Aholining kuchli ijtimoiy himoya qilish davlat dasturining amaliyotga tatbiq etilishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	14200UZS
Hajmi	61.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	31 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

eldor

Ro'yxatga olish sanasi 31 Mart 2025

21 Sotish

Aholining kuchli ijtimoiy himoya qilish davlat dasturining amaliyotga tatbiq etilishi

Sotib olish

AHOLINING KUCHLI IJTIMOIY HIMOYA QILISH DAVLAT
DASTURINING AMALIYOTGA TATBIQ ETILISHI
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………...2
I BOB AHOLINI KUCHLI IJTIMOIY HIMOYALASH - DAVLAT
SIYOSATINING BOSH YO`NALISHI
1.1 Aholini kuchli ijtimoiy himoyalash davlat siyosatining bosh yo`nalishi ……
4
1.2 Aholining kuchli ijtimoiy himoya tizimining asosiy yo'nalishlari……………
11
II BOB IJTIMOIY HIMOYA DASTURLARINING BOSHQARUVI
2.1 O’zbekiston Respublikasida aholini ijtimoiy himoya qilish
tamoyillari…........15
2.2. Aholining kuchli ijtimoiy himoya qilish siyosatida inson
omili va manfaatlarning uyg’unligi……………………………………………….22
XULOSA…………………………………………………………………………28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI………………………….30
1

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi : O‘zbekiton prezidenti «2021−2030 yillarda
O‘zbekiston Respublikasi aholisini ijtimoiy himoya qilish tizimini
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi farmoyishni imzoladi, deya
xabar berdi Moliya vazirligi matbuot xizmati.
Hujjat bilan 2021−2030 yillarda aholini ijtimoiy himoya qilish milliy
strategiyasi konsepsiyasi va strategiyani ishlab chiqish bo‘yicha «yo‘l xaritasi»
tasdiqlandi va strategiyani ishlab chiqish bo‘yicha Respublika ishchi guruhi
tuzildi. Hujjat loyihasi Moliya vazirligi tomonidan tayyorlangan edi va
muhokamaga o‘tgan yil kuzda qo‘yilgan edi.
Hujjatga muvofiq, Aholini ijtimoiy himoya qilish Milliy strategiyasida
ijtimoiy himoya sohasida ijtimoiy yordam va xizmatlarning bazaviy kafolatlari
belgilanadi. Bunga quyidagi chora-tadbirlar kiradi: asosiy turdagi oziq-ovqat
mahsulotlari, ta’lim, parvarish va boshqa zarur bo‘lgan mahsulotlar va xizmatlar
olishga imkoniyati bo‘lmagan bolalarga ko‘maklashish;
kasallik, ishsizlik, onalik va nogironlik kabi holatlar tufayli o‘zini o‘zi
ta’minlash masalalarini to‘liq hal qila olmaydigan mehnatga layoqatli
fuqarolarni kafolatlangan daromadlar bilan ta’minlash; keksa yoshdagi
fuqarolarni kafolatlangan daromad bilan ta’minlash.
Jahon tajribasi amaliyotlarida qabul qilingani kabi onalikni himoya qilish
va vaqtinchalik mehnatga layoqatsizlik bo‘yicha nafaqalarini ijtimoiy sug‘urta
tizimiga kiritish hamda Ijtimoiy sug‘urta jamg‘armasini tashkil etish masalasi
o‘rganiladi. Konsepsiya bilan ijtimoiy nafaqalarni tayinlash uchun ariza
beruvchilarning muhtojlik darajasini aniqlash jarayonlarini soddalashtirish
hamda ijtimoiy nafaqalarni tayinlash va to‘lash jarayonlarini tezlashtirish
rejalashtirilgan. Bu kam ta’minlangan oilalarni ijtimoiy nafaqalar bilan qamrab
olish maqsadida amalga oshiriladi, deyiladi hujjatda. Bundan tashqari, davlat
byudjeti mablag‘lari hisobidan ishsiz fuqarolarning bandligini ta’minlash uchun
2

berilayotgan subsidiyalar samaradorligini oshirish maqsadida ijtimoiy kontrakt
tizimi joriy etiladi. Aholiga ko‘rsatiladigan jtimoiy xizmatlarni individual
ijtimoiy moslashuv dasturlari orqali taqdim etish tizimi ishlab chiqiladi.
Farmoyishga ko‘ra, aholini ijtimoiy himoya qilish sohasida davlat
siyosatini amalga oshirish uchun mas’ul bo‘lgan yagona organ belgilanadi.
Chin yetim yoshlarni uy-joy bilan ta’minlash, boshpanasiz qolgan, og‘ir
turmush sharoitiga tushib qolgan oilalar va shaxslarni mulk huquqi berilmagan
holda joylashtirish uchun mahalliy hokimliklar tomonidan uy-joylarni sotib
olish tartibi joriy etiladi.
Imkoniyati cheklangan bolalar uchun maktabgacha ta’limni uyda berish
modeli joriy etiladi.
2025 yilga qadar Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi Tibbiy-ijtimoiy
xizmatlar agentligi negizida tuman (shahar)lar miqyosida Aholini ijtimoiy
qo‘llab-quvvatlash markazlari tashkil etiladi.
2030 yilda Davlat byudjetining aholini ijtimoiy himoyasiga xarajatlari
ichki yalpi mahsulotga nisbatan 1,5 foizga yetkaziladi.
2030 yilgacha aholini ijtimoiy himoya Milliy strategiyasi loyihasini ishlab
chiqishda Xalqaro mehnat tashkiloti, YUNISEF, BMT Taraqqiyot Dasturi va
Jahon bankining yetakchi mutaxassislaridan iborat ekspertlar guruhi qatnashdi.
Kurs ishining maqsadi : Ijtimoiy himoya bo‘yicha milliy strategiyaning
qabul qilinishi BMTning Barqaror rivojlanish maqsadlari kambag‘allikni
kamaytirish, ijtimoiy himoyani kuchaytirish hamda ayollar, erkaklar, shu
jumladan yoshlar va nogironlarni to‘liq, foydali va munosib ish bilan
ta’minlashga erishishga yordam berishi kutilmoqda.
Kurs ishining vazifasi : Aholining ijtimoiy ximoyalanishiga muntazam
e`tibor be-rar ekan, respublika hukumati islohotlarning birinchi bos-qichidagi
tajriba asosida inson va oila hayotining barcha so halarini yaxshilashga qaratilgan
chora-tadbirlarning butun bir tizimini shakllantirishga erishdi.
3

I BOB AHOLINI KUCHLI IJTIMOIY HIMOYALASH - DAVLAT
SIYOSATINING BOSH YO`NALISHI
1.1 Aholini kuchli ijtimoiy himoyalash davlat siyosatining bosh
yo`nalishi
O`zbekiston Mustaqillikka erishgandan so`ng, jamiyatda bo-zor
iqtisodiyotiga o`tish jarayonida aholini ijtimoiy himoya-sini ta`minlash davlat
siyosatining bosh yo`nalishi bo`lib qol-di. Binobarin, mamlakatda o`tkazilayotgan
barcha islohotlar-ning asl maqsadi insonga munosib turmush sharoitlarini vu-
judga keltirishdir.
Prezident Islom Karimov tomonidan ishlab chiqilgan, jahon tan olgan besh
tamoyilning muhim qismi aqolini kuch-li ijtimoiy himoyalash ekanligi ham shu
bilan bog`liqdir.
O`zbekiston hukumati ana shu besh tamoyil asosida o`tish davrida aholini
ijtimoiy himoyalash yuzasidan zarur choralar ko`rdi. Bu choralar odamlarning
turmush darajasini keskin pasayib ketishining oldini olishda muhim rol o`ynadi
hamda respublikada osoyishtalik va barqarorlikni saklash omili bo`ldi.
Masalan, mustaqillikning dastlabki murakkab, iqtisodiy tanglik yillarida
odamlarning turmush darajasini normal-lashtirish maqsadida davlat yo`li bilan
boshqarishning ko`pdan-ko`p usullari va uslublaridan foydalanildi. Jumladan,
miq-dori doimo o`zgartirib turilgan ish haqi, pensiyalar, stipen-diyalar, turli
nafaqalar, kompensatsiya to`lovlari tarzidagi be-vosita pul to`lovlari, imtiyozlar va
turli dotatsiyalar tarzida-gi to`lovlarni joriy qilish usuli keng qo`llanildi.
1991-1996 yillarda eng kam ish haqi va gtensiyalardan soliq olinmaydigan
bo`ldi. Korxonalarning o`z xodimlariga ijtimoiy yordam ko`rsatish sohasidagi
xarajatlaridan bir qismi budjet mablag`lari hisobidan qoplanib turildi. Keng iste`-
mol mollari va xizmatlarning ko`pgina qismi bo`yicha narxlar-dagi tafovutlarning
o`rni qoplandi. Shu bilan birga qo`shimcha ijtimoiy imtiyozlar ham joriy qilindi.
Masalan, boshlang`ich sinf o`quvchilari va yolg`iz pensionerlar uchun bepul
nonushta-lar, 2 yoshgacha bo`lgan bolalar uchun bepul ovqat, maktab o`quvchi-
lari va talabalar uchun ovqatning arzonlashtirilishi kabi im-tiyozlar berildi.
4

Shuningdek, kupgina toifadagi fuqarolarga turar-joyi shaxsiy mulk qilib bepul
berildi, ba`zi turdagi kommunal xizmatlar haqini to`lashda yengilliklar joriy etil-di
va hokazo.
Aholining ijtimoiy ximoyalanishiga muntazam e`tibor be-rar ekan,
respublika hukumati islohotlarning birinchi bos-qichidagi tajriba asosida inson va
oila hayotining barcha so halarini yaxshilashga qaratilgan chora-tadbirlarning
butun bir tizimini shakllantirishga erishdi. Aytish mumkinki, musta-qillik yillarida
narxlar erkinlashtirilishi va pulning qadr-sizlanish darajasi keskin ortib borishi
munosabati bilan daromadlarning eng kam va o`rtacha darajasini muntazam oshi-
rish ijtimoiy qimoyalash chora-tadbirlari tizimidagi eng us-tun yo`nalishlardan biri
bo`lib keldi va hozirgi kunda ham shunday bo`lib qolmoqda. Bu yo`nalish
aholining barcha tabaqa-larini istisnosiz qamrab oldi va islohotlarning lastlabki
davrida keng miqyosda qo`llanildi. Boshqa mamlakatlardan farq-li o`laroq,
O`zbekistonda daromadlar nisbatini o`zgartirish ish haqi, pensiyalar,
stipendiyalarning, jamgarma banklaridagi aholi omonatlari stavkalarining eng oz
miqdorlarini bir vaqtning o`zida markazlashtirilgan tarzda qayta ko`rib chiqish
yo`li bilan amalga oshirildi. 1995 yilda Respublika davlat budjetining 29,3 foizi
ijtimoiy-madaniy tadbirlarga, 21,8 foizi esa ijtimoiy himoyaga ajratildi.
1992-1998 yillar mobaynida ish haqi va pensiyalarning eng kam miqsori bir
necha bor oshirildi. Masalan: eng kam ish haqi 1995 yilda 1994 yilga nisbatan 2,5
marta ortdi, 1996 yilning 1-yarmida esa 1995 yil 1-yarmiga nisbatan 2,7 marta
ko`paydi. Nafaqaxo`rlarning ijtimoiy ahvolini e`tiborga olib, eng kam pensiyaning
mutlaq miqsori ish haqining eng kam miqdoridan oshiqroq bo`lishi muttasil
ta`minlanib kelindi. Bu yo`l ijtimoiy adolat tamoyillariga to`la mos kelar edi.
Masalan, 1998 yil, 1 iyuldan ish haqining eng oz miqsori 1100 so`m bo`lgani
holda, qarilik pensiyasining eng kam miqdo-ri 2100 so`mni tashkil etadi,
nogironlik pensiyasi esa bundan ham ortiqsir.
Shuni aloxida ta`kidlash kerakki, istiklol yillarida eng kam ish haqi va
boshqa to`lovlar odatda, oldindan ko`paytirib kelindi, narx-navo o`zgarishi bilan
boglab olib borildi, bu esa aholining to`lov qobiliyati saqlanib qolishini ta`minla-
5

di va turmush darajasining keskin pasayib ketishiga yo`l qo`ymadi.
Iqtisodiyot tarmoqlari bo`yicha ishchi va xizmatchilarning oylik o`rtacha ish
haqi birgina 1996 yil dekabriga kelib, 1995 yil dekabriga nisbatan 2,6 barobarga
o`sdi.
Daromadlar mikdorini o`zgartirish orqali aholini ijti-moiy himoyalash
chora-tadbirlari tizimida 1993 yilda joriy etilgan yangi Yagona tarif setkasi ham
axrli ijtimoiy qimoya-sida katta ahamiyatga ega bo`ldi. Bu chora barcha toifadagi
xo-dimlarning ish haqi miqdorlarini tarif koeffitsiyentlari orqali eng kam ish haqi
vositasi bilan bevosita o`zaro boglash imkonini berdi.
Natijada ish haqini oshirish yo`li bilan aholining o`rta-cha ish haqi, pul
daromadlari o`z-o`zidan osha bordi. Shu bilan birga respublikaning ichki iste`mol
bozorini himoya qilish hamda oziq-ovqat va nooziq-ovqat mollari asosiy turlari is-
te`molini muayyan darajada sakdab turish chora-tadbirlari ko`rilganligi ham
aholini ijtimoiy jihatdan qimoyalashning ikkinchi eng muhim yo`nalishi bo`ldi.
Respublikada narx-navoni erkinlashtirish sohasida qo`shni mamlakatlarga
nisbatan bir muncha mo`tadil siyosat o`tkazil-ganligi iste`mol bozorini
himoyalash zaruratini keltirib chi-qardi. Bu O`zbekiston rubl mintaqasida turgan
bir paytda niqoyatda muhim edi. Aksariyat rsspublika ehtiyojlari uchun valyutaga
xarid qilingan un, o`simlik moyi, qand-shakar va boshqa taqchil mahsulotlar
respublika tashqarisiga olib chi-qib ketilishi hollari yuz berdi.
Iste`mol bozori barbod bo`lishiga yo`l qo`ymaslik uchun O`zbekistonda
ishlab chiqarish yaxlit tizimini vujudga kelti-rishga hayotiy muqim masala sifatida
qaraldi, maqsulotlarni tashqariga olib chiqib ketilishini bojxonalar orqali qatiy
nazorat qilish va yuqori boj to`lovlari joriy etish yo`li bilan amalga oshirildi.
Dastlab. murakkab bir paytda iste`-mol mollarini sotib olish uchun bir marta,
so`ngra esa ko`p marta ishlatiladigan kuponlarni muomalaga kiritish, kunda-lik
zarur tovarlarning cheklangan turlarini meyorlangan tarzda sotishni tashkil etish
ko`zda tutilgan edi. Bu tizim o`zini to`la oqladi. U bozorni pishiq-puxta himoya
qilibgina qolmay, sav-do tarmog`iga barcha zarur oziq-ovqat maxsulotlarini va
kunda-lik xarid mollarini muntazam ravishda chiqarib turishni ta`-minlash, ularni
6

iste`mol qilish hajmlarini kamaytirmaslik imkonini berdi.
O`tish davri qanchalik murakkab bo`lmasin, bu tizim res-publikaning
barcha aholisiga qayotiy muhim mahsulotlarni is-te`mol qilish va xizmatlardan
baxramand bo`lish sohasida ishonchli ijtimoiy kafolatlarni ta`minlab berdi.
1992-1996 yillarda non va go`sht mahsulotlari, sut, qand-shakar, o`simlik
moyi, kir sovun, bolalarga kerakli ayrim mollar, kommunal va transnort xizmatlari
uchun dotatsiyalar qisman sautab qolindi. Shu tufayli daromad darajasi turli-cha
bo`lgan oilalar bulardan bir qadar foydalanish imkoniya-tiga ega bo`ldi.
Islohotlarning dastlabki bosqichida sobiq Ittifoqning ko`pgina mamlakatlarida
aholining asosiy qis-mi yoppasiga qashshoqdashgan bir paytda O`zbekistonda
amalga oshirilgan tadbirlar muhim ijtimoiy axamiyatga ega bo`ldi. Odamlarning
islohotlarni jadallik bilan olib borishga ishonchini kuchaytirdi.
Ayni vaqtda respublikada iste`molchilarning manfaatla-rini himoya
qilishning mutlaqo yangi tizimiga o`tishga tayyor-garlik ishlari olib borildi. Yangi
tizimning mohiyati ichki narxlarni jahon narxlari darajasiga tez tenglashtirib olish
va aholining daromadlarini shunga muvofiq ravishda oshi-rishni ko`zda tutadi.
Bunday islohot sharoitida ijtimoiy himoyaning yangidan-yangi shakllarini qidirib
topishni taqo-zo etadi. Jumladan, milliy valyutani muomalaga kiritish, uning ichki
almashuvini ta`minlash sohasida amalga oshiril-gan tashkshshy va iqtisodiy
chora-tadbirlarning ko`rilishi ay-niqsa katta ahamiyatga ega bo`ldi.
Mamlakatda ichki bozorni, xalqimiz manfaatlarini faqat baquvvat milliy
valyutagina himoya qilishi mumkin, degan qat-iy xulosaga kelindi. Buning uchun
milliy valyutamiz, asosan, o`zimizda ishlab chiqarilgan zarur miqdordagi tovar
bilan, keng eksport faoliyati hisobiga to`plangan salmoqli valyuta-zaxiralari bilan
mustahkamlangan bo`lishi kerak edi.
Milliy valyuta joriy etilgach, islohotlar birinchi bos-qichining oxirlariga
kelib (1995 yil), oziq-ovqat mahsulotla-rini meyorlangan tarzda sotishdan
butunlay voz kechish va er-kin narxlarga o`tish imkoniyati tugildi.
Meyorlash tizimiga barham berish tadbirlari aholi ta`-minotini
yomonlashtirmasdan, unchalik qiyinchiliklarga yo`l quymasdan o`tkazildi. Erkin
7

narxlarga esa «esankirashlarsiz» o`tishga muvaffaq bo`lindi. Buni Uzbekistondagi
iqtisodiy islohotlar birinchi bosqichining muhim natijasi deb baho-lash mumkin.
Mustaqillikning dastlabki davridan boshlab aholining kam ta`minlangan
qismini qo`llab-quvatlash borasida ko`ril-gan chora-tadbirlar, ijtimoiy siyosatni
amalga oshirishning muhim yo`nalishlaridan biri bo`ldi.
«Biz, - degan edi I.Karimov, - aholining ijtimoiy jihatdan nochor tabaqalari
- pensionerlar, nogironlar, ko`p bolali va kam daromadli oidalar, ishsizlar,
o`quvchi yoshlar, shuningdek qayd etilgan miqdorda daromad oluvchi kishilarni
himoya qilish davlatning muqaddas burchidir, degan qoidaga asos-lanib ish
tutdik».
Ish haqini oshirish bilan birga barcha toifadagi mak-tablarning muallimlari,
bolalar uylari, maktabgacha va maktabdan tashqari muassasalar tarbiyachilari, oliy
va o`rta maxsus o`quv yurtlarining professor-muallimlari va ilmiy xodimlari,
ijodiy va tibbiy xodimlarni ijtimoiy himoya-lash va ularning mehnatini
rag`batlantirish maqsadida ularga qo`shimcha moddiy ne`matlar - kvartira xaqi va
kommunal to`lovlar sohasida imtiyozlar berildi, yakka tartibda uy-joy qurib olish
uchun yer uchastkalari birinchi navbatda ajratila-digan bo`ldi.
Masalan, shu kungacha 120403 o`qituvchining davlat va tash-kilotlar
tomonidan berilgan uylari bepul xususiylashtiril-di, 35841 kishiga shaxsiy qurilish
uchun yer uchastkasi berildi, 489256 o`qituvchi imtiyozli kommunal xizmatdan
foydalanayo tirlar, 83353 o`qituvchi shahar transportidan bepul foydalana-yotir.
Ayni chog`da yolg`iz pensionerlarni turar-joy va kommu-nal xizmatlar uchun xaq
to`lashdan ozod etish to`g`risida qaror qabul qilindi. Ular dori-darmonlar va eng
zarur mollarni belgilangan meyorda bepul olish va jamoat transportida te-kin
yurish huquqidan foydalanadigan bo`ldilar. Ularga madad berish uchun
respublikada maxsus ijtimoiy yordam bo`limlari tuzildi. Bu bo`limlar yolg`iz
pensionerlar va nogironlarning uyida ijtimoiy-maishiy xizmat ko`rsatishni
uyushtirmoqsa.
Hozirgi vaqtda respublikada 27 mingdan ko`proq yolg`iz qariya bor.
Ulardan 24 ming nafardan ko`prog`i o`zgalar parvarishiga muhtoj... Shu toifadagi
8

kishilarga ijtimoiy xizmat ko`rsata-digan xodimlar biriktirilgan bo`lib, ulardan 3
mingdan or-tig`i yolg`izlarga ijtimoiy-maishiy va tibbiy xizmat ko`rsat-
moqdalar3.
Nogironlar va qariyalarni sog`lomlashtirish ularning sa-natoriya va
kurortlarda dam olishlarini tashkil etish borasi-da ham ma`lum ishlar amalga
oshirildi. Masalan, keyingi ikki yil ichida shu toifadagi 35 ming kishi dam olish
uyda-rida va sanatoriyalarda davolanib qaytdilar.
Yana shuni aytish o`rinliki, mustaqillik yillarida o`quv-chi yoshlarni
ijtimoiy himoyalashga, ularga ishlab chiqarishdan ajralgan xrlda o`qib, bilim olish
uchun zarur sharoit yaratish-ga xam doimo e`tibor berildi. Oliy o`quv yurtlari
talabalari-ning, texnikumlar va hunar-texnika bilim yurtlari o`quvchila-rining,
aspirantlarning stipendiyalari keyingi 5 yil mo-baynida bir necha marta oshirildi.
Bundan tashqari yoshlarni ijtimoiy himoyalashning boshqa shakllari ovqat
narxining bir qismini qoplaydigan qo`shimcha to`lovlar, maktab oshxona-lari va
tamaddi xonalari qo`shimcha xarajatlarining bir qis-mini budjet mablag`lari
hisobidan qoplash, jamoat transpor-tida arzon haq to`lash va boshqa yengilliklar
joriy etildi. Milliy an`analarni nazarda tutib, birinchi bor nikoxdan o`tayotgan
kelin-kuyovlar uchun mebel va gilam mahsulotlari so-tib olishning imtiyozli
tartibi belgilandi.
Biroq ayrim joylarda haqiqiy ijtimoiy himoyaga muhtoj oilalar chetda qolib,
muhtoj bo`lmagan oilalar ham moddiy yordam ola boshladi. Shunday sharoitda
ijtimoiy siyosatni amal-ga oshirishda, yangicha yo`l tutish zarur bo`lib qoldi. Shu
muno-sabat bilan ommaviy-ijtimoiy himoyalash tartibidan ishonch-li ijtimoiy
kafolatlar va aholini ijtimoiy qo`llab-quvvat-lash tizimiga o`tish maqsadga
muvofiq deb topildi. Bunday yangi tartib avvalo adolat tamoyiliga rioya qilishni
talab qilardi. Bu qoidaning mohiyati shundan iboratki, davlat to-monidan qo`llab-
quvvatlanishiga haqiqatan ham muhtoj bo`lgan kishilarni aniqpash, ularga yordam
uyushtirish lozim edi. Buni aniqlash albatta adolat bilan ish tutishni taqozo qiladi.
Bu borada hokimlar, mahalla qo`mitalarining mas`uliyati oshi- rildi. Ular
aholining moddiy yordamga muhtoj qismini aniq-lashda bunday yerdamni
9

uyushtirishning qushimcha chora-tadbir-larini joriy etishga qaqli buldilar. Chunki
vazifa g`oyat mu-rakkab va mas`uliyatli edi.
«Biz ijgimoiy himoyalashning asossiz tenglashtirish ti-zimidan qatiyan voz
kechib, Sharkda iyecha ming yillar davo-mida qaror topgan ma`naviy-axloqiy
qadriyatlarga, turmush tarzi va dunyoqarash xususiyatlariga muvofiq keladigan
o`z yo`li-mizni tanlab oldik» - - deb yozgan edi Y.Karimov o`zining «O`zbekiston
iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo`li-da» kitobida.
Shunga binoan 1994 yilga kelib O`zbekistonda aholini ijtimoiy himoyalash
tizimi tubdan o`zgartirildi, Ijtimoiy ko`mak berishning mutlaqo yangi ilg`or tizimi
shakllantiril-di. Bu tizimning mohiyati shundan iboratki. mamlakatimiz-ning
kelajagi hisoblanmish bolalar va kam daromadli oila-lar bu yordamdan bahramand
bo`luvchi asosiy kishilar bo`lib qoldi. Endi hamma nafaqalar va moddiy yordam
faqat oila orqali yetkazib beriladigan bo`ldi. Oila asosiy mavqega ega bo`ldi.
Bunday yondoshuv umuminsoniy qadriyatlarga, milliy an`-analarga va ruhiyatga
mos keladi, fuqarolar jamiyatining ij-timoiy tashkiloti tizimida oila egallaydigan
o`rniga muvo-fiq keladi.
1.2 Aholining kuchli ijtimoiy himoya tizimining asosiy yo'nalishlari
Ijtimoiy ko`maklashuvning yangi tizimida farzand tugil-ganda, bir yo`la
beriladigan to`lovlar saqiab qolinishi bilan birga nafaqalar va imtiyozlarning
10

quyidagi turi x,am amalga oshiriladigan bo`ldi. Masalan, birinchidan, bola
boquvchi ona-larga to`lanayotgan nafaqaning mikdori ko`paytirilibgina qol-may,
uning muddati ham uzaytirildi. Ilgari bunday yordam bir yarim yilgacha to`langan
bo`lsa, endi bu muddat ikki yilgacha uzaytirildi. Ishlovchi onalar ham,
ishlamaydigan onalar ham, bu nafaqadan foydalanadigan bo`ldilar, masalan 1995
yil ij-timoiy himoyaga ajratilgan mablagning 3 foizi onalarga ikki yeshtacha
farzandlarini parvarish kilish uchun ajratildi. Bosh-qa davlatlardan farkli o`laroq
Uzbekistonda bu nafaqa ish haqining eng oz miqdoriga bog`liq qilib qo`yildi. Bu
avval boshdanoq pulning qadrsizlanishi oshganda nafaqalarning ana shu turining
indeksatsiyalanishini ta`minlaydi. Bolalarga be-riladigan yigirmadan ziyod turli
nafaqalar o`rniga 1994 yil-ning sentabridan boshlab barcha bolali oilalar uchun
yagona nafaqa joriy etildi. Masalan, 1995 yilda ijtimoiy qimoyaga ajratilgai
mablagning 51 foizi oilalarga ularning farzand-lariga ikki yoshga to`lgunlaricha
parvarish qilish uchun ajra-tildi.
1996 yil 1 apreldan 16 yoshgacha bo`lgan bolalari bor oila-lar uchun
nafaqalar ota-onasining va umuman oilaning daro-madlari mikdoridan qat`i nazar,
barcha oilalarga to`lana bosh-ladi. Boshqacha aytganda, 16 yoshgacha bo`lgan
bolalar turli dast- labki omillar va sabablardan qat`iy nazar, to`g`ridan-to`g`ri
davlat yordami beriladigan obyektga aylanib bormoqda.
Davlat tomonidan bolalarni boqish va tarbiyalashga qili-nadigan sarf-
xarajatlarning bir qismini oilalarga kompen-satsiya tarzida berib turildi, ayni
vaqtda ota-onalarning mas`-uliyati kuchaytirildi. Beshta va undan ko`proq bolali
oila uchun nafaqaning eng ko`p miqdori avvaliga eng kam ish haqining yarmi
miqdorida, 1996 yilga kelib eng kam ish haqining to`la stavkasi darajasida
belgilab qo`yildi.
1994 yil 24 avgustda Prezidentning «Kam ta`minlangan oilalarni ijtimoiy
himoya qilishni kuchaytirishga oid tad-birlar to`grisida»gi Farmoni qabul qilindi.
Shu Farmonga ko`ra 1994 yilning oktabridan davlat kam daromadli
oilalarga faol yordam bera boshladi, mana shunday oilalarga moddiy yordam joriy
etildi. Respublikada kam da-romadli oilalarga nafaqa tayin etilishi aslida misli
11

ko`ril-magan ish, zamonaviy ijtimoiy himoya tizimini vujudga kel-tirish edi.
Bunday yordam odamlarga yaqin turadigan mahalla yig`inlarida amalga
oshiriladigan bo`ldi. Masalan, 1995 yilda 500 mingdan ortiq ehtiyojmand oilalarga
mahalla komitetlari orqali jami 6 mlrd. so`m moddiy yordam berildi.
1996 yil 10 dekabrda bolali oilalarga ijtimoiy yordam berilishini
kuchaytirish, aholini ijtimoiy himoya qilish bo-rasidagi chora-tadbirlarni ro`yobga
chiqarishda fuqarolarningo`zi-ni-o`zi boshqarish organlarining roli va
mas`uliyatini oshi-rish maqsadida «Bolali oilalarni davlattomonidan qo`llab-quv-
vatlashni yanada kuchaytirish to`grisida» yana bir muhim Farmon qabul qilindi.
Unda 1997 yil 1 yanvardan boshlab fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish yiginlari
orqali yordamga muhtoj, bolali oilalarga bolalarning soniga qarab eng oz ish
haqining 50 foi-zidan boshlab 175 foizigacha nafaqalar beriladigan bo`ldi. Bu
borada ijtimoiy adolat tamoyillariga og`ishmay rioya etish, keng oshkorachik va
ochiklikni ta`minlash, ajratilgan mablag`lardan maqsadli va samarali
foydalanishga erishish lozimligi qayd qilindi. 1997 yilda 16 yoshgacha bo`lgan
farzandi bor oilalarga nafaqa to`lash uchun 9,6 milliard so`m sarflandi.
Axolining kam ta`minlangan qatlamlarining davlat to-monidan moddiy
ta`minlash doimiy ravishda takomillashti-rib bormokda. 1997 yil sentabr oyidan
boshlab, har yili 1 sinf o`quvchilariga bepul o`quv anjomlari, darsliklarni be-rish
joriy etildi kam ta`minlangan oilalarning boshlangich sinflarda o`qiydigan
bolalariga bepul qishki issiq kiyim-lar berish yo`lga qo`yildi.
Hukumat tomonidan ayrim toifadagi fuqarolar va oila-lar uchun belgilangan
ayrim imtiyoz, kafolat va qo`shimchalar-ning ro`yxati:
* oilalarga bola 2 yoshga yetgunga qadar 1,5 minimal ish xaqi miqdorida
yordam puli to`lash. Ushbu to`lovlar hajmi uz- luksiz oshmokda, 1998 yilda 521
ming nafar ayolga 10,4 mlrd. so`m miqdorida nafaqa to`landi;
homiladorlik va farzand ko`rish davrida ayollarga ish
joyidan 125 kalendar kuni uchun o`rtacha ish haqi mikdorida yordam puli berish;
bolalikdan nogiron bo`lib qolganlarga beriladigan yordam puli;
kommunal xizmat ko`rsatish va kvartiradan foydalanilganligi uchun
12

imtiyozli 50 % miqdorida haq to`lash (nogironlar oilasi uchun);
qishloq joylarida yashayotganlarni kommunal xizmat ko`rsatish va
kvartira haqlaridan to`la ozod etish va shaqarlarda istiqomat qiluvchilarga
(maktab o`qituvchilari, bog`cha tarbiyachilari va o`qituvchilar, ilmiy xodimlar,
oliy va o`rta maxsus o`quv yurtlari o`qituvchilari) 50 % miqdorida imtiyoz
berish;
kommunal xizmat ko`rsatish va kvartira haqi to`lashdan to`liq ozod etish (1-
darajali «Soglom avlod uchun» ordeni bilan mukofotlanganlar oilasi, yolkiz
pensionerlar);
elektr energiyasidan foydalanganligi uchun 50 % chegirma berish (oyiga
110 kv.s.) (nogironlar oilasi);
yer solig`i to`lashdan ozod etish (16 yoshgacha bo`lgan 5 va undan ortiq
ko`p bolali oilalar, nogironlar oilalari);
olinayotgan barcha daromadlardan soliqqa tortilmaydigan minimal
daromadning 4 karrasi mikdorida (16 yoshgacha bo`lgan 2 va undan ortiq
farzandli yolg`iz onalar); 16 yoshgacha bo`lgan 2 va undan ortiq farzandi bo`lgan
yolg`iz ota, bevalar va boquvchisini yo`qotganligi uchun nafaqa olayotganlar
barcha daromadlarining 30 % dan; yoshligidan nogiron bo`lib qolgan bolalarni
tarbiya qilayotgan ota yeki onadan birortasi daromad solig`ining 30 % ni
to`lashdan ozod etiladi.
Serfarzand va kam ta`minlangan oilalarni ijtimoiy himoyalash tizimi o`ziga
xosligi bilan ajralib turadi.
Kam ta`minlangan oilalarga va ko`p bolali muhtoj oila-larga moddiy
yordam to`lovlarini moliyalashtirishning asosiy manbasi Respublika va mahalliy
budjet vositalaridir. Kam ta`minlangan oilalarga 1998 yilda tulangan
nafaqalarning umumiy miqdori 3 mlrd. so`mni tashkil qildi, 16 yoshgacha bo`lgan
farzandli oilalarga to`langan nafaqalar - 15,6 mlrd. so`mni tashkil qildi.
1998 yilda 36 % bolali oilalar nafaqa olishdi. O`rtacha nafaqa miqdori bitta
oilaga deyarli 1483 so`mga to`gri keladi yoki (1996 yilga nisbatan) besh barobar
o`sdi. 1998 yilda mahal-liy o`z-o`zini boshqarish organlari orqali Respublikadagi
13

700 ming yeki umumiy oilalarning 11,8 foiziga kam ta`minlangan uchun moddiy
yordam ko`rsatildi. Ko`rsatilgan moddiy yordam miq-dori har oilaga xisoblaganda
har oyda 1730 so`mdan ortiq tash-kil etadi.
Bu borada yana shuni aytish kerakki, davlatimiz mustah-kamlana borgan
sari uning xalqparvarlik siyosati yanada ku-chayib bordi, 1995 yil, 20 dekabrda
qabul qilgan «Aholining omonatlardagi va davlat sug`urtasi bo`yicha pul
mablag`larini indeksatsiya qilish to`g`risida»gi Farmoni ana shunday inson-parvar
siyosatning yorqin dalili bo`ldi. Farmonga binoan 1992 yilning yanvariga qadar
jamg`arma bankiga pul qo`ygan milli-onlab fuqarolarning mablag`lari yana
qadrlandi. Farmon aso-sida Vazirlar Mahkamasi maxsus qaror qabul qildi. Mazkur
Farmon va qaror vatanimizda yashayotgan bironta keksayu yoshni befarq
qoldirmadi. 5 milliondan ortiq omonatchilar, o`z pul-larini qaytarib oladigan
bo`ldi.
Shuni alohida aytish kerakki, mustaqillikning birinchi kunidan boshlab,
hukumatimiz ijtimoiy hayotni yaxshilashga qaratilgan har bir chora tadbirni o`z
vaqtida amalga oshirib: xalq oldida bergan va`dasini qat`iy ravishda bajarib keldi.
Indeksaiiyalangan pul mablag`larining 1996 yil 1 iyuldan fuqarolarga
qaytarila boshlagani ham ushbu insonparvar siyo-satning yorqin namunasidir.
1994 yilga kelib aholining real pul daromadi mamlakat bo`yicha 1989 yilga
nisbatan qariyb 2 barobar pasayib ketdi.
1997-99 yillarda davlatning daromad siyosati mamlakat umumiy iqtisodiy
rivojlanishi darajasini hisobga olgan xrlda aholi daromadini ko`paytirish,
inflyatsiya darajasini tushirish, qishloq xo`jaligidagi islohotlarni chuqurlashtirish,
tadbirkorlikning barcha turlarini, o`rta va kichik biznesni rivojlantirishga
qaratilgan .
14

II BOB IJTIMOIY HIMOYA DASTURLARINING
BOSHQARUVI
2.1 O’zbekiston Respublikasida aholini ijtimoiy himoya qilish
tamoyillari.
Aholini ijtimoiy himoya qilish siyosati konstitutsiyaviy tamoyillarga
asoslangan holda boqimandalik va davlatning yalpisiga ijtimoiy ta’minlashidan
aholining ijtimoiy yordamga haqiqatan ham muhtoj bo'lgan real zaif qatlamlarini
(pensionerlar, nogironlar, yetim-yesirlar, ko'p bolali oilalar va b.) aniq
yo'naltirilgan (manzilli) tarzda qo'llab-quvvatlashga o'tishga asoslangan holda
yanada rivojlantirilishi lozim 1
.
O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy siyosatida aholi turmush darajasini
yaxshilash muhim o’rin tutadi. Shuning uchun ham mamlakatimizda aholini kuchli
ijtimoiy himoyalash bozor iqtisodiyotiga o’tishning besh tamoyilidan biri sifatida
belgilangan.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida moddiy jihatdan kam ta’minlangan
aholi manfaatlarini ko’zlab, ularni davlat, korxona va tashkilotlar o’z zimmasiga
oladi. Bu bozor munosabatlari tizimiga o’tish jarayonidagi eng muhim
muammolardan biridir. Bozor munosabatlariga o’tishning dastlabki oqibatlari
narx-navoning ko’tarilishi va ishsizlikning oshishidan iborat bo’ldi. Bundan
birinchi navbatda aholining kambag’al va iqtisodiy jihatdan zaifroq tabaqalari
ko’proq zarar ko’rdi. 90-yilga kelib O’zbekistonda jon boshiga eng past daromad
to’g’ri keladigan kishilar soni umumiy aholining 45 foizini, ya’ni 9 millinodan
ortiq kishini tashkil etgan edi 2
.
O’zbekiston mustaqillikni e’lon qilgan dastlabki davrdayoq ijtimoiy
yo’naltirilgan bozor iqtsodiyotiga o’tishini jahonga ma’lum qildi va aholini
ijtimoiy jihatdan har tomonlama qo’llab-quvvatlash tamoyili birinchi
Prezidentimiz I. A. Karimov strategiyasining asosiy qoidalaridan biriga aylandi.
O’zbekistonda kuchli ijtimoiy siyosat o’tkazilishi davr taqozosi edi, desak
1 Tursunov Y. Ijtimoiy ta’minot huquqi. (Kasb-hunar kollejlari uchun o’quv qo‘llanma). - T: «O'qituvchi» NMIU,
2005- y. B-6.
2 Ergashev T. Bozor iqtisodiyoti. T.: «O'qituvchi». 2002, 111-bet.
15

hato bo’lmaydi. Chunki respublikamiz Sobiq Ittifoq respublikalari ichida oxirgi
o’rinlardan birida edi.
Aholining katta qismi, ayniqsa, qishloq aholisi jamiyatda rasman e’tirof
etilgan qashshoqlik darajasida yashardi. Rasmiy statistik ma’lumotlarga ko’ra,
1989 yilda jon boshiga hisoblanganda respublikadagi oilalarning 44 foizining pul
daromadining rasman belgilangan eng kam ish haqidan ham oz edi.
Bunday sharoitda kuchli ijtimoiy kafolatni vujudga keltirmay turib,
o’tkazilgan islohot barbod bo’lishi muqarrar edi. Bozor iqtisodiyotiga
ziddiyatlarsiz, silliqqina o’tib bo’lmasligini oldindan ko’ra bilgan birinchi
Prezidentimiz I. A. Karimov: «Jamiyatning sifat jihatdan yangi holatga o’tishida
bizga islohot chog’ida odamlar moddiy ahvoli yomonlashadigan, o’tish davrining
barcha qiyinchiliklari aholi yelkasiga tushadigan andoza maqbul emas» 3
, - deb
ta’kidlagan edi.
Quyida keltirilgan chizmada aholini ijtimoiy himoya qilishning
O’zbekistonda mustaqillik yillarida olib borilgan va yaqin kelajakda ham saqlanib
qolajak yo’nalishlari keltirilgan.
Ijtimoiy himoya yo’nalishlarining tarkibiy qismlari
Daromad siyosati haqida gap ketar ekan, avvalambor, totalitar tizim paytida
shakllanib qolgan boqimandalikning har qanday ko’rinishlariga barham berish
3 Karimov I.A. O‘zbekiston - bozor munosabatlariga o‘tishning o‘zga xos yo‘li. T.: «O‘zbekiston», 1993,
73-bet.
16

zarurligini ta’kidlab o’tish lozim. Ma’lumki, iqtisodiy tizimda daromadlar bir
tekisda taqsimlanib, kishilarni iqtisodiy jihatdan baravarlashtirishga intilish
yetakchi o’rinda turardi, boy bo’lish ta’qiqlanardi, daromadlar ma’lum miqdor
bilan cheklanardi. Bunday sharoitda xalqimiz «davlat va hukumat, korxona va
ho’jalik bor ekan, ular hammasini o’ylaydi va bizni kulfatda qoldirmaydi», deb o’z
imkoniyatlarini to’la-to’kis ishga solmasdan boqimandalik kayfiyatida yashab
keldilar.
Bozor munosabatlari sharoitida olingan daromadlarni taqsimlash tenglikni
emas, balki tengsizlikni keltirib chiqaradi. Bu esa o’z navbatida tovar va
xizmatlarni yaratishning o’sishi uchun kuchli rag’bat bo’lib xizmat qiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida daromadlarning yuqori darajasi cheklanmagan
bo’lib, ularni har bir insonning mehnat natijalari va sifatiga qarab taqsimlash tizimi
hukmronlik qiladi.
Daromatning qobiliyat, bilim, malaka, mahorat va umuman, salohiyatga
qarab taqsimlanishidan kelib chiqqan tengsizlik tabiatan adolatli hisoblanadi.
Yaxshi ishlagan ishchi yoki xizmatchining ko’p daromad topishi tabiiy, chunki u
hayotiy ne’matlarni ko’p va sifatli yaratgani uchun ularni ko’proq o’zlashtirishi
kerak.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida davlat turli iste’mol mollari, ayniqsa,
oziq-ovqat mahsulotlari narxlariga dotatsiyalar o’rnatadi, ya’ni ularni haqiqiy
bahosidan kamroq narxlarda sotishni nazarda tutadi. Bunday dotatsiyalar aholining
muayyan qatlamlarini emas, balki barcha fuqarolarni ijtimoiy himoyalash
maqsadida joriy etilib, davlat byudjetiga anchagina og’ir yuk hisoblanadi. Aholi
daromadlari darajasida keskin tabaqalashuvga yo’l qo’ymaslik choralari davlatning
diqqat markazida turuvchi masalalardan 4
hisoblanadi 5
. Shuni nazarda tutish
kerakki, gap adolatsiz daromatlar to’g’risida borayapti. Katta daromad faqat halol
va unumli ish natijasi evaziga bo’lishi kerak. Nopok yo’l bilan daromad
topuvchilar davlat nazoratida bo’ladi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida
birmuncha rivojlanib ketgan nopok daromad topish yo’llari bu tizim madaniylashib
4 Ergashev T. Bozor iqtisodiyoti. T.: «O‘qituvchi», 2002, 112-bet.
5 Ergashev T, Ismatov R. Iqtisodiy savodxonlik asoslari. T.: «Sharq», 2001, 22-bet.
17

borgan sari tobora barham topib boradi va adolatli daromadlar salmog’i ortib
boradi.
Daromad siyosati sohasida indeksatsiya muhim rol o’ynaydi. Aholi
daromadini indeksatsiya qilish deganda, aholi buyumlari va xizmatlarning
qimmatlashgan bir qismini yoki to’la qismini qoplash uchun fuqarolarning
daromadini oshirish tushuniladi. Indeksatsiya bir yo’la beriladigan ish havi, nafaqa,
stipendiya va boshqa turdagi daromadlarning darajalarini qayta ko’rib chiqish yo’li
bilan amalga oshiriladi. Jahon amaliyotida indeksatsiyaning avtomatik va yarim
avtomatik usullari mavjud.
Indeksatsiyaning avtomatik usulida ish haqi baho indeksining o’sish
sur’atiga munosib ravishda oshiriladi va aholi daromadining zarar ko’rgan qismi
to’la qoplanadi. Ammo bu usul ish haqining samarali tashkil qilinishiga salbiy
ta’sir ko’rsatadi, chunki bunda ish haqining oshishi mehnat unumdorligi bilan
bog’lanmagan holda amalga oshiriladi 6
.
Yarim avtomatik usulda bahoning oshishini hisobga olgan holda ish haqini
qanchaga oshirish uch tomon (davlat, kasaba uyushmasi va ishlovchilar)
ishtirokida shartnoma tuzish yo’li bilan yechiladi.
Indeksatsiyani amalga oshirishda «iste’mol savatchasi» tarkibini aniqlash
zaruriyati tug’iladi. Insonga zarur bo’lgan oziq-ovqat, sanoat mollari va
xizmatlarning tirikchilik uchun kifoya qiladigan hajmi «iste’mol savatchasi» deb
ataladi.
Aholining shunday qatlamlari borki, ular qanchalik faollik qilmasinlar, o’z
daromadlarini oshira olmaydilar. Bular qatoriga nafaqaho’rlar, bolalikdan
nogironlar, urush nogironlari, ishsizlar, ko’p bolali oilalar, mehnatda turli baxtsiz
hodisalarda mayib bo’lgan fuqarolar kiradi.
Respublika mustaqilligi qo’lga kiritilgan dastlabki kunlardan boshlab
hukumatimiz bu toifadagi aholiga alohida e’tibor berib kelmoqda. O’zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasining 39-moddasida «Har kim qariganda, mehnat
layoqatini yo’qotganda, shuningdek, boquvchisidan mahrum bo’lganda va
6 Karimov I.A. Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-jild. T.: O‘zbekiston, 1996, 41-bet.
18

qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda ijtimoiy ta’minot olish huquqiga ega» 7
, _
deb ta’kidlanadi.
Nafaqaxo’rlarni ijtimoiy himoyalash maqsadida ularga beriladigan nafaqalar
kompensatsiya to’lovlari tarzidagi bevosita pul to’lovlari bilan birga imtiyozlar va
turli dotatsiyalar tarzidagi bevosita to’lovlar ham keng qo’llanilmoqda. Masalan,
nafaqaxo’rlardan soliq olinmaydi va ijtimoiy ahvoli e’tiborga olinib, ular oladigan
nafaqaning mutlaq miqdori ish haqining eng kam miqdoridan ortiq bo’lishiga
muttasil harakat qilinmoqda.
Respublikamizga nogironlarga ham katta e’tibor qaratilmoqda. Nogironlar
yer yuzidagi jami aholining 7,5 foizini tashkil qiladi. Mamlakatimizda esa bu
ko’rsatkich 2,5 foiz atrofida. Ularning har biriga nafaqa va boshqa imtiyozlar Bilan
bir qatorda o’rtacha 2-3 minimal ish haqi miqdorida yordam berib kelinmoqda.
Respublika Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan «nafaqa to’g’risida»gi,
«Nogironlarni ijtimoiy himoya qilish to’g’risida»gi qonunlar ularning haq-
huquqlarini qonun yo’li bilan himoya qilishga qaratilgandir. Aholining kam
ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoya qilish, ularga davlat tomonidan madad
berish tizimi muttasil takomillashtirib borilmoqda. 1994 yilning oktabr oyidan
boshlab kam ta’minlangan oilalarga davlat nafaqasi joriy etildi. Bu nafaqa eng kam
ish haqi miqdorining 1,5 - 3 baravariga tengdir.
Kam ta’minlangan oilalarga ko’rsatiladigan yordamni taqsimlash
fuqarolarning mahalliy o’zni-o’zi boshqarish organlari - mahallalar zimmasiga
yuklatilgan.
Hozirgi kunda mamlakatimizda istiqomat qiluvchi oilalarning 10-12 foizi
nafaqa olmoqda.
Shunday qilib, mamlakatimizda ijtimoiy himoyalashning noyob tizimi
shakllandi va amalga oshirilmoqda.
Bugungi kunda aholiga ijtimoiy hizmatlar ko’rsatish sohasida ijtimoiy
himoyaning quyidagi yo’nalishlari ustivor hisoblanadi:
_ islohotlarning birinchi bosqichida sog’liqni saqlash, maorif va madaniyat
7 □ ‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: «O‘zbekiton», 2013, 10-bet.
1911

sohasida yaratilgan tizimni yanada rivojlantirish;
_ davlat tomonidan sog’liqni saqlash muassasalarini dori-darmonlar,
vaksinalar va boshqa tibbiy ashyolar bilan ta’minlash, kasallanish, o’lim va bolalar
o’limi ko’payishining oldini olish;
_ ijtimoiy sohani davrlat tomonidan pul bilan ta’minlashning kamayishiga
yo’l qo’ymaslik, uni byudjetdan tashqari mablag’lar bilan ta’minlashning bozor
mexanizmini yaratish;
_ maorif va sog’liqni saqlash tizimida bozor o’zgarishlarini jadallashtirish va
xodimlarning o’z mehnati natijalaridan moddiy manfaatdorligini yuksaltirish
choralarini amalga oshirish.
Jahon tajribasi shuni ko’rsatmoqdaki, bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida
ijtimoiy soha - sog’liqni saqlash, ta’lim, madaniyat va san’at, shuningdek, ilm- fan,
ayniqsa, mushkul ahvolga tushib qoladi. Shu sababli mamlakatimizda aynan shu
sohalarni ustivor darajada rivojlantirish, ularda ishlovchilarning mehnatiga
munosib baho berish va ularni kuchli ijtimoiy himoyalash siyosati amalga
oshirilmoqda. O’tgan 22 yillik mustaqil taraqqiyotimiz davomida mamlakatimiz
erishayotgan natija va marralar haqidagi ko’rsatkichlar yurtimizda bo’layotgan
mislsiz o’zgarishlar to’g’risida aniq tasavvur beradi.
Ana shu davrda O’zbekiston iqtisodiyoti 4,1 barobar o’sdi. Agarki
mamlakatimiz aholisi ayni shu davrda qariyb 9,7 millionga ko’payib, bugungi
kunda 30 million 500 mingga yaqin kishini tashkil etayotganini hisobga oladigan
bo’lsak, axoli jon boshiga nisbatan o’sish 3 barobardan ziyodni tashkil etishi
bizning naqadar ulkan taraqqiyot yo’lini bosib o’tganimizdan dalolat beradi. Jahon
miqyosida hali-beri davom etayotgan moliyaviy-iqtisodiy inqirozning jiddiy
ta'siriga qaramasdan, mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotining yillik o’sishi 2008-
2013 yillarda 8 foizdan oshdi, 2014 yilda esa bu ko’rsatkich 8,1 foizni tashkil
etadi. Bunday o’sish sur'atl arini kamdan-kam davlatlarda kuzatish mumkin.
O’tgan davr mobaynida makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning mutanosibligi,
davlat byudjetimizning profitsit bilan, ya'ni oshirib bajarilishi ta'minlanmoqda.
Mustaqillik yillarida mamlakatimizda axolining real yalpi daromadlari jon
20

boshiga 8,2 barobar oshganining o’zi xalqimizning hayot darajasi tobora o’sib
borayotganidan dalolat beradi. O’zbekistonning tashqi davlat qarzi yalpi ichki
maxsulotga nisbatan 16 foizdan oshmayapti, eksport va oltin-valyuta zaxiralarimiz
hajmi ko’payib bormo?da.
Istiqlol yillarida mamlakatimiz iqtisodiyotida dollar hisobida 162
milliarddan ortiq kapital mablag’ o’zlashtirilgan bo’lib, buning 56 milliard
dollardan ziyodi xorijiy investitsiyalardir. Faq’atgina 2013 yilning o’zida kapital
investitsiyalar hajmi dollar hisobida qariyb 14 milliardni yoki yalpi ichki
mahsulotga nisbatan 23 foizni tashkil etadi.
Bularning barchasi avvalo iqtisodiyotimizdagi ijobiy tarkibiy o’zgarishlar
natijasi, yangitdan ishga tushirilgan, jahon bozorida talab katta bo’lgan
raqobatdosh mahsulotlar ishlab chiqarayotgan yuzla6, minglab zamonaviy
korxonalar demakdir. Bugun bir fikrni hech ikkilanmasdan, to’la ishonch bilan
aytishimiz mumkin: O’zbekiston tarixan qisqa muddatda iqtisodiyoti biryoqlama
rivojlangan, asosan paxta xomashyosi etkazib berishga moslashgan, paxta
yakkahokimligi halokatli tus olgan qoloq respublikadan tez sur'atlar bilan o’sib
borayotgan zamonaviy sanoat tarmoqiga ega bo’lgan, jadal taraqqiy etayotgan
mamlakatga aylandi. Buning yaqqol tasdg’i - mamlakatimizning yalpi ichki
mahsuloti tarkibida sanoatning ulushi 1990 yildagi 14,2 foiz o’rniga bugungi
kunda 24,3 foizni tashkil etgani, ayni paytda qishloq xo’jaligining ulushi esa 34
foizdan 17 foizga kamayganidir 8
.
2.2. Aholining kuchli ijtimoiy himoya qilish siyosatida inson
omili va manfaatlarning uyg’unligi.
Milliy davlatchilikni shakllantirish, demokratik islohotlarni amalga oshirish,
iqtisodiyotni bir holatdan ikkinchi holatga o’tkazish hamda bozor munosabatlariga
8 Karimov I.A. Amalga oshirilayotgan islohotlarimizning yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini qurish - yorug’ kelajigimizning asosiy
omilidir //I.A.Karimovning O’zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi qabul qilinganligining 21 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi
ma’ruzasi //Xalq so’zi, 2013 yil 7 dekabr
21

o’tish davrida ijtimoiy muammolarga alohida e’tibor berish zarur. Jahondagi
ko’pgina mamlakatlarning ijtimoiy rivojlanish sohasidagi g’oyat boy tajribasi
shundan dalolat beradi. Yangi mustaqil davlatlarning islohot davridagi ijtimoiy-
siyosiy va iqtisodiy holatining tahlili ham buni tasdiqlaydi.
Tarix sabog’i shundaki, uning aynan keskin burilishlarida, ijtimoiy
formatsiyalar almashinayotganda ijtimoiy muammolar va ziddiyatlar g’oyat
keskinlashadi, milliy xavfsizlikka, fuqarolar tinchligiga va barqarorlikka tahdid
soluvchi omilga aylanadi.
Bu holni nimalar keltirib chiqaradi, o’tish davrida ijtimoiy barqarorlik
masalalariga alohida e’tibor berishning qanday muhim sabablari: Birinchi. Ijtimoiy
ziddiyatlar o’z mohiyatiga ko’ra hamisha siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy
o’zgarishlarning harakatlantiruvchi kuchi bo’lib xizmat qiladi. O’zgarishlarning
qay tarzda — yo izchil, tadrijiy yo’l bilan borishi, yo bo’lmasa, keskin shakllarga
kirishi: ijtimoiy noroziliklar, stixiyali portlashlar, hatto fuqarolar urushlari va
inqiloblar tusini olishi to’planib qolgan ijtimoiy muammolarning qay darajada
keskinligiga, hukmron tuzilmalarning bu muammolarni hal qila olishi yoki hal qila
olmasligiga bog’liq.
Shu sababli taraqqiyotning hamma bosqichlarida odamlarning ijtimoiy
kayfiyatlarini, ijgamoiy muammolarni nazarpisand qilmaslik barqarorlikka va
milliy xavfsizlikka katga xavf tug’diradi.
Ikkinchi. Odamlarni da’vat etuvchi ijtimoiy sabablarning ro’yobga chiqishi
juda muhim ahamiyatga moliqdir. Odam o’z tabiatiga ko’ra ijtimoiy hodisadir.
SHu sababli inson uchun islohotlar jarayonida o’z imkoniyatlarini qanchalik
ro’yobga chiqara olishi, islohotlarning mazmuni va maqsadlari haqidagi
tasavvurlari islohotlarning amaliy natijalariga qanchalik mos kelishi goyat katta
ahamiyatga molikdir.
O’tish davrining keskin ijtimoiy muammosi ko’p kishilar uchun qaror
topgap gurmush tarzining buzilishidan, hayotiy mo’ljallarning, fikrlash tarzi,
ijtimoiy fe’l-atvor, boqimandalik kayfiyataning o’zgarishidan iborat. O’tish
davrida odamlarning tafakkur yuritish psixologiyasi o’zgaradi, bu esa, ayonki,
22

hamma iaqt ham oson kechavermaydi.
Har qanday mamlakatda turli ko’rinishdagi shngsizliklar ko’paysa yoki
ularning o’sishga imkon paydo bo’lsa, ular ijgimoiy barqarorlik uchun xavf
tug’diradi. Ijgimoiy muammolarning keskinligi kimlarningdir kambag’alligi yoki
boyligida emas, balki ushbu ijgimoiy tabaqalar o’rtasida haddan tashqari katta farq
paydo bo’lishidadir. Bu esa beixtiyor ularning qaramaqarshiligiga olib keladi.
Ayonki, agar jamiyat manfaatlari va intilishlari mutlaqo qarama-qarshi
bo’lgan odamlar guruhlaridan iborat bo’lsa, hamma vaqt ijgimoiy ziddiyat xavfi,
demakki, milliy xavfsizlikka taxdid ham mavjud bo’ladi. Ijtimoiy ziddiyatlarning
haddan tashqari keskinlashuvi jamiyatda ijgimoiy barqarorlikning barham
topishiga, ichki mojarolarga va hatto fuqarolar urushiga ham olib borishi mumkin.
Shuning uchun ham o’tish davrida demokratik davlatning eng muhim
vazifasi ijtimoiy ziddiyatlarning keskinligini kamaytirishdan, bu davrning
muqarrar qiyinchiliklarini ehtiyot choralari hisobiga yumshatishdan va
odamlarning yangi turmush sharoitlariga moslashishini osonlashtirishdan iborat.
Aslini olganda, O’zbekiston amalga oshirayotgan siyosatning bozor
munosabatlariga o’tayotgan boshqa davlatlar siyosatidan, eng muhim
afzalliklaridan biri ham shundadir.
Ijtimoiy kelishuvni qanday ta’minlash mumkin, ijgimoiy hamjihatlikka, shu
jumladan millatlararo totuvlikka qanday erishish mumkin, degan murakkab
savollarga javob topishga qodir bo’lgan davlat demokratik va iqtisodiy
rivojlanishga umid bog’lashi mumkin.
Ijtimoiy birdamlikni ta’minlash - ijtimoiy ziddiyat va tengsizliklarning
o’zlarini adolatsiz ravishda hamma narsadan bebahra bo’lib qolgan yoki haq-
huquqlari kamsitilgan deb hisoblovchi butun-butun aholi guruhlari va tabaqalari
vujudga keladigan darajaga borib yetmasligiga erishish demakdir.
Shu boisdan ham O’zbekistonning o’z yangilapish va taraqqiyot yo’liga asos
qilib olingan stakchi tamoyillardan biri kuchli ijgimoiy siyosatni amalga
oshirishdan iboratdir. Bu demokratik va iqtisodiy islohotlarni muvaffaqiyatli
amalga oshirishning, ular orqaga qaytmasligining juda muhim sharti va garovidir.
23

Islohotlar chuqurlashib, bozor iqtisodiyoti gomon ilgarilab borilgan sari
ijtimoiy siyosatning ustuvor jihatlari ham, aholini ijtimoiy himoyalash va qo’llab-
quvvatlash choratadbirlari ham o’zgarib bormoqtsa. Turli bosqichlarda davlat
tomonidan tartibga solish usullari va uslublarining keng vositalaridan
foydalanilmokda. Bular orasida muntazam suratda qayta ko’rib turilgan ish haqi,
pensiya, stipendiya, nafaqalarning miqdoridan iborat bevosita pul to’lovlari ham,
imtiyozlar, tovon to’lovlari, dotatsiyalar va subsidiyalar sifatidagi bavosita pul
to’lovlari ham bor.
Bozor munosabatlariga o’tishning ilk davrida biz oldindan butun aholini
ijgimoiy himoyalaga yo’lidan bordik. Bu chora-tadbirlar odamlarning turmush
darajasi keskin pasayib ketishining oldini olishda muhim rolb o’ynadi.
Respublikada osoyishtalik va barqarorlikni saqlab qolish omili bo’ldi.
Islohotlarning dastlabki yillarida himoya chorasi sifatida iste’molchilarga
subsidiyalar berish tizimidan va iste’mol bozorini asosiy oziq-ovqat tovarlari
mamlakatdan tashqariga chiqib ketishidan himoyalashning turli shakllaridan keng
foydalanildi.
Biz aholini ijtimoiy himoyalashni yaxshilash, uning samarasini ko’tarish
quyidagi muhim vazifalarni hal etishga bog’liq deb bilamiz.
Bu — ishlab chikarishni barqarorlashtirish va muttasil rivojlantirish. Pul
qadrsizlanishiga qarshi samarali chora-tadbirlarni amalga oshirish, xalq iste’moli
mollari ishlab chiqarishni jadal rivojlantirish, milliy valyutani va ichki iste’mol
bozoriii musthkamlash natijasida islohotlarning boshlanich bosqichidayoq turmush
darajasini saqlab qolish va uning keskin pasayib ketishiga yo’l qo’ymaslik imkoni
yaratildi.
Bu — davlat mablag’lari bilan bir katorda mehnat jamoalari, jamoat va
xayriya tashkilotlari va jamg’armalarining mablag’larini keng jalb etish.
Aholiga ijtimoiy yordam ko’rsatishda mahalliy hokimiyat va boshqaruv
organlarining huquqlari ancha kengaytirilishi hamda mas’uliti oshirilishi lozim.
Ular mintaqalarning imkoniyatlarini hisobga olgan holda aholinip ijtimoiy qo’llab-
quvvatlash sohasida qo’shimcha chora-tadbirlarni amalga oshirishga haqlidir.
24

Mahalliy organlarning asosiy vazifasi —odamlarga o’z farovonliklarini
yuksaltirish maqsadida mehnat qilish uchun keng imkoniyatlar yaratib berishdan
iborat.
Ijtimoiy siyosat, uni amalga oshirish mexanizmlari odamlarning mehnatdagi
faolligini va tadbirkorligini o’stirish uchun shart-sharoitlar yaratishga qaratilishi
darkor.
Bu — odamlarning kuch va kobiliyatlari tula-tukis faollashuvini
ta’minlashga qodir bo’lgan kuchli mexanizmni vujudga kel-tirish. Bu mexanizmni
birinchi navbatda, har bir kishining iqtisodiy erkinligi, uning o’zi va oilasining
baxt-saodati uchun iqtisodiy javobgarligi bilan uyg’unlashadigan shart-sharoitlarni
yaratish hisobiga shakllantirish lozim. O’z qobiliyat va mehnatiga tayanib ish
tutish — farovonlikning birdan bir va eng barqaror manbai bo’lib qoladigan
munosabatni vujudga keltirish. Buning uchun xususiy mulk institutining
rivojlanishini tezlashtirish juda muhim. Bozor sharoitlariga moslashish hozirgi
kunning o’zidayoq aholi jami daromadining ancha qismi tadbirkorlik faoliyati
hamda mulkdan kelgan daromad hisobiga vujudga kelishini ta’minlamoqda.
Albatta, murakkab o’tish davrida boshqa ko’p-gina muhim vazifalar qatori,
xalqimizning bugungi va ertangi hayoti, uning ma’naviy ola-miga zarar yetishiga,
ijtimoiy adolat tamoyil-larining buzilishiga, jumladan, aholining bir qismi o’ta
boyib, aksariyati o’ta qashshoklikka yuz tutishiga yo’l qo’ymaslik masalasi ham
doi-mo diqqat-e’tiborimiz markazida turdi.
Aslida, har qanday islohotning eng muhim samarasi avvalo xalqning
ma’naviy-ruhiy qarashlaridagi yangilanish jarayonlari, uning ongu tafakkurining
yuksalishi, mamlakatda yuz berayotgan o’zgarishlar uning hayotiga, taqdiriga
daxldor bo’lganini chuqur his qilishi va shundan xu- losa chiqarishi bilan
belgilanadi. Biz amalga oshirilayotgan islohotlarimizda ana shunday natijalarga
erishish uchun barcha o’zgarish va yangi-lanishlarning markaziga inson va uning
man-faatlarini qo’ydik. Shuning uchun ham bugungi kunda ana shu jarayonlarning
mohiyatida islohot— islohot uchun emas, avvalo inson uchun, uning farovon
hayoti uchun xizmat qilishi kerak, degan maqsad mujassam ekanini va uning
25

ama-liy ifodasini barcha sohalarda ko’rish, kuzatish qiyin emas.
Agarki biz mustaqillikka erishganimizdan so’ng bosqichma-bosqich
rivojlanish yo’lini emas, balki «shok terapiyasi» deb nom olgan inqilo-biy sakrash
yo’lini tanlasak, eng qiyin vaziyat-larda aksariyat aholimiz qanday ahvolga tushib
qolgan bo’lar edi? Hech shubhasiz, stixiyali tarz-da yuz beradigan shiddatli
o’zgarishlar to’fonida odamlarning moddiy turmush sharoiti keskin yomonlashib,
ularning hayot tarzi, axloqiy qad-riyatlari, milliy-ma’naviy qiyofasi butunlay izdan
chiqib ketishi hech gap emas edi. Bir so’z bilan aytganda, bunday biryoqlama
siyosat hech kutilmagan oqibatlarga, o’rnini yuz yillarda ham to’ldirib, qoplab
bo’lmaydigan og’ir yo’qotishlarga olib kelishi muqarrar edi.
Shuning uchun ham biz, chetdan har qancha taklif va tavsiyalar, hatto
talablar bo’lmasin, hech qachon inqilobiy sakrashlar yo’lidan bormadik.
Yurtimizdagi bugungi tinch va osoyishta, bunyodkor hayot, barqaror taraqqiyot
bunday yondashuvning naqadar to’g’ri bo’lganini va uzoqni ko’zlaganini ko’plab
sohalardagi ijobiy natijalar miselida tasdiklab bermoqda. O’sha mas’uliyatli
pay"larda, biz keskin ijtimoiy larzalarga olib keladigan har qanday inqilobiy
harakatlarga qarshimiz, bizning tadrijiy rivojlanish ta- moyillariga asoslangan o’z
yo’limiz bor va bu yo’ldan hech qachon qaytmaymiz, deb aytgan qat’-iy so’zimiz,
mustahkam pozitsiyamiz albatta bu-gug’ o’z hosilini bermoqda.
Bizning islohotlar davomida nainki moddiy farovonlikka, ayni paytda
ma’naviy yuksalishga ham erishishni o’zimiz uchun asosiy mezon deb bilganimiz
umumiy taraqqiyotimizda bir tomon-ga og’ib ketmaslik, jamiyat hayotida suv bilan
havodek zarur bo’lgan muvozanat va barqarorlik-ni ta’minlashda muhim ahamiyat
kasb etmoqda. CHushsi bozor iqtisodiyoti hamma narsani joyiga qo’yadi, degan
yengil-elpi qarashga itoat qilib, faqat moddiy boylik ortidan quvish —
xalqimizning azaliy orzu-intilishlariga ham, in-sog’kylik bilan yo’g’rilgan milliy
qadriyatla-rimiz mohiyatiga ham to’g’ri kelmas edi. Shu bois islohotlarni amalga
oshirishda ma’naviyat va iqtisodiyot bir-birini inkor etmaydi, aksin-cha, bir-birini
quvvatlab, o’zaro ta’sirlanib, rivojlanib boradi, degan qoidani o’zimiz uchun
dasturilamal sifatida belgilab oldik.
26

IMa’naviyat va iqtisodiyot sohasining minglab hayotiy masalalar, ta’bir joiz
bo’lsa, jonli rishtalar orqali o’zaro chambarchas bog’lanib ketganini inobatga olib,
xalqimizning ruhiya-ti, turmush tarzi, qadimiy urf-odat va an’ana- larimizga har
tomonlama mos bo’lgan islohotlar yo’lini tanladik.
Ayniqsa, o’tish davrida davlatning bosh is-lohotchi sifatidagi rolini
islohotlarni jo-riy etishning asosiy shartlaridan biri tari-qasida qat’iy belgilab
olganimiz iqtisodiyotning universal talab va mezonlarini milliy ma’naviyatimiz
xususiyatlari bilan uyg’unlashti-rishda g’oyat muhim ahamiyat kasb etdi.
Ma’lumki, mustabid tuzum davridagi iqti-sodiyot biryoklama rivojlangan,
ma’muriy-buy-ruqbozlik usuliga asoslangan bo’lib, xalqning ma’naviy qarashlari
va intilishlaridan yiroq edi. Ana shunday mushkul bir vaziyatda davlatning
islohotchilik rolini tan olmaslik, bu masalani o’zibo’larchilik holatiga tashlab
qo’yish — eski tizimdan qolgan nochor va xasta iqtisodiyot o’z-o’zidan erkin
bozor iqtisodiyotiga, sovet jamiyati esa demokratik jamiyatga aylanib qoladi, deb
xomxayol qilish bilan barobar edi.
Shu o’rinda ta’kidlash joizki, demokratiya avvalambor ma’naviy mezonlar
asosida boshqariladigan, kuchli huquqiy davlat, kuchli fuqaro- lik jamiyati
demakdir. Aytish mumkinki, huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati
demokratiyaning o’zaro uzviy bog’liq bo’lgan ikki jihati, ikki qanotidir. Aynan shu
bois biz «Kuchli davlatdan — kuchli jamiyat sari» kontseptsiyasini iilab chiqdik va
bu g’oyani izchil amalga oshi-ri l masalasiga birinchi darajali ahamiyat qara-tib
kelmoqdamiz.
Xulosa.
Kurs ishimizni bajarishda, mavzuning mazmuniga oid manbalarni o’rganish,
tahlil qilish, kuzatish va tajriba-sinov ishlarini olib borish asosida quyidagi
xulosalar chiqariladi: Mavzuga oid pedagogik, psixologik va ilmiy-metodik
adabiyotlarni, me’yoriy xujjatlarni o’rganib, tahlil qilinadi va umumlashtirildi,
olimlar va mutaxassilar tadqiq etadigan muammolar mavjud ekanligi ma’lum
bo’ldi.
Muammoning nazariy hamda amaliy asoslarini tadqiq qilish asosida uning
27

dolzarb pedagogik muammo ekanligi aniqlandi.
Ijtimoiy soha mutaxassislari tomonidan tashkil etiladigan tadqiqotlarining
samaradorligi darajasi belgilandi. Mehribonlik uyi sharoitida bolalar bilan ijtimoiy
ish olib borishning tartibi ishlab chiqildi.
Aholining ijtimoiy ximoyalanishiga muntazam e`tibor be-rar ekan,
respublika hukumati islohotlarning birinchi bos-qichidagi tajriba asosida inson va
oila hayotining barcha so halarini yaxshilashga qaratilgan chora-tadbirlarning
butun bir tizimini shakllantirishga erishdi. Aytish mumkinki, musta-qillik yillarida
narxlar erkinlashtirilishi va pulning qadr-sizlanish darajasi keskin ortib borishi
munosabati bilan daromadlarning eng kam va o`rtacha darajasini muntazam oshi-
rish ijtimoiy qimoyalash chora-tadbirlari tizimidagi eng us-tun yo`nalishlardan biri
bo`lib keldi va hozirgi kunda ham shunday bo`lib qolmoqda. Bu yo`nalish
aholining barcha tabaqa-larini istisnosiz qamrab oldi va islohotlarning lastlabki
davrida keng miqyosda qo`llanildi. Boshqa mamlakatlardan farq-li o`laroq,
O`zbekistonda daromadlar nisbatini o`zgartirish ish haqi, pensiyalar,
stipendiyalarning, jamgarma banklaridagi aholi omonatlari stavkalarining eng oz
miqdorlarini bir vaqtning o`zida markazlashtirilgan tarzda qayta ko`rib chiqish
yo`li bilan amalga oshirildi. 1995 yilda Respublika davlat budjetining 29,3 foizi
ijtimoiy-madaniy tadbirlarga, 21,8 foizi esa ijtimoiy himoyaga ajratildi.
Manbalar bilan tanishish, shuningdek, jamiyatda qaror topgan shaxslararo
ijtimoiy munosabatlar mazmunini tahlil kilish asosida tarbiyalanuvchilarning
quyidagi yunalishlardagi ijtimoiy-axloqiy qoidalardan xabardor bo’lishlari
kelgusida ularning xar tomonlama yetuk shaxs bo’lib voyaga yetishlarida muxim
ekanligi anikdandi:
1. Shaxslararo munosabat va muloqotni to’g’ri tashkil etish.
2. Mehnat va kasbiy faoliyatni samarali tashkil etish.
3. Ta’lim muassasasi xayoti (faoliyati) ni yulga ko’yishda ishtirok etish.
4. Maishiy turmushni yulga qo’yish.
5. Jamiyat ijtimoiy xayotida faol ishtirok etish.
Tajriba-sinov ishlari davrida tarbiyalanuvchilar uchun kun tartibi-
28

ni tuzishda turli yoshdagi tarbiyalanuvchilarning kundalik faoliyatlari,
ularning qiziqish, xoxish - istaklari xam inobatga olindi. SHu bilan birga turli yosh
davri uquvchilari uchun ishlab chiqilgan kun tartibida ayrim talablarning bir xil
bo’lishiga e’tibor qaratildi. Jumladan:
- doimo bir vaqtda uyqudan turish;
- ertalabki chinikish va suv muolajasini o’tkazish;
- kuniga uch-turt (etti) maxal belgilangan vaktgda ovqatlanish;
- bir kunda kamida ikki soat toza xavoda bo’lish;
- doimo bir vaktda dars tayyorlash;
- xar xaftada (kamida ikki marta) ikki soatdan jismoniy mashklar yoki
(kulay jismoniy yuklanma) sport bilan shug’ullanish;
bir kunda kamida sakkiz soat uxlash;
xar kuni bir vaqtda uyquga ketish.
Zamonaviy jamiyatda yetim bolalar va bolalarni ijtimoiy munosabatlarni
tashkil etishga tayyorlash, ularning ijtimoiy moslashuvlarini ta’minlash dolzarb
ijtimoiy - pedagogik muammolardan biri bo’lib kelmoqda. Mustakil dayotga
kadam ko’yishning dastlabki boskichida xar qanday o’spirin ijtimoiy yordamga
edtiyoj sezadi. Bu edtiyoj odatda oila muxitida qondiriladi. Birok, ota-onasiz yoki
ularning qarovidan maxrum bo’lgan bolalar va o’smirlarni mustaqil xayotga
tulaqonli shaxs sifatida tayyorlash davlat va jamiyat tomonidan katta kuch
sarflanishini talab qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati.
1. Karimov I.A. O’zbekiston: iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish
yo’lida T. “O’zbekiston” 1995;
2. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafalotlari. -T.: «O’zbekiston», 1997.
3. Karimov I.A. Kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari. -T.: “SHarq”, 1998
4. Karimov I.A. Adolatli jamiyat sari. T.: «O’zbekiston», 1998.
5. Karimov I.A. Vatan va xalq manfaati har narsadan ulug’. T.:
29

«O’zbekiston», 1998.
6. Karimov I.A. Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot— pirovard
maqsadimiz. T.: «O’zbekiston», 2002.
7. Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura.
T.: «O’zbekiston», 1996.
8. Asqarova O’. Mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarini ijtimoiy
hayotga tayyorlash tizimi. T.: “Fan” 2010.
9. "Barkamol avlod yili" davlat dasturi. Toshkent: O’zbekiston, 2010.79
bet.
10. Bolalar ruhiyatiga psixologik-pedagogik yondashish yullari (bo-
lalardagi psixologik muammolar va ularni bartaraf etishda mutaxassis maslaxati).
Uslubiy qo’llanma. Toshkent: Respublika Bolalar ijtimoiy moslashuvi
markazi, 2008. 152 bet.
11. Abduraimov P. Milliy tarbiya tamoyillari // Kasb-xunar ta’limi.
Toshkent: 2002.4-son. 16 bet.
12. Aliqulov. K Bo’lajak o’qituvchilarni o’quvchilarda sog’lom turmush
tarzi ko’nikmalarini shakllantirishga tayyorlashning pedagogik asoslari ( jismoniy
madaniyat institutlari va jismoniy tarbiya fakultetlari misolida ): Ped. Fan nomz...
diss. Toshkent, 2007. 145 bet
13. Mehribonlik uylarida pedagogik va psihologik kuzatish ishini
tashkillashtirish. Toshkent: Respublika Bolalar ijtimoiy moslashuvi markazi, 2008.
50 bet
14. To’xtamurodov E. Bolalar uylarida tarbiyalanuvchilarni oilaviy
dayotga tayyorlashning ijtimoiy va pedagogik asoslari: Ped.fanl.nomz.... diss.
Toshkent, 1995. 151 bet.
15. Egamberdieva N. Ijtimoiy pedagogika / Oliy ta’lim muassasalari
uchun darslik. Toshkent: Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston Milliy kutubxonasi
nashriyoti, 2009. 229 bet
16. http://wwwl.umn.edu/humanrts/russian/crc/Rreport uzbeki- stan
2005.html. Vtorue periodicheskie dokladi gosudarstv-uchastnikov, podlejahiie
30

predstavleniyu v 2001 godu, O’zbekistan, CRC/C/104/ Add.6, 30 avgusta 2005.
17. http://www.centrasia.ru/newsA.php4?st= 1069621500. Gryaznova O.
I dom, i mama, i semya.
18. http://edunews.eurekanet.ru/vesti/info/954.html Gosudarstvennue deti
- kak nauchit ix otvechat za svoyu sudbu?
19. http:
//www.deti .zp.ua/show_article. php?a_id=300105. Gosudarstvennaya
pomohi detyam-sirotam.
20. http://www.rl-online.ru/articles/l-04/413.html. Parfenova Q. Istoriya
razvitiya soqialbnogo prizreniya detey-sirot v Rossii XVIII - nachala XX veka na
primere Chuvashii.
21. http://eparhia.onego.ru/sirota.htm. Sirotstvo v istorii Rossii.
22. http://kid-in-danger.narod.ru/. Sotsialniy priyut dlya detey.
31

Aholining kuchli ijtimoiy himoya qilish davlat dasturining amaliyotga tatbiq etilishi

Sotib olish