Aholi daromadlarining mazmuni, turlari va shakllanish manbalari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	298.9KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	24 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kamron Zaripov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Noyabr 2023

241 Sotish

Aholi daromadlarining mazmuni, turlari va shakllanish manbalari

Sotib olish

Aholi daromadlarining mazmuni,
turlari va shakllanish manbalari.
Reja:
Kirish
I.Bob. Aholi daromadlari mazmuni.
1.1.Fuqarolarning daromadlari, ularning turlari va shakllanish manbalari.
1.2.Daromadlarni farqlash muammosi
1.3.Aholining turmush darakasi ko’rsatkichlari
II.Bob. Aholi daromadlari shakllanish manbalari.
2.1.Aholi daromadlarining shakllanishi va uning tarkibi
2.2.Aholi iste’moli. Iste’mol manbalari va uning tarkibi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
2

Kirish
Shavkat Mirziyoyev 2023-yilni “Insonga e’tibor va sifatli ta’lim” yili deb
e’lon qildi. Yil nomi prezidentning bugun, 20-dekabr kuni Oliy Majlisga yo‘llagan
murojaatnomasida ma’lum qilindi.
“– Nima uchun yilga bunday nom berayapmiz? Biz O‘zbekistonda olib
borilayotgan davlat siyosatining markazida inson va uning manfaatlarini
ta’minlashni ustuvor vazifa etib belgiladik. Aslida ham, bizning eng bebaho
boyligimiz, bu – bunyodkor xalqimiz, duogo‘y ota-onalarimiz, navqiron
avlodimiz emasmi? Shu yurtda yashayotgan har bir insonning tinch va baxtli
hayot kechirishi, uning sog‘lig‘i joyida bo‘lishi, yaxshi ta’lim olishi, oilasini
tebratishi uchun qanday sharoit kerak bo‘lsa, hammasini yaratib berishga
harakat qilayapmiz va bu yo‘ldan aslo to‘xtamaymiz” , – dedi prezident
Shavkat Mirziyoyev.
Eslatib o‘tamiz, har yilgi prezidentning Oliy Majlisga Murojaatnomasi –
mamlakat hayotida muhim voqeadir. Murojaatnomada yilning asosiy
ko‘rsatkichlari, erishilgan yutuqlar hamda oldinga qo‘yilgan maqsad va vazifalar
belgilab olinadi. Shuningdek, kelayotgan yangi yilning nomi ham e’lon qilinadi.
Bu yilning oxirida ham shu an‘anaga sodiq qolindi.
O‘zbekistonda har bir yilni hayotning ma lum bir sohasiga bag‘ishlashʼ
an’anasi 1997-yildan buyon amalga oshirilib kelinmoqda.
Turmush darajasi ijtimoiy kategoriyalarning muhimlaridan biri bo‘lib, uni
tor va keng ma’noda tushunish mumkin. Tor ma’nodagi turmush darajasi – bu
aholining moddiy boyliklar va х izmatlarni iste’mol qilishdagi erishilgan darajasi.
Keng ma’noda esa jamiyatning yashashi uchun yaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy
sharoitlar majmuasini o‘z ichiga oladi.
Aholi turmush darajasi kategoriyasi iqtisodiy adabiyotlarda har х il talqin
qilinadi va uni aks ettiruvchi ko‘rsatkichlar tizimi ham turli х il ko‘rinishga ega
3

bo‘lib, ularni uch guruhga ajratish mumkin: daromadlar, iste’mol va yashash
sharoitlari. Shu ko‘rsatkichlarning barchasi butun aholi miqyosida va aholining jon
boshiga nisbatan hisoblanadi.
Aholining pul daromadlari hajmi, tarkibi, ulardan foydalanish yo‘nalishlari va
aholining ayrim guruhlari orasida taqsimlanishi х aqidagi va boshqa ma’lumotlar
asosida aholi turmush darajasini asosiy ijtimoiyiqtisodiy indikatorlari tuziladi.
Ijtimoiy-iqtisodiy indikatorlar o‘rtacha va median ko‘rsatkichlarda o‘zgarish
darajasi, uchrashish tezligi, to‘plash, diferentsiyalash va sotib olish qobiliyati
kabilarda ifodalanadi. Ijtimoiy-iqtisodiy indikatorlarni hisoblash makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlarni tuzishga qo‘yilgan talablarga asosan, lekin ijtimoiy
ko‘rsatkichlarning o‘ziga х os х ususiyatlarini e’tiborga olgan holda amalga
oshiriladi.
4

I.Bob. Aholi daromadlari mazmuni.
1.1.Fuqarolarning daromadlari, ularning turlari va shakllanish manbalari
Daromad deganda ma'lum bir davrda shaxs, oila, ijtimoiy guruh, butun aholi
egalik qilgan pul va moddiy ne'matlarning yig'indisi tushuniladi.
Quyidagi daromad turlarini ajratib ko'rsatish kerak:
- nominal daromad, bu soliq solish va narxlar dinamikasi ta'sirida
o'zgarishini hisobga olmagan holda pul tushumlarining butun miqdori;
- ixtiyoriy daromad, ya'ni shaxsiy iste'mol va shaxsiy jamg'armalar uchun
ishlatilishi mumkin bo'lgan daromad (soliqlar va boshqa majburiy to'lovlar
miqdori bo'yicha nominal daromaddan kam);
- real daromad - chakana narxlar va tariflarning o'zgarishini hisobga olgan
holda aholi o'z ixtiyorida bo'ladigan daromadlar evaziga ega bo'lishi mumkin
bo'lgan moddiy va nomoddiy ne'matlar majmui.
Shakllanish manbalariga ko'ra aholi daromadlari pul va natura shaklida
bo'lishi mumkin.
Daromad ko'rsatkichlari:
- modal daromad (statistikadagi rejim ko'pincha birliklar to'plamida yoki
variatsiya qatorida topiladigan xususiyatning qiymati);
- median (agar daromad darajasi bo'yicha butun aholi bir xil vertikal o'qda
joylashgan bo'lsa, u holda mediana daromad bo'ladi, undan yuqori va pastda bir
xil sonli odamlar bor).
Davlat darajasida uy xo'jaliklarining daromadlari va ularning manbalari
tarkibi to'g'risidagi ma'lumotlar turli xil daromad tarkibiy qismlarining aholi
daromadlarining umumiy tengsizligining ko'lamiga ta'sirini tahlil qilish imkonini
beradi. Bu, o‘z navbatida, kambag‘allik va daromadlar tengsizligini
5

kamaytirishga qaratilgan ijtimoiy dasturlarni, ularning samaradorligini,
shuningdek, mintaqadagi iste’mol bozorining holati va aholining kam
ta’minlangan qatlamlarining davlat siyosatiga bog‘liqlik darajasini
muvofiqlashtirish imkonini beradi. Aholi daromadlari, ularning tarkibi,
olinish manbalari va tabaqalanish darajasi jamiyat iqtisodiy va ijtimoiy
farovonligining eng muhim ko’rsatkichidir. Madomiki, daromadlar insonning
shaxsiy ehtiyojlarini qondirishning asosiy manbai bo’lib xizmat qilar ekan, aynan
daromad kengroq tushuncha bo’lib, aholi turmush darajasining markaziy
bo’g’ini, yadrosidir. Daromad deganda nimani tushunish, ularning turlari va
asosiy olinish manbalari qandayligini bilish muhimdir. "Daromad" tushunchasi
juda murakkab iqtisodiy kategoriyani ko’rsatadi. Bu o’rinda gap aholining
shaxsiy daromadlari haqida ketadi, aholi shaxsiy daromadlarining quyidagi
ta`riflarini keltirish mumkin:
Shaxsiy daromadlar - bu inson tomonidan pul va tabiiy shaklda
olinadigan, ular tomonidan turmushning muayyan darajasini ta`minlash uchun
foydalaniladigan mablag’lar majmuidir. Agar "Shaxsiy daromadlar" ta`rifida
biz ularning shakllanish manbalarini ta`kidlasak, unda u quyidagi tarzda
namoyon bo’ladi. Shaxsiy daromadlar -fuqarolarning mehnat faoliyatida
ishtiroki, ishlab chiqarish va boshqa boyliklarning istalgan turiga egalik qilish va
undan foydalanish, shuningdek, ushbu davlatning qonuniy hujjatlariga muvofiq
ijtimoiy transfertlar to’lovi qo’yilgan ijtimoiy guruhlarga tegishlilik bilan bog’lik
barcha pul va tabiiy tushumlar yig’indisidir. Iqtisodchilar shaxsiy daromad
manbalarini turlicha talqin qiladi, biroq umumiy xulosa shuki, har bir ishlab
chiqarish omili shaxsiy daromadlarningmuayyan turi bilan bog’liq.
Omillar nazariyasiga muvofiq asosiy ishlab chiqarish omillari
quyidagilardir:
tabiiy boyliklar (yer va tabiiy boyliklar); investitsiya boyliklari;
6

mehnat;
Har bir sanab o’tilgan omillarga daromad - renta, foyda, ish haqi,
tadbirkorlik daromadining boshlang’ich shaklini oladi. Shu bilan birga, har bir
omilga daromad, nazariyaga muvofiq, korxona tomonidan mahsulot sotilgandan
keyin olingan daromadga bu omilning qo’shgan oxirgi hissasiga tengdir. Faqat
oxirgi ishlab chiqarish nazariyasidan kelib chiqqan holda, amalda daromadlarning
bunday taqsimlanishi haqiqatan bo’lishi mumkin emas, chunki bozordagi
takomillashmagan raqobat tufayli olinadigan daromad miqdori ishga solingan
omilning mahsulot chiqarishga qo’shgan ulushini ko’pincha aks ettirmaydi.
Har qanday taraqqiy topgan jamiyatda daromadlarni shakllantiruvchi ishlab
chiqarish omillari egalarining soni jamiyat a`zolari sonidan kamroq bo’ladi.
Jami daromadlar shaxsiy iste`molga shaxsiy yordamchi xo’jalikdan natural
tushumlar qiymatini va aholiga ijtimoiy fondlar hisobiga bepul va imtiyozli
xizmatlar qiymatini hisobga olgan holda kirimning barcha manbalari bo’yicha
pul daromadlarining umumiy yig’indisidir. Aholi jami daromadlari tarkibi
Fuqarolar daromadlari darajasi ular farovonligining muhim ko’rsatkichidir. U
jamiyatning har bir a`zosining dam olish, bilim olish, sog’liqni saqlash, zaruriy
ehtiyojlarini qondirish imkoniyatlarini belgilaydi. Undan tashqari, oila
daromadlari haqidagi ma`lumotlarni umumlashtirish mamlakat iqtisodiyotidagi
holat haqida eng qimmatli axborot beradi va uning iqtisodiy-siyosiy kelajagini
bashorat qilishga yordam beradi. Shuning uchun iqtisodchilar aholi daromadlari
shakllanishini doimiy kuzatib boradi.
7

Aholining barcha daromadlari
1.2.Daromadlarni farqlash muammosi
Aholining daromadlari ko'pgina omillarning ta'siriga bog'liq bo'lib,
ularning kuchi bir xil emas, ularning yo'nalishi (daromadning ko'payishi yoki
kamayishi) har xil.
Fuqarolar daromadlarini taqsimlashda tengsizlik sabablari quyidagi omillar
bo'lishi mumkin:
1) ijtimoiy-iqtisodiy (kasb yoki faoliyat turi, mulkka egalik munosabatlari,
ishlab chiqarish turi, korxona shakli, uning tovar va xizmatlar bozoridagi mavqei
va boshqalar);
2) ijtimoiy-demografik (jinsi, yoshi, chidamliligi, qobiliyatlari, qobiliyatlari
va boshqalar);
3) ijtimoiy-kasbiy omillar (kasb, mutaxassislik, ma'lumot, malaka, mehnat
sharoitlari va murakkabligi va boshqalar);
8Ish haqi
Pul shakldagi
ijtimoiy
transferlar
Bepul xizmatlar
qiymati Tadbirkorlik
faoliyatidan daromad Mulkdan keladigan
daromadlar
Shaxsiy yordamchi
xo'jalik mahsulotlari
Shaxsiy yordamchi xo’jalikdan
natural tushumlar qiymati Boshqa tushumlar:
aliment,gonorar,xayriya
yordami

4) ijtimoiy-geografik (yashash joyi, shahar yoki qishloq joylarining tabiiy-
iqlim xususiyatlari);
5) ijtimoiy maqom - oila a'zosining ijtimoiy foydali faoliyatda bandligi:
bola, talaba, xodim, mulk egasi, nafaqaxo'r, ishsiz va boshqalar;
6) ijtimoiy-siyosiy.
Daromadlarni taqsimlashda tengsizlik darajasini baholash uchun quyidagilar
qo'llaniladi:
desil koeffitsienti (butun aholi 10 ta daromad guruhiga bo'lingan va
koeffitsient eng badavlat odamlarning 10 foizining o'rtacha daromadi eng kam
boy odamlarning 10 foizining daromadidan necha marta ko'pligini ko'rsatadi).
"Lorenzning ko'rinishi": agar jamiyatning barcha a'zolarining daromadlari
teng bo'lsa, egri chiziq bissektrisaga o'xshaydi. Ammo daromadlarda farqlar
mavjud bo'lganligi sababli, Lorenz egri chizig'i bissektrisadan chetga chiqadi (1-
rasm). Va farq darajasi qanchalik baland bo'lsa, egri chiziq shunchalik konkav
bo'ladi. Mutlaq tengsizlik bilan 1 kishi barcha daromadlarni oladi. OFE siniq
chizig'i mutlaq tengsizlik chizig'idir.
Aholi, %
0 25% 50% 75% 90% 100%
1-rasm . Aholi daromadlari kontsentratsiyasi egri chizig'i (Lorens egri
chizig'i)
Jini koeffitsienti haqiqiy daromad hajmining ularni bir xil taqsimlash
chizig'idan chetga chiqish darajasini tavsiflovchi. Uning qiymati burilish
maydonini (OABCE) DOFE ga bo'lish yo'li bilan hisoblanadi. Bu koeffitsient 0
dan 1 gacha o'zgarib turadi. Uning qiymati qanchalik baland bo'lsa, fuqarolarning
9

ayrim guruhlari qo'lida daromadlarning kontsentratsiyasi shunchalik kuchli
bo'ladi.
Ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyoti ijtimoiy muammolarni hal qilishda
davlatning muhim faolligini nazarda tutadi.
Davlatning ijtimoiy siyosati davlatning maqsadli faoliyati bo‘lib, uning
maqsadi daromadlar tabaqalanishini susaytirish, bozor iqtisodiyoti ishtirokchilari
o‘rtasidagi qarama-qarshiliklarni yumshatish va iqtisodiy asoslarda ijtimoiy
nizolarning oldini olishga qaratilgan.
Bugungi kunda turli mamlakatlarda ishlab chiqilgan davlat ijtimoiy
siyosatining barcha turlarini ikki guruhga bo'lish mumkin:
1. Qoldiq: ijtimoiy siyosat bozor to'g'ri bajara olmaydigan vazifalarni
bajaradi. Bu ijtimoiy siyosat bo'lib, ko'lami va uni qamrab oladigan kontingenti
cheklangan, asosan passiv va kompensatsion xarakterga ega. Oddiy misol -
Amerika modeli.
2. Institutsional: bu yerda davlatning ijtimoiy siyosati aholini ijtimoiy
xizmatlar bilan ta’minlashda muhim o‘rin tutadi va xususiy institutlar tizimiga
qaraganda ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jihatdan samaraliroq vosita sifatida
qaraladi. Bu yanada konstruktiv va qayta taqsimlovchi siyosat. Masalan, ijtimoiy
davlatning shved versiyasi.
Ikkala guruh ham bir-biridan ma'lum tarkibiy qismlarning mavjudligi yoki
yo'qligi bilan emas, balki ularning nisbati va davlatning ijtimoiy sohaga
aralashuvi darajasi, qayta taqsimlash jarayonlarining roli va ijtimoiy
muammolarning ustuvorlik darajasi bilan farqlanadi. davlat. Dunyoning barcha
boshqa mamlakatlarida davlatning ijtimoiy roli bu ikki guruh orasidagi
diapazonda.
10

Ijtimoiy siyosatni amalga oshirishdan maqsad aholini ijtimoiy himoya qilish
va farovonlikning ma'lum darajasini ta'minlashdan iborat. Aholini ijtimoiy
himoya qilish - bu chora-tadbirlar majmui va ularni amalga oshirish uchun mas'ul
bo'lgan davlat organlari. Ijtimoiy himoyaning 2 shakli mavjud:
Tizimni davlat tomonidan moliyaviy qo'llab-quvvatlashning faol shakli
passiv shaklda asosan ijtimoiy transfertlarni, nafaqalarni, subsidiyalarni to'lash
mexanizmidan foydalanishga va ijtimoiy yordamning boshqa turlarini
ko'rsatishga qisqartiriladi.
Ijtimoiy himoyaning asosiy chora-tadbirlari quyidagilardan iborat:
Ijtimoiy kafolat - bu fuqaroning moddiy ahvolidan (bepul sog'liqni saqlash,
ta'lim) qat'i nazar, davlat tomonidan taqdim etiladigan ma'lum imtiyozlar majmui.
Ijtimoiy ta'minot - bu aholining ayrim guruhlariga (bolalar bog'chalari,
bolalar bog'chalari, pensiyalar) davlat tomonidan ijtimoiy nafaqalar bilan
ta'minlash.
Ijtimoiy yordam - aholining kam ta'minlangan qatlamlariga imtiyozlar,
subsidiyalar shaklida muayyan imtiyozlar berish.
Aholini ijtimoiy himoya qilish insonparvarlik va maqsadlilik tamoyillariga
asoslanishi kerak.
Ijtimoiy himoyadan tashqari, davlat soliq tizimi orqali fuqarolarning
daromadlarini tenglashtiradi, bandlik siyosatini olib boradi, mehnat qonunchiligi
orqali ishlaydigan fuqarolarning huquqlarini va iste'molchi qonuni yordamida
fuqarolarning tovar xaridori sifatidagi huquqlarini himoya qiladi.
Davlat ijtimoiy siyosati chora-tadbirlari tizimida aholining pul
daromadlarini (ish haqi, pensiyalar, nafaqalar) inflyatsiyadan himoya qilish
vazifasi alohida ahamiyatga ega. Buning uchun indeksatsiya qo'llaniladi, bu
11

inflyatsiya sharoitida iste'mol narxlarining o'sishiga muvofiq aholi daromadlarini
qayta hisoblash chora-tadbirlarini nazarda tutadi.
Davlat ijtimoiy siyosatining iqtisodiy asosini davlat byudjeti orqali
aholining individual daromadlarini qayta taqsimlash tashkil etadi.
Ma'ruza quyidagilarni o'z ichiga oladi:
Aholining daromadlari va ularning manbalari;
Aholining turmush darajasi va uni o'lchash ko'rsatkichlari;
Daromadlarni taqsimlashda tengsizlik. Qashshoqlik va boylik muammosi.
Daromadlarni qayta taqsimlash. Davlatning ijtimoiy siyosati.
Daromad - bu ma'lum vaqt davomida olingan va shaxsiy iste'mol qilish
uchun tovarlar va xizmatlarni sotib olish uchun mo'ljallangan pul miqdori.
Daromad miqdoriga ta'sir qiluvchi asosiy omillar: ish haqi, chakana narxlar
dinamikasi, bozorning tovarlar bilan to'yinganlik darajasi va boshqalar.
Pul daromadlarining manbalari ish haqi, mulkiy daromadlar (dividendlar,
foizlar, ijara), ijtimoiy to'lovlar - transferlar (pensiya, ishsizlik nafaqalari va
boshqalar). Turli ijtimoiy guruhlar uchun bu manbalarning har birining ahamiyati
har xil: ba'zilari uchun asosiylari - ish haqi va transfert to'lovlari (yollanma
ishchilar); boshqalar uchun - mulkiy daromad.
Ma'lumotlar shuni ko'rsatadiki, Rossiyada mulk daromadlari sezilarli
darajada oshdi, shaxsiy daromadning 45% ni tashkil qiladi; ish haqi faqat 55% ni
tashkil qiladi. Bu raqamlar ijtimoiy muhitdagi g'ayritabiiy vaziyatdan dalolat
beradi. Taqqoslash uchun: AQShda shaxsiy daromadlar tarkibi mos ravishda 25%
va 75% ni tashkil qiladi.
12

Iqtisodiy adabiyotlarda daromad manbalarini aniqlashda ikkita asosiy
yondashuv mavjud: mehnat qiymati nazariyasi pozitsiyasidan va ishlab chiqarish
omillari nazariyasi pozitsiyasidan.
Mehnat qiymati nazariyasi vakillari (A.Smit, D.Rikardo, K.Marks)
qiymatning yagona manbai moddiy ishlab chiqarish sohasidagi jonli mehnat
ekanligidan kelib chiqadilar. Bu shuni anglatadiki, daromad faqat ishchilarning
mehnati bilan yaratiladi: zarur va ortiqcha. Zaruriy mehnat ish haqi (ishchining
daromadi), ortiqcha mehnat esa foyda (kapitalistning daromadi) shaklida
qoplanadi. Milliy daromadni yaratish va taqsimlash jarayonida moddiy ishlab
chiqarish sohasida yaratilgan daromadlar birlamchi hisoblanadi. Noishlab
chiqarish sohasi xodimlari milliy daromadni qayta taqsimlash jarayonida
daromad oladilar. Bu daromadlar derivativlar (ikkilamchi) deb ataladi. Ikkinchi
yondashuv zamonaviy tashqi iqtisodiy fanda hukmronlik qilayotgan ishlab
chiqarish omillari nazariyasiga asoslanadi. Bu nazariyaga ko'ra, har bir omil
(mehnat, yer, kapital) o'z ulushiga mos keladigan o'z daromadini ish haqi, yer
rentasi, kapitalga foiz shaklida oladi.
Daromad darajasini baholash uchun nominal, real va mavjud daromad
ko'rsatkichlari qo'llaniladi.
Nominal daromad olingan pul miqdori bilan tavsiflanadi; ixtiyorida
bo'ladigan daromad soliqlar va majburiy to'lovlar miqdori bo'yicha nominal
daromaddan kam bo'lsa; real bu pulga sotib olinadigan tovar va xizmatlar soni
bilan tavsiflanadi. Narxlar qanchalik baland bo'lsa, real daromad shunchalik past
bo'ladi va aksincha. Haqiqiy daromad narx indeksi yordamida o'lchanadi. Narxlar
indeksini aniqlash uchun "iste'mol savati" tushunchasi, ya'ni ma'lum bir
to'plamdagi tovar va xizmatlarning umumiy narxi kiritiladi.
Narxlar indeksi ma'lum bir davrdagi "iste'mol savati" narxini bazaviy
davrdagi o'xshash "savat" bilan solishtirish yo'li bilan olinadi. Ratsional va
13

minimal "iste'mol savatlari" ni ajrating. Daromadlari eng kam “savat” qiymatidan
kam bo‘lgan aholi ulushi “qashshoqlik chegarasi” dan past bo‘lgan aholi sifatida
aniqlanadi. "Qashshoqlik chegarasi" dan past bo'lgan aholi ulushi mamlakatdagi
umumiy turmush darajasini tavsiflaydi.
1. 3. Ah ol i ni ng t u rm u sh d ar aj as i va u ni o' l c ha sh ko' rs at ki ch l a ri
"Iste'molning fiziologik darajasi" - bu odamning jismoniy mavjud
bo'lolmaydigan darajasi. Bu "qashshoqlik darajasi" tushunchasi bilan bog'liq. Bu
hukumatning rasmiy qashshoqlik chegarasidan past daromad oladigan aholi
ulushi. Hayot sifati darajasini baholash vaqt va makonda o'zgaradi: 30-40 yil
oldin yuqori deb hisoblangan darajani bugungi kunda "qashshoqlik chegarasi"
bilan bog'lash mumkin va ba'zi mamlakatlar uchun yuqori deb hisoblangan daraja
boshqalar uchun nomaqbuldir. va boshqalar d.
Turmush darajasini birinchi bo'lib baholaganlardan biri nemis statisti
Ernst Engel (1821-1896) bo'lib, u oziq-ovqat iste'moli ulushining oila
daromadlari darajasiga bog'liqligini aniqladi.
Engel qonuni - daromad ortishi bilan iste'molchilar hashamatli tovarlarga
ko'proq va daromad oshgani sayin ehtiyojlarga kamroq mablag' sarflaydilar.
Shunday qilib, daromadning o'sishi iste'molchining eng zarur tovarlarga
(masalan, asosiy oziq-ovqat mahsulotlari) xarajatlari ulushining kamayishiga va
hashamatli tovarlarga (masalan, videokameralar, avtomobillar) iste'mol
xarajatlari ulushining oshishiga olib keladi. Engel qonunidan xulosa: boshqa
narsalar teng bo'lsa, oziq-ovqatga sarflangan daromad ulushi ma'lum bir aholi
guruhining farovonlik darajasining ko'rsatkichidir.
Turmush darajasini baholash uchun miqdoriy va sifat ko'rsatkichlari
qo'llaniladi. BMT 12 guruhga bo'lingan ko'rsatkichlardan foydalanishni tavsiya
qiladi.
14

1. Aholining tug'ilishi, o'limi va boshqa demografik xususiyatlari.
Sanitariya-gigiyenik yashash sharoitlari.
Oziq-ovqat mahsulotlarini iste'mol qilish.
Yashash sharoitlari.
Ta'lim va madaniyat.
Mehnat sharoitlari va bandlik.
Aholining daromadlari va xarajatlari.
Yashash narxi va iste'mol narxlari.
Transport narxlari.
Dam olishni tashkil etish.
Ijtimoiy Havfsizlik.
Inson erkinligi.
Turli mamlakatlarda turmush darajasini xalqaro taqqoslash uchun milliy
daromad va aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishdan
foydalaniladi. "Turmush darajasi" ko'rsatkichi bilan taqqoslaganda, hayot sifati
ko'rsatkichi ancha murakkab. U turmush darajasidan tashqari, mehnat sharoitlari
va xavfsizligi, madaniy daraja, jismoniy rivojlanish va boshqalar kabi
ko'rsatkichlarni o'z ichiga oladi.
Ushbu ko'rsatkich avvalgi ma'ruzalarda muhokama qilingan "sof iqtisodiy
boylik" yordamida o'lchanadi. Uni o'lchash uchun quyidagi formuladan
foydalaniladi:
15

Jamiyat farovonligini aniqroq baholash uchun BMT “inson taraqqiyoti
indeksi”dan foydalanishni tavsiya qiladi, buning uchun 3 ta komponent
aniqlanadi.
Salomatlik: inson hayotining davomiyligi.
Madaniy daraja: 25 va undan katta yoshdagi har bir rezident uchun
maktabda o'qigan yillar soni.
Mamlakatda jami iste'mol va jamg'arish resurslari: aholi jon boshiga yalpi
milliy mahsulot (YaIM).
Hamma uchun umumiy daromad olish tamoyillari bilan daromadlar
tengsizligi shartlari saqlanib qoladi va doimiy ravishda takror ishlab chiqariladi,
bu esa qashshoqlik va boylikni shakllantirishning iqtisodiy mexanizmi bilan
bog'liq qarama-qarshiliklarni kuchaytiradi.
Ushbu qarama-qarshilikning sabablarini, bir tomondan, asosiy sohada -
iqtisodiy tizimning o'zini takror ishlab chiqarish mexanizmida, ikkinchi
tomondan - yuqori tuzilmaviy sohada - davlat aralashuvi va tegishli ijtimoiy,
huquqiy va ijtimoiy munosabatlarni yaratishda izlash kerak. o'sib borayotgan
qarama-qarshiliklarni yumshatish uchun mo'ljallangan boshqa institutlar.
Qashshoqlik va boylik o'rtasidagi tafovutni chuqurlashtiradigan eng muhim
omil - bu ish haqi, ijtimoiy transfertlar, mulkiy daromadlar va tadbirkorlik
daromadlarini o'z ichiga olgan daromadlarni differentsiatsiya qilish. Muvozanatli
iqtisodiyotda daromadning asosiy qismi ish haqi hisobidan keladi. Rossiyada 70-
90-yillardan beri. ushbu ko'rsatkichning barqaror pasayish tendentsiyasi kuzatildi
(80,6 dan 65% gacha) va shu bilan birga mulk va tadbirkorlik faoliyatidan
olingan daromadlar oshdi, keyin mehnat kabi ishlab chiqarish omili egalari va
ishlab chiqarish omillari o'rtasidagi qarama-qarshilik kuchaymoqda. yer va
kapitalga ega bo'lganlar. Daromadlar differentsiatsiyasini miqdoriy aniqlash
16

uchun Lorents egri chizig'i, desil koeffitsienti va aholi daromadlari
kontsentratsiyasi indeksi (Jini koeffitsienti) kabi ko'rsatkichlar qo'llaniladi.
fuqarolarning 10 foizining o'rtacha daromadlari va eng quyi 10 foizining
o'rtacha daromadlari o'rtasidagi nisbatni ifodalaydi. Shakldagi egri chiziq kabi.
20.2, 90-yillarda Rossiyaning eng ko'p boy aholisining 10% va eng kam badavlat
aholisining 10% naqd pul daromadlarining nisbati. yuksalish tendentsiyasiga ega
edi.
Gini koeffitsienti xuddi shunday tendentsiyani boshdan kechirdi. Bu aholi
daromadlari kontsentratsiyasi darajasini ko'rsatadi. Agar barcha fuqarolar bir xil
daromadga ega bo'lsa, Jini koeffitsienti nolga teng. Agar barcha daromadlar bir
kishida to'plangan deb hisoblasak, u holda koeffitsient birga teng bo'ladi.
Shunday qilib, haqiqatda, Jini koeffitsienti 0 dan 1 gacha. Zamonaviy Rossiya
iqtisodiyotida Jini koeffitsienti 1991 yildagi 0,260 dan 1997 yilda 0,375 gacha
ko'tarildi. Bu qashshoqlik va boylik o'rtasidagi ziddiyatning mavjudligi va
chuqurlashishining yana bir dalilidir
Daromad taqsimotidagi yana bir keskinlik - samaradorlik va tenglik yoki
ijtimoiy adolat o'rtasidagi.
Samaradorlik jamiyat tomonidan cheklangan resurslardan foydalanishdan
maksimal foyda olishdir.
Tenglik - olingan foydalarning jamiyat a'zolari o'rtasida adolatli
taqsimlanishini anglatadi.
Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, samaradorlik - bu iqtisodiy pirog, tenglik
esa uni qismlarga ajratish usulidir. Savol tug'iladi: pirogning qanday taqsimotini
adolatli deb hisoblash kerak? Iqtisodiy nazariya «adolat» tushunchasini talqin
qilishda uchta yondashuvni ajratib ko'rsatadi: bozor, utilitarian va tenglik.
Bozor yondashuvida tenglik natijalar tengligi ("pirojnoe bo'laklari") emas,
balki imkoniyatlar tengligi sifatida tushuniladi. Adolatni bozorning o'zi o'rnatadi.
17

Bu shuni anglatadiki, resurslar ular uchun eng yuqori narxni to'lay oladigan va
shuning uchun ulardan eng oqilona foydalana oladigan shaxslarga boradi.
Utilitar yondashuv jamiyatning barcha a'zolarining umumiy foydaliligini
maksimal darajada oshiradigan tovarlarning adolatli taqsimlanishini ko'rib chiqadi.
Egalitar yondashuv jamiyatning barcha a’zolari nafaqat teng imkoniyatlarga,
balki ozmi-ko‘pmi teng natijalarga ham ega bo‘lishi zarurligini nazarda tutadi.
Shuning uchun adolatlilik jamiyat a'zolari o'rtasida imtiyozlarni teng taqsimlashdir
("pirojniyning teng ulushlari").
Darhaqiqat, samaradorlik va tenglik qarama-qarshidir. Samarali ishlab
chiqarish ("kattaroq pirog") hamma bir xil ko'paytirilgan ulush oladi degani emas.
Gap shundaki, bozor iqtisodiyoti jamiyatning barcha a’zolari uchun yetarli oziq-
ovqat va kiyim-kechaklarni avtomatik ravishda kafolatlamaydi. Iqtisodiy
foydaning yanada adolatli taqsimlanishiga erishish uchun ijtimoiy yordam,
daromad solig'ini undirish va boshqalar kabi davlat dasturlari yo'naltiriladi.
Davlatning ijtimoiy chora-tadbirlari birlamchi, bozor taqsimoti darajasida
yuzaga keladigan daromadlar tengsizligini biroz yumshatadi. Iqtisodiyot
nazariyasida davlatning ijtimoiy dasturlariga ikki xil yondashuv mavjud: “ijtimoiy”
yondashuv va “bozor”. Birinchisi, jamiyat har bir fuqaroga "qashshoqlik
chegarasi" dan pastga tushishiga yo'l qo'ymaydigan daromadni kafolatlashi
kerakligini belgilaydi. Shu bilan birga, yordam faqat muhtojlarga ko'rsatilishi va
davlat byudjeti "qo'li ostida" bo'lishi kerak, aks holda u inflyatsiya omiliga
aylanadi va kam ta'minlanganlar ahvolini yomonlashtiradi. Ikkinchi yondashuv
davlatning vazifasi daromadlarni kafolatlash emas, balki jamiyatning har bir a’zosi
daromadlarini oshirish uchun shart-sharoit yaratish ekanligiga asoslanadi. Birinchi
yondashuv ijtimoiy adolat tamoyiliga, ikkinchisi - iqtisodiy oqilonalikka
asoslanadi. Ikkala tamoyilning kombinatsiyasi mumkin.
18

Aralash iqtisodiyotda daromadlarni qayta taqsimlashning eng muhim usullari
quyidagilardir: davlat tomonidan tovarlar va xizmatlar xaridi, davlat kreditlari va
subsidiyalari, soliqlarni qayta taqsimlash, ijtimoiy to‘lovlar va dasturlar.
Tovar va xizmatlarni davlat xaridi davlat iste’moli shaklidir. Daromadlarni
qayta taqsimlashning ushbu usuli asosan harbiy buyurtmalar, fuqarolik qurilishi
dasturlari va davlat korxonalariga kapital qo'yilmalarni moliyalashtirishga ta'sir
qiladi. Tovarlarning davlat xaridlari tadbirkorlarga barqaror bozor va daromadni
kafolatlaydi, bandlik va farovonlik muammolarini hal etishga xizmat qiladi.
Davlat ssudalari va subsidiyalari davlat tomonidan yuridik va jismoniy
shaxslarga davlat yoki mahalliy byudjetlar, shuningdek, maxsus mablag‘lar
hisobidan beriladi.
Daromadlarni soliqni qayta taqsimlash daromadlarni tartibga solishning
bilvosita usulini anglatadi. Daromadlarni qayta taqsimlashning bu o'lchovi ma'lum
ijtimoiy va iqtisodiy maqsadlarga erishishga qaratilgan. Masalan, soliq imtiyozlari
xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, kichik biznesni rivojlantirish va boshqalar
uchun qo'llaniladi.
Ijtimoiy to'lovlar va dasturlar bozor iqtisodiyotining davriy rivojlanishi bilan
bog'liq bo'lib, ishsizlik va aholi daromadlarining tabaqalanishiga olib keladi.
Shuning uchun davlat ishsizlik nafaqalari, bolalar nafaqalari, nogironlik nafaqalari
va boshqa transfertlarni to'lashni o'z zimmasiga oladi.
Turmush darajasini uch х il yo‘nalishda o‘rganish mumkin:
1) barcha aholiga nisbatan;
2) uning ijtimoiy guruhlariga nisbatan;
3) har х il daromadga ega bo‘lgan uy х o‘jaliklariga nisbatan.
Rossiya Federatsiyasi iqtisodiyot vazirligi qoshidagi «iqtisodiy kon’yunktura
va bashoratlash markazi» tomonidan 1992 yilda ishlab chiqilgan «Bozor
19

iqtisodiyoti sharoitida aholi turmush darajasini ifodalovchi asosiy ko‘rsatkichlar
tizimi» zamonaviy talablarga javob beradi va ancha to‘liq ishlangan. Uning 7
bo‘limida 39ta ko‘satkich keltirilgan:
1. Jamlovchi ko‘rsatkichlar
2. Aholi daromadlari
3. Aholi harajatlari va iste’moli
4. Aholining pul jamg‘armalari
5. Yig‘ilgan mulk va turar joy
6. Aholining ijtimoiy tabaqalanishi
7. Aholining kam ta’minlangan qatlami.
Aholi turmush darajasini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimining oхirgi varianti
BMT tomonidan 1978 yilda taqdim etilgan.
1. Tug‘ilish, vafot etish va boshqa aholini harakterlaydigan
ko‘rsatkichlar
2. Turmushning sanitariya-gigiena sharoitlari
3. Oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilish
4. Turar joy sharoitlari
5. Ta’lim va san’at
6. Mehnat sharoiti va bandlilik
7. Aholining daromadlari va harajatlari
8. Yashash qiymati va iste’mol baholari
9. Transport vositalari
10. Dam olishni tashkil etish
11. Ijtimoiy ta’minot
12. Insonning erkinligi
Turmush darajasini ifodalovchi ko‘rsatkichlarni shartli ravishda o‘lchov
turlariga qarab quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
20

a) sintetik qiymat ko‘rsatkichlari (YaIM, iste’mol fondi, aholining
jami daromadlari va h.k.)
b) fizik ko‘rsatkichlar , konkret material boyliklarni iste’moli hajmini
ifodalovchi ko‘rsatkichlar (sha х siy mulk bilan ta’minlanish darajasi,
oziqovqat mahsulotlar iste’moli, tashilgan yo‘lovchilar soni va h.k.)
v) boyliklar taqsimoti va tarkibi nisbatlarini ifodalovchi nisbiy ko‘rsatkichlar
(aholining daromadlar guruhlari bo‘yicha taqsimoti, daromadlar va iste’molni
yig‘uvchi va kelishtiruvchi ko‘rsatkichlar va h.k.).
Turmush darajasini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimiga bevosita iste’mol
ko‘rsatkichlari bilan birga iste’mol imkoniyatini ifodalovchi ko‘rsatkichlar х am
kiradi. Ularga, masalan, iste’mol fondi yoki daromad darajasi ko‘rsatkichlarini
kiritish mumkin.
«Turmush darajasini» ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimi ko‘p bo‘lganligi
sababli х ozirgi vaqtda qator jamlovchi ko‘rsatkichlar ham qo‘llaniladi va ulardan
biri inson imkoniyatlarini rivojlanish indeksi (inson salohiyatini rivojlanish
indeksi)dir . Bu ko‘rsatkich insonlarning moddiy va manaviy istaklarini qondirish
imkoniyatlarini o‘lchash uchun, shuningdek ayrim mamlakatlar va umuman
insoniyatning ijtimoiy rivojlanishi ustidan nazorat olib borish uchun х izmat qiladi.
Inson rivojlanish indeksi (J
i.r. ) uchta omilning ta’sirini hisobga oladi:
1) umr uzunligi;
2) ta’lim olish darajasi;
3) jon boshiga ishlab chiqarilgan YaIM hajmi.
Bu ko‘rsatkich (J
i.r. ) turmush tarzini ifodalovchi uch ko‘rsatkich asosida
o‘rtacha arifmetik usulda aniqlanadi:
J
i.r. =1/3 х ( J
xi ); bunda,
J
xi – turmush darajasi indikatorlari, shu jumladan:
J
x1 – kutilayotgan umr uzunligi;
21

J
x2 – aholining ta’lim olish darajasi (yig‘ma ko‘rsatkich: yoshi katta aholining
savod х onlik darajasi va boshlang‘ich, o‘rta va oliy ma’lumot olayotgan yoshlar
salmog‘i);
J
x3 – jon boshiga to‘g‘ri kelgan real YAIM hajmi, uni pulni sotib olish
qobiliyatini e’tiborga olgan holda hisoblanadi AQSH dollarida).
Indeksning har bir omili hisoblanayotganda uning minimal va maksimal
qiymati belgilangan andozasidan foydalaniladi va u bilan mamlakatdagi amaldagi
ko‘rsatkich solishtiriladi:

Jx =
x x
i i

mama
k asildamgail hhaajmjmii -- xx i
i mmiinniimmaall hhaajmjmii

Bo‘lajak umr uzunligi indeksi hisoblanayotganda maksimal daraja sifatida 85
yosh olinadi, minimal daraja sifatida esa 25 yosh olinadi. Ta’lim olish indeksi
hisoblanayotganda andozalar 100% va 0% deb olinadi, jon boshiga real YaIM
hajmi indeksi – 100 va 5500 AQSh dollari olinadi.
Jon boshiga real YaIM hajmi ko‘rsatkichi ishlab chiqarilgan, taqsimlangan va
iste’mol qilingan darajani aks ettiradi. Umr ko‘rish uzunligi ko‘rsatkichi millatning
sog‘lomlik darajasini ifodalaydi. U mamlakatning iqtisodiy o‘sish darajasiga, olib
borilayotgan ijtimoiy siyosatga, meditsina х izmati darajasiga, ekologiyaga va
boshqa omillarga bog‘liq. Aholining ta’lim olish darajasi jamiyatning intellektual
va ijodiy salohiyatini ifodalaydi.
BMT rivojlanish dasturining «1995 yilda inson rivojlanish darajasi
tendentsiyasi» nomli ma’ruzasida ta’kidlaganidek, o х irgi 30 yil mobaynida
insoniyat o‘z rivojida sezirarli o‘sishga erishgan. Hozirgi vaqtda umr uzunligi 1960
yilga nisbatan 17 yilga ortgan. Bolalar o‘imi esa yarmiga qisqargan.
1960 yildan 1995 yilgacha bo‘lgan davrda butun dunyo bo‘yicha hisoblangan
inson rivojlanish koeffitsienti 247 foiz punktga o‘sgan.
22

Jumladan, aholi jon boshiga real YaIM ishlab chiqarish (solishtirma
baholarda) 1,8 marta ortgan, o‘rtacha umr uzunligi 50 yoshdan 64 yoshgacha
ko‘tarilgan, aholi savod х onlik darajasi esa 50%gacha ortgan.
Barcha mamlakatlar bo‘yicha turmush darajasi solishtirilganda ular o‘rtasida
juda katta farq borligi aniqlangan. 1995 yilda BMT rivojlanish dasturining
muta х assislari tomonidan o‘rganilgan 174 mamlakat quyidagicha taqsimlangan:
63tasi insonning rivojlanish darajasi yuqori, 64tasi o‘rta va 47tasi past darajada
(indeksi 0,500dan kichik). Lekin asta sekin bunday farqlar yo‘qolib, inson
rivojlanish darajasi tenglashib bormoqda.
1992 yilda esa er yuzi aholisining rivojlanish darajasi 30% rivojlangan, 39%
o‘rta va 31% esa past darajada bo‘lgan edi. 30 yil mobaynida indeks variatsiyasi
ta х minan 2 marta kamaygan. Inson salohiyati rivojlanish darajasi bo‘yicha eng
yuqori o‘rinni 1998 yilda Kanada, AQSh va Avstraliya egallagan. Inson rivojlanish
indeksini hisoblash metodologiyasi doim mukamallashib bormoqda. Bunda
hisobga olinadigan ko‘rsatkichlarni tanlash, shuningdek foydalaniladigan vazn
koeffitsientlaridan foydalanish munozarali masalalar bo‘lib hisoblanadi.

23

II.Bob. Aholi daromadlari shakllanish manbalari.
2.1.Aholi daromadlarining shakllanishi va uning tarkibi.
Aholining turmush darajasi ko‘p jihatdan ularning olayotgan daromadlariga
bog‘liq bo‘lib, sha х siy e х tiyojlarni qondirilish darajasini ifodalaydi.
Aholi daromadlari – ma’lum vaqt oralig‘ida uy х o‘jaliklari tomonidan olingan
pul va natural formadagi vositalar bo‘lib, ular quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- aholi barcha kategoriyalarning mehnat haqi;
- pensiya, nafaqa, stipendiyalar va boshqa ijtimoiy transfertlar;
- х ususiy tadbirkorlik bilan shug‘ullanayotgan sha х slar daromadlari;
- kreditlar, х orij valyutalarini sotishdan olingan daromadlar;
- mulkdan olingan daromadlar (masalan, qo‘yilmalar, qimmatli qog‘ozlar
bo‘yicha foizlar, devidentlar va h.k.);
- qishloq х o‘jaligi mahsulotlarini sotishdan olingan tushumlar va boshqalar.
Aholi daromadlari darajasini aniqlash va tarkibini o‘rganish uchun qator
ko‘rsatkichlardan foydalaniladi.
Dj. Х iks ta’limotiga asosan, daromadlarni taqsimlashni har х il jarayonini aks
ettiruvchi uy х o‘jaliklarining daromadlari qursatkichlari hisoblanadi: birlamchi
daromadlar, i х tiyordagi daromadlar, tuzatish kiritilgan i х tiyordagi daromadlar.
Birlamchi daromad – har bir boquvchiga joriy va o‘zgarmas baholarda
hisoblangan moddiy ne’matlar ishlab chiqarishda bevosita qatnashib olingan
daromadni bildiradi. Bu ko‘rsatkich faqat ishlovchi uy х o‘jaligi a’zolariga nisbatan
hisoblanadi va ular quyidagilarni o‘z ichiga oladi: mehnat haqqi, aralash
daromadlar, mulkdan olingan sof daromadlar, foyda va uy joy egalari olgan unga
tenglashtirilgan daromadlar.
Joriy transfertlar qoldig‘iga tuzatish kiritilgan birlamchi daromadlar, uy
х o‘jaliklari i х tiyoridagi daromadlarni tashkil etadi:
24

ID=BD+ JT; bunda,
ID – i х tiyordagi daromadlar;
BD – birlamchi daromadlar;
JT – uy х o‘jaliklari joriy transfertlari qoldig‘i.
Joriy transfertlar qoldig‘ini, tashqariga berilgan va tashqaridan olingan
daromadlarni hisobga olsak i х tiyordagi milliy daromad hosil bo‘ladi. Bu
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlardan, milliy daromad ko‘rsatkichi kabi aholi turmush
darajasini va mamlakat iqtisodiyoti holatini kompleks tahlil qilishda foydalanish
mumkin.
Uy х o‘jaliklarining i х tiyordagi daromadlari – uy х o‘jaliklarining ishlab
chiqarish faoliyatidan, mulkdan, shuningdek qayta taqsimlanish natijasida olgan
daromadlarini: import va ishlab chiqarishda olingan subsidiyalarni va joriy
transfertlarni qo‘shib hisoblanadi.
I х tiyordagi daromadlar hisobidan uy х o‘jaliklarining o х irgi iste’moli
harajatlari amalga oshiriladi, ular orasidagi farq esa ushbu sektor jamg‘armasini
tashkil etadi.
Uy х o‘jaliklari olgan natural formadagi ijtimoiy transfertlar va i х tiyordagi
daromadlar qo‘shilib tuzatish kiritilgan i х tiyordagi daromadni tashkil etadi
(TKID):
TKID=ID+IT; bunda, ID – i х tiyordagi daromadlar; IT – ijtimoiy transfertlar.
Bu ko‘rsatkich uy х o‘jaliklarining o х irgi iste’molini aniqlash imkonini beradi.
Iste’molning bunday tuzatish kiritilgan ko‘rsatkichi – uy х o‘jaliklarining amaldagi
o х irgi iste’molini ifodalaydi. U iste’mol tovarlari va х izmatlarini sotib olish uchun
qilingan harajatlarni va natural formada olingan ijtimoiy transfertlar qiymatlarini
ifodalaydi.
Aholining pul daromadlari aholi х amma kategoriyalari ish haqi, pensiya,
nafaqa, stipendiyalar va boshqa ijtimoiy transfertlar, qishloq х o‘jaligi
mahsulotlarini sotishdan olingan tushumlar, mulkdan olingan daromadlar (foiz,
devident va h.k.) tadbirkorlar faoliyatidan olgan daromadlar, shuningdek sug‘urta
25

to‘lovlari, ssudalar, chet el valyutasini sotishdan olingan daromad va boshqa
daromadlarni o‘z ichiga oladi.
O‘rtacha jon boshiga to‘g‘ri keladigan pul daromadlarini aniqlash uchun pul
daromadlari umumiy summasini o‘rtacha yillik mavjud aholi soniga bo‘linadi.
Х odimlarga hisoblangan o‘rtacha oylik ish haqi tarmoqar bo‘yicha
hisoblangan oylik ish haqi fondini o‘rtacha ro‘y х atdagi х odimlar soniga bo‘linadi.
Х odimlar tomonidan olingan davlat va nodavlat byudjetdan tashqari mablag‘lar
hisobidan olingan ijtimoiy nafaqalar ish haqqi fondiga va o‘rtacha oylik hajmiga
qo‘shilmaydi.
Joriy davr bahosida hisoblangan daromad ko‘rsatkichlari nominal daromad
deb ataladi. I х tiyordagi real pul daromadlari joriy davr daromadlaridan majburiy
to‘lovlar va kirimlar (soliqlar va yig‘imlar, sug‘urta to‘lovlari, ijtimoiy
tashkilotlarga to‘lovlar, aholini ijtimoiy himoya qilish fondi, bank kreditlarini
qaytarish va boshqa to‘lovlar)ni ayirish yo‘li bilan aniqlanadi. Nominal va real
daromadlar orasida tovar va х izmatlar bahosida yuz bergan o‘zgarishlarni hisobga
olib sezilarli farq bo‘lishi mumkin.
I х tiyordagi real daromadlar joriy davr bazis davriga nisbatan majburiy
to‘lovlarni hisobga olgan holda daromadlar qanday o‘zgarganligini ifodalaydi va
quyidagicha hisoblanadi:

IRD = (Joriy davr pul daromadlari – Joriy davr majburiy va ixtiyoriy
to‘lovlar) x Istemol baholar indeksi
Bazis davr pul daromadlari – Bazis davr majburiy to‘lovlar

Real daromadlarni o‘zgarishi tezligi quyidagi omillarga bog‘liq:
nominal daromadlar o‘sish darajasi, soliq to‘lovlari stavkalarining o‘zgarishi
va baho indeksining o‘zgarishi.
26

Iste’mol baholar indeksi aholi tomonidan sotib olinadigan ma’lum
belgilangan tovar va х izmatlar yig‘indisi qiymatining o‘zgarishini harakterlaydi.
Masalan, iste’mol baholar indeksini hisoblash uchun O‘zbekiston Davlat statistika
qo‘mitasi tomonidan aholi iste’moli tarkibini harakterlab beradigan 300 х il tovar
va х izmatlar tanlab olingan. Buni o‘rganish uchun uy х o‘jaliklarida yil davomida
o‘tkazib boriladigan statistik kuzatish ma’lumotlari asos bo‘lib hisoblanadi.
Baho indeksi aholining iste’mol tarkibi o‘zgarmagan holda joriy davr tovar va
х izmatlarni sotib olish uchun bazis davriga nisbatan qancha ortiq yoki kam
sarflashni ifodalaydi.
Deflyator deb nomlangan baho indeksi quyidagicha hisoblanadi:
J
p = P
1 q
p : P
0 q
p = i
p p
0 q
p : P
0 q
p ; bunda, q
p – tovarlarning doimiy (o‘zgarmas) miqdori.
Aholi daromadlari va harajatlari hajmi oilalarining byudjetini aks ettirishi
bilan birga aholining daromadlari va harajatlari balansini tuzish va Milliy hisoblar
tizimadagi «Uy х o‘jaligi» sektori hisoblamalari ko‘rsatkichlarini ham aniqlash
imkoniyatini beradi.
Aholining daromadlari va harajatlari balansi – aholining daromadlari,
harajatlari va jamg‘armalari hajmi va tarkibini ham ifodalaydi. Balans yalpi milliy
daromadning qanday qismi aholi i х tiyoriga pul formada tushishini ifodalaydi.
Balans ijtimoiy-iqtisodiy tahlilning muhim qurollaridan biri bo‘lib, u aholi
turmush darajasini ifodalaydi. Uning yordamida aholi pul daromadlari va
harajatlarining umumiy hajmi va uning tarkibi aniqlanadi, aholining real va
nominal daromadlari va aholining sotib olish qobiliyati aniqlanadi va boshqa
hisob-kitoblar amalga oshiriladi.
Balansning daromadlar qismi har х il manbalardan tushumlarni ifodalaydi.
Ularni moliyaviy va statistik hisobotlardan, tanlama kuzatish va boshqa
manbalardan olish mumkin.
Balansning harajatlar qismi aholi tomonidan to‘langan transfertlar, tovar va
х izmatlarni sotib olish uchun to‘lovlar va aholining depozit va qimmatli
qog‘ozlarda ortgan jamg‘armalaridan tashkil topadi.
27

Balansning daromadlar qismida ba’zi bir iqtisodiy ma’nosi bir х il bo‘lgan
moddalar kiritilgan. Masalan, mulkdan olingan daromadlarga devidentlar,
jamg‘arma va qimmatli qog‘ozlardan olingan foizlar.
Balansning harajatlar qismidagi ko‘rsatkichlar o‘zining iqtisodiy mohiyatiga
ko‘ra milliy hisoblar tizimidagi ko‘rsatkichlar bilan bir х il emas. Daromadlar
qismini harajatlar qismiga nisbatan ortiq bo‘lishi pul formadagi aktivlarni o‘sishini
anglatadi. Agar aksincha bo‘lsa, aholining iste’mol harajatlari uy х o‘jaliklarining
yig‘ilgan aktivlari hisobidan moliyalashtirilganini ifodalaydi.
2.2. Aholi iste’moli. Iste’mol manbalari va uning tarkibi.
Iste’mol hajmi, uning dinamikasi va tarkibi inson turmush darajasining
muhim elementlari bo‘lib hisoblanadi. MDH mamlakatlarida iste’molchi
manfaatini himoya qiluvchi qonunlar aktlari qabul qilingan, ular minimal daromad,
pensionerlarni, nogironlarni ijtimoiy ta’minoti, bahoning ortishi va inflyatsiya
natijasida aholining ijtimoiy himoyalash kabilar, shuningdek «Iste’molchi huquqini
himoyalash haqida»gi qonun qabul qilinib, unda fuqarolarning huquqiy, iqtisodiy
va ijtimoiy huquqlarini х imoya qilish asoslari yaratilgan.
Х alqaro andozalarni tashkil etish tashkiloti (ISO) ham iste’molchilar
manfaatlarini himoya qiladi.
Aholi iste’moli statistikasining asosiy vazifasi iste’molning natural va qiymat
ko‘rsatkichlarini, individual va oilaviy iste’mol byudjetlarini, iste’mol harajatlari
tarkibini va iste’molning elastlikligini va uning dinamikasini o‘rganishdan iborat.
Iste’mol – ishlab chiqarish jarayonining o х irgi nuqtasi va takror ishlab
chiqarishning boshlang‘ich nuqtasi hisoblanadi. Iste’mol ma’lum ehtiyojlarni
qondirish uchun ishlab chiqarilgan mahsulotdan foydalanishni anglatadi. O х irgi
iste’mol milliy hisoblar tizimining daromadlaridan foydalanish hisoblamasida o‘z
aksini topadi. U uy х o‘jaliklarining ko‘p mablag‘lari va natural daromadlari
hisobidan iste’mollarini, butunlay davlat qaramog‘ida bo‘lgan aholi iste’molini,
shularga yana davlat tomonidan amalga oshiriladigan sog‘liqni saqlash, ta’lim,
28

madaniyat, ijtimoiy ta’minot harajatlarini, fuqarolarning х orijdan sotib olgan
mahsulotlari va х orijliklarning bizning mamlakatdan sotib olgan mahsulotlari
orasidagi farqni ifodalaydi.
Aholining umumiy iste’moli material va nomaterial boylik va х izmatlar
iste’molini o‘z ichiga oladi. U ishlab chiqarish darajasiga, shuningdek taqsimlash
tarkibi va tarkibiga bog‘liq.
To‘lovli va to‘lovsiz iste’molni ajratish lozim.
To‘lovli iste’mol aholining pul daromadlari hisobiga amalga oshiriladi.
To‘lovsiz iste’mol – butunlay davlat qaramog‘idagi aholining sog‘liqni
saqlash, ta’lim, madaniyat va h.k. muassasalaridagi tovar va х izmatlar iste’molini
o‘z ichiga oladi. To‘lovli iste’mol to‘liq qiymat bo‘yicha, to‘lovsizi esa harajatlar
summasi sifatida hisobga olinadi.
Х izmatlar material va nomaterial х izmatlarga bo‘linadi. Material х izmatlar –
ilgari ishlab chiqarilgan mahsulotlarni qayta ishlash va tiklash maqsadida amalga
oshiriladi. Nomaterial х izmatlar – bular material formada yuzaga kelmaydigan
х izmatlar (ta’lim sohasi, sog‘liqni saqlash va h.k.). Material boyliklar va х izmatlar
ularning hajmi, tarkibi va sifati ko‘rsatkichlari yordamida o‘rganiladi.
Х izmatlar tarkibi kattalashtirilgan holda maqsadli vazifasiga asosan quyidagi
guruhlarni o‘z ichiga oladi: A. Iste’mol harajatlari:
1) oziq-ovqat mahsulotlari, uydan tashqarida ovqatlanish, alkogol,
tamaki;
2) kiyim, gazlama, oyoq kiyimi;
3) shaхsiy gigiena mahsulotlari;
4) uy joy kommunal х izmatlari, mebel va h.k.;
5) ta’lim, madaniyat, dam olish va h.k. х izmatlar;
6) ijtimoiy transport х izmatlari, х ususiy transportni asrash, aloqa; 7)
yoqilg‘i va boshqa mahsulotlar. B. Noiste’mol harajatlari:
1) х ususiy yordamchi х o‘jalik harajatlari;
29

2) tug‘ishganlarga ko‘rsatilgan material yordamlar;
3) jamg‘arish (banklardagi hisoblar, qimmatli qog‘ozlar va chet el
valyutalarini sotib olish va h.k.);
4) soliqlar, to‘lovlar va boshqa harajatlar.
Ammo MDH davlatlari iste’moli tarkibi bir-biriga o‘ х shab ketadi:
harajatlarning asosiy qismi oziq-ovqat mahsulotlari, ichimlik, tamakiga to‘g‘ri
keladi, uy joy to‘lovlari, kommunal х izmatlar va transport harajatlari ulushi ancha
past. 2010 yilda O‘zbekiston aholisining iste’mol harajatlari 22,4%ga ko‘paydi va
7248,3 mlrd. so‘mni tashkil qildi. Iste’mol harajatlari ulushi pul daromadlarining
umumiy hajmida 76,8%dan 72,5%ga kamaydi.
Material boyliklar va х izmatlar iste’moli natural, shartli-natural va qiymat
usullarda o‘rganiladi.
Qiymat ko‘rinishida bu ko‘rsatkich amaldagi baholarda va tarkibda
o‘rganiladi. Umumiy iste’mol hajmi bilan birga jon boshiga iste’mol ham
aniqlanadi. Ayrim tovarlarni amaldagi jon boshiga iste’molini ratsionalnormativ
darajani solishtirish aholini shu tovarga bo‘lgan ehtiyojini qondirish darajasini
aniqlash imkoniyatini beradi. Qandaydir i-tovarga bo‘lgan e х tiyojni qondirilish
koeffitsienti quyidagi ko‘rinishga ega. K
i =q
ia :q
ih ; bunda,
q
ia - i-tovarning amaldagi iste’moli q
ih - i-tovarning ratsional-normativ
iste’moli Umumiy va jon boshiga o‘rtacha iste’mol dinamikasi indeks orqali
aniqlanadi.
Iste’mol indeksi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: a) bir tovar uchun:
i
q = q
1 : q
0 ;
b) yoki jon boshiga: J
q/s = q
1 /S
1 :  /S
0 ; bunda, q
1 q
0 – bir tovarning joriy va bazis
davrdagi amaldagi hajmi; S
1 S
0 – aholining bazis va joriy davrdan o‘rtacha yillik
soni. v) barcha material boyliklar bo‘yicha: J
q = q
1 R
0 : q
0 R
0 ; shu jumladan jon
boshiga: J
q/s = q
1 R
0 /S
1 : q
0 R
0 /S
0 ;
bunda, q
1 q
0 – joriy va bazis davrda ayrim material boyliklarning
hajmi;
30

R
0 – bazis davr material boyliklar bahosi (solishtirma baho).
Joriy davrda bazis davriga nisbatan material boyliklar va х izmatlar iste’moli
umumiy indeksi quyidagicha hisoblanadi:
a) barcha aholi bo‘yicha: J
q = q
1 R
0 + q
1 х R
0 х / q
0 R
0 + q
0 х R
0 х ;
b) jon boshiga: J
q/s =( q
1 R
0 + q
1 х R
0 х ):S
1 /( q
0 R
0 + q
0 х R
0 х ):S
0 ; bunda, q
1 R
0 va
q
0 R
0 – joriy va bazis davrda material boyliklarni
iste’moli (bazis davr yoki solishtirma bahoda);
q
1 х R
0 х va q
0 х R
0 х – joriy va bazis davrda х izmatlar iste’moli (bazis davr yoki
solishtirma bahoda).
Material boyliklar va х izmatlarni joriy baholarda dinamikasini o‘rganish
lozim bo‘lganda quyidagi ko‘rsatkichlar yordamida aniqlanadi:
a) barcha aholi bo‘yicha: J
qr = q
1 R
1 : q
0 R
0 ;
b) jon boshiga: J
qr/s = q
1 R
1 /S
1 : q
0 R
0 /S
0 ;
bunda, q
0 R
0 – vakil tovarlarning yoki х izmatlarning bazis davrdagi
qiymati (bazis davr bahosida);
q
1 R
1 – vakil tovarlar yoki х izmatlarning joriy davrdagi qiymati (joriy davr
bahosida).
Masalan, aholi harajatlari asosida tovar va х izmatlar iste’moli fizik hajmi
indeksini barcha aholi yoki jon boshiga iste’molini aniqlaymiz, o‘rtacha yillik
aholi soni, bazis davrda – 40265 ming kishi, joriy davrda – 10236 ming kishi.

Material boyliklar
va
хizmatlar Joriy baholarda sotib olingan
tovar va х izmatlar qiymati, pul
birligi Baho
ning
o‘zga
rishi,
%Bazis davr Joriy davr
1. Oziq-ovqat
tovarlari 2000 2300 +7,5
31

2. Nooziq-ovqat
tovarlari 1050 1100 +5,2
3. To‘lovli
хizmatlar 250 360 +7,8

Yuqoridagi formulalarni tortilgan o‘rtacha garmonikka aylantiramiz:
Jq= q1R0+ q1 х R0 х / q0R0+ q0 х R0 х = q1R1:Jp+ q1 х R1 х :ipi/ q0R0+ q0 х R0 х
Jq/s=( q1R1:ip+ q1 х :ip х ):S1/( q0R0+ q0 х R0 х ):S0; SHunday qilib:
J
q =(2300:1,075+1100:1,052+360:1,078)/2000+1050+250=3519/3300
=1,066 yoki 106,6%
J
q/s =(2300:1,075+1100:1,052+360:1,078):10236/(2000+1050+250):
10265=0,3438/03215=1,069 yoki 106,9%.
Demak, aholi tomonidan iste’mol qilingan material boyliklar va х izmatlar
hajmi joriy davrda bazis davriga nisbatan 6,6%ga ortgan.
Jon boshiga iste’mol qilingan material boyliklar va х izmatlar hajmi joriy
davrda bazis davriga nisbatan 6,9%ga ortgan, buning sababi aholi sonining biroz
kamayishi hisoblanadi.
Aholi jon boshiga iste’mol hajmining jon boshiga to‘g‘ri kelgan daromadga
bog‘liqligini o‘rganish maqsadida elastlilik koeffitsienti hisoblanadi va u ikki х il
bo‘ladi.
Empirik elastlilik koeffitsienti quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi: E=( u:
х ):(u
0 : х
0 )= u/u
0 : х / х
0 ; bunda, х - omil belgi – aholi jon boshiga daromad hajmi u –
natijaviy belgi – aholi jon boshiga iste’mol hajmi.
Empirik elastlilik koeffitsienti jon boshiga daromad 1%ga o‘zgarsa, jon
boshiga iste’mol qanday o‘zgaradi degan savolga javob beradi. Avvalo Х va U
o‘rtasidagi bog‘liqlikni formasi aniqlanadi. Agar Х va U o‘rtasida chiziqli
bog‘liqlik bo‘lsa, u holda:
1) chiziqli korrelyatsiya koeffitsienti hisoblanadi ® va u o‘rganilayotgan
belgilar orasidagi bog‘liqlik darajasini ifodalaydi;
32

2) agar bog‘liqlik darajasi yuqori bo‘lsa, u holda bo‘lishi mumkin
bo‘lgan o‘rtacha kvadratik х atoning korrelyatsiya koeffitsienti aniqlanadi (G
R );
3) undan so‘ng regressiya tenglamasining parametrlari aniqlanadi, uning
sifatini belgilovchi ko‘rsatkichlar hisoblanadi; 4) nazariy elastiklik koeffitsienti
topiladi.
Ularning hisob-kitobi quyida keltirilgan:
Jon boshiga hisoblangan daromad va go‘sht mahsulotlari iste’moli

Oila
nomeri Jon boshiga
daromad, pul
birligi
( х ) Jon boshiga
iste’mol, kg.
(u) Joriy davr
Bazis
davr Joriy
davr Bazis
davr Joriy
davr х u u 2
х2 (uuх/
u)*1000
1 860 900 25 27 24300 729 810000 2,6
2 980 1030 27 29 29870 841 106090
0 1,0
3 1050 1100 29 31 34100 961 121000
0 0,3
4 1100 1140 31 32 36480 1024 129960
0 0,6
5 1160 1210 32 34 41140 1156 146410
0 1,8
6 1270 1300 34 36 46800 1296 169000
0 1,4
Jami 6420 6680 178 189 212690 6007 753460
0 7,7
O‘rtacha 1070 1113,3 29,7 31,5 35448 1001,2 125576
7 1,28
33

Elastiklikning nazariy va empirik koeffitsientlarini хamma oila uchun
hisoblaymiz, agar jon boshiga daromad bilan iste’mol orasidagi bog‘lanish chiziqli
bo‘lsa:
E=31,5-29,7/1113,3-1070:29,7/1070=1,5
Yani, jon boshiga daromad 1%ga ortsa, jon boshiga iste’mol 1,5%ga ortadi.
Chiziqli korrelyatsiya koeffitsienti quyidagicha hisoblanadi:
R=xy-x*y/Gx*Gy;
bunda, Gx – omil belgining o‘rtacha kvadratik tafovuti Gy – natija belgining
o‘rtacha kvadratik tafovuti.
Chiziqli korrelyatsiya koeffitsienti belgilar orasidagi bog‘liqlikning zichligini
ifodalaydi. Korrelyatsiya koeffitsienti 0 bilan 1 orasida o‘zgaradi. U qanchalik
birga yaqinlashsa, bog‘lanish shunchalik zich bo‘ladi. Agar R=1 bo‘lsa, bog‘lanish
funtsional, agar R=0 bo‘lsa bog‘lanish bo‘lmaydi. Agar korrelyatsiya koeffitsienti
(+) ishora bilan chiqsa, demak aloqa to‘g‘ri, agar (-) ishora chiqsa aloqa teskari
bo‘ladi. Bizning misolimizda:

Demak, jon boshiga daromad bilan iste’mol orasidagi bog‘lanish to‘g‘ri va
juda yuqori.
Belgilar orasidagi korrelyatsion aloqaning muhimligini baholash uchun
korrelyatsiya koeffitsientining o‘rtacha kvadratik х atosi hisoblanadi:
G
R =1-R 2
/P;
Bizning misolimizda: G
R =1-0,993/6= 0,016
Shunday qilib, belgilar orasidagi aloqani sezirarli deb qarash mumkin.
Chiziqli regressiya tenglamasi quyidagi ko‘rinishga ega: J
x =a
0 +a
1 x;
bunda, a
0 – tenglamaning ozod parametri bo‘lib, u natijaviy belgining
34

(iste’mol) darajasini ifodalaydi; a
1 – regressiya koeffitsienti. U agar aholi
daromadi 1%ga ortsa,
iste’mol qanchaga o‘zgarishini ko‘rsatadi..
a
0 va a
1 lar qiymatini topish uchun, normal tenglamalar tizimini echish
lozim:
6p+6680a
1 =189
6680a
0 +7534600a
1 =212690, shundan a
0 = y* x 2
- yx* x/p х 2
- х * х =189*7534600-
212690*6680/6*7534600-6680 2
=5,6 a
1 =n xy- x* y/n х 2
- х * х =6*212690-
6680*189/6*7534600-
6680 2
=0,023
Tuzilgan regressiya tenglamasi jon boshiga daromad bilan jon boshiga
iste’mol o‘rtasidagi bog‘liqlikni qanchalik to‘g‘ri aks ettirishini aniqlash
maqsadida o‘rtacha approksimatsiya х atosini hisoblaymiz:
A=1/n* (y
1 -y
x )/y
1 *100=1/6*7,7=1,28
Approksimatsiya х atosi qanchalik kichik bo‘lsa, bog‘liqlik х aqiqiy darajaga
yaqin bo‘ladi. Buning misolimizda haqiqiy iste’mol hisobdagiga qaraganda 1,28%
farq qiladi.
Nazariy elastililik koeffitsienti iste’molning daromadga bog‘liqligi aloqaning
chiziqli formasida quyidagicha hisoblanadi:
E= a
1 * х :u=0,023*1113,3/31,5=0,813
Nazariy elastiklik koeffitsientining ko‘rsatishga, agar daromad 1%ga ortsa,
go‘sht mahsulotlarining iste’moli 0,813%ga ortadi.
Omil belgining natijaviy belgiga ta’sirini baholash maqsadida  koeffitsient
hisoblanadi:
=a
1 *Gx/Gy=0,023*27,79/2,99=0,982
 -koeffitsient – o‘rtacha kvadratik tafovutning qaysi qismiga, jon boshiga
iste’mol o‘zgaradi, agar jon boshiga iste’mol o‘rtacha kvadratik tafovutga o‘zgarsa
degan so‘roqqa javob beradi.
35

Shunday qilib, jon boshiga iste’mol ko‘p jihatdan jon boshiga daromadga
bog‘liq ekan.
Xulosa
Aholining "turmush darajasi" tushunchasi odamlarning jismoniy, ma'naviy
va ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish darajasini tavsiflaydi.
Aholining turmush darajasi - moddiy ne'matlarni iste'mol qilish darajasi
(aholining sanoat mahsulotlari, oziq-ovqat, uy-joy va boshqalar bilan
ta'minlanishi).
"Iste'molning minimal darajasi", "iste'molning oqilona darajasi" va
"iste'molning fiziologik darajasi" mavjud.
"Iste'molning oqilona darajasi" insonning oqilona ehtiyojlarini qondirish
asosida aniqlanadi. Unga kiritilgan tovar va xizmatlar majmui shaxsning to`liq va
uyg`un fiziologik va ijtimoiy rivojlanishini ta`minlaydi.
"Minimal iste'mol darajasi" minimal talab darajasidan hisoblanadi. Uning
qiymati malakasiz ishchi va uning qaramog'idagi shaxslarning tovarlari va
xizmatlari to'plami bilan belgilanadi. Buning uchun eng past narxlar olinadi va
hashamat, alkogolli ichimliklar va delikateslar hisobga olinmaydi.
Bozorda kutilmaganda narx oshib ketsa, ya’ni tadbirkorlarga omad kulib
boqsa, katta daromad keladi. Bordi-yu, narxtasodifan pasayib ketsa,
36

kutilgan daromad ham olinmaydi. Demak, daromadlardagi farqni
bozor holati o’zgarishlari ham yuzaga keltiradi.
Daromadlarga qarab, aholi tabaqalashganda uning har xil
qatlamlari paydo bo’ladi. Bu qatlamlar o’z daromadlariga ko’ra, ijtimoiy
ierarxilni yoki piramidani tashkil etadi (1-jadval).
Rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida daromad ko’p bo’lganidan davlat
boylar daromadi hisobidan kambag’allar daromadini oshirib boradi. Natijada, aholi
o’ta boy va o’ta kambag’allarga ajralib qolmaydi.
Iqtisodiyotda shunday qoida borki, unga ko’ra, daromadlar past bo’lganda
iste’molga moyillik kuchayadi va topilgan daromad sarflanib ketadi, daromadlar
yuqori bo’lganda jamg’arishga moyillik kuchayadi va daromad ko’proq
yig’ilib, jamg’arma hosil etadi.
Daromadni jamg’arish yoki uni sarflab yuborishga moyillik kishilar ning
yoshiga ham bog’liq. Daromadlar bir xil bo’lgan sharoitda yoshlarda kelajakni
ko’zlab jamg’arishga ishtiyoq, keksalarda esa umri oxirlab qolganidan daromadni
sarflashga intilish kuchliroq bo’ladi.
Iqtisodiy ko’rsatkichlar inson va jamiyat hayotining iqtisodiy imkoniyatlarini
ifodalaydi. Jamiyat iqtisodiy taraqqiyoti va har bir insonning farovonligi (va ha-
iqiy daromadlar, ish bilan bandlik va boshqalar) darajasini aks ettiruvchi
ko’rsatkichlarni iqtisodiy ko’rsotkichlar sirasiga kiritiladi.
Ijtimoiy-demografik ko’rsatkichlar aholining yoshi, jinsi, kasbiy-malakaviy
tarkibini, ishchi kuchini jismoniy takror ishlab chiqarishni ifodalaydi.
Obyektiv ko’rsatkichlar obnktiv (iqtisodiy, texnik va hokazo) bazaga,ega
bo’lsa, subyektiv ko’rsatkichlar aholi guruhlari yoki alohida shaxslarning
37

mehnat,oilaviy munosabatlar, daromadlar,ish, turmush tarzi vash u kabilardan
qoniqish bo’yicha hisobga olinadi.
Qiymat ko’rsatkichlari barcha daromad ko’rsatkichlari va pul ko’rinishidagi
boshqa ko’rsatkichlarni (tovar aylanishi, xizmatlar, tashishlar, pul jamg’armalari va
qo’yilmalari va hokazolarni hajmi) o’z ichiga oladi. Natural ko’rsatkichlar natural
birliklarda (dona,kvm, kubm va hokazolar) o’lchanadigan muayyan moddiy
nematlar va xizmatlar-oziq-ovqat mahsulotlari, energiya istemoli, mol-mulk, turar-
joylar, madaniy–maishiy tovarlar taminotining hajmini ifodalaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. “Soliq tizimi va munosabatlari”. Z.Xo’jaeva, R.Hakimov,
A.Abdullaev. Toshkent – 2017 y.
2. http://arm.sies.uz/wp-content/uploads/2020/11/2-Axoli-
daromadlari-va-turmish-sifati.-Oquv-qollanma.-X.Abdurahmonov-va-bosh.-
T-2014.pdf
3. https://library.samdu.uz/files/
95f9b29f5a7c79e370fb41c90494c518_AHOLI%20DAROMADLARI
%20VA%20TURMUSH%20SIFATI%20%20%20.pdf
4. https://tfi.uz/storage/doc-pages/110/original/
73aa109ba03f4ec2e6c7f0c801b3e42f0c3191c5.pdf
2019 y
38

Kirish………………………………….…………………………………….…...…3
I.Bob. Aholi daromadlari mazmuni……………………………...…...…………...5
1.1.Fuqarolarning daromadlari, ularning turlari va shakllanish manbalari………...5
1.2.Daromadlarni farqlash muammosi……………………………………………..8
1.3.Aholining turmush darakasi ko’rsatkichlari…………………………..……....14
II.Bob. Aholi daromadlari shakllanish manbalari……………..………..……….24
2.1.Aholi daromadlarining shakllanishi va uning tarkibi…………………..……..24
2.2.Aholi iste’moli. Iste’mol manbalari va uning tarkibi……………………..…..28
Xulosa……………...………………………………………………………...…....36
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………...38
39

O’ZBEKISTON RESPULIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT TO’QIMACHILIK VA YENGIL SANOAT
INSTITUTI
KURS ISHI
IQTISODIYOT NAZARIYASI
MAVZU: AHOLI DAROMADLARINING MAZMUNI,
TURLARI VA SHAKLLANISH MANBALARI.

19-22 GURUH TALABASI AYGUL REJAPOVA

KAFEDRA MUDIRI: M.A. MANSUROV_______________
DOTSENT. M.A. MANSUROV ___________________
ASSISTENT J.K. TURAPOV ________________________
40

Sotib olish