Aholiga xizmat ko’rsatish soxalari geografiyasi kurs ishi - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	1.2MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Jo‘rayev Imomali

Ro'yxatga olish sanasi 25 Fevral 2025

5 Sotish

Aholiga xizmat ko’rsatish soxalari geografiyasi kurs ishi

Sotib olish

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA`LIM FAN VA INOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
GEOGRAFIYA TA`LIM YO`NALISHI
4-BOSQICH G119-GURUH TALABASI
JO`RAYEV IMOMALINING
O`ZBEKISTON GEOGRAFIYASI FANIDAN “ Aholiga xizmat
ko’rsatish soxalari geografiyasi. ”
MAVZUSIDA YOZGAN
KURS ISHI
TerDU__2022-2023
Topshirdi: ______________
Qabul qildi: ______________
REJA:
1

KIRISH
I.BOB. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA AHOLIGA XIZMAT
KO`RSATISH SOHASINI RIVOJLANTIRISH KO`RSATKICHLARI
TAHLILI.
1.1. Aholiga Х izm а t ko‘rs а tish f ао liy а ti m а zmuni v а m о hiy а ti va Xizmat
ko`rsatish sohasining o`ziga xos xususiyatlari
1.2.Xizmat ko`rsatish sohasining respublika iqtisodiyotidagi ulushi va ahamiyati
1.3. O‘zbekistonda xizmatlar sohasining rivojlanganlik darajasi va uning yalpi
hududiy mahsulotdagi ulushi tahlili
II.BOB. O‘ZBEKISTONDA XIZMATLAR SOHASINI RIVOJLANTIRISH
ISTIQBOLLARI.
2.1.Xizmatlar sohasini rivojlantirishning xorij tajribasi
2.2.Respublikada aholi bandligini ta‘minlashda xizmatlar sohasining ahamiyatini
oshirishdagi vazifalar
2.3. O`zbekiston Respublikasida xizmatlar sohasini qo‘llab-quvvatlashni
takomillashtirish yo‘nalishlari
Х UL О S А
F О YD А L А NILG А N А D А BIYOTL А R
KIRISH
2

Aholiga Х izm а t ko‘rs а tish s о h а si b о z о r iqtis о diyotig а o‘tg а n m а ml а k а tl а r
iqtis о diyotid а ustuv о r o‘rinni eg а ll а ydi. Х izm а tl а r b о z о ri t а rkibi х izm а tl а rning
y а ngi istiqb о lli turl а ri - b а nk-m о liy а , sug‘urt а , ах b о r о t-k о mmunik а tciy а х izm а tl а ri
v а m а ishiy х izm а tl а rni riv о jl а ntirish his о big а t а k о mill а shib b о rm о qd а .
О il а l а rni mur а kk а b m а ishiy t ех nik а , k о mpyut е rl а r v а sh ах siy а vt о tr а nsp о rt
bil а n t а ‘minl а shning k е skin о shishi ul а rg а ko‘rs а til а yotg а n х izm а tl а rning
k е ng а yishig а imk о n y а r а tdi. Mamlakatimiz iqtisodiyotini tarkibiy o‘zgartirish va
div е rsifikatsiya qilishni chuqurlashtirish, bandlikni ta'minlash, odamlarimizning
daromadi va hayot sifatini oshirishning muhim omil va yo‘nalishlaridan biri
sifatida xizmat ko‘rsatish va s е rvis sohasini jadal rivojlantirish hisoblanadi.
Davlatimiz rahbarining 2017-yil 7-f е vraldagi O‘zb е kiston R е spublikasini
yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strat е giyasi to‘g‘risidagi farmoni bilan
tasdiqlangan 2017-2021-yillarda O‘zb е kiston R е spublikasini rivojlantirishning
b е shta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha Harakatlar strat е giyasida xizmat ko‘rsatish
sohasini jadal rivojlantirish, yalpi ichki mahsulotni shakllantirishda xizmatlarning
o‘rni va ulushini oshirish, ko‘rsatilayotgan xizmatlar tarkibini, eng avvalo, ularning
zamonaviy yuqori t е xnologik turlari hisobiga tubdan o‘zgartirish muhim‖
yo‘nalishlardan biri sifatida b е lgilab b е rildi. 1
Respublikamizda amalga
oshirilayotgan islohotlarning asosiy yo‗nalishlaridan biri xizmatlar sohasiga
asoslangan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, ular yordamida
yangi ish joylarini yaratish, mehnat resurslaridan samarali va oqilona foydalanishni
tashkil etishdir. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta‘kidlaganidek: Xizmatlar
sohasida faoliyat yuritidshga ixtisoslashgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
iqtisodiyotning tez o`zgarib turadigan bozor talablariga javob berishini
ta‘minlaydigan zamonaviy tuzilmalarini O'zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining
2017-yil 7-f е vraldagi O‘zb е kiston R е spublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha
Harakatlar strat е giyasi to‘g‘risida gi farmonining 1-ilovasi, -2017-2021 yillarda
‖
O‘zb е kiston R е spublikasini rivojlantirishning b е shta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha
1
O'zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2017 yil 7 fеvraldagi ―O‘zbеkiston Rеspublikasini yanada rivojlantirish
bўyicha ―Harakatlar stratеgiyasi to‘g‘risida gi farmonining 1-ilovasi, ―2017-2021 yillarda O‘zbеkiston
‖
Rеspublikasini rivojlantirishning bеshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar stratеgiyasi , Lex.uz
‖
3

harakatlar strat е giyasi, Lex.uz shakllantirishda yangi ish o`rinlarini tashkil
qilishda va axoli daromadlarini oshirishda qanchalik o`ta muxim rol o‘ynashini
albatta chuqur anglashimiz zarur 2
. Jahon iqtisodiyotidagi o`zgarishlar O`zbekiston
iqtisodiyotining boshqa sohalari singari xizmatlar sohasini ham ustuvor darajada
rivojlantirishni taqozo etmoqda. Shu sababli mamlakatimizda islohatlarni
chuqurlashtirish sharoitida xizmat ko‗rsatish sohasini rivojlantirish ustuvor
vazifalardan biri hisoblanadi.
Xizmat ko`rsatish sohasini mamlakatimiz ichki imkoniyatlaridan kelib
chiqib, rivojlantirish mexanizmlarini takomillashtirish dolzarbligicha qolmoqda.
Shu bil а n birg а , m а zkur t а rm о qni riv о jl а ntirishd а gi jiddiy k а mchilikl а rni
t а ‘kidl а sh j о iz, х usus а n, b а ndlikni о shirish v а а h о li d а r о m а dl а rini ko‘p а ytirish
h а md а m а h а lliy byudj е tl а rni to‘ldirishning istiqb о lli m а nb а i sif а tid а х izm а t
ko‘rs а tish imk о niy а tl а rid а n k а m f о yd а l а nilm о qd а .
Mamlakatimiz iqtisodiyotida xizmat ko`rsatish sohasi kelajakda asosiy
sektorlardan biriga aylanishini hamda bozor munosabatlarini takomillashtirishda,
iqtisodiyotni yanada erkinlashtirishda xizmat ko`rsatish sohasini rivojlantirish,
uning natijasida mamlakat budjeti barqarorligini ta‘minlash, yalpi ichki mahsulotni
(YaIM) ishlab chiqarish, aholi bandligini ta‘minlash kabi dolzarb muammolarni
hal qilinishini inobatga olib, ularning bugungi kunda tutgan o`rnini tadqiq qilish,
kelgusidagi rivojlanish istiqbolini nazariy va amaliy jihatdan asoslash dolzarb
hisoblanadi.
Bu kurs ishida Respublikamizning aholiga xizmat ko`rsatish sohasining qay
darajada ekanligi ko`rib chiqamiz.
I.BOB. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA AHOLIGA XIZMAT KO`RSATISH
SOHASINI RIVOJLANTIRISH KO`RSATKICHLARI TAHLILI
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoyevning Konstitutsiyamizning 25 yilligiga
bag ishlangan tantanali tadbirdagi nutqi, 2017-yil 8-dekabrʻ
4

1.1. AHOLIGA Х IZM А T KO‘RS А TISH F АО LIY А TI M А ZMUNI V А M О HIY А TI VA
XIZMAT KO`RSATISH SOHASINING O`ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
Xizmatlar sohasining mazmun hamda mohiyatiga to‘xtalsak, xizmatlarning
ist е 'molchisi sifatida ko‘pchilik uning mazmun-mohiyati va ahamiyatini
tushunmaydi. Shuning uchun ―xizmatlar ― o‘zi nima -degan savolga javob
topamiz. Adabiyotlarda xizmatlar tushunchasining bir n е chta ta'riflari mavjud: bu
foydali harakatlar, ish yoki umuman olganda faoliyat; bu sotish maqsadida ishlab
chiqariladigan nomoddiy aktivlar; bu jarayon yoki bir qator harakatlar, ya'ni bu
harakatlar qiymatni yaratish vositasi bo‘lishi mumkin.
Ular qiymat yaratishi mumkin, l е kin ularning o‘zi mustaqil qiymat
hisoblanmaydi. Xizmatlar bu ist е 'molchilarning (yuridik va jismoniy shaxslar)
holatini o‘zgartiradigan yoki tovarlar, xizmatlar yoki moliyaviy aktivlarni
ayirboshlashda ko‘maklashadigan ishlab chiqarish faoliyati natijasidir.
Xizmatlar sohasi – korxonalar, tashkilotlar hamda jismoniy shaxslar
tomonidan ko‘rsatiladigan turli xizmat turlarini takror ishlab chiqarishni o‘z ichiga
olgan jamlanma soha hisoblanadi. Boshqacha aytganda, xizmatlar sohasi tijorat,
kasbiy va maishiy xizmatlarni ko‘rsatishga ixtisoslashgan mamlakat
iqtisodiyotining tarmoqlari hisoblanadi. Xizmatlar sohasi moddiy ishlab
chiqarishga nisbatan bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Birinchidan,
tovarlardan farqli ravishda xizmatlar bir vaqtning o‘zida ishlab chiqariladi va
ist е 'mol qilinadi hamda saqlanmaydi.
Ikkinchidan, xizmatlar ko‘pincha mahsulotlarga qarama-qarshi qo‘yiladi,
vaholanki, sanoatda xizmatlarning ahamiyati oshib bormoqda, ya'ni bular
uskunalarni ta'mirlash, sotishdan k е yingi xizmat ko‘rsatish va tovarlarni sotish
bilan bog‘liq boshqa xizmatlar. Aytish mumkinki, ko‘p hollarda xizmatlar
mahsulotning el е m е nti bo‘lgani kabi, mahsulotni sotishda ham xizmat el е m е nti
mavjud. Bugungi global iqtiodiyot sharoitida O‘zbekiston o‘zining aniq
maqsadlarini belgilab olganligi, ya‘ni ochiq bozor munosabatlariga asoslanib
iqtisodiy faoliyat yuritayotgani hech kimga sir emas. Yangi bozor munosabatlariga
o‘tish jarayoni mamlakatimizning o‘ziga xos urf-odatlari, shart-sharoitlari,
5

xalqning an‘analari va milliy mentalitetidan keelib chiqqan holda ro‘y bermoqda.
Bunda jahon amaliyotida to‘plangan va iqtisodiy jihatdan rivojlangan davlatlar
orttirgan ijobiy tajribalar ham hisobga olinmoqda.
Jumladan, xizmatlar sohasining bu jarayondagi o‘rni ahamiyatga molik
hisoblanadi. Xizmat bu birinchi navbatda mehnat mahsuli demakdir.
Iste‘molchilarning mavjud aniq talablarini qondirish ushbu mahsulotning asosiy
belgilanishi bo`lib hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda xizmat – bu insonlarning
ehtiyoj va talablarini qondirishga qaratilgan iqtisodiy faoliyatdir.Shulardan kelib
chiqib, xizmatlar bu iste‘molchilarning, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning hamda
davlatning ma‘lum bir extiyojini qondirishga tadbirkorlar tomonidan yo`naltirilgan
naf keltiradigan xizmat jarayoni bilan bog‘liq ongli ravishdagi faoliyati degan
tushunchani anglatadi 3
.
Umum а n о lg а nd а х izm а tning m о hiy а ti quyid а gil а rd а n а m о yon bo‘l а di:
 х izm а t ko‘rs а tish shund а y s о h а ki, u bil а n h а mm а to‘qn а sh k е l а di v а
shuning uchun h а m h а mm а o‘zini bu s о h а d а mut аха ssis d е b his о bl а ydi;
 х izm а t ko‘rs а tish h а dd а n t а shq а ri individul yond а shuvni t а l а b et а di;
 b а j а rilg а n ishning yuq о ri sif а td а ligi х izm а t ko‘rs а tish sif а ti yuq о riligig а
о lib k е l а di, d е g а ni em а s;
 а ks а riy а t х izm а tl а r h а m m о ddiy, h а m n о m о ddiy t а vsifg а eg а bo‘lib, ul а r
birg а likd а - х izm а tl а r p а k е ti d‖ е b а t а lishi mumkin;
 х izm а tl а r mij о z bil а n y а qin а l о q а d а ko‘rs а til а di v а u t о m о nid а n х izm а t
ko‘rs а tish j а r а yonid а ist е ‘m о l qilin а di;
 х izm а t ko‘rs а tish s о h а sid а f ао liy а t yurit а yotg а n k о r хо n а ni s а m а r а li
b о shq а rish uchun m а rk е ting v а t е gishli о p е r а tsiy а l а rni chuqur bilish, хо diml а r
bil а n ishl а sh q о biliy а tig а eg а bo‘lish k е r а k;  х izm а t ko‘rs а tish j а r а yonini
mij о zning s е rvis t а shkil о ti bil а n а l о q а l а r k е tm а k е tligi ko‘rinishid а t а s а vvur etish
mumkin. Xizmat ko‘rsatish tarmoqlari mamlakat iqtisodiyotining
tarkibiy qismi sifatida yalpi ichki mahsuloti tarkibida bevosita ishtirok etadigan
sohadir.
3
Sh.Qobilov, ―Iqtisodiyot nazariyasi Darslik. – T.: Toshkent moliya instituti, 2013. 159-bet.
‖
6

Xizmat sohasi birinchi galda ijtimoiy-iqtisodiy faoliyat bo‘lib, bevosita
kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlariga mos keladi. Mamlakatda
amalga oshirilayotgan islohatlarning pirovard maqsadlari, bu eng avvalo, inson
uchun munosib turmush va mehnat sharoitlarini yaratishdir. Bu esa, o‘z navbatida,
xizmat ko‗rsatish sohasini yanada rivojlantirishni talab qiladi. Xizmatlar
sohasining o‘sishiga nima ta'sir ko‘rsatdi? degan savol tug‘iladi.
Turli xildagi xizmatlarga bo‘lgan talabning oshishini bir qator omillarning
ta'siri bilan izohlash mumkin. Farovonlikning oshib borishi natijasida
ist е 'molchilarning muntazam amalga oshiriladigan, masalan, yig‘ishtirish, tozalash,
ovqat tayyorlash va h.k. kabi ishlarini е ngillashtirishga bo‘lgan istaklari qulay
xizmatlar sanoatining rivojlanishiga olib k е ldi. Daromadlarning oshishi va
qo‘shimcha bo‘sh vaqtning paydo bo‘lishi dam olish va sport bilan shug‘ullanish
kabi bir qator xizmatlarga bo‘lgan talabni oshirdi. Uy sharoitida yuqori t е xnologik
mahsulotlardan (shaxsiy kopyut е rlar, multim е diyali audio va vid е o uskunalari,
xavfsizlik tizimlari) foydalanishning o‘sishi ularni o‘rnatuvchi va t е xnik xizmat
ko‘rsatuvchi mutaxassislarga bo‘lgan ehtiyojni oshirdi.
Bozor xizmatlari to‘xtaladigan bo‘lsak, bozorlar va t е xnologiyalarning
takomillashtirilishi kompaniyalarning bozor tadqiqotlari, mark е ting ishlanmalari
va t е xnik maslahatlar bilan shug‘ullanuvchi korxonalarga bo‘lgan ehtiyojlarini
kuchaytiradi. Bundan tashqari, doimiy xarajatlarni qisqartirish zaruriyati
kompaniyaga maxsus xizmatlarni mustaqil bajarish bilan bog`liq qo‘shimcha
xarajatlar qilgandan ko‘ra tayyor xizmatni sotib olishga majbur qiladi.
Kompaniyalar bajonidil xizmatlarni sotib olishadi, chunki bu o‘zlarining ishlab
chiqarishiga qo‘shimcha kapital qo‘yilmalar kiritilishini oldini oladi va shu bilan
moslashuvchanlikni saqlaydi. Va nihoyat, ko‘plab kompaniyalar o‘z faoliyatlarini
yuqori darajada ixtisoslashgan sohalarda jamlashga harakat qiladi. Ular yordamchi
faoliyat turlaridan xususan, saqlash va tashishdan voz k е chishadi, shu tariqa
xizmatlar sohasining k е ngayishini ra?batlantiradi. Bularning barchasi, o‘z
navbatida, xizmatlar sohasining o‘sishiga olib k е ladi. Xizmatlar sohasining
iqtisodiyotdagi o‘rni va ta'sirining oshishi xizmatlarni tasniflash va xizmatlar
7

sohasini tartibga solish darajasini aniqlash maqsadida tadqiqodlar o‘tkazish
zarurligini talab qildi. Hozirgi kunda respublika YaIMda, umuman, iqtisodiyotida
xizmatlar soxasi yetakchi o`rin egallaydi. U milliy iqtisodiyot majmuining tarkibiy
qismi sifatida qaralib, iqtisodiy munosabatlarning umumiy tizimi tarkibida yotadi.
Hozirgi kunda, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari asosan aholiga
maishiy xizmat ko‘rsatish sohasida o‘z o‘rnini topayotgani hech kimga sir emas.
Xususan, turizm xizmatlari, aholiga yuqori saviyadagi transport xizmatlarini
ko‘rsatish (yo‘lovchilarni tashish), uy-xo‘jaliklarga zarur maishiy buyumlarni
(mebelllar, qurilish materiallari, iste‘mol tovarlarini) yetkazib berish,
kiyimkechaklarni yuvish va ta‘mirlash bo‘yicha va shu kabi ko‘plab xizmatlar
ko‘rsatilayotganini sanab o‘tishimiz mumkin. Yuqoridagilardan kelib chiqqan
holda, xizmatlar sohasining Respublika iqtisodiyoti uchun ko‘plab naf keltiruvchi
tomonlari mavjud:
- YaIM tarkibida katta hajmni egallaydi;
- moddiy va nomoddiy ne‘matlar ishlab chiqaruvchi kichik biznes
subyektlari sifatida shakllanadi;
- aholi turmush darajasini oshishiga xizmat qiladi; - mamlakatda tovar va pul
aylanishini tezlashtirishga xizmat qiladi; - mintaqada yangi xizmatlar bozorini
shakllantiradi;
- aholining ish bilan bandligi darajasini oshiradi;
- hududiy infratuzilmaning rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi; - xizmat
ko‘rsatish obyektlari isloh qilinadi;
- mamlakatdagi investitsiya ichki va tashqi investitsiya hajmini oshiradi va
hokazo.
1.2.XIZMAT KO`RSATISH SOHASINING RESPUBLIKA IQTISODIYOTIDAGI
ULUSHI VA AHAMIYATI
8

Ma‘lumki, respublikamizda xizmatlar sohasiga ixtisoslashgan kichik biznes
va xususiy tadbirkorlik subyektlari uchun yaratilgan qulay ishbilarmonlik muhiti
bugungi kunda aholi turmush darajasining yaxshilanishida, mamlakat
iqtisodiyotining barqaror yuksalishida, yangi ish o`rinlari yaratilishi va aholi
daromadlari ortib borishida muhim omil bo`lmoqda. Mamlakatimizda bozor
islohotlarini yanada chuqurlashtirish va iqtisodiyotni liberallashtirish,
ishbilarmonlik muhitini yaxshilash, raqobatni rivojlantirish, kichik biznes va
xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirishni rag`batlantirish yo`lidan izchil olg`a
siljish borasida keng ko`lamli chora-tadbirlar kompleksi qabul qilingan.
Xususan, davlatimiz rahbari tashabbuslari bilan mamlakatimizda
ishbilarmonlik muhitini yanada takomillashtirish, tadbirkorlik faoliyatini amalga
oshirish uchun qulay sharoitlar yaratish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
hamda turizm sohasini jadal rivojlantirish borasida keng ko`lamli islohotlar amalga
oshirilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil 26-fevralda
qabul qilingan № 55 sonli -2016-2020-yillarda xizmatlar sohasini rivojlantirish
dasturi to`g`risida qarori hamda 2017-yil 7-fevralda Prezidentimiz Shavkat
Mirziyoyev tomonidan tasdiqlandan PF-4947 sonli O`zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo`yicha Harakatlar strategiyasi to`g`risidagi farmonida
belgilab berilgan ustovor yo‘nalishlar asosida milliy iqtisodiyotmizni tubdan
takomillahstirish, xizmatlar sohasining undagi ahamiyatini yanada kuchaytirish
bo‘yicha chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Bularning natijasi o‘laroq, bugungi
kunda xizmatlar sohasining mamlakat YaIM da 35, 6 % ni tashkil etgani yoki
mamlakat jami aholisining 4 000 000 dan 48 ortig‘i aynan mana shu sohada
mehnat faoliyati bilan bandligini bemalol qayd etishimiz mumkin.
Respublikamizda so‘ngi yillarda qulay ishbilarmonlik muhitining yaratilishi,
investitsiyalarning keng jalb qilinishi natijasida nafaqat iqtisodiy o`sish
sur‘atlarining oshishi, balki iqtisodiyot tarkibida muhim sifat o`zgarishlarining yuz
berishi ta‘minlandi. Tarkibiy o`zgarishlar borasidagi siyosatning izchil amalga
oshirilishi natijasida mamlakat iqtisodiyoti tarkibi diversifikatsiya qilindi.
9

Dastlabki ma‘lumotlarga ko‘ra, 2018-yilda O‘zbekiston Respublikasi YaIM hajmi
joriy narxlarda 407 514,5 mlrd.
So‘mni tashkil etdi va 2017-yil bilan taqqoslaganda 5, 1 foizlik o‘sish
ko‘rsatkichini qayd etdi. Aholi jon boshiga hisoblaganda YaIM 12 365,6 ming
so‘mni tashkil etdi va bu ko‘rsatkich o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 3,3 % ga
o‘shganini ko‘rishimiz mumkin.
1-Jadval
1995 y 2005 y 2010 y 2015 y 2018 y
I. YaIM, jami 302,8 15 923,4 62 388,3 171 808,3 407 514,5
shu jumladan
Mahsulotga sof
soliqlar 39,8 1 690,1 5 716,9 15 077,3 45 563,4
II.Yalpi qo`shilgan
qiymat 263,0 14 233,3 5 56 671,4 156 731,0 361 951,1
Qishloq, o`rmon va
baliq xo`jaligi 85,1 4 192,8 11 201,0 28 672,2 117 315,8
Sanoat 51,7 3 370,9 15 114,8 40 264,1 95 083,9
Qurilish 21,4 771,1 3 760,5 11 382,6 20 734,4
Savdo, yashash va
ovqatlanish bo`yicha
xizmatlar 23,1 1 400,2 5 5 982,7 16 145,3 26 493,0
Tashish va saqlash,
axborot va aloqa 22,1 1 676,7 7 337,7 19 158,2 29 868,3
Boshqa xizmat
tarmoqlari 59,6 2 821,6 13 274,7 41 108,6 72 455,7
O`zbekiston Respublikasi yalpi ichki mahsulotining tarmoqlar bo`yicha tarkibi (joriy
narxlarda, mlrd. So`m)
Jadvaldan xulosa qilib Shuni alohida ta‘kidlashimiz lozimki, 2018-yilda
YaIM o‘sish sur‘atiga xizmatlar sohasining ta‘siri 1,8 % ni tashkil etdi. Ushbu
sohada qo‘shilgan qiymatning o‘sishi 5,4 % ga teng bo‘lib, shundan savdo
xizmatlari (avtotransport vositalarini ta‘mirlashni qo‘shgan holda) 4,4 % ga,
tashish va saqlash 3,7 % ga, axborot va aloqa 15,3 % ga va boshqa xizmatlar 5,4 %
10

ga oshganini ko‘rishimiz mumkin. Bugungi kunda xizmatlar sohasi rivojlangan
mamlakatlar iqtisodiyotida hal qiluvchi rol o‘ynagani kabi, O‘zbekistonda ba‘zan
uchlamchi sektor deb ataluvchi ushbu soha mamlakat iqtisodiyotining jadal
rivojlanayotgan tarmoqlaridan biri hisoblanadi. 2019-yil 1-yanvar holatiga,
respublikada davlat reestridan o‘tgan va faoliyat ko‘rsatayotgan 323,5 mingta
tashkilot va korxonalardan 213 mingga yaqini aynan xizmatlar sohasida faoliyat
ko‘rsatmoqda va bu boshqa sohalar bilan taqqoslaganda eng yuqori ko‘rsatkich
hisoblanadi. Respublikadagi ayni kunda faoliyat olib borayotgan korxona va
tashkilotlarni (fermer va dehqon xo‘jaliklaridan tashqari) sohaga ixtisoslashuvu
bo‘yicha foizlar kesimida taqqoslaydigan bo‘lsak, bu yerda 65,8 % lik natija bilan
aynan xizmatlar sohasi yetakchilik qiladi, undan keyingi o‘rinlarni sanoat (17 %),
qurilish (9,0 %) hamda 7,6 % lik ko‘rsatkich bilan qishloq o‘rmon va baliq
xo‘jaligiga ixtisoslashgan tadbirkorlik subyektlari egallaydi. Xizmat ko‘rsatuvchi
tashkilot va korxonalar umumiy sonida 153 mingdan ortig‘i kichik tadbirkorlik
subyektlari hisoblanadi. 2019-yil 1-yanvar holatiga ko‘ra ularning ulushi 72,2 % ni
tashkil etdi.
1-Rasm
Xizmatlar sohasida faoliyat ko`rsatayotgan korxona va tashkilotlarning iqtisodiy faoliyat
turlari bo`yicha tarkibi 4
, (2019-yil 1-yanvar holatiga)% (fermer va dehqon xo`jaliklaridan
tashqari)
Solishtirish uchun, 2018-yil 1-yanvar holatiga, xizmatlar sohasida 191, 2 mingta
korxona va tashkilotlar faoliyat ko‘rsatgan bo‘lib, ularning umumiy tarkibida eng
4
O`zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va sanoat vazirligi rasmiy veb sayti. www.mineonomy.uz
11

katta qismini savdo xizmatlari (33,0 %) tashkil etgan edi. Undan keyingi o‘rinlarda
yashash va ovqatlanish bo‘yicha xizmatlar (9,0 %), tashish va saqlash (6,3 %),
axborot va aloqa (3,3 %), sog‘liqni saqlash va ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatish (3,1 %)
tashkil etgan edi. Respublikada 2018 yil davomida ko‘rsatilgan bozor xizmatlari
hajmi 146836,3 mlrd. so‘mga teng bo‘lgan bo‘lib, o‘tgan 2017 yilning mos davriga
nisbatan o‘sish sur‘ati 108,4 % (28,2 trln. so‘m) ni tashkil etdi. Ko‘rsatilgan bozor
xizmatlari tarkibida transport xizmatlari (29,5 %), savdo xizmatlari (26,9 %),
moliyaviy xizmatlar (14,4 %) hamda aloqa va axborotlashtirish xizmatlarining
ulushi (6,6 %) asosiy ustunlikka ega ko‘rsatkichlar bo‘ldi.
2-Jadval
H ududlar 2016 2017 2018
Hajmi,
mlrd.
so‘m O‘sish
sur‘ati,
% Hajmi,
mlrd.
so‘m O‘sish
sur‘ati,
% Hajmi,
mlrd.
so‘m O‘sish
sur‘ati,
%
O`zbekiston
Respublikasi 90
991,7 112,5 116
795,7 108,9 146
836,3 108,4
1 Qoraqalpog‘isto
n Respublikasi 2
915,7 113,2 3 535,0 106,0 4 464,9 113
2 Andijon 5
072,0 116,5 6 640,9 105,6 7 979,8 108,5
3 Buxoro 4
173,0 115,2 5 364,1 103,6 6 439,8 107,7
4 Jizzax 2
027,3 117,7 2 494,1 105,2 3 168,4 113,4
5 Qashqadaryo 4
556,2 116,3 5 841,0 104,2 6 975,9 107,2
6 Navoiy 2
715,7 115,5 3 034,4 107,0 3 822,1 111,8
7 Namangan 3
912,0 116,0 5 072,8 105,0 6 023,8 108,8
12

8 Samarqand 6
021,0 113,3 8 237,6 104,9 9 906,3 107,8
9 Surxondaryo 3
852,5 116,3 4 429,2 104,5 5 490,7 109,8
10 Sirdaryo 1
183,6 113,8 1 581,0 106,0 1 941,1 109,7
11 Toshkent 8
436,8 116,7 9 277,2 104,3 10
959,1 106,4
12 Farg‘ona 5
900,0 116,4 7 562,9 104,3 9 120,6 108,5
13 Xorazm 2
691,3 115,3 3 552,1 105,3 4 403,5 108,5
14 Toshkent sh 27
761,1 113,4 37
529,4 114,6 48
361,8 110,6
2016-2018 yillar mobaynida hududlar bo`yicha ko`rsatilgan xizmatlar hajmi
Milliy iqtisodiyotda xizmatlar hajmining oshishi bir qator omillarning ta‘siri
bilan izohlanadi, jumladan: bozorda yangi turdagi xizmatlarning paydo bo‘lishi,
masalan, kredit kartalari orqali to‘lovlar, Internet-savdo, yangi savdo markazlari,
ovqatlanish korxonalari, mehmonxonalarning tashkil etilishi, ta‘lim xizmatlarini
kengaytirish, dam olish sohasidagi tanlovning kengayishi shular jumlasidandir.
Yuqoridagi 2-jadvaldan ko‘rishimiz mumkinki, hududlarda xizmatlar sohasining
hajmi so‘ngi yillarda sezilarli ravishda ortib 2018-yilda uning qiymati 146 836,3
mlrd so‘mni tashkil qilgan, ya‘ni 2016 yilga nisbatan deyarli 1,5 barobar o‘sish
kuzatilgan.
Hududlar miqyosida xizmatlar sohasining ulushi eng ko‘p Toshkent
shahriga (2018-yilda 48 361,8 mlrd.so‘m) va Toshkent viloyatiga (2018-yilda 10
959,1 mlrd.so‘m) to‘g‘ri keladi. Eng kam ulushi esa Xorazm va Jizzax
viloyatlariga to‘g‘ri keladi.
13

Buning asosiy sababi sifatida esa ushbu hududlarda xizmat ko‘rsatuvchi
korxonalar kamligi, infratuzilmaning rivojlanmaganligi, mavjud salohiyatlardan,
ayniqsa turistik salohiyatdan to‘liq foydalanilmayotganini ko‘rishimiz mumkin.
Hududlar orasida xizmatlar hajmi bo‘yicha Toshkent shahri yetakchilik qiladi. Bu
yerda 2022- yil yanvar-sentabr oylarida avtotransport xizmatlari hajmi 4 976,9
mlrd. so‘m miqdorida qayd etildi.
Eng past ko‘rsatkich Sirdaryo viloyatida qayd etildi 450,8 mlrd. so‘m. 2021-
yil yanvar-sentabr oylariga nisbatan Qashqadaryo, 109,8 %, Samarqand 109,3 %
va Surxondaryo 109,1 % viloyatlarida yuqori o‘sish kuzatildi. Nisbatan past
o‘sish Qoraqalpog‘iston Respublikasida qayd etildi – 104,0 %.
2-Rasm
O`zbekistonning sog`liqni saqlash xizmatlari kartasi
Yuqorida xaritada Respublikamiz hududlaridagi sog`liqni saqlash xizmat
turlari keltirilgan bo`lib qayerda qancha kasalxonalar, poliklinikalar va boshqa
davolash maskanlari ko`rsatilganligini ko`rishimiz mumkun.
14

Iqtisodiy faoliyat turlari bo‘yicha ko‘rsatilgan bozor xizmatlari tarkibida eng
katta ulushni savdo xizmatlari egallaydi.
2022- yil yanvar-sentabr oylarida bu xizmatlarning ulushi 25,1 % ni tashkil
etdi. Shuningdek, moliyaviy (23,1 %) va transport (21,9 %) xizmatlari katta
ulushga ega. Taqqoslash uchun: 2021- yilning yanvar-sentabr oylarida savdo
xizmatlari umumiy hajmning 25,6 % ini tashkil etgan. Kompyuterlarni ta’mirlash
bo‘yicha xizmatlarning ulushi – 1,7 %. Moliyaviy xizmatlar tarkibida sug‘urta va
nafaqa ta’minoti bo‘yicha xizmatlardan tashqari (pul mablag‘larini olish va qayta
taqsimlash bo‘yicha xizmatlar) pul-kredit sohasida vositachilik xizmatlari ustunlik
qiladi. 2022- yil yanvar-sentabr oylarida ushbu xizmatlarning ulushi 96,2 % ni
tashkil etdi.
3-Rasm
Iqtisodiy faoliyat turlari bo‘yicha xizmatlar tarkibi, % da (2022- yil yanvar-sentabr
oylarida )
Yuqoridagi chizmada xizmat ko`rsatishning iqtisodiy faoliyat turlari
bo`yicha xizmatlar keltirilgan, jumladan 1-o`rinda savdo xizmati va eng so`ngida
kompyuter ta`mirlash xizmatlari keltirilgan.
Sug‘urta xizmatlari tarkibida eng katta ulush sug‘urta xizmatlariga
to‘g‘ri keladi, hayotni sug‘urta qilish xizmatlari bundan mustasno (baxtsiz hodisa
15

va yong‘indan sug‘urta qilish, sog‘liqni sug‘urta qilish, turistik sug‘urta qilish,
mol-mulkni sug‘urta qilish, transport sug‘urta qilish, pul yo‘qotishlaridan va
majburiyatlardan sug‘urta qilish) - 58,9 %. Hayotni sug‘urta qilish xizmatlari
umumiy sug‘urta xizmatlari hajmining 30 % ini tashkil etdi. Taqqoslash uchun:
2021- yil yanvariga nisbatan 2021- yil sentabrida xizmatlar hajmi 6,0 trln. so‘mga,
2021- yil avgustiga nisbatan esa 1,5 trln. so'mga oshgan. 2022- yilning III diskret
choragi yakunlariga ko‘ra, ko‘rsatilgan xizmatlar hajmi 93,3 trln. so‘mni tashkil
etib, 2021- yilning III diskret choragiga nisbatan (74,0 trln. so‘m) hajmi 19,3 trln.
so‘mga oshdi.
4-Rasm
Yanvar-sentabr oylarida xizmatlar sohasining asosiy ko‘rsatkichlari
Dastlabki ma’lumotlarga ko‘ra, 2021- yilning yanvar-sentabr oylariga
nisbatan 2022- yil yanvar-sentabr oylarida ko‘rsatilgan bozor xizmatlari hajmi 49
111,0 mlrd. so‘mga oshib, 253 840,0 mlrd. so‘mga yetdi.
Taqqoslama ekvivalentda 2021- yilning yanvar-sentabr oylariga nisbatan
(119,5 %) o‘sish sur’ati 115,4 % ni tashkil etdi. 2021- yil sentabr oyiga nisbatan
(25,7 trln. so‘m), 2022- yil sentabr (diskret oy) uchun taqdim etilgan bozor
16

xizmatlari hajmi (32,2 trln. so‘m) 6,5 trln. so‘mga oshdi. 2022- yil yanvar oyiga
nisbatan joriy yilning sentabr (diskret oyi) uchun bozor xizmatlari hajmi 7,9 trln.
so‘mga oshdi va 32,2 trln. so‘mga yetdi. 2022- yilning oldingi (avgust) oyiga
nisbatan 1,3 trln. so‘mlik o‘sish qayd etildi.
1.3. O‘ZBEKISTONDA XIZMATLAR SOHASINING RIVOJLANGANLIK DARAJASI
VA UNING YALPI HUDUDIY MAHSULOTDAGI ULUSHI TAHLILI
O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika ishlari dasturiga muvofiq, qo‘mita
tomonidan har yili Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri
bo‘yicha yalpi hududiy mahsulotni (keyingi o‘rinlarda – YaHM) dastlabki
baholash ishlari amalga oshiriladi. YaHM – milliy hisoblar tizimining asosiy
ko‘rsatkichi bo‘lib, muayyan davrda mintaqaning iqtisodiy hududida joylashgan
rezident – institutsional birliklar ishlab chiqarish faoliyatining yakuniy natijasini
ifodalaydi. YaHM ishlab chiqarish usulida, iqtisodiy faoliyat turlari bo‘yicha yalpi
qo‘shilgan qiymat hajmi va mahsulotlarga sof soliqlar yig‘indisi orqali hisoblanadi.
Olib borgan tadqiqotlarimiz asosida respublika hududlarida (viloyatlarda) ishlab
chiqarilgan YaHM tarkibida xizmatlar soasining ulushini tahlil qilib chiqdik va bu
orqali hududlarning xizmatlar ishlab chiqarish salohiyati hamda viloyatlarda
xizmatlarga bo‘lgan talab hajmini aniqlab oldik. Xususan, o‘tgan 2018-yil
mobaynida ishlab chiqarilgan YaHM ga nazar tashlaymiz:
3-Jadval
YaIM (YaHM) Aholi jon boshiga YaIM
(YaHM)
mlrd.so‘m o‘sish
sur‘ati, % mlrd.so‘m o‘sish
sur‘ati, %
O‘zbekiston
Respublikasi 407514,5 105,1 12365,6 103,3
17

Qoraqalpog iston‟
Respublikasi 14185,2 10,34 7642,9 101,9
viloyatlar
Andijon 27121,6 112,1 8923,9 110,2
Buxoro 21151,9 104,6 11222,4 103,1
Jizzax 11820,2 102,6 8830,3 100,7
Qashqadaryo 28412,2 101 8932,1 99
Navoiy 21729 103,4 22489,1 101,7
Namangan 18141,4 102,5 6654,7 100,6
Samarqand 31187,4 99,3 8295,8 97,3
Surxondaryo 17061,9 101,0 6712,5 98,9
Sirdaryo 8200,5 101,1 9966,6 100,4
Toshkent 38398,7 106,4 13333,4 105,1
Farg ona
‟ 25181,2 103,9 6895,7 102,2
Xorazm 15154,2 103 8325,6 101,3
Toshkent sh. 53287,1 108,1 21419,4 106,2
O`zbekiston hududlarida ishlab chiqarilgan yalpi ichki (hududiy) mahsulot(2018 yil)
4-jadvaldan ko‘rishimiz mumkinki, 2018-yil yakunlari bo‘yicha YaHM
ko‘rsatkichlarida Toshkent shahri (108,1 %), Andijon (112,1 %) va Toshkent
viloyatlarida (106,4 %) yuqori o‘sish sur‘atlari qayd etilgan. Respublika darajasiga
(105,1 %) nisbatan past o‘sish sur`atlari Qashqadaryo (101,0 %), va Sirdaryo
(102,1 %) viloyatlarida kuzatilgan. Samarqand (99,3 %), Surxondaryo (98,9 %)
viloyatlarida esa umuman o‘sish kuzatilmagan. O‘tgan yilda Respublika bo‘yicha
YaIM ning shakllanishida Toshkent shahri 13,1 % ulush bilan eng katta hissa
qo‘shdi. Toshkent viloyati 9,4 % va Samarqand viloyati 7,7 % ko‘rsatkich bilan
keyingi o‘rinlarni egallab turibdi. Respublika YaIM ni shakllantirishda eng kam
ulush Sirdaryo (2,0 %) va Jizzax viloyatlariga (2,9 %) hamda Qoraqalpog‘iston
Respublikasiga (3,5 %) to‘g‘ri kelmoqda. Zamonaviy O‘zbekistonning ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanish istiqbollari milliy va mahalliy manfaatlarni hisobga olgan
holda respublikaning har bir iqtisodiy tuman va viloyatlarining barcha
18

resurslaridan oqilona foydalanishiga bog‘liqdir. Shuni hisobga olgan holda har bir
hududning iqtisodiy ko‘rsatkichlarini chuqur tahlil qilib chiqish hamda xulosalar
asosida chora-tadbirlar rejasini ishlab chiqish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Davlat
statistika qo‘mitasi ma‘lumotlariga qaraydigan bo‘lsak, 2018-yilda hududlar
o‘rtasida xizmatlar umumiy hajmida eng katta ulushni Toshkent shahri (32,9 %),
Toshkent (7,5 %), Samarqand (6,7 %), Farg'ona (6,2 %) va Andijon (5,4 %)
viloyatlari egallaydi. Ma‘lumki, respublikamizda xizmatlar asosan 13 ta katta
guruhga bo‘linadi, bular: aloqa va axborotlashtirish xizmatlari, moliyaviy
xizmatlar, transport xizmatlari, yashash va ovqatlanish xizmatlari, savdo
xizmatlari, ko‘chmas mulk bilan bog‘liq xizmatlar, ta‘lim sohasidagi xizmatlar,
sog‘liqni saqlash sohasidagi xizmatlar, ijara xizmatlari, kompyuterlar va maishiy
tovarlarni ta‘mirlash bo‘yicha xizmatlar, shaxsiy xizmatlar, me‘morchilik,
muhandislik izlanishlari, texnik sinovlar va tahlil sohasidagi xizmatlar hamda
boshqa xizmatlar.
Fikrimizcha, YaHM tarkibida xizmatlar sohasining ulushi naqadar
muhimligini aniqlab olishimiz uchun xizmatlar sohasi yuqori, o‘rta va past bo‘gan
hududlar kesimida yuqoridagi xizmat turlarining ko‘rsatkichlarini tahlil qilib
chiqish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz:
1. Xizmatlar sohasi nisbatan past rivojlangan hududlar: Jizzax va Sirdaryo
viloyatlari. Dastlabki ma`lumotlarga ko‘ra, 2018-yilda Sirdaryo viloyatida YaHM
2,1 % ga o‘sdi va 8 200,5 mlrd.so‘mni tashkil etdi. Hudud iqtisodiyotining asosiy
tarmoqlarida ham ijobiy o‘sish sur`atlari qayd etildi. Xususan, o‘sish sur`atlari
sanoatda 106,7 % (YaHM tarkibidagi ulushi - 21,8 %), qurilishda 109,1 % (4,3 %),
xizmatlar sohasida 104,7 % (23,6 %) ni tashkil etdi. Qishloq, o‘rmon va baliq
xo‘jaligida esa, ishlab chiqarish hajmining kamayishi kuzatildi va 2017 yilga
nisbatan 97,9 % ni tashkil etdi (ushbu tarmoqning YaHM tarkibidagi ulushi – 50,3
%). Aholi jon boshiga YaHM hajmi 9 966,6 ming so‘mni tashkil etdi va 0,4 % ga
o‘sdi.
2. Xizmatlar sohasi o rta darajada rivojlangan hududlar: Farg ona va‟ ‟
Samarqand viloyatlari. O‘tgan yilning yanvar-dekabr oylarida Farg ona viloyatida
‟
19

YaHM 3,9 % ga o‘sdi va 25 181,2 mlrd.so‘mni tashkil etdi. YaHM ning o‘sishi
hudud iqtisodiyoti tarmoqlaridagi ijobiy o‘sish sur`atlari bilan bog‘liq. O‘sish
sur`ati qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligida – 101,7 % (YaHM tarkibidagi ulushi –
39,2 %), sanoatda – 104,8 % (20,6 %), qurilishda – 109,6 % (5,1 %), xizmatlar
sohasida – 104,7 % (35,1 %) ni tashkil etdi. Aholi jon boshiga hisoblangan YaHM
6 895,7 ming so‘mni tashkil etdi va 2,2 % ga o‘sdi. 3. Xizmatlar sohasi yuqori
darajada rivojlangan hududlar: Toshkent viloyati va Toshkent shahri. Toshkent
viloyatida YaHM 38 398,7 mlrd.so‘mni tashkil etdi va 6,4 % ga o‘sdi. YaHM ning
o‘sishi hudud iqtisodiyoti tarmoqlaridagi ijobiy o‘sish sur`atlari bilan bog‘liq.
Jumladan: qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligida – 102,8 % (YaHM tarkibidagi
ulushi – 32,5 %), sanoatda – 111,3 % (40,6 %), qurilishda – 110,1 % (3,1 %),
xizmatlar sohasida – 103,7 % (23,8 %) ijobiy o‘sish sur`atlari kuzatildi. Aholi jon
boshiga YaHM 5,1 % ga o‘sdi va 13 333,4 ming so‘mni tashkil etdi.
Moliyaviy xizmatlar tarkibida sug‘urta va nafaqa ta’minoti bo‘yicha
xizmatlardan tashqari (pul mablag‘larini olish va qayta taqsimlash bo‘yicha
xizmatlar) pul-kredit sohasida vositachilik xizmatlari ustunlik qiladi. 2022- yil
yanvar-sentabr oylarida ushbu xizmatlarning ulushi 96,2 % ni tashkil etdi. Sug‘urta
xizmatlari tarkibida eng katta ulush sug‘urta xizmatlariga to‘g‘ri keladi, hayotni
sug‘urta qilish xizmatlari bundan mustasno (baxtsiz hodisa va yong‘indan sug‘urta
qilish, sog‘liqni sug‘urta qilish, turistik sug‘urta qilish, mol-mulkni sug‘urta qilish,
transport sug‘urta qilish, pul yo‘qotishlaridan va majburiyatlardan sug‘urta qilish) -
58,9 %. Hayotni sug‘urta qilish xizmatlari umumiy sug‘urta xizmatlari hajmining
30 % ini tashkil etdi.
2022- yilning yanvarsentabr oylarida aloqa va axborotlashtirish xizmatlari
hajmi 16 351,4 mlrd. so‘mni tashkil etib, 2021- yilning yanvar-sentabriga nisbatan
o‘sish sur’ati 124,1 % ni tashkil etdi. Aloqa va axborotlashtirish xizmatlari hajmida
eng katta ulush telekommunikatsiya xizmatlariga to‘g‘ri keldi– 65,0 %. Aloqa va
axborotlashtirish xizmatlarining eng katta hajmi Toshkent shahrida qayd etildi.
2021- yilning yanvar-sentabr oylariga nisbatan mazkur hududda ushbu turdagi
xizmatlar hajmi 2 284,5 mlrd. so‘mga oshib, 10 018,3 mlrd. so‘mni tashkil etdi.
20

II.BOB. O‘ZBEKISTONDA XIZMATLAR SOHASINI RIVOJLANTIRISH
ISTIQBOLLARI
2.1.XIZMATLAR SOHASINI RIVOJLANTIRISHNING XORIJ TAJRIBASI
Bugungi kunda rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida ro`y berayotgan tub
o`zgarishlar xizmat ko`rsatish va servis tushunchasiga ham nazariy ham amaliy
jihatdan yangicha yondashuvni taqozo qilmoqda. XX asrning oxiridan boshlab chet
el iqtisodchilari o‘zlarining ishlanmalarida xizmat ko`rsatish faoliyati
samaradorligi ko`rsatkichlarini ilmiy jihatdan tadqiq qilishga ommaviy shaklda
e‘tibor qarata boshladilar. Shunday qilib, XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab
xizmat ko`rsatish sohasining rivojlanib borishi insonlar moddiy farovonligi va
turmush sifati darajasini oshishiga olib keldi.
Ma‘lumki, XIX asrning oxirlarida E.Engel tomonidan aholi daromadini
o`sishi bilan iste‘mol tarkibini o`zgarishini statistik jihatdan bog‗liqligi asoslangan
edi. E.Engelning qoidasiga ko`ra, aholining turmush sharoiti va daromadlari
darajasi qanchalik yuqori bo`lsa, iste‘molchi sarfining katta qismini yuqori sifatli
tovarlar va xizmatlarga sarflaydi. Ya‘ni, bitta gap bilan aytganda, aholining
daromadlari qanchalik yuqori bo`lsa, ular oilaviy byudjetining kam qismini oziq-
ovqat mahsulotlariga, ko`p qismini esa servis xizmatlariga sarflashadi. Rivojlangan
mamlakatlarda oilaviy byudjetning 18-20%i oziq-ovqat mahsulotlarining
iste‘moliga, 35-40%i esa xizmatlarga sarflanadi.
Xususan, turli xil tovar va xizmatlarga to`lov qobiliyatini daromadga
nisbatan egiluvchanlik koeffitsenti va boshqa yo`nalishdagi tadqiqotlar buning
yaqqol isboti bo‘ladi. Masalan, V.Fyuks xizmat ko`rsatish sohasini kengaytirish
21

sabablaridan biri sifatida sanoat va qishloq xo`jaligiga nisbatan xizmat ko`rsatish
sohasida unumdorlikni past darajada o‗sishi deb hisoblaydi. V.Fyuks tomonidan,
sanoat, qishloq xujaligi va xizmat ko‗rsatish sohasida ish bilan bandlik taqsimoti
aholi jon boshiga to`g`ri keladigan real yalpi ichki mahsulot bilan chambarchas
bog`liq 109 degan fikri o`z tasdig`ini topmoqda. Uning ta‘kidlashicha, agarda
qishloq xo`jaligi hissasi daromadlarga talab elastikligi farqi bilan tushuntirilsa,
xizmat ko`rsatish sohasidagi o`zgarishlar uchinchi sektor (xizmat ko`rsatish)ni
birinchi (qishloq xo`jaligi) va ikkinchi (sanoat) sektorga nisbatan past unumdorlik
darajasi bilan ifodalanadi. Bu haqida sanoatda yalpi omilli unumdorlik o`sishi va
xizmat ko`rsatish sektorini rivojlanishi o`rtasidagi yuqori korrelatsiya koefitsenti
mavjudligidan dalolat beradi. Xorijiy iqtisodiy adabiyotlarda milliy xo`jaliklarning
alohida tarmoqlarida unumdorlik (samaradorlik) darajasidagi farq XX asrning 70
yillaridan tadqiqot predmeti bo`la boshlagan. O`sha davrdayoq kapital sig`imining
yuqoriligi bilan ajralib turadigan (sanoat va qurilish xo‗jaligi) iqtisodiyot
sektorlariga nisbatan jonli mehnati ko`p bo`lgan tarmoqlarda (xizmat ko`rsatish)
unumdorlik yuqoriligi tan olingan. Bu haqida V.Baumol, S.Blekmen va E.Volflor
o`z tatqiqotlarida to‘xtalib o`tishgan. Quyidagi jadvalda 1995-2015-yillarda
rivojlangan mamlakatlarda xususiy unumdorlik ko`rsatkichlaridan birining o`sish
sur‘ati statistikasi keltirilgan.
4-Jadval
Yillar Germaniya Fransiya Angliya Yaponiya AQSH
1995 2,6 2,6 1,7 2,3 0,2
2015 2,0 1,9 0,8 1,9 0,1
Rivojlangan mamlakatlarda 1995-2015 yillarda xizmat ko`rsatish sohasida mehnat
unumdorligi o`sish daradasi (%da)
Jadvaldan ko`rinib turibdiki, xizmat sohasida mehnat unumdorligini
pasayishi barcha mamalakatlarda ro`y bergan, ayniqsa Fransiyada (2,6 % dan 1,9
% gacha), Angliyada (1,7 %dan 0,8 % gacha), Germaniyada (2,6 % dan 2,0 %
gacha) mazkur ko`rsatkichni pasayish tendensiyasi yuqoriroq bo`lgan. Umuman
22

xizmat ko`rsatish sohasida samaradorlik darajasi sanoat va qishloq xo`jaligiga
nisbatan past darajada ekanligini ko`rishmiz mumkin.
Tadqiqotlar shuni ko`rsatmoqdaki, bugungi kunda axborot texnologiyalari
moddiy ne‘matlar ishlab chiqaradigan tarmoqlarda samaradorlikni oshishiga olib
kelishini hech bir iqtisodchi inkor qilmaydi, ammo uning iqtisodiyotning boshqa
tarmoqlariga ta‘siri masalalari ochiq qolmoqda. Bunga bog`liq holda, sanoatga
nisbatan xizmat ko`rsatish sohasida ish bilan bandlikni yuqori ekanligini ko`pchilik
xorij iqtisodchilari xizmat ko`rsatish sohasida samaradorlikni industrial
tarmoqlarga nisbatan pastligi bilan ifodalaydilar. 1987 yilda R.Solou tomonidan
ishlab chiqilgan ―Unumdorlik paradoksiga kor`a kompyuter texnologiyalari
uchun qilingan investitsiya hajmining o`sib borishi, unga mos holda xizmat
ko`rsatish sohasida unumdorlikni oshishiga olib kelmagan. Xizmatlarning turli-
tumanligi va xilma-xilligi Dj.Zingelman tomonidan e‘tirof etilgan va u xizmatlarni
ishlab chiqarish, iste‘mol, ijtimoiy va taqsimot xizmatlariga tasniflagan.
5-Rasm
D. Zingelman tomonidan xizmatlarning tasniflanishi.
D.Zingelman tomonidan tasniflagan xizmat turlarining har biri turi, o`z
navbatida, o`zining murakkab tasnifiga ega. Misol uchun, banklarning,
tibbiyotning, maishiy xizmatning bir necha yuz turlari mavjud. Shuning uchun ham
bir xizmat doirasida bir necha farqlanuvchi belgilari bo`lishi mumkin.
Xususan, tibbiyot xizmati bir vaqtning o`zida yuqori malakadagi kasbiy
tayyorgarlikni talab qiluvchi kapital intensiv ko`rinishdagi (misol uchun
23

kompyuter diagnostikasi va turli apparatlar bilan davolash) va yuqori mehnat talab
qilmaydigan mehnat intensiv (misol uchun, jarrohlik aralashuvi, tashxis qo`yish)
ko`rinishidagi xizmatlarni o`z ichiga qamrab oladi.Shunday qilib, xorijiy
tadqiqotchilarning tajribasi servis faoliyatining ba‘zi turlari samaradorlikni
baholashda resurs-sarf yondashuvidan foydalanishning chegaralanganligidan
dalolat beradi va shuning uchun ham uning (servis xizmatlarini ba‘zi turlarini)
samaradorligini baholashda yangicha kompleks yondashuvning dolzarbligini
keltirib chiqaradi.
2.2.RESPUBLIKADA AHOLI BANDLIGINI TA‘MINLASHDA XIZMATLAR
SOHASINING AHAMIYATINI OSHIRISHDAGI VAZIFALAR
So‘nggi yillarda Respublikada amalga oshirilayotgan izchil chora-tadbirlar
va qabul qilinayotgan qator kompleks dasturiy yo‘nalishlar xizmat ko‘rsatish va
servis sohasini, shuningdek maishiy xizmat ko‘rsatish sohasining yuqori sur‘atlar
bilan rivojlanishiga olib kelmoqda. Shuningdek, mazkur sohaning jadal
rivojlantirishni ta‘minlashga qaratilgan huquqiy asoslar ham yaratildi.
Xususan, bu borada O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
2016-yil 26-fevralda № 55 sonli 2016-2020-yillarda xizmatlar sohasini
rivojlantirish dasturi to`g`risida qarori bunga yaqqol misol bo‘la oladi.
Buning natijasida mamlakatimizda sohada bir qancha ijobiy ko‘rsatkichlarga
erishildi, xususan: - xizmatlar ko‘rsatish soxasida tadbirkorlikning faoliyatini
yanada kuchaytirish uchun qulay shart-sharoit yaratildi; - 2018 yilda xizmatlar
hajmining yalpi ichki maxsulotdagi ulushi 35,6 foizga etkazildi; - qishloq joylarda
istiqomat qilayotgan aholiga ko‘rsatilayotgan xizmatlar turlarini ko‘paytirib
borilmoqda; yurtimizga tashrif buyuradigan xorijiy sayyohlar sonini 7 million
nafarga, turizm eksportidan keladigan yillik daromadni esa 2 milliard dollarga
yetkazish lozim.
Xizmatlar va servis sohasining joriy yilda keskin o‘sishi, avvalo qurilish,
transport, moliya-bank va axborot-kommunikatsiya sohalarida, aholiga tibbiy va
kommunal-maishiy xizmatlar ko‘rsatishda, ayniqsa, qishloq joylarda ushbu sohani
yanada kengaytirish uchun foydalanilmayotgan katta imkoniyatlar zaxirasi mavjud.
24

Xizmatlar soxasining rivojlanishi, ko‘rsatilayotgan xizmatlar hajmi va sifati
bo‘yicha biz iqtisodiy rivojlangan mamlakatlardan hamon jiddiy orqada
qolmoqdamiz. Eng muhimi, shuni unutmaslik kerakki, katta kapital qo‘yilmalar
talab qilmaydigan bu soha iqtisodiyotning yuksalishiga, axoli bandligi va
daromadlarining ortishiga sezilarli darajada ijobiy ta‘sir ko‘rsatadi. O‘zbekistonda
aholining bandligini to`liq ta‘minlash va buning uchun zarur shart-sharoitlarni
yaratish ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning ustuvor yo`nalishlaridan biri sanaladi.
Mazkur sohaga qaratilayotgan alohida e‘tibor samarasini respublikamizda joriy
yilning birinchi choragida 141 mingdan ortiq ish o`rni yaratilgani misolida ham
ko`rish mumkin. E‘tiborlisi, bandligi ta‘minlangan fuqarolarning salmoqli qismi
qishloq joylarda yashovchi aholi hissasiga to`g`ri keladi. Binobarin, bir insonning
layoqati va qiziqishiga ko`ra doimiy daromad manbaiga ega bo`lishi nafaqat o`zi
hamda oilasi, balki jamiyat uchun ham ahamiyatlidir. Ta‘kidlash joizki,
respublikada hozirgi kunda mehnatga layoqatli aholi soni 18 954 ming (o`sish –
1,0%), band aholi soni – 13 376 ming (o`sish – 1,3%) nafarni tashkil etadi.
Rasmiy sektorda bandlar – 5 403 ming kishini tashkil etib (o`sish - 3,4%),
rasmiy bandlikning umumiy bandlikdagi ulushi 40,5%ni tashkil etmoqda.
Iqtisodiyotning norasmiy sektorida bandlar – 7 964 ming (59,5%), shu jumladan,
xorijda ishlayotganlar – 2 365,4 mingni tashkil etadi. Joriy yil birinchi chorakda
ishsizlik darajasi 9,4 foizni tashkil etdi (o`tgan yil shu davrda - 9,7%), 30
yoshgacha bo‗lgan yoshlar orasida - 15,3 foiz, ayollar orasida – 13 foiz.
Eng yuqori ishsizlik Qoraqalpog`iston Respublikasi, Andijon, 125
Qashqadaryo, Samarqand, Sirdaryo va Farg`ona viloyatlarida (9,7%) qayd etilgan.
Ishga muhtoj aholi soni – 1 million 391 ming kishi.mamlakatimizda mehnatga
layoqatli yoshdagi fuqarolar aholining 62 foizini tashkil qiladi.
Har yili mehnat resurslari o`rtacha ikki foizga oshib borayotganini nazarda
tutsak, aholi bandligini to`liq ta‘minlash doimiy aktual masala ekani ko‗rinadi.
So`nggi yillarda yalpi ichki mahsulotning har yili eng kamida sakkiz foizga o‗sish
sur‘atlarida bandlik darajasining oshishi o`rtacha 2,5 foizni ko`rsatmoqda. Bu
25

barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga ega mamlakatlardagi mavjud an‘analarga
mos keladi.
Yurtimizda ish o`rinlarini yaratish va aholining bandligini ta‘minlash
borasidagi barqarorlik, samaradorlik omillarini tahlil qilsak, avvalo, xususiy
tadbirkorlik rivojining jadallashuvi, qulay ishbilarmonlik muhitining yaratilgani,
kichik korxona va mikrofirmalar soni ortishi har yili minglab kishilarga turmush
farovonligini oshirish imkoniyatini berayotganida o`z ifodasini topmoqda.
Ta‘kidlash joizki, investitsiya, ishlab chiqarishni mahalliylashtirish, iqtisodiyot
tarmoqlarini modernizatsiyalash, ijtimoiy-iqtisodiy va sanoatni rivojlantirish
hududiy dasturlari izchil amalga oshirilishi, yakka tartibdagi tadbirkorlik, xizmat
ko`rsatish va servis, transport-kommunikatsiya sohalarining jadal sur‘atda ravnaq
topishi aholi bandligini ta‘minlashda salmoqli o`rin tutmoqda.
Kasanachilikni, oilaviy tadbirkorlikni, milliy hunarmandchilikni
rivojlantirishga berilayotgan alohida e‘tibor ham minglab oilalarning ro`zg`ori
butligini ta‘minlayotir. Ayniqsa, Andijon, Buxoro, Namangan, Samarqand,
Toshkent, Fargona va Xorazm viloyatlari kasanachilik va milliy hunarmandchilik
markazlariga aylangan.
Bundan tashqari kop tarmoqli fermer xojaliklarining safi kengayib
borayotgani, aholining shaxsiy yordamchi uchastkalarda dehqonchilik mahsulotlari
yetishtirishi uchun barcha qulayliklar yaratilgani, vaqtincha faoliyat yuritmayotgan
va bankrot deb topilgan korxonalarning moliyaviy sog`lomlashtirilishi ishsizlik
darajasi mo`tadilligini saqlashga xizmat qilmoqda.
Quvonarlisi, bandlik va daromadlar o`sishi natijasida yurtimiz aholisining
iqtisodiy faolligi kuchaydi, pirovardida mehnat bozorining asosiy indikatorlari
barqarorligiga erishilmoqda. Bandlik tizimida ijobiy siljish va an‘analar ko`zga
tashlanmoqda.
Chunonchi, nodavlat iqtisodiy sektorda ish bilan band kishilar ulushi 2000
yildagi 58 foizdan 2017 yilga kelib deyarli 85 foizga o`sgan. Agar bundan 15 yil
oldin ish bilan ta‘minlanganlarning 34 foizi qishloq xo`jaligida mehnat qilgan
26

bo`lsa, bugunga kelib xizmat ko`rsatish, sanoat va qurilish-pudrat ishlarida bandlik
ko`satkichi ortib borayotir.
Shunday qilib, xorijiy tadqiqotchilarning tajribasi servis faoliyatining ba‘zi
turlari samaradorlikni baholashda resurs-sarf yondashuvidan foydalanishning
chegaralanganligidan dalolat beradi va shuning uchun ham uning (servis
xizmatlarini ba‘zi turlarini) samaradorligini baholashda yangicha kompleks
yondashuvning dolzarbligini keltirib chiqaradi.
Aholi jon boshiga ko‘rsatilgan xizmatlarni rivojlantirish o‘rtacha aholi jon
boshini rivojlanish ko‘rsatkichiga muhim ta’sir ko‘rsatmoqda. Masalan, aholi soni
nisbatan kam bo lgan Navoiy va Buxoro viloyatlarida aholi jon boshigaʻ
ko rsatkichlar aholi zich joylashgan viloyatlar: Qashqadaryo, Namangan va
ʻ
Andijon viloyatlariga qaraganda yaxshiroq ko rinadi.
ʻ
O‘tgan yilning shu davriga nisbatan 2022- yilning yanvar-sentabr oylarida
kichik biznes subyektlari tomonidan ko‘rsatiladigan xizmatlar hajmi 18 219,2
mlrd. so‘mga oshdi va 124 598,8 mlrd. so‘mga teng bo‘ldi. Ishlab chiqarilgan
bozor xizmatlarining umumiy hajmida ularning ulushi 49,1 % ni, shu jumladan
19,6 % ini kichik korxonalar va mikrofirmalar tashkil etdi. Xizmatlar sohasida
kichik biznesning eng katta hajmi Toshkent shahrida qayd etilgan – 36 640,8 mlrd.
so‘m. Eng past ko rsatkich Sirdaryo viloyatida qayd etilgan – 1 886,0 mlrd.so m.
ʻ ʻ
Yashash va ovqatlanish bo‘yicha xizmat ko‘rsatuvchi korxona va
tashkilotlarning ulushi xizmat ko'rsatish sohasiga oid faoliyat yuritayotgan
sub'ektlar umumiy sonining 9,3 foizini tashkil etadi. Xizmatlar sohasida faoliyat
ko‘rsatayotgan korxona va tashkilotlar tarkibida tashish va saqlash faoliyati bilan
shug‘ullanuvchi korxona va tashkilotlarning ulushi 5,2 % ga yetdi.
Axborot va aloqa faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxona va tashkilotlarning
jami xizmatlar sohasida faoliyat ko‘rsatayotgan korxona va tashkilotlar tarkibidagi
ulushi 3,0 % ga teng bo‘ldi.
Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot sohasida xizmat ko‘rsatayotgan
korxona va tashkilotlarning ulushi 3,0 % ni tashkil qildi. 2022- yil 1- oktabr
holatiga ko‘ra, o‘tgan yilning shu davriga nisbatan xizmatlar sohasida faoliyat
27

ko‘rsatayotgan kichik tadbirkorlik subyektlari soni 29 058 taga ko‘paydi, buning
natijasida ularning soni 316 338 taga, o‘sish sura’ati esa 10,1 % ga oshdi.
2.3. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA XIZMATLAR SOHASINI QO‘LLAB-
QUVVATLASHNI TAKOMILLASHTIRISH YO‘NALISHLARI
Aholi daromadlarining mazmuni va tarkibi bozor munosabatlari sharoitida
tubdan o`zgardi. Chunki, oldin daromadi asosan mehnat daromadidan tarkib
topgan bo`lsa, endilikda bu manba yetarli bo`lmasdan qoldi.
Shu tufayli, har bir oila endilikda tadbirkorlik faoliyati bilan
shug‗ullanishini xayotning o`zi taqozo etadi. Bugungi kunda respublikamiz
iqtisodiyotida biznes korxonalari xisasini oshirishga ko`plab shart-sharoitlar
yaratilmoqda. Ayniqsabu O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev
Oliy Majlisga murojjatmoasida «xususiy tarmoqning jadal rivojlanishi, uning
mamlakat iqtisodiyotidagi ulushini ko`payishini ta‘minlaydi» – deb ta‘kidlaydi.
Ushbu yig`ilishda kichik biznes sub‘ektlari uchun keng imkoniyatlar
yaratish maksadida, bu sohadagi eng muxim vazifalar quyidagilardan iborat qilib
belgilab qo‘yildi:
1. Davlat tuzilmalarining xususiy tadbirkorlik faoliyatiga aralashuvini
yanada ko`proq cheklash.
2. Xo`jalik sub‘ektlariga nisbatan qo`llaniladigan jazo choralari tizimini
to`liq qayta ko`rib chiqish. Qasddan sodir etilmagan va katta bo`lmagan qoida
buzarliklar uchun jazo choralarini kamaytirish va tadbirkorlar yetkazilgan zararni
ixtiyoriy ravishda to`liq qoplagan hollarda jazoni qo`llashdan voz kechish kerak.
28

3. Xususiy tadbirkorlarga zarur resurslarni sotib olish va o`z maxsulotini
sotish uchun bozorlarga chiqish imkoniyatlarini kengaytirish bo`yicha boshlangan
ishlarni davom ettirish, birja va auktsion savdolari orqali sotilayotgan tovarlar turi
va xajmini kengaytirishga qaratilgan qat‘iy chora-tadbirlar ko`rish,
markazlashtirilgan taqsimot tizimiga qaytishga bo`lgan har qanday o‗rinishlarga
barham berish ayniqsa muhim ahamiyatga ega.
4.Xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, shubhasiz, bu sohaga moliyaviy
ko`mak, qo`shimcha soliq imtiyozlari va preferentsiyalar berishni taqozo etadi. Bu
yordamni zamonaviy rivojlangan bank tizimi orqali, ishlab chiqarish korxonalariga
foiz stavkalari uncha yuqori bo`lmagan kreditlar ajratish yo‘li bilan amalga
oshirish mumkin. Mikrokreditlash tizimini kengaytirish, bu ishni Xalqaro moliya
korporatsiyasi, Jaxon banki, Osiyo banki kabi xalqaro moliya tashkilotlari
yordamida amalga oshirish talab etiladi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik davlat tomonidan ham qo`llab
quvvatlanyapti. Shu maqsadda vazirlik va idoralarga kichik biznes uchun
qo`shimcha kafolat va imtiyozlar berish bo`yicha xukumat qarorlari loyixasini
tayorlash vazifasi topshiriladi. Bunda quyidagi masalalar ko`zda tutilishi zarurligi
ta‘kidlangan:
1. Soliqqa tortish tizimida qo`shimcha imtiyozlar va proferentsiyalar berish,
soliq qonunchiligining barqarorligini ta‘minlash, soliqlarni xisoblash va
to‗lashning oshkora, soddalashtirilgan usullarini ishlab chiqish.
2. Faoliyatning ayrim turlari bilan shug‗ullanish uchun ruxsat berish
tartiblarini qisqartirish va soddalashtirish, kichik biznesni ariza berish asosida
ro`yxatga olish tizimini bosqichma-bosqich joriy etish.
3. Yirik korxonalarning buyurtmalari asosida mayda butlovchi qismlarni
ishlab chiqarish bilan shug‗ullanadigan yangi korxonalar tashkil etish,
xonadonlarda mayda xususiy tsexlar ochishni rag`batlantirish.
4. Kichik korxonalarda ishlaydigan, ayniqsa, qishloq joylarda kasanachilik
bilan shug`ullanadigan fuqarolar uchun moddiy-texnik ta‘minot bo`yicha xizmat
29

ko`rsatadigan va ular tomonidan tayorlangan maxsulotlarni sotishga
ko`maklashadigan tuzilmalar yaratish.
Xizmat sohasida tadbirkorlikning rivojlanishi uchun yana bir muhim
tadbirlardan biri, ularga soliq imtiyozlarining berilishi bo`ldi. Xizmat ko‘rsatish va
servis soxasini qo`llab-quvvatlashda bozor infratuzilmasi va tadbirkorlik
sub‘ektlarini ishonchli huquqiy himoyalash tizimini yaratish, xususan
tadbirkorlarni birlashtirib, ular manfaatini himoya qiluvchi jamoat va nodavlat
tashkilotlari katta ahamiyatga ega. Bozor infratuzilmasini yaratish, tadbirkorlarni
o`qitish, imtiyozlar berish, tadbirkorlik sub‘ektlarini ro`yxatga olishning huquqiy
asosini takomillashtirish va ularning faoliyatiga aralashishni cheklash kabilar
davlat tomonidan xususiy tadbirkorlikni rag`batlantirish bo`yicha ko`rilayotgan
choralarning faqat bir qismidir. Xizmat ko‘rsatish va servis soxasini qo`llab-
quvvatlash tizimlarini tahlil qilish quyidagi vazifalarni aniqlash imkonini beradi:
- infratuzilma rivojlanmagan qishloq joylarda ayollarga oilaviy tadbirkorlikni
rivojlantirish uchun mikrokreditlar ajratish bo`yicha resurs imkoniyatlarni
aniqlash; - yirik sanoat korxonalari tomonidan uyda bajariladigan ishlar va
xizmatlarga buyurtma berish hisobiga uy mehnati ishchi o`rinlarini yaratish
parametrlarini aniqlash.
Jahon tajribasining ko`rsatishicha, barqaror iqtisodiy o`sishga ega bo`lgan
ko`plab davlatlarda xizmat ko`rsatish sohasida ishlovchilarning ulushi 50 foizdan
kam emas va bu bozor infratuzilmasi tarmoqlarini rag`batlantirish va quvvatlash,
intensiv omillar va mehnat unumdorligining o`sishi hisobiga xizmat ko`rsatish
tarmoqlarini rivojlantirish orqali ta‘minlanadi.
Xizmat ko‘rsatish soxasining yanada rivojlantirish uchun quyidagilarni
amalga oshirish maqsadga muvofiq: - Respublikaning olis tumanlarida, borish
qiyin va ish topishga talab haddan ortiq ko`p bo`lgan qishloq punktlari aholisiga
har qanday xizmat ko`rsatayotgan tadbirkorlarga 3-5 yilgacha soliqlarning bir
qismi yoki barchasidan ozod qilish.
Bu tadbirkorlarning o`z mablag`lari bilan xizmat ko‘rsatish yoki boshqa
faoliyat turlarini kengaytirish imkonini beradi. Soliqdan imtiyozlar berish hozirgi
30

davrda juda muximdir. Chunki, ko`pchilik tadbirkorlar bozor qonuniyatlariga
ko`nikma hosil qilmaganlar. Bu holat, albatta tadbirkorlik faoliyatiga salbiy ta‘sir
ko`rsatadi. Shu tufayli, xizmat soxasida tadbirkorlik faoliyati bilan
shug`ullanuvchilarga soliq stavkasini pasaytirish hamda, byudjetdan tashqari
jamg`armalarga to`lanadigan majburiy ajratmalarni kamaytirish lozim;
- Xizmat soxasi tadbirkorlik sub‘ektlarini to`g`ridan to`g`ri moliyalashtirish
va yengil shartlar bilan kredit va qaytimsiz grantlar berish; - Ish bilan bandlikni
ta‘minlash maqsadida yirik sanoat korxonalari o`rtasidagi ishlab chiqarish va
xizmatlar (kasanachilik) bo‘yicha hamkorlikka yanada keng sharoitlar yaratish;
- Xizmat soxasi tadbirkorlik sub‘ektlariga axborot maslahatlarini berishda
ko`maklashish;
- Xizmat soxasi tadbirkorlik faoliyati uchun kadrlar tayorlash va ularning
malakasini oshirish. Yuqorida qayd etilgan tadbirlarni amalga oshirish
mamlakatimizda xizmat soxasini rivojlantirish va davlat tomonidan qo`llab
– quvvatlash mexanizmini yanada takomillashtirish imkonini beradi. Bu
borada xorijiy ilg‗or tajribaga respublikaning o`ziga xos milliy xususiyatlari
hisobga olinib yondashilsa maqsadga muvofiqdir. Amalga oshirilgan
tadqiqotlarimizda Respublikada xizmatlar sohasini rivilantirishning kelgusi
istiqbollari haqida so‘z yuritdik hamda buni amalga oshirish uchun amaliy
tavsiyalar berishga harakat qildik. Izlanishlar natijasida bir qancha xulosalarga ega
bo‘ldik. Xususan:
- Xizmat ko‘rsatish va servis soxasini qo`llab-quvvatlashda bozor
infratuzilmasi va tadbirkorlik sub‘ektlarini ishonchli huquqiy himoyalash tizimini
yaratish, xususan tadbirkorlarni birlashtirib, ular manfaatini himoya qiluvchi
jamoat va nodavlat tashkilotlari katta ahamiyatga ega.
- Jahon tajribasining ko`rsatishicha, barqaror iqtisodiy o`sishga ega bo`lgan
ko`plab davlatlarda xizmat ko`rsatish sohasida ishlovchilarning ulushi 50 foizdan
kam emas va bu bozor infratuzilmasi tarmoqlarini rag`batlantirish va quvvatlash,
intensiv omillar va mehnat unumdorligining o`sishi hisobiga xizmat ko‗rsatish
tarmoqlarini rivojlantirish orqali ta‘minlanadi.
31

- xizmatlar eksporti tovarlar eksportiga qaraganda ancha samarali
hisoblanadi. Buning asosiy sababi, xizmatlar ko‘rsatishga katta kapital
qo‘yilmalarning talab etilmasligidir.
Х UL О S А
Amalga oshirilgan tadqiqot natijalarini tahlil qilish va umumlashtirish
doirasida O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatishni rivojlantirishning ustuvor
yo‘nalishlari va istiqbollari to‘g‘risida quyidagi xulosalarga muvaffaq bo‘lindi:
- Xizmatlar sohasi rivojlangan davlatlar aholisining 60 foizidan yuqori
qismini bandligini ta minlaydi. Xizmatlar sohasining ʼ А QSh yalpi ichki
maxsulotidagi salmog i 75%,
ʼ А ngliyada 64% va Yevropaning yetakchi
davlatlarida esa 50%dan yuqoriligi qayd etilgan.
- Iqtisodiyotning yalpi ichki maxsulotidagi xizmatlar ulushi bozor va
nobozor xizmatlarining salmog ini xisoblash orqali aniqlanadi. Nobozor xizmatlar
ʼ
bu ijtimoiy sohaga yo naltirilgan davlat byudjetidan moliyalashtiriladigan
ʼ
xizmatlar. - Davlat tomonidan xizmatlarni tartibga solinishining asosiy sababi bu
ijtimoiy sohaga yo naltirilgan xizmatlarning, ya ni sog liqni saqlash, ta lim va
ʼ ʼ ʼ ʼ
ularning quyi tarmoqlarida ko rsatiladigan xizmatlar sifatini oshirish va
ʼ
rag batlantirish asosida iqtisodiyotdagi xizmatlar salmog ini kengaytirish.
ʼ ʼ
- Ichki bozordagi xizmatlar sohasining davlat tomonidan tartibga solinishi
orqali bandlik sohasidagi ijtimoiy va iqtisodiy muammolarni hal yetash, xizmat
ko rsatishning asosiy yo nalishlari bo yicha mahalliy tadbirkorlarni
ʼ ʼ ʼ
32

qo llabquvvatlash, ichki investitsiyani rag batlantirish va boshqa maqsadlar ilgariʼ ʼ
suriladi. Yuqorida qayd etib o‘tilgan ma‘lumotlardan tashqari, ilmiy tadqiqot
izlanishlarimiz davomida ayni kunlarda O‘zbekiton Respublikasida xizmatlar
sohasida bir qator kamchilik va muammolar borligini aniqlandi:
- xizmatlar sohasida faoliyat yurituvchi malakali xodimlar tayyorlashda bir
qancha kamchiliklar mavjud, jumladan kasb-hunar kollejlarida darsliklar hozirgi
zamon talablariga javob bermaydi, oliy ta‘lim muassasalarida umumiy xizmatlar
sohasi to‘g‘risida darsliklar mavjud emas(faqat uning tarmoq va sohalari bo‘yicha
darsliklar mavjud). Soha bo‘yicha tahsil olayotgan talabalarning amaliyot soatlari
kam;
- Respublikaning qishloq hududlarida, ayniqsa chekka joylarda xizmatlar
bozori va uning infratuzilmasi talab darajasida rivolanmagan;
- Respublika hududida bozorlar soni yetarli emas, yashash va ovqatlanish
xizmatlari ko‘rsatuvchi shahobchalar, tibbiyot maussasalari hamda boshqa bir
qator xizmat ko‘rsatish obyektlari mavjud talabni qondira olmaydi va boshqa bir
qator muammoar mavjud. Biz bu muammolarni hal etish maqsadida quyidagilarni
amalga osyirish lozim:
– Birinchi navbatda Respublika miqyosida xizmat turlariga bo‘lgan talab
asosida dasturlarni shakllantirishni bosqichma-bosqich amalga oshirishimiz lozim.:
1-bosqichda Mahalla/qishloq fuqarolar yig‘ini tomonidan aholi uchun talab
etiladigan xizmat turlarini aniqlanadi va tuman iqtisodiyot va sanoat hamda
investitsiya bo‘limlariga taqdim etiladi. 2-bosqichda tuman iqtisodiyot va sanoat
hamda investitsiya bo‘limlari talab etiladigan xizmat turlarini tashkil etish bo‘yicha
loyiha tashabbuskorlarini aniqlagan holda hududiy dasturlarni shakllantiradilar
hamda ularni markaziy boshqaruv apparatidan tasdiqdan o‘tkazadilar. 3-bosqichda
hududiy iqtisodiyot va sanoat hamda investitsiya boshqarmalari tasdiqlangan
dastur asosida monitoring olib borish va loyihalarni amalga oshirishda vujudga
keladigan muammolar yuzasidan choralar ko‘rish vazifalarini bajaradilar.
33

F О YD А L А NILG А N А D А BIYOTL А R
1.Mirziyoev Sh.M. “ Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz ” .- T.:O’zbekiston, 2017.
2.Mirziyoyev Sh.M “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz”.- T O’zbekiston 2017.
3.Mirziyoyev Sh.M.”Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi O’zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi qabul qilinganing 24 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi
ma’ruza” 2016-yil 7-dekabr.- T O’zbekiston 2017.
4. O‘zbеkistоn Rеspublikаsining ―Оilаviy tаdbirkоrlik to‘g‘risidа gi
qоnuni. 2012-yil 16-mаrtdа O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Qоnunchilik pаlаtаsi
tоmоnidаn qаbul qilindi vа 23 -mаrtdа Sеnаt tоmоnidаn mа‘qullаnib 26-аprеl
O‘RQ-327-sоni.
5. O‘zbеkistоn Rеspublikаsining Qоnuni. «O‘zbеkistоn Rеspublikаsining
tаshqi iqtisоdiy fаоliyаti to‘g‘risidа»gi O‘zbеkistоn Rеspublikаsi qоnunigа
o‘zgаrtishlаr vа qo‘shimchаlаr kiritish хаqidа. «Хo‘jаlik vа huquq», 2000-yil 10-
sоn, 96 b. (o‘zgаrtirish vа qo‘shimchаlаr bilаn).
34

6. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi «Tоvаr bоzоrlаridа mоnоpоlistik fаоliyаtini
chеklаsh vа rаqоbаt tug‘risidа»gi qоnuni. 04-аprеl 1997. (o‘zgаrtirish vа
qo‘shimchаlаr bilаn).
7. Vahobov A. va boshqalar. “Halqaro moliya munosabatlari:” Darslik
G`Mual: A.Vaxobov I Jumaеv U.Burxonov -T: "Shark", 2007. 277-bеt . 140
8.N.Х.Jumаеv, I.O‘.Mаjidоv,M.R.Bоltаbаеv, I.А.Ахmеdоv.“O‘z
biznеsingizni yаrаting. “O‘quv-uslubiy mаjmuа. TDIU. 2012, 215 b.
9. aгaнитoв М.Л.Пaнкрaтoв Ф.Г. Oптoвaйa тoргoвлйa и прйaмiye свйaзи
кooпyeрaтивнқ oргaнизaтcий с прoмишлyeннoстю.М:Екoнoмикa 1968 гoда.
10.Бурмистрoв В.Г. Склaдскoye hoзйaйствo в тoргoвлye.М:
Екoнoмикa,2005 гг.
11.Дyeмидoвa Л.С. Сфyeрa услуг в пoстиндустриaлнoй екoнoмикye. –
Мирoвaйa екoнoмикa и мyeждунaрoднiye oтнoшyeнийa. М: Нaукa, 2008. 217
с..
12.Зaмкoвский Д.Йa. Oптoвaйa тoргoвлйa нyeпрoдoвoлствyeнними
тoвaрaми.М:Екoнoмикa,1988г.
13.Кyeвoркoв. В.В. Прaктикум пo мaркyeтингу: Учyeб. пoсoб. – М.:
14.Крyeвyeнс, Девид В. Стрaтyeгичyeский мaркyeтинг. - М.: Вилйaмс,
2006, 256 б.
15.Крaсюк Р.П. Xрaниниye нyeпрoдoвoлствyeнниh тoвaрoв нa склaдah
oптoвиh бaз.М:Висшaйa шкoлa,2002г.
16.Клyeйyeр Г.Б. Стрaтyeгийa прyeдприйaтийa.- М.: «Дyeлo» aНX,
2008.-568с. 17.Кoлyeснёвa Ye.П., Любyeтcкий П.Б. Рyeклaмнaйa
дyeйaтyeлнoст: учyeб. пoсoб. – Минск: ТyeтрaСистyeмс, 2009. – 256 с.
18.Кoнoплyeв С.П., Кoнoплyeвa В.С. Мyeнyeджмyeнт прoдaж: Учyeб.
пoсoб. – М.: ИНФРa-М, 2009. – 304 с.
19.Лaмбyeн. Ж.Ж., чумпитaс Р., Шулинг И. Мyeнyeджмyeнт,
oриyeнтирoвaний нa рiнoк. 2-ye изд. /Пyeр. с aнгyeл. Пoд. рyeд. В.Б.
Кoпчaнoвa.- СПб.: Питyeр, 2008. - 720 с. - 3 екз.
35

20.Лукинa a.В.”Мaркyeтинг тoвaрoв и услуг: учyeб.пoс.” - М.:ФOРУМ,
21.Мaтaнтcyeв a.Н. “Еффyeктивнoст рyeклaмi: учyeб. пoсoб. 2-yeизд., дoп. –
М.: Финпрyeсс, 2007. – 416 с.
22.Oвчинникoвa Н.Н. “Рyeклaмнoye дyeлo: учyeб. пoсoб. “– М.: Д a шк o в
и К, 2008. – 368 с. 141
23.Р a ит c кий К. a . Юсуп o в М. “ O бз o рн a й a инф o рм a т c ий a . O сн o вни ye
н a пр a вл ye ни ye п o виш ye ний a ефф ye ктивн o сти o пт o в o й т o рг o вли
п o тр ye бит ye лск o й к oo п ye р a т c ии.” М:Т C БТЕИ, 2005. 65 с.
24.Ст ye р ho в a С. a . “Инн o в a т c и o нн i й пр o дукт. Инструм ye нт i
м a рк ye тинг a : уч ye б.п o с”.- М.: Д ye л o , aX Н, 2009-296с.
25.Т a р h ун a Ю.В. “К o нкур ye нт c ий a и к o нкур ye нтн iye стр a т ye гии (в
структурн o л o гич ye ски h с hye м ah ):” уч ye б.-м ye т o д. п o с o б. – М.: «Д ye л o и
с ye рвис», 2008. – 272 с.
26. Yusup о v M .А., А bdur ах m о n о v а N . “ M а rk е ting .” – T .: Iqtis о diyot , 2007.
265 b.
27.Тсaрyeв В. В. “Oтсyeнкa кoнкурyeнтoспoсoбнoсти прyeдприйaтий
(oргaнизaтcий). Тyeoрийa и мyeтoдoлoгийa: учyeб. Пoсoбийa”.- М.: ЮНИТИ
- ДaНa, 2008. – 799 с.
28.Shodib е kova D.A. «Kishik biznesni boshqarish / o‘quv qo‘llanma
/Toshk е nt.: , 2010. -220 b
29.Shodib е kova D.A. «Xalqaro tijorat ishi /Darslik /Toshk е nt.: , 2010. – 260
30.Shodib е kova D.A. «Xalqaro tadbirkorlik /Darslik /Toshk е nt.: , 2012. -
222
31.A.Soliyev “O`zbekistonning iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi” T-2014
32.O`zbekistonning iqtisodiy –ijtimoiy atlasi.
36

MUNDARIJA:
KIRISH………………………………………………………………………….....3
I.BOB. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA AHOLIGA AXIZMAT
KO`RSATISH SOHASINI RIVOJLANTIRISH KO`RSATKICHLARI
TAHLILI.
1.1. Aholiga Х izm а t ko‘rs а tish f ао liy а ti m а zmuni v а m о hiy а ti va Xizmat ko`rsatish sohasining
o`ziga xosxususiyatlari……………………………………………………………………………5
1.2.Xizmat ko`rsatish sohasining respublika iqtisodiyotidagi ulushi va ahamiyati………………9
1.3. O‘zbekistonda xizmatlar sohasining rivojlanganlik darajasi va uning yalpi hududiy
mahsulotdagi ulushi tahlili……………………………………………………………………….17
II.BOB. O‘ZBEKISTONDA XIZMATLAR SOHASINI RIVOJLANTIRISH
ISTIQBOLLARI.
2.1.Xizmatlar sohasini rivojlantirishning xorij tajribasi…………………………………………21
2.2 . Respublikada aholi bandligini ta‘minlashda xizmatlar sohasining ahamiyatini oshirishdagi
vazifalar………………………………………………………………………………………….24
37

2.3. O`zbekiston Respublikasida xizmatlar sohasini qo‘llab-quvvatlashni takomillashtirish
yo‘nalishlari……………………………………………………………………………………...28
Х UL О S А …………………………………………………………………………32
F О YD А L А NILG А N А D А BIYOTL А R………………………………………..34
1-Ilova
Т asdiqlayman
Kafedra mudiri _____________
«__» _______ 20__y.
Kurs ishi (loyixa)ni bajarish yuzasidan
Topshiriqlar
____________________________________________________Fani bo`yicha
Guruh____ Talaba ___________________ Rahbar ________________________
TOPSHIRIQ
1. Ishlanadigan loyiha (Mavzu) ________________________________________
__________________________________________________________________
2. Boshlang`ich ma`lumotlar___________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
3. Qo`llanmalar _____________________________________________________
38

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
4. Chizma qismining tuzilishi __________________________________________
1. ________________________________________________________________
2. ________________________________________________________________
3. ________________________________________________________________
4. ________________________________________________________________
5.Yozma qismining tuzilishi ___________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
6. Qo`shimcha qismining tuzilishi _______________________________________
__________________________________________________________________
7. Kurs (ishi) loyihasini bajarish rejasi _______________________
1 2 3 4 5 himoyalandi
Rahbar __________________
(imzo)
2-Ilova
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
KURS ISHI (loyihasi)
MULOXAZA
Talaba ____________________________________________________________
(Ismi familyasi)
Mavzu ____________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
1. Mavzuning dolzarbligini asoslash_____________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
2. Qismlar bo`yicha bajarilgan ish tavsifnoma (ishning nazariy va amaliy
ahamiyati, zamonaviy-ilmiy uslublardan foydalanilganligi.)
39

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
3. Muallif ishga baho (Mustaqilligi, intizomliligi, va boshqalar.)
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
4. Umumiy xulosalar ( ishning topshiriqqa mos kelishi, talab darajasiga javob
berishi, himoyaga quyilish imkoni.)
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
«____» _________ 20___yil Rahbar_________________________
3-Ilova
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
KURS ISHI (loyihasi)
TAQRIZ
Talaba ____________________________________________________________
(Ismi va familyasi)
М avzu_____________________________________________________________
__________________________________________________________________
1. Mavzuning dolzarbligini asoslash _____________________________________
__________________________________________________________________
2. Ishning tarkibini baholash ___________________________________________
__________________________________________________________________
________________________________________
3. Mavzuning baholanishi va uning afzallik tomonlarini ko`rsatish.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
___________________________
4. Ishda foydalanilgan adabiyotlarga baho berish.
40

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
5. Ilmiy munozara yuritish qobilyatiga baho berish.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
6. Xulosa va takliflarning ochiqligi va dalillarga asoslanganligi.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
7.Jadval va grafiklar, chizmalar sifatida berilgan baho, ishni rasmiylashtirishning
talab darajasiga javob berishi.__________________________________________
__________________________________________________________________
8. Ishdagi kamchiliklar ______________________________________________
__________________________________________________________________
9. Muallifning qaysi taklifini ishlab chiqarishga joriy etish maqsadga
muvofiq____________________________________________________________
__________________________________________________________________
10. Ishning qo`yilgan talab darajasiga mosligi to`g`risida umumiy xulosa________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Taqrizchining(F.I.SH.) Ish joyi, unvoni
___________________________________
__________________________________________________________________
«__» _________ 20____yil ________________
Imzo
4-Ilova
Termiz davlat universiteti, Tabiiy fanlar fakulteti “Geografiya” kafedrasida
bajarilgan kurs ishlarini baholash mezonlari
№ Mezonlar Maksimal
ball To`plangan
ball
1 Маvzuning dolzarbligi
2 Ishning ilmiy-uslubiy yangiliklari va ijodiy
yondashish darajasi
3 Mavzu bo`yicha natijalarning ilmiy
to`garaklarda, konferensiyalarda ishtirok etishi
4 Tushuntirish qismining rasmiylashtirilishi
(natijalarning ilmiy texnikaviy, ishlab chiqarish
iqtisodiy, madaniy sohalarga mosligi va ishning
ilmiy, ijodiy tahlil etilishi)
5 Ilmiy - amaliy xulosalar
6 Imlo xatolari ( Orfografik )
41

7 Tinish belgilari ( punktuatsion ) xatolar
8 Uslubiy xatolar (stilistik)
9 Xusni xati ( Kolligrafiya )
10 Talabaning himoya qilish darajasi, pedagogik
mahorati
11 Savollarga aniq va to`liq javob berishi
12 Ko`rgazmali va texnik vositalari
Jami
Ushbu baholash mezonlari kafedra yig ` ilishida muhokama qilininib
maqullangan . №_ «__» _______ 20__ yil
Kafedra mudiri : Dots . М.Erdanov
42

Sotib olish