolarini tushuntiradi, ularning turli kontekstlarda
qo‘llanilishini o‘rgatadi. Dars jarayonida izohli lug‘at yordamida o‘quvchilar yangi
so‘zlarni o‘zlashtiradi, ularni matn ichida aniqlay oladi va to‘g‘ri ishlatishni
o‘rganadi. Shu orqali o‘quvchilarda mustaqil izlanish ko‘nikmasi shakllanadi. Izohli
lug‘atlar bilan ishlash o‘quvchilarning o‘qib tushunish qobiliyatini oshiradi, fikrni
aniq va lo‘nda ifodalashga yordam beradi. Shuningdek, izohli lug‘atlar nutqni
boyitish, murakkab so‘zlarni oson tushunish va yozma ishlarda xatolarni
kamaytirishda muhim ahamiyat kasb etadi. O‘quvchilarning mustaqil ishlash
ko‘nikmasi, izohli lug‘atlar yordamida o‘quvchilarda so‘z ma’nosini anglash va
kontekstda qo‘llash qobiliyati rivojlanadi. Shu bois, ona tili darslarida izohli
lug‘atlardan muntazam va tizimli foydalanish ta’lim samaradorligini oshiradi.
2. Imlo lug‘ati
Imlo lug‘ati ona tili darslarida o‘quvchilarning yozma nutqini rivojlantirishda eng
muhim vositalardan biridir. U so‘zlarning to‘g‘ri yozilish qoidalarini ko‘rsatadi va
yozma ishlar davomida xatolarni kamaytirishga yordam beradi. Dars jarayonida imlo
lug‘ati bilan ishlash o‘quvchilarga so‘zlarning imlo qoidalarini mustahkamlash,
murakkab so‘zlarni to‘g‘ri yozish va imlo qoidalarini amalda qo‘llash imkonini
beradi. Shu orqali o‘quvchilar o‘z yozuv madaniyatini rivojlantiradi va mustaqil
ishlash ko‘nikmasini shakllantiradi. Imlo lug‘ati yordamida o‘quvchilar so‘zlarning
shakl va imlo qoidalarini o‘rganib, yozma nutqda xatolarni kamaytiradilar. Darslarda
imlo lug‘atidan foydalanish, shuningdek, sinov va nazorat ishlarida ham foydalidir.
Shu bilan birga, u o‘quvchilarda fanlarga nisbatan qiziqish uyg‘otadi va bilimlarni
mustahkamlashga xizmat qiladi.
3. Sinonimlar lug‘ati
Sinonimlar lug‘ati so‘zlarning ma’nodosh variantlarini jamlab, o‘quvchilarning
nutqini boyitadi. Ona tili darslarida sinonimlar lug‘ati yordamida o‘quvchilar matnni

9yanada boy va ifodali shaklda yozishni o‘rganadilar. Bu lug‘at turli so‘zlarni bir-
biriga almashtirib ishlatishga o‘rgatadi, takrorlardan qochishga yordam beradi va fikr
ifodasini takomillashtiradi. Darslarda sinonimlar lug‘ati bilan ishlash,
o‘quvchilarning leksik kompetensiyasini oshiradi va ularning fikrini erkin
ifodalashga imkon beradi. Lug‘atdagi ma’nodosh so‘zlar o‘quvchilarga matnni
tushunishda ham yordam beradi, ularni mustaqil ishlashga o‘rgatadi. Shu bilan birga,
sinonimlar lug‘ati nutqni boyitish, ijodiy fikrlashni rivojlantirish va yozma ishlarni
takomillashtirishga xizmat qiladi. 3
4. Antonimlar lug‘ati
Antonimlar lug‘ati qarama-qarshi ma’noli so‘zlarni o‘rgatadi va ona tili darslarida
o‘quvchilarning fikrlash doirasini kengaytiradi. Bu lug‘at yordamida o‘quvchilar
qarama-qarshi tushunchalarni solishtirishni o‘rganadi, matnni chuqurroq anglaydi va
nutqini boyitadi. Darslarda antonimlar lug‘ati bilan ishlash o‘quvchilarga so‘zlarning
qarama-qarshi ma’nolarini aniqlashni o‘rgatadi, fikrlarni mantiqiy tarzda bog‘lashga
yordam beradi va matnda tasviriy ifodalarni boyitadi. Shu bilan birga, antonimlar
lug‘ati nutqni aniq ifodalash va matnni takomillashtirishga xizmat qiladi. Lug‘at
yordamida o‘quvchilar mustaqil ishlash va so‘zlarni to‘g‘ri qo‘llash ko‘nikmasini
rivojlantiradilar.
5. Frazeologik lug‘at
Frazeologik lug‘at turg‘un iboralar, maqol va matalarning ma’nosini tushuntiradi.
Ona tili darslarida frazeologik lug‘at yordamida o‘quvchilar milliy til boyligini
o‘rganadi va matnda obrazli ifodalarni to‘g‘ri ishlatishni o‘rganadilar. Dars
jarayonida frazeologik lug‘at bilan ishlash o‘quvchilarda tilga nisbatan qiziqishni
oshiradi, fikrni aniq va boy ifodalashga yordam beradi, matnlarni yanada rang-barang
va obrazli qiladi. Lug‘atdagi frazeologik birliklar o‘quvchilarga mustaqil ishlash
ko‘nikmasini rivojlantirish, matnni tahlil qilish va nutqini boyitishda yordam beradi.
3
Ernazarov, G. Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish metodikasi. Toshkent: Ziyonet, 2020.
https://library.ziyonet.uz/uz/book/25751

10Shu bilan birga, u o‘quvchilarning ijodiy fikrlashini kuchaytiradi va darslarni
qiziqarli qiladi.
1.3. O‘quv lug‘atlaridan foydalanishning metodik tamoyillari
Ona tili darslarida o‘quv lug‘atlaridan samarali foydalanish nafaqat
o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirish, balki ularning nutq madaniyati va mustaqil
fikrlash qobiliyatini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Shu sababli lug‘atlardan
foydalanishda aniq metodik tamoyillarni belgilash, dars jarayonini tizimli va
maqsadli tashkil etish ta’limning samaradorligini oshiradi. O‘quv lug‘atlaridan
foydalanish metodikasi o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, bilim darajasi va tilga
bo‘lgan qiziqishini hisobga olgan holda shakllantiriladi.
2-rasm O‘quv lug‘atlaridan foydalanishning asosiy metodik tamoyillariO‘quv
lug‘atlaridan
foydalanishn
ing asosiy
metodik
tamoyillari
Maqsadga
yo‘naltirilgan
lik
Faollik va
interaktivlik
Tizimlilik
Differensial
yondashuv Amaliy
yo‘naltirilgan
lik
Qayta
takrorlash va
mustahkamla
sh
Integratsiya

111. Maqsadga yo‘naltirilganlik tamoyili
Ona tili darslarida o‘quv lug‘atlaridan foydalanishda eng muhim metodik
tamoyillardan biri bu maqsadga yo‘naltirilganlikdir. Har bir dars aniq maqsad va
vazifalar asosida tashkil etiladi, lug‘atlar bilan ishlash ham aynan shu maqsadlarga
xizmat qilishi lozim. Agar lug‘atdan foydalanish dars mazmuni bilan uzviy
bog‘lanmasa, uning ta’limiy samarasi pasayadi. Masalan, yangi mavzuni tushuntirish
jarayonida faqat shu mavzuga oid so‘z va atamalar tanlanishi o‘quvchilarning
e’tiborini jamlashga yordam beradi. Maqsadga yo‘naltirilgan lug‘at ishlari
o‘quvchilarda so‘zlarning ma’nosini anglash, to‘g‘ri qo‘llash va nutqda faol ishlatish
ko‘nikmalarini shakllantiradi. Shuningdek, o‘qituvchi lug‘at bilan ishlashdan
ko‘zlangan natijani oldindan belgilab olishi zarur. Bu esa darsni samarali va
rejalashtirilgan holda olib borishga imkon beradi. Natijada lug‘atlar bilim manbai
sifatida emas, balki o‘quv jarayonining faol vositasiga aylanadi 4
.
2. Faollik va interaktivlik tamoyili
Faollik va interaktivlik tamoyili ona tili darslarida o‘quv lug‘atlaridan
foydalanishda muhim o‘rin tutadi. Bu tamoyil o‘quvchini passiv tinglovchidan faol
ishtirokchiga aylantirishni ko‘zda tutadi. Lug‘atlar bilan ishlash jarayonida
o‘quvchilar mustaqil ravishda so‘z izlaydi, uning ma’nosini aniqlaydi va xulosa
chiqaradi. Bunday jarayon o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi.
Interaktiv mashqlar, guruhli ishlash va savol-javoblar orqali lug‘at bilan ishlash
yanada qiziqarli bo‘ladi. O‘quvchilar o‘zaro fikr almashadi, bahslashadi va to‘g‘ri
xulosaga keladi. Faollikka asoslangan lug‘at ishlari bilimning mustahkam bo‘lishiga
xizmat qiladi. Shu bilan birga, o‘quvchilar lug‘atdan foydalanishga o‘rganib,
mustaqil ta’lim olish ko‘nikmasini egallaydi. Bu esa ularning kelajakdagi o‘quv
faoliyati uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
3. Tizimlilik tamoyili
4
Otajonova, M.F., Turg unboyeva, U.F., & Ismoiljonova, R.M. (2025). Yaxlit pedagogik ʻ
jarayonning asosiy shakli. Science and Education, 6(5), 325–329. openscience.uz

12Tizimlilik tamoyili lug‘atlar bilan ishlash jarayonining izchil va bosqichma-
bosqich tashkil etilishini talab qiladi. Ona tili darslarida lug‘at ishlari tasodifiy emas,
balki reja asosida olib borilishi zarur. Avval oson va kundalik so‘zlar, keyin esa
murakkab va ilmiy atamalar o‘rganilishi maqsadga muvofiq. Tizimli yondashuv
o‘quvchilarning bilimini asta-sekin kengaytirishga yordam beradi. Har bir yangi so‘z
avvalgi o‘rganilgan so‘zlar bilan bog‘lanib tushuntirilsa, u xotirada mustahkam
saqlanadi. Lug‘atlar bilan ishlash jarayoni darsdan darsga uzluksiz davom etishi
kerak. Bu tamoyil asosida tashkil etilgan darslar o‘quvchilarda til birliklari
o‘rtasidagi bog‘liqlikni anglash ko‘nikmasini rivojlantiradi. Natijada o‘quvchilar
lug‘at bilan ishlashni murakkab jarayon emas, balki tabiiy o‘rganish bosqichi sifatida
qabul qiladi.
4. Differensial yondashuv tamoyili
Differensial yondashuv tamoyili har bir o‘quvchining individual imkoniyatlari va
bilim darajasini hisobga olishni nazarda tutadi. Sinfda barcha o‘quvchilarning lug‘at
boyligi va fikrlash darajasi bir xil bo‘lmaydi. Shu sababli lug‘atlar bilan ishlash
jarayonida topshiriqlar turli darajada bo‘lishi lozim. Kuchli o‘quvchilarga murakkab
so‘zlar va izohli topshiriqlar berilsa, sust o‘quvchilar uchun sodda va tushunarli
mashqlar tanlanadi. Bunday yondashuv o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishini
oshiradi. Har bir o‘quvchi o‘z imkoniyatiga mos vazifani bajarganida, muvaffaqiyat
hissini tuyadi. Bu esa o‘qishga bo‘lgan ijobiy munosabatni shakllantiradi.
Differensial yondashuv orqali lug‘at ishlari samaradorligi oshib, barcha o‘quvchilar
ta’lim jarayoniga faol jalb etiladi.
5. Amaliy yo‘naltirilganlik tamoyili
Amaliy yo‘naltirilganlik tamoyili lug‘atda o‘rganilgan so‘zlarning nutq va yozma
faoliyatda qo‘llanilishini ta’minlashga qaratilgan. Agar o‘quvchi so‘zning faqat
ma’nosini bilib, uni amalda ishlatmasa, bilim to‘liq shakllanmaydi. Shu sababli har
bir yangi so‘z gap tuzish, matn yozish va og‘zaki nutqda ishlatilishi kerak. Ona tili
darslarida lug‘atlar asosida insho, bayon va mashqlar tashkil etilishi katta samara
beradi. Bu jarayonda o‘quvchilar so‘zlarni o‘z nutqiga singdiradi. Amaliy yondashuv

13til o‘rganishni hayot bilan bog‘laydi. O‘quvchi o‘rgangan so‘zini kundalik muloqotda
qo‘llay boshlaydi. Natijada lug‘at boyligi faol holatga o‘tadi va nutq ravonligi
oshadi.
6. Qayta takrorlash va mustahkamlash tamoyili
Qayta takrorlash va mustahkamlash tamoyili lug‘atlar bilan ishlashda muhim
pedagogik ahamiyatga ega. Yangi o‘rganilgan so‘zlar muntazam takrorlanmasa, ular
tezda unutiladi. Shu sababli dars jarayonida avvalgi o‘tilgan so‘zlarga qaytib turish
lozim. Takrorlash turli shakllarda tashkil etilishi mumkin: savol-javob, test, og‘zaki
mashqlar va yozma topshiriqlar orqali. Mustahkamlash jarayoni o‘quvchilarning
bilimini barqaror qiladi. O‘quvchi so‘zning ma’nosini eslabgina qolmay, uni to‘g‘ri
va o‘rinli ishlatishni o‘rganadi. Qayta takrorlash orqali lug‘at boyligi asta-sekin
kengayib boradi. Bu esa ona tili darslarining samaradorligini oshiradi.
7. Vizual va multimediya vositalaridan foydalanish tamoyili
Zamonaviy ta’lim jarayonida vizual va multimediya vositalaridan foydalanish
muhim ahamiyat kasb etadi. Elektron lug‘atlar, interfaol doskalar va multimedia
dasturlari o‘quvchilarning qiziqishini oshiradi. Vizual materiallar orqali so‘zlarning
ma’nosi yanada aniqroq tushuniladi. Masalan, rasm, jadval va animatsiyalar
yordamida yangi so‘zlarni o‘rganish samarali bo‘ladi. Multimediya vositalari darsni
jonli va interaktiv qiladi. O‘quvchilar lug‘atlar bilan ishlashni qiziqarli jarayon
sifatida qabul qiladi. Bu tamoyil ayniqsa axborot texnologiyalariga qiziqqan yoshlar
uchun samaralidir. Natijada o‘quvchilarning darsga bo‘lgan motivatsiyasi oshadi va
bilimlar mustahkamlanadi.
8. Integratsiya tamoyili
Integratsiya tamoyili lug‘atlar bilan ishlashni boshqa fanlar va mavzular bilan
bog‘lashni nazarda tutadi. Ona tili darslarida o‘rganilgan so‘zlar tarix, geografiya,
biologiya kabi fanlar bilan uzviy aloqada bo‘lishi mumkin. Bu yondashuv
o‘quvchilarning umumiy dunyoqarashini kengaytiradi. Fanlararo integratsiya orqali
so‘zlarning ma’nosi chuqurroq anglanadi. O‘quvchi bir so‘zni turli fanlarda uchratib,
uni yaxshiroq eslab qoladi. Integratsiyalashgan darslar bilimlarni mustahkamlashga

14xizmat qiladi. Shuningdek, o‘quvchilar tilning barcha fanlar uchun muhim vosita
ekanligini anglaydi. Bu esa ona tilini o‘rganishga bo‘lgan mas’uliyatni oshiradi.
Ona tili darslarida qo‘llaniladigan o‘quv lug‘atlarining har bir turi o‘quvchilarning
nutqiy kompetensiyasini rivojlantirishga xizmat qiladi. Lug‘atlardan maqsadli va
tizimli foydalanish o‘quvchilarning tilga bo‘lgan qiziqishini oshiradi, mustaqil
fikrlash va ongli o‘rganish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Shu bois o‘qituvchi dars
jarayonida o‘quv lug‘atlarining turlarini to‘g‘ri tanlab, ularni samarali qo‘llashi
muhim ahamiyat kasb etad

15II BOB. ONA TILI DARSLARIDA O‘QUV LUG‘ATLARIDAN
FOYDALANISH SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO‘LLARI
2.1. O‘quv lug‘atlaridan foydalanishning amaliy usul va shakllari
Ona tili darslarida o‘quv lug‘atlaridan samarali foydalanish o‘quvchilarning tilga
oid bilimlarini chuqurlashtirish, so‘z boyligini kengaytirish hamda og‘zaki va yozma
nutqini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, amaliy usul va shakllar
asosida tashkil etilgan lug‘at ishlari o‘quvchilarni faol fikrlashga, mustaqil izlanishga
va o‘z bilimini real nutq jarayonida qo‘llashga o‘rgatadi. Shu bois ona tili ta’limida
lug‘atlar bilan ishlash faqatgina yordamchi vosita sifatida emas, balki mustaqil
metodik yo‘nalish sifatida qaralishi zarur.O‘quv lug‘atlaridan foydalanishning amaliy
usullari, avvalo, darsning maqsad va vazifalariga mos holda tanlanishi kerak. Har bir
darsda lug‘at bilan ishlashning aniq shakli belgilansa, o‘quvchilar bu jarayonni ongli
va maqsadli ravishda amalga oshiradi. Masalan, yangi mavzuni o‘zlashtirish
jarayonida izohli lug‘atlardan foydalanish, mustahkamlash bosqichida esa
sinonimlar, antonimlar yoki imlo lug‘atlaridan foydalanish maqsadga muvofiq
bo‘ladi. Bunday yondashuv o‘quvchilarning lug‘atlarga bo‘lgan qiziqishini oshiradi
va ulardan to‘g‘ri foydalanish malakasini shakllantiradi.So‘z ma’nosini aniqlash va izoh berish
Lug‘at asosida gap va matn tuzish
Guruhli va juftlikda ishlash
Og‘zaki lug‘at ishlari
Yozma lug‘at ishlari
Elektron va raqamli lug‘atlardan foydalanish
O‘yin texnologiyalariga asoslangan lug‘at ishlari

161. So‘z ustida ishlash usuli
Ona tili darslarida o‘quv lug‘atlaridan foydalanishning eng asosiy va samarali
usullaridan biri bu so‘z ustida ishlash usuli hisoblanadi. Bu usul o‘quvchining
mustaqil ishlash ko‘nikmasini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lib, yangi so‘zlarning
ma’nosini, talaffuzini, imlosini va qo‘llanish doirasini chuqur o‘rganishga xizmat
qiladi. Lug‘atdan topilgan har bir so‘z o‘quvchi tomonidan tahlil qilinadi, uning
sinonim va antonimlari aniqlanadi, turli kontekstlarda qo‘llanishi o‘rganiladi. Shu
tarzda lug‘atdagi so‘zlar nafaqat nazariy bilim, balki faol lug‘at tarkibiga aylanadi. 5
So‘z ustida ishlash jarayoni o‘qituvchi tomonidan rejalashtirilgan topshiriqlar
asosida amalga oshiriladi. Dars boshlanishida yangi so‘zlar tanlanadi va ular lug‘at
yordamida tushuntiriladi. O‘quvchilar har bir so‘zni lug‘atdan topib, uning izohini
diqqat bilan o‘qiydi va anglashga harakat qiladi. Bu jarayon o‘quvchilarning
mustaqil fikrlashini rivojlantiradi va ularni passiv tinglovchidan faol ishtirokchiga
aylantiradi. So‘zning ma’nosini tushungan o‘quvchi uni turli kontekstlarda
ishlatishga tayyor bo‘ladi.Shuningdek, bu usul o‘quvchilarda tilning strukturasini
chuqur tushunish ko‘nikmasini shakllantiradi. Masalan, so‘zning kelib chiqishi,
morfemalari va turkumdagi vazifasi aniqlanadi. O‘quvchi so‘zni faqat o‘qib bilmay,
uning lingvistik jihatlarini ham o‘rganadi. Bu esa ona tili bilimini mukammal va
tizimli o‘zlashtirishga yordam beradi. Shu bilan birga, so‘z ustida ishlash usuli
o‘quvchilarning mustaqil lug‘atdan foydalanish malakasini oshiradi, ular turli dars
mavzularida yangi so‘zlarni topish va tushuntirishga o‘rganadi.O‘quvchilarning
diqqatini jamlash uchun o‘qituvchi turli didaktik vositalardan foydalanishi mumkin.
Masalan, lug‘atdagi so‘zlarni tasvirlar, misollar, gap ichidagi ishlatilishi yoki
sinonim-antonim bilan bog‘lash orqali o‘rganish jarayoni qiziqarli va samarali
bo‘ladi. Shuningdek, o‘quvchilarga savol-javob orqali so‘zning ma’nosini aniqlash
yoki lug‘atdagi qo‘llanish misollarini izohlash topshirig‘i berilishi mumkin. Bu
o‘quvchilarning fikrlashini rivojlantiradi va ularni darsga faol jalb qiladi.
5
Hojiyeva, M. (2025). Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyalarining rivojlanish tarixi va
ommalashuvi. Maktabgacha va Maktab Ta’limi Jurnali. maktabgacha-va-maktab-talimi-jurnal.uz

17So‘z ustida ishlash usulining samaradorligi darsni bosqichma-bosqich tashkil
qilishga bog‘liq. Avvalo, sodda va kundalik so‘zlar tanlanadi, keyin esa murakkab,
ilmiy yoki adabiy atamalar ustida ishlanadi. Har bir so‘z bir necha marotaba
ishlanadi: izohlash, talaffuz qilish, gap tuzish va yozma mashqlar orqali
mustahkamlash. Shu tarzda lug‘at boyligi o‘quvchida asta-sekin mustahkamlanadi.
2. Lug‘at asosida gap va matn tuzish usuli
Ona tili darslarida o‘quv lug‘atlaridan foydalanishning samarali usullaridan biri bu
lug‘at asosida gap va matn tuzish usulidir. Bu usul o‘quvchilarning so‘z boyligini
kengaytirish, nutqini rivojlantirish va ijodiy fikrlashini shakllantirishga qaratilgan.
O‘quvchi lug‘atdan o‘rganilgan so‘zlarni tanlab, ular yordamida yangi gaplar yoki
kichik matnlar yaratadi. Bu jarayon so‘zlarning nazariy bilimini amaliy faoliyatga
aylantiradi va ularni nutqda to‘g‘ri ishlatishni o‘rgatadi.
Dars boshlanishida o‘qituvchi yangi so‘zlar tanlab beradi va ularni lug‘atdan
o‘rganishni tavsiya qiladi. Keyinchalik o‘quvchilarga ushbu so‘zlardan foydalanib,
gaplar yoki kichik insho yozish topshirig‘i beriladi. Masalan, berilgan mavzu
bo‘yicha o‘quvchi lug‘atdagi so‘zlarni ishlatib, qisqa hikoya yoki bayon yaratadi.
Shu tarzda o‘quvchilar yangi so‘zlarni o‘z nutqida faol qo‘llashni o‘rganadi.Bu usul
o‘quvchilarda ijodiy fikrlash va muloqot ko‘nikmasini rivojlantiradi. O‘quvchi
so‘zlarni turli kontekstda ishlatib, ularning ma’nosini chuqurroq tushunadi. Shu bilan
birga, lug‘at asosida matn tuzish o‘quvchilarning yozma nutqini rivojlantiradi, ular
fikrini izchil va mantiqiy tarzda ifodalashni o‘rganadi. Bu usul darsni interaktiv va
qiziqarli qiladi, o‘quvchilar o‘z fikrini mustaqil ifodalashga intiladi.
O‘qituvchi bu jarayonda differensial yondashuvdan foydalanishi mumkin. Kuchli
o‘quvchilarga murakkab so‘zlar va mavzular berilsa, sust o‘quvchilar uchun sodda va
tushunarli mashqlar tanlanadi. Shu bilan har bir o‘quvchi o‘z darajasiga mos
topshiriqni bajarib, muvaffaqiyat hissini oladi. Bu esa darsga bo‘lgan motivatsiyani
oshiradi.
Lug‘at asosida gap va matn tuzish usuli o‘quvchilarda so‘zlarni amalda qo‘llash
ko‘nikmasini shakllantiradi. Ular faqat lug‘atdagi izohni o‘rganib qolmay, uni real

18nutqda ishlatishni o‘rganadi. Shu bilan birga, matn tuzish jarayoni o‘quvchilarning
tasavvurini kengaytiradi, ular so‘zlarni mantiqiy va kontekstga mos ravishda
ishlatadi. Natijada lug‘atlar ona tili darsining samarali vositasiga aylanadi.
3. Guruhli va juftlikda ishlash usuli
Ona tili darslarida o‘quv lug‘atlaridan foydalanishning yana bir samarali usuli bu
guruhli va juftlikda ishlash shaklidir. Ushbu usul o‘quvchilarning jamoada ishlash,
fikr almashish va mustaqil fikr yuritish ko‘nikmalarini shakllantirishga qaratilgan.
Sinf o‘quvchilari kichik guruhlarga bo‘linadi va har bir guruh lug‘atdagi so‘zlar
ustida birgalikda ishlaydi. Shu tarzda o‘quvchilar o‘zaro muloqotda bo‘lib, so‘z
ma’nosini izohlash, sinonim va antonimlarini topish, gap va matn yaratish kabi
vazifalarni bajaradi.Guruhli ishlash jarayonida o‘quvchilar bir-birining fikrini
tinglaydi, xatolarni aniqlaydi va to‘g‘ri javoblarni topishga harakat qiladi. Bu usul
o‘quvchilarda hamkorlik, mas’uliyat va ijodiy fikrlashni rivojlantiradi. Shu bilan
birga, lug‘atlar bilan ishlash jarayoni qiziqarli va jonli kechadi. O‘quvchilar dars
davomida faollikni saqlaydi va passiv tinglovchiga aylanishdan saqlanadi.
Juftlikda ishlash usuli ham yuqori samaralidir. Bu shaklda o‘quvchilar bir-biriga
so‘zlarni izohlash, gaplar tuzish yoki lug‘at mashqlarini birgalikda bajarish
topshirig‘ini oladi. Bu usul o‘quvchilarning nutqini rivojlantiradi, ular so‘zlarni
to‘g‘ri talaffuz qilishni, to‘g‘ri ishlatishni va o‘z fikrini asoslab berishni o‘rganadi.
Shu bilan birga, o‘quvchilar bir-biriga yordam beradi va bilimlarni mustahkamlash
jarayoni tezlashadi.Guruhli va juftlikda ishlash usuli o‘quvchilarda motivatsiyani
oshiradi. Faollik va interaktivlik asosida tashkil etilgan darslar lug‘at bilan ishlashni
qiziqarli qiladi. O‘quvchilar o‘z bilimini sinf oldida namoyish qilishga intiladi, bu
esa ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi. Shu bilan birga, ushbu usul
o‘qituvchiga o‘quvchilarning bilim darajasini kuzatish va individual yondashuvni
qo‘llash imkonini beradi.
4. Og‘zaki lug‘at ishlari
Ona tili darslarida o‘quv lug‘atlaridan foydalanishning samarali usullaridan biri bu
og‘zaki lug‘at ishlari hisoblanadi. Ushbu usul o‘quvchilarning talaffuzini yaxshilash,

19nutqini rivojlantirish va so‘zlarni faol ishlatishga o‘rgatadi. O‘quvchilar lug‘atdagi
so‘zlarni og‘zaki izohlash, sinonim va antonimlarini aytish, turli kontekstlarda
qo‘llash bilan shug‘ullanadi. Shu tarzda so‘zlar faqat nazariy bilim sifatida qolmay,
nutq tarkibiga kiradi.
Og‘zaki ishlarda o‘quvchilarni faol jalb qilish muhimdir. Masalan, savol-javob,
rolli o‘yinlar, lug‘at asosida qisqa hikoya aytish kabi mashqlar samarali bo‘ladi. Bu
usul o‘quvchilarda ijodiy fikrlash va tezkor javob berish ko‘nikmalarini
rivojlantiradi. Shu bilan birga, og‘zaki lug‘at ishlari darsni jonli va interaktiv qiladi,
o‘quvchilar o‘z fikrini erkin ifodalashga o‘rganadi. 6
5. Yozma lug‘at ishlari
Yozma lug‘at ishlari usuli lug‘at bilan ishlashning yana bir samarali shaklidir. Bu
usul o‘quvchilarning yozma nutqini rivojlantirish, imlo va lug‘at boyligini
mustahkamlashga qaratilgan. O‘quvchilar lug‘atdagi so‘zlarni daftarga yozadi,
izohini qayd etadi, diktant yoki insho yozadi. Shu tarzda so‘zlarni to‘g‘ri va izchil
ishlatishga o‘rganadi.Yozma ishlarda o‘quvchilar mustaqil fikrlashga o‘rgatiladi.
Lug‘at bilan ishlashning yozma shakllari turli vazifalarni o‘z ichiga oladi: so‘zlarni
izoh bilan yozish, gap va matn tuzish, lug‘at daftari yuritish. Bu jarayon
o‘quvchilarning savodxonligini oshiradi va tilni chuqurroq o‘rganishga yordam
beradi. Yozma lug‘at ishlari o‘quvchilarda mustaqil o‘qish va o‘z bilimini amalda
qo‘llash ko‘nikmasini shakllantiradi.
6. Elektron va raqamli lug‘atlardan foydalanish
Zamonaviy ta’limda elektron va raqamli lug‘atlardan foydalanish muhim
ahamiyatga ega. Bu usul o‘quvchilarning diqqatini jalb qiladi, lug‘at bilan ishlashni
tezkor va qulay qiladi. O‘quvchilar planshet, kompyuter yoki telefon yordamida
so‘zlarni izlab topadi, ularning talaffuzi va qo‘llanish misollari bilan
tanishadi.Elektron lug‘atlar yordamida dars samaradorligi oshadi, o‘quvchilar yangi
6
Ramazonova, A. A., Mamasaidova, M. N., Umaraliyeva, Sh. S. Boshlang'ich sinflarda ona tili
o‘qitish metodikasining dolzarb masalalari. Pedagoglar.org, 2024.
https://pedagoglar.org/03/article/view/2275

20so‘zlarni mustaqil ravishda o‘rganadi. Shu bilan birga, multimediya vositalari darsni
interaktiv va qiziqarli qiladi. O‘quvchi so‘zning talaffuzi, ma’nosi va kontekstini bir
vaqtning o‘zida o‘rganadi. Bu usul o‘quvchilarda texnologiyalardan samarali
foydalanish ko‘nikmasini rivojlantiradi va lug‘at boyligini mustahkamlashga xizmat
qiladi. 7
7. O‘yin texnologiyalariga asoslangan lug‘at ishlari
Ona tili darslarida o‘quv lug‘atlaridan foydalanishning samarali va qiziqarli
usullaridan biri bu o‘yin texnologiyalariga asoslangan lug‘at ishlaridir. Ushbu usul
o‘quvchilarning motivatsiyasini oshiradi, darsni jonli va interaktiv qiladi hamda
lug‘at boyligini mustahkamlashga xizmat qiladi. O‘yin elementlari orqali o‘quvchilar
lug‘at bilan faol shug‘ullanadi, yangi so‘zlarni tezda o‘zlashtiradi va ularni nutqda
qo‘llashni o‘rganadi.O‘yinlar turli shaklda bo‘lishi mumkin: “Lug‘atdan top”,
“So‘zning izohini ayt”, “Kim tezroq?” kabi didaktik o‘yinlar darsni qiziqarli qiladi.
O‘quvchilar guruhlar yoki juftliklar bo‘lib, berilgan so‘zlarni topish, izohlash yoki
gaplarda ishlatish bo‘yicha raqobatlashadi. Shu tarzda o‘quvchilar faollikni saqlaydi
va passiv tinglovchiga aylanishdan saqlanadi.O‘yin texnologiyalariga asoslangan
lug‘at ishlari o‘quvchilarda ijodiy fikrlash va tezkor javob berish ko‘nikmalarini
rivojlantiradi. Masalan, so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, sinonim va antonimlarini
topish yoki kontekstda ishlatish kabi mashqlar o‘quvchining tilga bo‘lgan qiziqishini
oshiradi. Shu bilan birga, o‘yin jarayoni o‘quvchilarda jamoada ishlash va o‘z fikrini
asoslab berish ko‘nikmalarini shakllantiradi.Shuningdek, o‘yin texnologiyalari lug‘at
ishlashni muntazam va tizimli qilishi bilan ham samaralidir. Har bir o‘yin dars
mavzusiga mos ravishda tanlanadi, o‘quvchilar avvalgi so‘zlarni takrorlaydi va yangi
so‘zlarni o‘rganadi. Bu esa lug‘at boyligini mustahkamlash va dars samaradorligini
oshirish imkonini beradi.
7
Qosimova, K., Matchonov, S., G‘ulomova, X., Yo‘ldosheva, Sh., Sariyev, Sh. Ona tili o‘qitish
metodikasi. Toshkent: O‘qituvchi, 2021. https://kitobxon.com/oz/kitob/ona-tili-oqitish-metodikasi

21Jadval: O‘quv lug‘atlaridan foydalanishning amaliy usullari
№ Usul nomi Tavsif
1 So‘z ustida ishlash So‘z ma’nosi, imlo va talaffuzni o‘rganish
2 Lug‘at asosida gap va matn tuzish Yangi so‘zlar yordamida gap va matn
yaratish
3 Guruhli va juftlikda ishlash Kichik guruhlarda so‘zlarni muhokama qilish
4 Og‘zaki lug‘at ishlari So‘zlarni og‘zaki izohlash va nutqda
qo‘llash
5 Yozma lug‘at ishlari Lug‘atni yozma mashqlar orqali
mustahkamlash
6 Elektron va raqamli lug‘atlardan
foydalanish Planshet, kompyuter yoki telefon orqali
so‘zlarni o‘rganish
7 O‘yin texnologiyalariga asoslangan
lug‘at ishlari Didaktik o‘yinlar orqali lug‘atni o‘rganish
2.2. O‘quv lug‘atlaridan foydalanish orqali o‘quvchilarning yozma va og‘zaki
nutqini rivojlantirish
Ona tili darslarida lug‘at bilan ishlash o‘quvchilarning yozma va og‘zaki nutqini
rivojlantirishning asosiy vositalaridan biri hisoblanadi. Lug‘at nafaqat so‘z boyligini
oshiradi, balki o‘quvchiga fikrini aniq, izchil va mantiqiy tarzda ifodalash imkonini
beradi. O‘quv lug‘atlaridan samarali foydalanish jarayonida o‘quvchilar yangi
so‘zlarni o‘rganadi, ularni turli kontekstlarda ishlatadi, talaffuz va imlosini
mustahkamlaydi. Shu tarzda lug‘at faqat bilim manbai sifatida qolmay, nutqni
rivojlantirish vositasiga aylanadi.
Og‘zaki nutqni rivojlantirishda lug‘at ishlari o‘quvchilarni faol muloqotga jalb
qiladi. Darslarda o‘quvchilarga yangi so‘zlarni og‘zaki izohlash, sinonim va
antonimlarini aytish, gaplar va qisqa hikoyalar tuzish topshiriqlari beriladi. Bu
jarayon o‘quvchilarda tezkor javob berish, fikrini asoslab berish va nutqda ifodalash

22ko‘nikmalarini shakllantiradi. Shu bilan birga, og‘zaki lug‘at ishlari sinfda interaktiv
muhitni yaratadi, o‘quvchilar o‘zaro fikr almashadi va tilga bo‘lgan qiziqish oshadi.
Yozma nutqni rivojlantirishda esa lug‘atlar markaziy rol o‘ynaydi. O‘quvchilar
lug‘atdagi yangi so‘zlarni yozma mashqlarda qo‘llaydi, insho, hikoya, maqola yoki
daftarga lug‘at izohlarini yozadi. Bu jarayon nafaqat so‘zlarni yodlashga, balki ularni
amaliy ishlatishga ham xizmat qiladi. Yozma lug‘at ishlari o‘quvchilarda imlo va
punktuatsiya qoidalarini mustahkamlash, fikrni izchil va mantiqiy ifodalash
ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Lug‘at bilan ishlash jarayonida o‘qituvchi turli metodik usullardan foydalanadi.
Masalan, so‘zlarni kontekst ichida o‘rgatish, gap tuzish, matn yaratish yoki savol-
javob usulida ishlash. Bu usullar o‘quvchiga so‘zning turli ma’nolarini tushunishga
yordam beradi va ularni yozma hamda og‘zaki nutqda to‘g‘ri ishlatishni o‘rgatadi.
Shu bilan birga, lug‘atlar bilan ishlash jarayoni o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini
rivojlantiradi, ular o‘z bilimini amalda qo‘llashga o‘rganadi.
Og‘zaki va yozma nutqni rivojlantirish uchun lug‘at ishlari differensial yondashuv
bilan olib boriladi. Kuchli o‘quvchilarga murakkab so‘zlar va mavzular beriladi,
boshlang‘ich darajadagi o‘quvchilar uchun esa sodda so‘zlar va qisqa matnlar
tanlanadi. Shu tarzda har bir o‘quvchi o‘z darajasiga mos vazifani bajaradi va
muvaffaqiyat hissini oladi. Bu esa ularning darsga bo‘lgan motivatsiyasini oshiradi
va nutqini rivojlantirishga xizmat qiladi 8
.
Elektron va raqamli lug‘atlardan foydalanish ham yozma va og‘zaki nutqni
rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. O‘quvchilar planshet yoki kompyuter
yordamida so‘zlarning talaffuzi, ma’nosi, sinonim va antonimlari bilan tanishadi. Shu
tarzda lug‘at ishlari tezkor va samarali bo‘ladi. Elektron lug‘atlar o‘quvchilarning
diqqatini jalb qiladi, ularni mustaqil ishlashga undaydi va tilni o‘zlashtirish
jarayonini qiziqarli qiladi.
8
To‘xliyev, B., Shamsiyeva, M., Ziyadova, T. O‘zbek tili o‘qitish metodikasi. Toshkent: Best
Publication, 2022. https://bestpublication.org/index.php/jaj/article/view/10940

23Lug‘at asosida gap va matn tuzish usuli og‘zaki va yozma nutqni birgalikda
rivojlantiradi. O‘quvchilar lug‘atdagi yangi so‘zlarni tanlab, ular yordamida gaplar,
qisqa hikoya yoki insho yaratadi. Shu bilan nafaqat so‘zlarni amalda qo‘llash
o‘rganiladi, balki fikrni mantiqiy ravishda izchil ifodalash ko‘nikmasi shakllanadi.
Bu jarayon o‘quvchilarning tilga bo‘lgan qiziqishini oshiradi va nutqini boyitadi.
Guruhli va juftlikda ishlash usuli ham og‘zaki va yozma nutqni rivojlantirishga
xizmat qiladi. O‘quvchilar kichik guruhlarda so‘zlarni muhokama qiladi, gaplar
tuzadi va bir-birining ishini baholaydi. Bu jarayon o‘quvchilarda hamkorlik
ko‘nikmalarini rivojlantiradi, o‘z fikrini asoslab aytish va yozma izoh berish
qobiliyatini mustahkamlaydi. Shu bilan birga, dars interaktiv va qiziqarli bo‘ladi,
o‘quvchilar faol ishtirok etadi.O‘yin texnologiyalariga asoslangan lug‘at ishlari
og‘zaki va yozma nutqni rivojlantirishda muhim vosita hisoblanadi. Didaktik o‘yinlar
orqali o‘quvchilar so‘zlarni tez eslab qoladi, ularni kontekstda ishlatadi va nutqni
boyitadi. Masalan, “Kim tezroq so‘zni topadi?” yoki “So‘zning sinonimini ayt” kabi
o‘yinlar o‘quvchilarning tezkor fikrlashini, ijodiy fikrini va nutqini rivojlantiradi.
Shu tarzda o‘yinlar darsni qiziqarli va samarali qiladi.Og‘zaki va yozma nutqni
rivojlantirishda lug‘at ishlari muntazam va tizimli olib borilishi kerak. Har bir darsda
yangi so‘zlar tanlanadi, ular bilan turli mashqlar bajariladi, oldingi mavzular
takrorlanadi. Bu jarayon o‘quvchilarda lug‘at boyligini mustahkamlash, yozma va
og‘zaki nutqni rivojlantirish, fikrni izchil ifodalash ko‘nikmalarini shakllantiradi.
lug‘at ishlari o‘quvchilarning mustaqil ishlash ko‘nikmasini rivojlantiradi.
O‘quvchilar darsdan tashqari lug‘atdagi so‘zlarni o‘rganadi, ularni gap va matnlarda
qo‘llaydi, o‘z yozma ishlarini boyitadi. Bu esa tilni chuqurroq o‘zlashtirish va nutqni
rivojlantirishga xizmat qiladi.o‘quv lug‘atlaridan foydalanish orqali o‘quvchilarning
yozma va og‘zaki nutqini rivojlantirish jarayoni murakkab, lekin juda samarali
metodik yo‘nalish hisoblanadi. To‘g‘ri tanlangan usul va shakllar o‘quvchilarning til
boyligini oshiradi, nutqini boyitadi, fikrini izchil va mantiqiy ifodalash
ko‘nikmalarini shakllantiradi. Shu bilan birga, lug‘at ishlari darsni interaktiv,
qiziqarli va samarali qiladi, o‘quvchilarning tilga bo‘lgan qiziqishini oshiradi.

24 Xulosa
Men ushbu kurs ishini tayyorlash jarayonida ona tili darslarida o‘quv lug‘atlaridan
foydalanish samaradorligi mavzusini chuqur o‘rganishga harakat qildim. Ish
davomida lug‘atlarni darslarda qo‘llashning turli usullari va shakllari, shuningdek,
ular orqali o‘quvchilarning yozma va og‘zaki nutqini rivojlantirish yo‘llari tahlil
qilindi.
O‘rganish jarayonida aniqlanishicha, lug‘at bilan ishlash nafaqat so‘z boyligini
oshiradi, balki o‘quvchilarning fikrini izchil, mantiqiy va to‘g‘ri ifodalash
ko‘nikmalarini shakllantiradi. So‘z ustida ishlash, lug‘at asosida gap va matn tuzish,
guruhli va juftlikda ishlash, og‘zaki va yozma mashqlar, elektron lug‘atlar va o‘yin
texnologiyalari kabi metodlar o‘quvchilarning faolligini oshiradi, darsni interaktiv va
qiziqarli qiladi.
Shuningdek, lug‘at ishlari o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, ijodiy yondashuv va
muloqot ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Har bir metodik usul o‘zining o‘rni va
samaradorligi bilan ajralib turadi, va ular birgalikda ishlatilganda ona tili darslarining
sifatini sezilarli darajada oshiradi.
Xulosa qilib aytganda, o‘quv lug‘atlaridan samarali foydalanish dars jarayonini
boyitadi, o‘quvchilarning tilga bo‘lgan qiziqishini oshiradi va ularning yozma hamda
og‘zaki nutqini mukammal shakllantirishga xizmat qiladi. Shu sababli, ona tili
darslarida lug‘at bilan ishlashni tizimli, maqsadga yo‘naltirilgan va interaktiv tarzda
tashkil etish juda muhimdir.
Men kurs ishini tayyorlash orqali lug‘at ishlash metodikasi va uning ta’lim
jarayonidagi samaradorligini chuqurroq tushundim va amaliyotda qo‘llash
imkoniyatlarini ham ko‘rib chiqdim. Ushbu tajriba menga o‘quvchilarning til
boyligini oshirish, nutqini rivojlantirish va dars samaradorligini yaxshilash yo‘llarini
o‘rganishda katta foyda berdi.

25Foydalanilgan Adabiyotlar ro‘yxati
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ta’lim tizimini rivojlantirish
strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni. — Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining rasmiy veb-sayti, 2020.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi
nufuzini oshirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
PQ–187-son Qarori. — Toshkent, 2019.
3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Umumiy o‘rta ta’limning
davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 187-sonli Qarori. —
Toshkent: VMQ rasmiy hujjatlar to‘plami, 2020.
4. Abdullaev Rustam. Ona tilini o‘qitish metodikasi. – Toshkent: Fan, 2018. – 256
b.
Anorgul, A., Xusniya, O. Ona tili - o‘qish savodxonligi va uni o‘qitish metodikasi.
Toshkent: Pedagogika, 2024. https://akbt.urspi.uz/uz/books/2588
5. Ernazarov, G. Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish metodikasi. Toshkent:
Ziyonet, 2020. https://library.ziyonet.uz/uz/book/25751
6. Otajonova, M.F., Turg unboyeva, U.F., & Ismoiljonova, R.M. (2025). ʻ Yaxlit
pedagogik jarayonning asosiy shakli . Science and Education , 6(5), 325–329.
openscience.uz
7. Hojiyeva, M. (2025). Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyalarining
rivojlanish tarixi va ommalashuvi . Maktabgacha va Maktab Ta’limi Jurnali .
maktabgacha-va-maktab-talimi-jurnal.uz
8. Safarova, D.A. (2025). Shaxsga yo’naltirilgan ta’lim pedagogik - psixologik
muammosi sifatidaligining ilmiy adabiyotlarda yoritilishi . International Journal
of Scientific Researchers , 9(2). Всемирные журналы
9. Davranova, G. N. (2025). Shaxsga yo’naltirilgan yondashuv asosidagi ta’limning
ahamiyati . Pedagogik Tadqiqotlar Jurnali . WOS Journals
10. Soliyev, I.S., & Qodirova, N.Q. (2025). Shaxsga yo‘naltirilgan ta’limda
innovatsion yondashuv sifatida Montessori tizimi . Fergana Methodical School

26(1), 145–150. Eshkuvatov, J.B. (2025). Ona tili va adabiyot darslarida
kreativlikni shakllantirish metodlari va pedagogik shart-sharoitlar . (konferensiya
maqolasi). Zenodo
11. Qosimova, K., Matchonov, S., G‘ulomova, X., Yo‘ldosheva, Sh., Sariyev, Sh.
Ona tili o‘qitish metodikasi. Toshkent: O‘qituvchi, 2021.
https://kitobxon.com/oz/kitob/ona-tili-oqitish-metodikasi
12. Ramazonova, A. A., Mamasaidova, M. N., Umaraliyeva, Sh. S. Boshlang'ich
sinflarda ona tili o‘qitish metodikasining dolzarb masalalari. Pedagoglar.org,
2024. https://pedagoglar.org/03/article/view/2275
13. To‘xliyev, B., Shamsiyeva, M., Ziyadova, T. O‘zbek tili o‘qitish metodikasi.
Toshkent: Best Publication, 2022.
https://bestpublication.org/index.php/jaj/article/view/10940
14. Yakubova, Shahnoza N. Ona tili fani o‘qitish metodikasi. Pedagogs.uz, 2024.
https://pedagogs.uz/ped/article/view/886
15. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. Ona tili va adabiyot fanining
davlat ta’lim standarti (DTM). – Toshkent, 2020. – 48 b.
16. Qudratov, T. Tilning zamonaviy o‘qitish texnologiyalari. – Buxoro: BuxDU
nashriyoti, 2021. – 276 b.
17. Rasulov, A. Nutqni rivojlantirishda matn tahlilining o‘rni // O‘zbekiston
pedagogika jurnali. – 2022. – №1. – B. 45–52.
18. Safarov, Sh. Tilshunoslikka kirish va nutq madaniyati asoslari. – Toshkent:
Tafakkur qanoti, 2018. – 240 b.
19. Qodirov, A. Nutqning rivojlanish psixologiyasi va metodikasi. – Toshkent: Ilm
Ziyo, 2020. – 178 b.
20. Jo‘rayev, M. Matnni o‘qitish va nutqni rivojlantirish texnologiyalari. – Farg‘ona:
FDU nashriyoti, 2021. – 190 b.

27Internet manbalar
1) https://lex.uz
2) https://edu.uz
3) https://uzlib.uz
4) https://ilmiykutubxona.uz
5) https://elibrary.tdpu.uz

O‘quv lug‘atlaridan foydalanish samaradorligi

Sotib olish