Dokument ma'lumotlari

Narxi 33000UZS
Hajmi 149.4KB
Xaridlar 2
Yuklab olingan sana 22 Mart 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

14 Sotish

Aholining turmush darajasi ko‘rsatkichlari

Sotib olish
1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu: Aholining turmush darajasi ko‘rsatkichlari Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 2 MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………………………...3 I BOB. Aholining turmush darajasi tushunchasi va uning nazariy asoslari 1.1. Aholining turmush darajasi tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati ……..7 1.2.Turmush darajasini belgilovchi asosiy omillar …………………………….13 1.3. Xalqaro tajribada turmush darajasini baholash usullari …………………..17 II BOB. Aholining turmush darajasini baholash va uning rivojlanish istiqbollari 2.1. Aholining turmush darajasini o‘lchash ko‘rsatkichlari …………………...19 2.2. O‘zbekiston sharoitida turmush darajasini yaxshilash choralari ……….…23 2.3.Aholining turmush darajasi bo‘yicha davlat siyosati va istiqboldagi rejalari …………………………………………………………………………29 Xulosa .………………………………………………………………...………32 Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………...34 3KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Aholining turmush darajasi mamlakat iqtisodiy barqarorligi va ijtimoiy rivojlanishining muhim ko‘rsatkichlaridan biridir. Ushbu mavzu dolzarb bo‘lib, aholi farovonligini oshirish, kambag‘allikni qisqartirish va ijtimoiy tengsizlikni kamaytirish kabi muhim jihatlarni qamrab oladi. Global iqtisodiy inqirozlar, inflyatsiya, ish haqining real darajasi va ijtimoiy himoya tizimining samaradorligi kabi omillar turmush darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, aholining turmush darajasini baholash va uni oshirish yo‘llarini o‘rganish iqtisodiyot nazariyasida katta ahamiyat kasb etadi. Aholining turmush darajasini oshirish davlatning asosiy iqtisodiy siyosatlaridan biri bo‘lib, barqaror ijtimoiy rivojlanishning garovi hisoblanadi. Bugungi kunda dunyo bo‘ylab kambag‘allikni kamaytirish, bandlik darajasini oshirish, aholining ta’lim va tibbiyot xizmatlaridan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish dolzarb masalalar qatoriga kiradi. Xususan, BMTning Barqaror rivojlanish maqsadlari doirasida turmush darajasini oshirish muhim yo‘nalishlardan biri sifatida belgilangan. Shu nuqtayi nazardan, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning quyidagi so‘zlari ayni haqiqatdir: "Bizning bosh maqsadimiz – xalqimiz farovonligini oshirish, har bir yurtdoshimizning hayot sifatini yaxshilashdir. Buning uchun iqtisodiy islohotlarni jadallashtirish, yangi ish o‘rinlarini yaratish va kambag‘allikni qisqartirish bo‘yicha tizimli chora-tadbirlarni amalga oshirish lozim." 1 Ushbu yondashuv O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etadi va turmush darajasini yaxshilash yo‘nalishida asosiy ustuvor yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. 1 « 2022–2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi.». O zbekiston ʼ Respublikasi Prezidentining 20 22 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni. O zR Qonunchilik ʼ hujjatlari to plami. 20 ʼ 22 yil, 6-son, 70-modda. 4Bundan tashqari, turmush darajasi daromad taqsimoti, ijtimoiy himoya tizimi, hayot sifati, ekologik barqarorlik va boshqa ko‘plab omillar bilan bog‘liqdir. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda aholining turmush darajasini oshirishga qaratilgan islohotlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, ish o‘rinlarini yaratish, kambag‘allikni kamaytirish dasturlari, minimal ish haqi va pensiya miqdorining oshirilishi bu yo‘nalishdagi ijobiy o‘zgarishlardir. Bundan tashqari, aholining turmush darajasi masalasi ilmiy doiralarda ham keng muhokama qilinmoqda. Bugungi kunda iqtisodchilar va sotsiologlar ushbu mavzuga oid turli nazariy yondashuvlarni ishlab chiqmoqdalar. Jahon banki va BMT tomonidan aholining farovonligini oshirishga qaratilgan maxsus dasturlar ishlab chiqilmoqda. Rivojlangan davlatlarning tajribasi shuni ko‘rsatadiki, iqtisodiy islohotlar va samarali boshqaruv tizimi aholining turmush sifatini sezilarli darajada yaxshilaydi. Hozirgi kunda turmush darajasini baholashda yangi indikatorlar, jumladan, subyektiv farovonlik ko‘rsatkichlari, ekologik barqarorlik indekslari va urbanizatsiya jarayonlari ham inobatga olinmoqda. Aholining turmush darajasini yanada yaxshilash uchun innovatsion texnologiyalar va iqtisodiy taraqqiyot strategiyalarini qo‘llash dolzarb masalaga aylangan. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Aholining turmush darajasi masalasi iqtisodiyot nazariyasi, sotsiologiya va demografiya fanlarida keng o‘rganilgan. Bu borada Adam Smit, Karl Marks, Jon Meynard Keyns kabi iqtisodchilar asosiy nazariy g‘oyalarni ilgari surganlar. Zamonaviy iqtisodiy tadqiqotlarda BMT, Jahon banki va Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OECD) tomonidan ishlab chiqilgan turmush darajasi ko‘rsatkichlari keng qo‘llaniladi. O‘zbekistonda ham turmush darajasini baholash bo‘yicha Davlat statistika qo‘mitasi va Iqtisodiy tadqiqotlar instituti tomonidan tadqiqotlar olib borilmoqda. Shuningdek, turmush darajasi mavzusi qator iqtisodiy va sotsiologik tadqiqotlarda ham muhim o‘rin egallaydi. Ayni paytda iqtisodchi va sotsiologlar aholining turmush farovonligini aniqlash uchun turli 5indikatorlardan foydalanmoqdalar. Ushbu indikatorlar qatoriga minimal iste’mol savati, real ish haqi darajasi, bandlik va ishsizlik ko‘rsatkichlari ham kiradi. Bundan tashqari, OECD va BMT tomonidan ishlab chiqilgan turmush sifatini o‘lchash metodikasi global miqyosda qo‘llanilmoqda. Aholining turmush darajasi tadqiqotlarida inson taraqqiyot indeksi (HDI), Gini koeffitsienti va yashash sifati indeksi kabi o‘lchovlar muhim ahamiyat kasb etadi. Ular mamlakatlarning iqtisodiy farovonlik darajasini baholashga imkon beradi. Jumladan, Nobel mukofoti sovrindori Amartya Senning farovonlik iqtisodiyoti bo‘yicha ishlari ushbu sohada katta ahamiyatga ega. Mahalliy iqtisodiy tadqiqotchilar ham aholining turmush darajasini o‘rganish borasida turli yo‘nalishlarda izlanishlar olib bormoqdalar. O‘zbekistonda oxirgi yillarda aholining turmush darajasi bo‘yicha qator statistik tadqiqotlar va monitoring ishlari amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, kambag‘allikni kamaytirish strategiyalari, bandlik siyosati va ijtimoiy himoya tizimi samaradorligini baholash bo‘yicha yangi usullar joriy qilinmoqda.So‘nggi tadqiqotlar aholining turmush darajasi nafaqat iqtisodiy ko‘rsatkichlarga, balki ta’lim sifati, sog‘liqni saqlash tizimi, ekologik barqarorlik va ijtimoiy himoya darajasiga ham bog‘liq ekanligini ko‘rsatmoqda. Shu sababli, tadqiqotlarda kompleks yondashuv muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Prezidenti tomonidan amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar aholining turmush darajasini oshirishga qaratilgan bo‘lib, bu sohada olib borilayotgan ilmiy izlanishlar natijalarini amaliyotga tatbiq etish dolzarb vazifalardan biridir. Kurs ishi mavzusining ahamiyati Aholining turmush darajasini tahlil qilish ijtimoiy-iqtisodiy siyosatni shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu tadqiqot aholining yashash sharoitlarini yaxshilash bo‘yicha strategiyalarni ishlab chiqishga ko‘maklashadi. Bundan tashqari, turmush darajasi ko‘rsatkichlarini tahlil qilish mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasini aniqlash va xalqaro maydonda uning raqobatbardoshligini baholash imkonini beradi. 6Kurs ishining m aqsad i : Aholining turmush darajasi tushunchasini tahlil qilish va uni baholash usullari hamda rivojlantirish yo‘llarini o‘rganish. Kurs ishining v azifalar i : Aholining turmush darajasi tushunchasining nazariy asoslarini o‘rganish;Turmush darajasini belgilovchi asosiy omillarni aniqlash;Xalqaro tajribada qo‘llaniladigan baholash usullarini o‘rganish;O‘zbekistonda aholining turmush darajasi ko‘rsatkichlarini tahlil qilish; Aholining turmush darajasini oshirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishining Obyekti: Aholining turmush darajasi va unga ta’sir qiluvchi iqtisodiy-ijtimoiy omillar. Kurs ishining Predmeti: Turmush darajasini baholash mezonlari, usullari va uni oshirish strategiyalari. Kurs ishining tuzilishi Ushbu kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 7I BOB. Aholining turmush darajasi tushunchasi va uning nazariy asoslari 1.1. Aholining turmush darajasi tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati Aholining turmush darajasi jamiyat taraqqiyoti va iqtisodiy barqarorligining asosiy ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Ushbu tushuncha keng ma’noga ega bo‘lib, fuqarolarning yashash sharoitlari, daromad darajasi, ta’lim va tibbiy xizmatlardan foydalanish imkoniyatlari, bandlik darajasi, ijtimoiy himoya tizimi va umumiy hayot sifati kabi omillarni o‘z ichiga oladi. Turmush darajasining iqtisodiy mohiyati shundaki, u aholining moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish darajasini aniqlashda muhim o‘rin tutadi. Mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishi aholining turmush darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Daromadlarning o‘sishi, bandlikning oshishi, narxlar barqarorligi va ijtimoiy ta’minot tizimining samaradorligi turmush darajasini belgilovchi asosiy omillardan hisoblanadi. Bundan tashqari, turmush darajasi jamiyatdagi iqtisodiy tafovutlarning oldini olish va aholi farovonligini oshirish uchun muhim vosita hisoblanadi. Daromadlarning adolatli taqsimlanishi, inflatsiya darajasining pastligi va ish haqlarining o‘sishi iqtisodiy barqarorlikka xizmat qiladi. Aholining turmush darajasini yaxshilash uchun samarali mehnat bozori siyosati, ijtimoiy dasturlar va innovatsion iqtisodiy choralar zarur. Shuningdek, zamonaviy iqtisodiyotda aholining turmush darajasiga ta’sir etuvchi muhim omillardan biri bu raqamli iqtisodiyot va texnologik rivojlanishdir. Internet va mobil texnologiyalarning rivojlanishi aholining bilim olish imkoniyatlarini kengaytirib, yangi bandlik imkoniyatlarini yaratadi. Shu bilan birga, davlatning infratuzilma loyihalariga sarmoya kiritishi va xususiy sektorni rivojlantirish ham turmush darajasining o‘sishiga xizmat qiladi. 2 2 O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi. Aholining turmush darajasi to‘g‘risida rasmiy statistik hisobotlar (2022-2023). 8Turmush darajasini oshirish bo‘yicha olib borilayotgan siyosatlar samaradorligini oshirish uchun aholining hayot sifati indekslari muntazam tahlil qilinishi, real sektordagi o‘zgarishlar hisobga olinishi va xalqaro tajribalar qo‘llanilishi zarur. Bunday yondashuv turmush darajasini yanada oshirishga va mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishiga zamin yaratadi.Ayniqsa, ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish, aholi bandligini ta’minlash, sog‘liqni saqlash va ta’lim sohasini takomillashtirish bo‘yicha uzoq muddatli strategiyalar muhim rol o‘ynaydi. Davlat tomonidan tadbirkorlikni qo‘llab- quvvatlash, soliq yengilliklari va investitsiyalarni jalb etish kabi chora-tadbirlar ham aholining real daromadlarini oshirish va turmush sifatini yaxshilashga xizmat qiladi.Shuningdek, zamonaviy texnologiyalar va raqamli iqtisodiyotning joriy etilishi aholining turmush darajasini oshirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Elektron hukumat tizimi, elektron savdo platformalari va masofaviy ta’lim kabi sohalar rivojlanishi natijasida fuqarolarning hayot sifati sezilarli darajada yaxshilanadi. 3 Bundan tashqari, aholining yashash sharoitlarini yaxshilash maqsadida uy-joy dasturlari, kommunal xizmatlar sifatini oshirish va ekologik muhitni yaxshilashga qaratilgan loyihalar amalga oshirilishi lozim. Ayniqsa, ichimlik suvi ta’minoti, energiya samaradorligi va transport infratuzilmasini yaxshilash bo‘yicha chora-tadbirlar aholining umumiy farovonligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.Ijtimoiy himoya tizimini yanada mustahkamlash ham turmush darajasini oshirishda muhim omillardan biri hisoblanadi. Nogironligi bor shaxslar, kam ta’minlangan oilalar va nafaqaxo‘rlar uchun ijtimoiy yordam dasturlarining kengaytirilishi jamiyatdagi tenglik va adolatni ta’minlashga xizmat qiladi. aholining turmush darajasini oshirish uchun kompleks yondashuv talab etiladi. Davlat siyosati va iqtisodiy 3 Rustam Salimov. O‘zbekiston iqtisodiyotining innovatsion rivojlanishi. – Toshkent: Iqtisodiyot va moliya, 2019. (TDIU) 9islohotlar turmush sifatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi va bu boradagi harakatlar doimiy ravishda yangilanib borilishi lozim. 4 Turmush darajasi davlatning iqtisodiy siyosati, ijtimoiy dasturlar va aholi farovonligini oshirishga qaratilgan islohotlar natijasida shakllanadi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan islohotlar aholining turmush darajasini yaxshilashga qaratilgan bo‘lib, buning natijasida kambag‘allikni kamaytirish, sog‘liqni saqlash va ta’lim sifatini oshirish, shuningdek, yangi ish o‘rinlarini yaratish kabi yo‘nalishlar rivojlantirilmoqda.Xalqaro tajribada turmush darajasini baholash uchun turli metodologiyalar mavjud. Masalan, Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) tomonidan ishlab chiqilgan Inson taraqqiyoti indeksi (HDI), Jahon bankining yashash sifati indeksi, Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OECD) tomonidan ishlab chiqilgan turmush sifatini baholash usullari kabi mezonlar keng qo‘llaniladi. Ushbu indikatorlar mamlakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy holatini baholash va ularning farovonlik darajasini aniqlashda muhim rol o‘ynaydi.Shuningdek, xalqaro tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan boshqa indekslar ham mavjud. Masalan, BMTning Barqaror rivojlanish maqsadlari (SDG) doirasidagi ko‘rsatkichlar, Jahon Iqtisodiy Forumi tomonidan e’lon qilinadigan Global raqobatbardoshlik indeksi va Iqtisodiy Ozodlik Indeksi kabi mezonlar mamlakatlarning iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotini baholashda keng qo‘llaniladi.Bundan tashqari, ayrim mamlakatlar o‘zlarining milliy turmush darajasi indikatorlarini ishlab chiqib, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish dinamikasini tahlil qilib borishadi. Masalan, AQShda "Gallup-Healthways Well-Being Index" ishlatilsa, Buyuk Britaniyada "National Wellbeing Index" joriy etilgan. Ushbu indekslar aholining baxt- saodat darajasi, sog‘liq holati, ijtimoiy ta’minoti va turmush sifatini ko‘rsatib beradi. 4 Sarvar Ulmasov. Rivojlangan mamlakatlarda turmush darajasini oshirish tajribasi. – Toshkent: Fan, 2021. 10Xalqaro tajribalar shuni ko‘rsatadiki, turmush darajasini baholashda faqat iqtisodiy ko‘rsatkichlar emas, balki ta’lim, sog‘liqni saqlash, ekologik muhit, bandlik, ijtimoiy tenglik kabi omillar ham katta ahamiyatga ega. Shu sababli, O‘zbekiston ham o‘zining milliy indeksini ishlab chiqishda ushbu jihatlarni inobatga olishga harakat qilmoqda. Bundan tashqari, iqtisodiy tadqiqot institutlari va xalqaro tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan turmush darajasi ko‘rsatkichlari turli metodlar bilan tahlil qilinadi. Masalan, BMT tomonidan ishlab chiqilgan ko‘rsatkichlardan biri bo‘lgan Barqaror rivojlanish maqsadlari (SDG) doirasida turmush sifatiga ta’sir etuvchi omillar muntazam ravishda o‘rganiladi. Bundan tashqari, Jahon Iqtisodiy Forumi tomonidan e’lon qilinadigan Global raqobatbardoshlik indeksi ham aholi turmush darajasining bevosita ta’sir omillaridan biri sifatida qaraladi.Shuningdek, davlatlarning ijtimoiy siyosati va aholining hayot sifati bo‘yicha reytinglari ham mavjud. Masalan, Yevropa Ittifoqi va boshqa xalqaro tashkilotlar tomonidan aholining ijtimoiy-iqtisodiy farovonligi bo‘yicha o‘tkaziladigan tadqiqotlar iqtisodiy o‘sish bilan turmush darajasi o‘rtasidagi bog‘liqlikni tahlil qilish imkonini beradi. Ayniqsa, rivojlangan davlatlarda sog‘liqni saqlash, ta’lim, bandlik darajasi va yashash sharoitlari turmush darajasining asosiy mezonlaridan hisoblanadi. Aholining turmush darajasi baholash usullaridan yana biri bu ishonchli statistik ma’lumotlardan foydalanishdir. Jahon Banki, Xalqaro Valyuta Fondi (IMF) va boshqa moliyaviy tashkilotlar doimiy ravishda davlatlar bo‘yicha iqtisodiy farovonlik holatini tahlil qilib boradi. Ushbu tahlillar mamlakatlar o‘rtasidagi turmush darajasi tafovutlarini aniqlash va rivojlanish yo‘nalishlarini belgilashga yordam beradi.Shunday qilib, turmush darajasini baholashda xalqaro tajriba va indikatorlardan foydalanish mamlakatlarning rivojlanish strategiyasini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa davlat siyosati va iqtisodiy islohotlar samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. 11Bundan tashqari, iqtisodiy tadqiqot institutlari va xalqaro tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan turmush darajasi ko‘rsatkichlari turli metodlar bilan tahlil qilinadi. Masalan, BMT tomonidan ishlab chiqilgan ko‘rsatkichlardan biri bo‘lgan Barqaror rivojlanish maqsadlari (SDG) doirasida turmush sifatiga ta’sir etuvchi omillar muntazam ravishda o‘rganiladi. Bundan tashqari, Jahon Iqtisodiy Forumi tomonidan e’lon qilinadigan Global raqobatbardoshlik indeksi ham aholi turmush darajasining bevosita ta’sir omillaridan biri sifatida qaraladi.Shuningdek, davlatlarning ijtimoiy siyosati va aholining hayot sifati bo‘yicha reytinglari ham mavjud. Masalan, Yevropa Ittifoqi va boshqa xalqaro tashkilotlar tomonidan aholining ijtimoiy-iqtisodiy farovonligi bo‘yicha o‘tkaziladigan tadqiqotlar iqtisodiy o‘sish bilan turmush darajasi o‘rtasidagi bog‘liqlikni tahlil qilish imkonini beradi. Ayniqsa, rivojlangan davlatlarda sog‘liqni saqlash, ta’lim, bandlik darajasi va yashash sharoitlari turmush darajasining asosiy mezonlaridan hisoblanadi. 5 Aholining turmush darajasi baholash usullaridan yana biri bu ishonchli statistik ma’lumotlardan foydalanishdir. Jahon Banki, Xalqaro Valyuta Fondi (IMF) va boshqa moliyaviy tashkilotlar doimiy ravishda davlatlar bo‘yicha iqtisodiy farovonlik holatini tahlil qilib boradi. Ushbu tahlillar mamlakatlar o‘rtasidagi turmush darajasi tafovutlarini aniqlash va rivojlanish yo‘nalishlarini belgilashga yordam beradi.Shunday qilib, turmush darajasini baholashda xalqaro tajriba va indikatorlardan foydalanish mamlakatlarning rivojlanish strategiyasini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa davlat siyosati va iqtisodiy islohotlar samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.Shuningdek, aholining turmush darajasi turli omillar orqali shakllanadi. Ular orasida quyidagilar muhim ahamiyatga ega: - Moddiy farovonlik: daromad darajasi, iste’mol xarajatlari, uy-joy sharoitlari; 5 Birlashgan Millatlar Tashkiloti Taraqqiyot Dasturi (UNDP). O‘zbekiston bo‘yicha inson taraqqiyoti indeksi (HDI) hisobotlari, 2022-2023. 12- Sog‘liqni saqlash: tibbiy xizmat sifati va unga kirish imkoniyati; - Ta’lim: ta’lim sifati va uning ommaviyligi; - Ekologik barqarorlik: atrof-muhit holati va ekologik muhit; - Ijtimoiy himoya: pensiya, nafaqa va boshqa ijtimoiy yordam dasturlari. Umuman olganda, aholining turmush darajasi nafaqat iqtisodiy rivojlanish ko‘rsatkichlari bilan, balki ijtimoiy barqarorlik va fuqarolarning subyektiv farovonlik darajasi bilan ham chambarchas bog‘liqdir. Shuning uchun bu sohada amalga oshirilayotgan islohotlar va strategik qarorlar uzoq muddatli rivojlanish istiqbollari bilan uyg‘un holda olib borilishi lozim.Bundan tashqari, aholining turmush darajasini yaxshilash uchun ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimlarini takomillashtirish, uy-joy sharoitlarini yaxshilash, infratuzilmani rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga, mehnat bozori barqarorligini ta’minlash, ishsizlik darajasini pasaytirish va ijtimoiy tenglikni kuchaytirish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqilishi lozim. Davlat tomonidan amalga oshirilayotgan ijtimoiy dasturlar, pensiya va nafaqa tizimining samarali ishlashi, yoshlar va ayollar uchun bandlik imkoniyatlarini kengaytirish ham aholining umumiy farovonligini oshirishga xizmat qiladi. Shuningdek, fuqarolarning huquqiy himoyasi, gender tenglik va huquqiy adolat masalalariga alohida e’tibor qaratilishi kerak. Texnologik rivojlanish va innovatsion yondashuvlar ham turmush darajasining muhim omillaridan biri hisoblanadi. Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi, elektron hukumat tizimining joriy etilishi va zamonaviy xizmatlarning kengayishi aholining kundalik hayotini sezilarli darajada yengillashtiradi.Bundan tashqari, ekologik muhitni yaxshilash va tabiiy resurslardan samarali foydalanish aholining uzoq muddatli farovonligi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Atrof-muhit muhofazasi, yashil texnologiyalarni joriy etish va ekologik barqarorlikni ta’minlash bo‘yicha davlat va jamiyatning hamkorligi turmush sifatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. aholining turmush 13darajasini oshirish uchun kompleks va tizimli yondashuv talab etiladi. Bu borada iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik omillar birgalikda hisobga olinishi lozim. 1.2. Turmush darajasini belgilovchi asosiy omillar Aholining turmush darajasi ko‘plab omillar ta’sirida shakllanadi. Ushbu omillar iqtisodiy, ijtimoiy, demografik va ekologik jihatlardan iborat bo‘lib, ular aholining kundalik hayotiga va farovonlik darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiy omillar qatoriga ish haqi, daromadlar darajasi, bandlik holati va iqtisodiy barqarorlik kiradi. Ijtimoiy omillar esa ta’lim sifati, sog‘liqni saqlash tizimi, uy-joy sharoitlari va ijtimoiy himoyani o‘z ichiga oladi. Demografik omillar aholining yosh tarkibi, urbanizatsiya darajasi va migratsiya jarayonlariga bog‘liq bo‘lsa, ekologik omillar hududning tabiiy resurslari, atrof-muhitning ifloslanish darajasi va iqlim o‘zgarishlari bilan bog‘liq. Barcha ushbu omillar jamiyatning umumiy rivojlanish sur’ati va aholining ijtimoiy-iqtisodiy farovonligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Aholining turmush darajasi o‘zgaruvchan bo‘lib, uni ta’minlash va yaxshilash davlat siyosati, tadbirkorlik muhitining rivojlanishi hamda ijtimoiy dasturlar orqali amalga oshiriladi. Shu bilan birga, aholining farovonligi mehnat unumdorligi, ishlab chiqarish hajmi va iqtisodiy o‘sish bilan ham bog‘liq.Shuningdek, texnologik taraqqiyot ham turmush darajasini oshirishga xizmat qiladi. Zamonaviy innovatsiyalar, raqamli texnologiyalar va avtomatlashtirish jarayonlari insonlar hayotini yengillashtirib, ularning turmush sifatini yaxshilashga yordam beradi. O‘z navbatida, ilm-fan va ta’lim sohasining rivojlanishi yangi ish o‘rinlarining yaratilishi va ijtimoiy imkoniyatlarning kengayishiga olib keladi. Turmush darajasini belgilovchi yana bir muhim omil - iste’mol madaniyati va odamlarning moddiy hamda ma’naviy ehtiyojlarini qondirish darajasidir. Bunda tovar va xizmatlarning sifati, ularning aholiga yetkazib berilishi ham muhim ahamiyatga ega. 14Davlat tomonidan ijtimoiy-iqtisodiy siyosatning to‘g‘ri yuritilishi, soliq va kredit tizimlarining samarali ishlashi, bozor iqtisodiyoti sharoitida aholining ijtimoiy himoyasi kuchaytirilishi orqali turmush darajasini yanada yaxshilashga erishish mumkin. Shu sababli, turmush darajasini belgilovchi omillarni to‘g‘ri boshqarish har qanday davlat va jamiyat oldidagi eng muhim vazifalardan biri hisoblanadi. 6 Daromad darajasi va bandlik Aholining asosiy turmush darajasi mehnat faoliyatidan kelib chiqadigan daromadlar bilan bevosita bog‘liq. Ish haqi miqdori, tadbirkorlikdan tushgan foyda, pensiya va nafaqa kabi daromad manbalari aholining moddiy farovonligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, ishsizlik darajasi va mehnat bozori barqarorligi turmush darajasini belgilovchi muhim omillardandir. Yuqori daromadli aholi qatlamlarining shakllanishi mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishiga ham bog‘liq bo‘lib, bu iste’mol va jamg‘arma darajalarini oshirishga xizmat qiladi. Mehnat bozorida talab va taklif muvozanati aholining bandlik darajasiga ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Agar mehnat bozori barqaror bo‘lsa va aholi ish bilan ta’minlansa, bu ularning ijtimoiy va iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashga yordam beradi. Ish haqi va mehnat sharoitlarining yaxshilanishi esa turmush sifatining o‘sishiga sabab bo‘ladi. Daromad manbalarining ko‘pligi va ularning xilma-xilligi ham aholining farovonligini ta’minlashga yordam beradi. Masalan, xizmat ko‘rsatish sohasining rivojlanishi, masofaviy ishlash imkoniyatlarining kengayishi va innovatsion texnologiyalar orqali daromad topish imkoniyatlari aholi daromadlari strukturasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.Shuningdek, davlat tomonidan minimal ish haqi, soliq tizimi va boshqa iqtisodiy mexanizmlarning tartibga solinishi daromadlarning adolatli taqsimlanishiga xizmat qiladi. Daromadlar 6 Zokirjon Xolbo‘tayev. Sanoat rivojlanishi va aholi farovonligi. – Samarqand: “Samarqand davlat universiteti nashriyoti”, 2021. (SamDU) 15tengsizligi va kambag‘allikning kamaytirilishi ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash uchun zarur hisoblanadi.Xususiy sektor va tadbirkorlikning rivojlanishi bandlikning oshishiga sabab bo‘lib, aholining ish bilan ta’minlanish darajasini ko‘taradi. Mamlakatda investitsiya muhitining yaxshilanishi va biznes uchun qulay sharoitlar yaratilishi yangi ish o‘rinlarining ochilishiga olib keladi. Bu esa nafaqat daromad darajasini oshirishga, balki umuman iqtisodiy taraqqiyotga ham ijobiy ta’sir qiladi.Shu sababli, daromad darajasi va bandlik turmush darajasini belgilovchi eng asosiy omillardan biri bo‘lib, ularni doimiy rivojlantirib borish iqtisodiy o‘sish va aholining farovonligiga olib keladi. Ta’lim va malaka darajasi Ta’lim sifati va aholining bilim darajasi jamiyat taraqqiyotida asosiy omillardan biridir. Ta’lim darajasi yuqori bo‘lgan jamiyatlarda malakali ishchi kuchi ko‘proq bo‘lib, bu iqtisodiy rivojlanishga ijobiy ta’sir qiladi. Oliy va kasb-hunar ta’limining sifati ham aholi turmush darajasini belgilashda muhim hisoblanadi. Ta’lim tizimining rivojlanganligi aholining mehnat bozorida o‘z o‘rnini topish imkoniyatlarini kengaytiradi. Ta’lim va kasbiy malaka darajasi yuqori bo‘lgan insonlar yanada barqaror ish o‘rinlariga ega bo‘lish bilan birga, yuqori daromad topish imkoniyatiga ham ega bo‘ladilar. Davlat tomonidan ta’lim tizimiga ajratilayotgan mablag‘lar, stipendiyalar va grant dasturlarining kengaytirilishi ham aholining ta’lim olish imkoniyatlarini oshirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, xalqaro ta’lim dasturlari va ilmiy tadqiqotlarga qaratilgan e’tibor ham malakali kadrlar tayyorlashda muhim omil hisoblanadi. Texnologik taraqqiyot va raqamli iqtisodiyot sharoitida ta’lim sohasida innovatsiyalar joriy etilishi zarur. Masofaviy ta’lim, onlayn kurslar va ilg‘or pedagogik metodlarning keng qo‘llanilishi aholi orasida bilim saviyasini oshirishga xizmat qiladi. 16Bundan tashqari, ta’lim olish faqat bolalar va yoshlar uchun emas, balki kattalar uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Kasbiy qayta tayyorlash va malaka oshirish dasturlarining rivojlanishi mehnat bozorida talab qilinadigan zamonaviy kasblarga moslashish imkonini beradi. Iqtisodiy jihatdan rivojlangan davlatlarda ta’lim sifati va mavjudligi aholining turmush darajasini belgilovchi eng muhim omillardan biri sifatida e’tirof etiladi. Shuning uchun ham ta’lim tizimini modernizatsiya qilish, zamonaviy o‘quv dasturlarini ishlab chiqish va ilg‘or tajribalarni joriy etish ustuvor yo‘nalishlardan biri bo‘lib qolmoqda. Sog‘liqni saqlash va tibbiy xizmat sifati Tibbiy xizmatlarning sifati va mavjudligi aholining umrguzaronligi hamda hayot sifati bilan chambarchas bog‘liq. Yuqori sifatli tibbiy yordam, dori- darmonlarga qulaylik va sanitariya-gigiyena sharoitlari aholining umumiy turmush darajasiga bevosita ta’sir qiladi. Uy-joy sharoitlari va kommunal xizmatlar Aholining yashash sharoitlari, uy-joy sifatining yaxshilanishi va kommunal xizmatlarning qulayligi turmush darajasini belgilashda muhim o‘rin tutadi. Sifatli ichimlik suvi, elektr energiyasi, gaz va isitish tizimlari aholining hayot sifati uchun zaruriy omillardan biridir. Ekologik muhit Toza havo, suv va tuproqning sifati, yashil hududlarning mavjudligi va ekologik barqarorlik darajasi ham aholi turmush darajasiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Ekologik jihatdan qulay hududlarda yashash aholining sog‘lig‘i va umrguzaronligiga ijobiy ta’sir qiladi. Ijtimoiy himoya va davlat tomonidan ko‘rsatiladigan xizmatlar Kam ta’minlangan aholini qo‘llab-quvvatlash, pensiyalar, bolalar nafaqalari va ijtimoiy sug‘urtalar kabi mexanizmlar aholining farovonligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Davlat tomonidan ijtimoiy dasturlarni amalga 17oshirish va aholiga subsidiyalar ajratish fuqarolarning hayot sifatini oshirishga xizmat qiladi. Madaniy va dam olish imkoniyatlari Aholining madaniy hayoti, dam olish va hordiq chiqarish imkoniyatlari ham turmush darajasiga ta’sir qiladi. Sport, san’at, adabiyot va boshqa madaniy tadbirlarning rivojlanganligi jamiyat farovonligining muhim belgilaridan biri hisoblanadi.Umuman olganda, aholining turmush darajasini yaxshilash uchun yuqoridagi omillarni kompleks ravishda rivojlantirish va ularning bir-biri bilan o‘zaro bog‘liqligini ta’minlash zarur. 1.3. Xalqaro tajribada turmush darajasini baholash usullari Aholining turmush darajasini baholash xalqaro miqyosda turli metodologiyalar asosida amalga oshiriladi. Har bir davlat o‘z iqtisodiy va ijtimoiy sharoitlarini inobatga olgan holda turmush darajasini aniqlash va rivojlantirishga qaratilgan indikatorlardan foydalanadi. Ushbu baholash usullari davlatlar o‘rtasida farovonlik darajasini solishtirish va samarali siyosat yuritish imkonini beradi. Dastlab, Inson taraqqiyoti indeksi (HDI) xalqaro miqyosda eng ishonchli va keng qo‘llaniladigan usullardan biri hisoblanadi. Bu indeks BMT Taraqqiyot Dasturi tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, uchta muhim ko‘rsatkichga asoslanadi. Birinchidan, umr uzunligi – sog‘liqni saqlash tizimi va hayot sifatining darajasini aks ettiradi. Ikkinchidan, ta’lim darajasi – maktabda o‘qish muddati va aholining savodxonligi orqali o‘lchanadi. Uchinchidan, yalpi milliy daromad (YMD) jon boshiga– mamlakat aholisining iqtisodiy farovonligini ifodalaydi. Shuningdek, yalpi ichki mahsulot (YAIM) jon boshiga ham iqtisodiy rivojlanish va aholi daromad darajasining muhim ko‘rsatkichi hisoblanadi. YAIM qanchalik yuqori bo‘lsa, mamlakat iqtisodiyoti shunchalik rivojlangan deb hisoblanadi. Ammo bu ko‘rsatkich ba’zan real turmush darajasini to‘liq aks 18ettirmasligi mumkin, chunki aholi daromadlari o‘rtasidagi tafovutlarni hisobga olmaydi. Bundan tashqari, ijtimoiy farovonlik va daromad tengligi ham turmush darajasini baholashda muhim ahamiyatga ega. Bu borada Jini koeffitsiyenti aholi o‘rtasida daromadlarning teng taqsimlanish darajasini ko‘rsatadi. Agar Jini koeffitsiyenti past bo‘lsa, daromadlar teng taqsimlangan, agar yuqori bo‘lsa, jamiyatda tabaqalanish kuchli ekanligini anglatadi. Bundan tashqari, kambag‘allik darajasi ham asosiy mezonlardan biridir. Jahon banki va BMT tomonidan ishlab chiqilgan metodologiyaga ko‘ra, kunlik daromadi 1,90 AQSh dollaridan past bo‘lgan shaxslar qashshoqlik chegarasida yashaydi deb hisoblanadi. Minimal iste’mol savati va yashash minimumi – aholining asosiy ehtiyojlarini qondirish uchun zarur bo‘lgan daromad miqdorini o‘lchaydi. Ushbu ko‘rsatkich turmush darajasi past bo‘lgan aholining real hayot sharoitlarini aks ettiradi. Dunyo baxt indeksi (World Happiness Index) ham so‘nggi yillarda muhim indikatorlardan biriga aylandi. Ushbu indeksda nafaqat iqtisodiy omillar, balki aholi orasidagi o‘zaro ishonch, ijtimoiy himoya tizimi va davlatning korrupsiyaga qarshi kurashi ham hisobga olinadi. Baxt indeksi yuqori bo‘lgan mamlakatlarda hayot sifati ham yuqori bo‘lishi kuzatiladi. Bundan tashqari, hayot sifati indeksi (Quality of Life Index) ham muhim o‘rin tutadi. Bu indeks sog‘liqni saqlash, xavfsizlik, ta’lim sifati, atrof-muhit, yashash sharoitlari va transport tizimi kabi ko‘rsatkichlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu indeks xalqaro tashkilotlar tomonidan mamlakatlar hayot sifati bo‘yicha reytingini aniqlash uchun ishlatiladi. Ekologik jihatdan ham turmush darajasini baholash dolzarb hisoblanadi. Ekologik iz (Ecological Footprint) tabiiy resurslardan foydalanish darajasini aks ettiradi. Agar mamlakat aholisi tabiiy resurslardan me’yordan ortiq foydalansa, bu kelajak avlodlarning farovonligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu 19sababli, ekologik barqarorlik ham turmush darajasining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Xalqaro tajribada yuqoridagi baholash usullaridan foydalanish davlatlar o‘rtasida farovonlik darajasini taqqoslash va turmush sifatini oshirish bo‘yicha samarali siyosat yuritish imkonini beradi. O‘zbekiston ham ushbu indikatorlarni inobatga olgan holda, aholining farovonligini oshirish bo‘yicha strategiyalarni ishlab chiqmoqda. Mamlakatimizda ijtimoiy dasturlar, ta’lim tizimini rivojlantirish, sog‘liqni saqlash xizmatlarini takomillashtirish va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash borasida keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Umuman olganda, xalqaro tajribadan o‘rganilgan usullar O‘zbekistonda turmush darajasini yanada oshirishga xizmat qilishi mumkin. Mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish yo‘lida ushbu indikatorlardan samarali foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga, mahalliy sharoit va aholi ehtiyojlarini hisobga olgan holda yangi metodlarni ishlab chiqish ham dolzarb vazifalardan biridir. II BOB. Aholining turmush darajasini baholash va uning rivojlanish istiqbollari 2.1. Aholining turmush darajasini o‘lchash ko‘rsatkichlari Aholining turmush darajasi davlatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasini aks ettiruvchi eng muhim ko‘rsatkichlardan biridir. Bu ko‘rsatkich aholining yashash sharoitlari, iqtisodiy imkoniyatlari, ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimidan foydalanish darajasi hamda ijtimoiy himoya kabi omillarni o‘z ichiga oladi. Turmush darajasini o‘lchash uchun turli metodlar va indikatorlar qo‘llaniladi. Ushbu ko‘rsatkichlar nafaqat mamlakat ichida, balki xalqaro miqyosda ham iqtisodiy farovonlikni taqqoslash uchun ishlatiladi. Birinchi navbatda, Yalpi ichki mahsulot (YAIM) jon boshiga aholining iqtisodiy farovonligini aniqlashda eng asosiy ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. 20Bu ko‘rsatkich mamlakat iqtisodiyotining umumiy ishlab chiqarish hajmini aholi soniga nisbatan ifodalaydi. YAIM qancha yuqori bo‘lsa, mamlakat iqtisodiy jihatdan shuncha rivojlangan hisoblanadi.Shuningdek, aholining real daromadlari va iste’mol darajasi turmush sifatini belgilovchi muhim omillardandir. Aholining daromadlari nafaqat nominal shaklda, balki inflatsiya ta’sirini inobatga olgan holda real miqdorda ham baholanadi. Masalan, 2023- yilda O‘zbekistonda o‘rtacha ish haqi 4,5 million so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, inflyatsiya hisobga olingan holda bu qiymat real daromad sifatida baholanadi. Iste’mol savati esa, o‘z navbatida, aholining asosiy ehtiyojlarini qondirish uchun zarur bo‘lgan mahsulotlar va xizmatlar to‘plami sifatida baholanadi. Ijtimoiy tenglik va daromadlar taqsimoti ham aholi turmush darajasini o‘lchashda muhim hisoblanadi. Bu borada Jini koeffitsiyenti ishlatiladi. 2022- yilda O‘zbekistonda Jini indeksi 0.27 ni tashkil etdi, bu esa daromadlar nisbatan teng taqsimlanayotganini bildiradi. Ishsizlik darajasi ham turmush darajasini aniqlovchi asosiy ko‘rsatkichlardan biridir. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasining 2023-yilgi ma’lumotlariga ko‘ra, mamlakatdagi ishsizlik darajasi 8,9% ni tashkil etgan. Mehnat bozori holati, yangi ish o‘rinlarining yaratilishi va ish haqi darajasi ushbu omil bilan chambarchas bog‘liqdir. Ayniqsa, yoshlar orasidagi ishsizlik darajasi 2023-yilda 10,5% ni tashkil qilgan bo‘lib, bu muammo hal etish uchun davlat tomonidan turli dasturlar ishlab chiqilgan. Mamlakatda bandlikni ta’minlash va ishsizlikni kamaytirish maqsadida "Yoshlar daftari" va "Temir daftar" loyihalari doirasida 200 mingdan ortiq fuqarolarga ish bilan ta’minlash bo‘yicha amaliy yordam ko‘rsatilgan. Bundan tashqari, kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishga qaratilgan imtiyozli kreditlar ajratish dasturlari doirasida 2023-yilda 1,2 trillion so‘m miqdorida kredit mablag‘lari ajratilgan. 7 7 Shokir Normatov. Raqamli iqtisodiyot va aholi turmush darajasi. – Toshkent: "Iqtisodiyot", 202 4 . (O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Iqtisodiy 21Boshqa mamlakatlar bilan solishtirilganda, O‘zbekistonda ishsizlik darajasi nisbatan barqaror bo‘lib, Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlarida bu ko‘rsatkich o‘rtacha 5-6% atrofida bo‘lsa, ayrim rivojlangan mamlakatlarda 3-4% atrofida saqlanmoqda. Ishsizlikning kamaytirilishi aholi turmush darajasini oshirishda muhim omillardan biri bo‘lib, kelgusi yillarda mehnat bozorini yanada liberallashtirish, ish o‘rinlari yaratish va tadbirkorlikni rivojlantirish asosiy yo‘nalishlardan biri sifatida belgilangan. Sog‘liqni saqlash va umr uzunligi ham turmush darajasining muhim mezonlaridan biridir. O‘zbekistonda o‘rtacha umr ko‘rish davomiyligi 2023- yilda 73,4 yoshni tashkil etdi. Bundan tashqari, chaqaloqlar o‘limi 1000 tirik tug‘ilgan chaqaloqqa nisbatan 12,1 ni tashkil qilgan. Ta’lim darajasi ham turmush sifatining ajralmas qismi hisoblanadi. O‘zbekistonda 2022-yilgi statistikaga ko‘ra, savodxonlik darajasi 99,6% ni tashkil qilgan. O‘qish davomiyligi, ta’lim olish imkoniyatlari va ta’lim sifati mamlakat iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishiga ta’sir qiladi. 2023-yilda O‘zbekistonda o‘rta ta’lim qamrovi 98,7% ni tashkil etgan bo‘lib, oliy ta’limga qabul qilingan talabalar soni 1,1 million nafarga yetgan. Bundan tashqari, kasb- hunar ta’limini rivojlantirish maqsadida 500 dan ortiq yangi kasb-hunar markazlari tashkil etilgan. Ta’lim sifati bo‘yicha xalqaro reytinglarda O‘zbekiston PISA dasturida ishtirok etish orqali o‘z o‘rnini mustahkamlashga harakat qilmoqda. Kelgusi yillarda ta’lim tizimini yanada isloh qilish va xalqaro standartlarga moslashtirish maqsadida davlat budjetidan ajratiladigan mablag‘lar hajmi 20% ga oshirilishi rejalashtirilgan. Bundan tashqari, uy-joy sharoitlari va kommunal xizmatlar ham aholi turmush darajasining bevosita aksidir. O‘zbekiston aholisining 80% dan ortig‘i markaziy ichimlik suvi tizimiga ulangan bo‘lsa, elektr energiyasidan foydalanish darajasi deyarli 100% ga yetgan. tadqiqotlar markazi) 22Ijtimoiy himoya va nafaqalar tizimi ham aholining eng muhim ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi. 2023-yilda O‘zbekistonda o‘rtacha pensiya miqdori 1,2 million so‘mni tashkil etgan bo‘lib, davlat tomonidan ijtimoiy himoya tizimi doirasida qo‘shimcha yordam dasturlari ishlab chiqilgan. Shuningdek, kam ta’minlangan oilalar va nogironligi bo‘lgan shaxslar uchun ijtimoiy nafaqalar va subsidiyalar ajratilgan. 2023-yilda davlat tomonidan 500 mingdan ortiq oila ijtimoiy yordam dasturlaridan foydalangan. Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining 2024-yilga mo‘ljallangan ijtimoiy islohotlari doirasida nafaqalar miqdorini oshirish va ijtimoiy xizmatlar ko‘lamini kengaytirish rejalashtirilgan. Ekologik omillar ham turmush darajasini belgilovchi muhim ko‘rsatkichlardan biridir. O‘zbekistonning ayrim hududlarida havo ifloslanish darajasi me’yordan oshib ketgan bo‘lsa, Toshkent shahrida ekologik barqarorlikni saqlash maqsadida turli loyihalar amalga oshirilmoqda. Jahon baxt indeksi kabi baholash tizimlari ham so‘nggi yillarda dolzarb bo‘lib bormoqda. O‘zbekiston 2023-yilgi Jahon Baxt Indeksida 62-o‘rinni egallagan bo‘lib, bu mamlakatdagi umumiy farovonlik darajasining ortib borayotganini ko‘rsatadi.Umuman olganda, aholi turmush darajasini o‘lchashda turli xil iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Har bir ko‘rsatkich jamiyatdagi umumiy farovonlikni aks ettiradi va davlat siyosatining samaradorligini baholash imkonini beradi. Mamlakatimizda turmush darajasini oshirish uchun iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash, ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimini rivojlantirish, ekologik muhitni yaxshilash va ijtimoiy tenglikni ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlar muhim o‘rin tutadi. 2.2. O‘zbekiston sharoitida turmush darajasini yaxshilash choralari Aholining turmush darajasini yaxshilash har bir davlatning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. O‘zbekiston sharoitida bu jarayonni samarali amalga oshirish uchun iqtisodiy islohotlar, ijtimoiy dasturlar, ta’lim va sog‘liqni 23saqlash tizimini rivojlantirish, bandlik darajasini oshirish hamda ekologik muhitni yaxshilashga qaratilgan qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Birinchidan, iqtisodiy islohotlar va tadbirkorlikni rivojlantirish orqali aholi farovonligini oshirish mumkin. Mamlakatda kichik va o‘rta biznesni qo‘llab- quvvatlash, soliq imtiyozlarini taqdim etish va eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarishni rag‘batlantirish bo‘yicha chora-tadbirlar ko‘rilmoqda. Jumladan, "Tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi" orqali 2023-yilda 1,5 trillion so‘m kredit ajratilgan. Shuningdek, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish natijasida yangi ish o‘rinlari yaratilmoqda. Quyida O’zbelkistonning xorijiy davlatlar bilan xamkorlikda faoliyat yuritib kelayotgan viloyatlar kesimida jadvalni kurishimiz mumkin Bundan tashqari, hududiy tadbirkorlik loyihalarini moliyalashtirish uchun imtiyozli kreditlar ajratish hajmi oshirilmoqda. Kichik va o‘rta biznesni rag‘batlantirish maqsadida davlat tomonidan maxsus grantlar ajratilmoqda. Shuningdek, "Yangi O‘zbekiston" masshtabidagi iqtisodiy hududlar tashkil etilib, ularda zamonaviy ishlab chiqarish klasterlari barpo etilmoqda. Xorijiy investorlar uchun qulay muhit yaratish maqsadida soliq va bojxona imtiyozlari kengaytirilmoqda. Ilg‘or texnologiyalarni joriy etish orqali mahsulotlarning 24eksport salohiyati oshirilmoqda. Bank tizimidagi islohotlar natijasida tadbirkorlarning moliyaviy resurslarga bo‘lgan imkoniyatlari kengaymoqda. 1-jadval. Hududlar kesimida daromadlar darajasining asosiy ko‘rsatkichlari va inflyatsiya Hududlar nomi Aholi jon boshiga YaHM hajmi (mln. so‘m) INI bo‘yicha 2019 uchun yillik inflyatsiya darajasi (%) Umumiy inflyatsiya Aholi jon boshiga eng yuqori daromadli hududlar (YaHM bo‘yicha) Toshkent shahri 20,0 16,6 Navoiy 16,4 12,9 Buxoro 12,7 15,9 Xorazm 10,8 15,0 Toshkent viloyati 10,4 15,3 Aholi jon boshiga o‘rtacha daromadli hududlar (YaHM bo‘yicha) Andijon 9,7 15,4 Jizzax 9,4 15,5 Sirdaryo 9,2 16,0 Samarqand 9,1 13,9 Qashqadaryo 8,8 15,8 Aholi jon boshiga kam daromadli hududlar (YaHM bo‘yicha) Surxondaryo 8,7 14,6 Namangan 8,0 15,1 25Hududlar nomi Aholi jon boshiga YaHM hajmi (mln. so‘m) INI bo‘yicha 2019 uchun yillik inflyatsiya darajasi (%) Farg‘ona 7,9 15,0 Qoraqalpog‘iston Respublikasi 7,8 14,6 Manba: Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari asosida 8 Ikkinchidan, bandlikni oshirish va ishsizlikni kamaytirish borasida qator davlat dasturlari amalga oshirilmoqda. Jumladan, "Yoshlar daftari", "Ayollar daftari" va "Temir daftar" dasturlari orqali aholining ehtiyojmand qatlamlari ish bilan ta’minlanmoqda. 2023-yilda ushbu dasturlar doirasida 500 mingdan ortiq fuqaro doimiy ish bilan ta’minlandi. Shuningdek, kasb-hunar ta’limini rivojlantirish orqali mehnat bozorining talablariga mos kadrlar tayyorlanmoqda. Ishsizlarni kasbga o‘qitish dasturi doirasida minglab yoshlar va ayollar yangi mutaxassisliklarga ega bo‘lib, mehnat bozoriga integratsiyalashmoqda Bundan tashqari, yangi ish o‘rinlarini yaratish maqsadida sanoat zonalari va logistika markazlari tashkil etilmoqda. "Har bir oila – tadbirkor" dasturi doirasida oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun 2 trillion so‘m mablag‘ ajratildi. Shu bilan birga, zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash orqali masofaviy ish imkoniyatlari ham kengaymoqda. Raqamli iqtisodiyot sohasida IT- mutaxassislarni tayyorlash dasturlari joriy etilib, yoshlarni dasturlash va raqamli xizmatlar bo‘yicha kasbga o‘qitish ishlari jadallashmoqda.Shuningdek, fermer xo‘jaliklarida yangi ish o‘rinlari yaratish va qishloq joylarida bandlikni oshirish maqsadida davlat tomonidan subsidiyalar ajratilmoqda. Qishloq xo‘jaligida yuqori hosildorlikka ega zamonaviy texnologiyalarni joriy etish natijasida agrar sohada ham ish o‘rinlari ortib bormoqda. Bundan tashqari, nogironligi bor 8 O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi. Aholining turmush darajasi to‘g‘risida rasmiy statistik hisobotlar (202 3 -202 4 ). 26shaxslarni band qilish bo‘yicha maxsus dasturlar ishlab chiqilib, ularni ish bilan ta’minlash uchun moslashgan ish joylari tashkil etilmoqda. Uchinchidan, ta’lim tizimini rivojlantirish va zamonaviy bilimlarni joriy etish aholi turmush darajasini oshirishda muhim omillardan biridir. O‘zbekiston hukumati ta’lim sifati bo‘yicha xalqaro reytinglarda o‘z o‘rnini yaxshilash maqsadida PISA dasturida ishtirok etish jarayonini yo‘lga qo‘ydi. 2024- yilgacha umumta’lim maktablari va oliy ta’lim muassasalarida yangi dasturlar joriy qilinishi rejalashtirilgan. Shuningdek, kasb-hunar ta’limini takomillashtirish maqsadida professional ta’lim markazlari soni oshirilmoqda. Hozirda mamlakat bo‘ylab 200 dan ortiq yangi kasb-hunar maktablari tashkil etildi va zamonaviy jihozlar bilan ta’minlandi. Bundan tashqari, O‘zbekistonda zamonaviy texnologiyalarni o‘qitish bo‘yicha "IT Park" hamda "Digital Uzbekistan – 2030" dasturlari amalga oshirilmoqda. Xususan, raqamli iqtisodiyot va dasturlash kurslariga yoshlarni keng jalb qilish maqsadida bepul ta’lim dasturlari joriy etildi. Shu bilan birga, oliy ta’lim muassasalariga ajratilayotgan davlat grantlari soni oshib, 2023-yilda 100 ming nafarga yaqin talaba grant asosida o‘qishga qabul qilindi. Ta’lim sohasidagi yana bir muhim islohot – o‘qituvchilarning malakasini oshirish va ularning ish sharoitlarini yaxshilashdir. Maktablarda o‘quv jarayonini innovatsion usullar bilan boyitish uchun interfaol ta’lim usullaridan foydalanish bosqichma-bosqich joriy qilinmoqda. Bundan tashqari, chet tillarini o‘qitish dasturlari kengaytirilmoqda va xorijiy universitetlar bilan hamkorlik loyihalari yo‘lga qo‘yilgan. Xususan, Britaniya Kengashi va Amerika universitetlari bilan hamkorlikda ingliz tilini o‘qitish sifati oshirilmoqda.Shu bilan birga, ta’lim tizimining inklyuzivligini ta’minlash maqsadida nogironligi bor bolalar uchun maxsus o‘quv dasturlari ishlab chiqilib, ularning bilim olish imkoniyatlari kengaytirilmoqda. Maktablarda yangi sport va san’at to‘garaklari ochilib, yoshlarning har tomonlama rivojlanishiga e’tibor qaratilmoqda. Bu esa 27nafaqat ta’lim sifatini oshirish, balki yoshlarning kelajakdagi bandligini ham yaxshilashga xizmat qiladi. To‘rtinchidan, sog‘liqni saqlash tizimini rivojlantirish orqali aholining sog‘lom turmush kechirish imkoniyatlarini kengaytirish maqsadida tibbiy xizmatlar sifati oshirilmoqda. 2023-yilda mamlakatda 150 dan ortiq yangi poliklinika va shifoxonalar foydalanishga topshirildi. Davlat budjetidan sog‘liqni saqlash sohasiga ajratilgan mablag‘ miqdori 20% ga oshirildi. Shuningdek, qishloq hududlarida tibbiy xizmatlardan foydalanish imkoniyatini kengaytirish uchun mobil klinikalar soni oshirildi va 50 dan ortiq yangi tez tibbiy yordam markazlari tashkil etildi. Bundan tashqari, onalik va bolalikni muhofaza qilish tizimi yanada takomillashtirilmoqda. Yosh bolalar va homilador ayollar uchun bepul tibbiy skrining dasturlari kengaytirildi. Shifokorlarning malakasini oshirish va zamonaviy diagnostika usullarini joriy etish maqsadida chet el ekspertlari bilan hamkorlikda yangi trening dasturlari amalga oshirildi. Shuningdek, dorilar narxini barqarorlashtirish va ularning sifati ustidan nazoratni kuchaytirish bo‘yicha ham keng ko‘lamli chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. 2023-yilda dorixonalarda ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan dori vositalarining ro‘yxati kengaytirildi va ularni subsidiya asosida aholiga yetkazib berish mexanizmi yo‘lga qo‘yildi. Beshinchidan, ijtimoiy himoya va aholining ijtimoiy zaif qatlamlarini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha islohotlar olib borilmoqda. 2023-yilda kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam ko‘rsatish dasturi doirasida 700 ming oila subsidiya va nafaqalar bilan ta’minlandi. "Temir daftar" dasturi orqali esa aholining ehtiyojmand qatlami bilan ishlash tizimi yo‘lga qo‘yildi. Shuningdek, "Ayollar daftari" va "Yoshlar daftari" dasturlari orqali ayollar va yoshlar uchun maxsus imtiyozli kreditlar, bandlikni oshirishga qaratilgan loyihalar amalga oshirilmoqda. 2023-yilda ushbu dasturlar orqali 250 mingdan ortiq fuqaro ish bilan ta’minlandi. 28Nogironligi bor shaxslarga ko‘mak berish uchun maxsus reabilitatsiya markazlari tashkil etilib, ijtimoiy moslashuv dasturlari kengaytirildi. Shuningdek, uy sharoitida ishlash imkoniyatlarini kengaytirish uchun mikrokreditlar va subsidiya mablag‘lari ajratilmoqda. Kam ta’minlangan oilalarga subsidiya asosida bepul tibbiy xizmatlar ko‘rsatish ko‘lami kengaytirildi va ular uchun dorilar narxini pasaytirish bo‘yicha maxsus dasturlar ishlab chiqildi. Qariyalar va yolg‘iz keksalar uchun ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatish tizimi takomillashtirilmoqda. Ularning turmush sifatini yaxshilash maqsadida maxsus reabilitatsiya markazlari soni oshirildi va davlat tomonidan qo‘shimcha yordam paketlari taqdim etilmoqda. Bu esa ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarning turmush darajasini sezilarli darajada oshirishga xizmat qiladi. Oltinchidan, uy-joy sharoitlarini yaxshilash va infratuzilmani rivojlantirish ham turmush darajasini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekistonda yangi uy-joy qurilish dasturlari amalga oshirilmoqda, jumladan, 2023-yilda 50 mingdan ortiq yangi kvartiralar foydalanishga topshirildi. Shuningdek, qishloq joylarida ichimlik suvi, gaz va elektr energiyasi ta’minoti yaxshilanmoqda. Bundan tashqari, "Yangi O‘zbekiston" uy-joy dasturi doirasida arzon uy- joylar qurilishi jadallashtirilib, kam ta’minlangan oilalar, yosh oilalar va nogironligi bor shaxslarga imtiyozli ipoteka kreditlari taqdim etilmoqda. Shahar va qishloqlarda yo‘l infratuzilmasi modernizatsiya qilinib, jamoat transporti tarmoqlari kengaytirilmoqda. 2023-yilda 500 km yangi yo‘llar qurilib, 300 ta ko‘prik ta’mirlandi. Bundan tashqari, ichimlik suvi ta’minotini yaxshilash maqsadida yangi suv quvurlari tortilib, aholi uchun sifatli va barqaror suv manbalarini yaratish bo‘yicha qator loyihalar amalga oshirildi. Elektr energiyasini barqaror ta’minlash maqsadida qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish hajmi oshirilib, quyosh va shamol elektr stansiyalarining quvvati kengaytirildi. 29Yettinchidan, ekologik barqarorlik va toza atrof-muhitni ta’minlash aholi salomatligi va turmush sifatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbekistonda yashil iqtisodiyot tamoyillarini joriy etish bo‘yicha ishlar olib borilmoqda, jumladan, 2023-yilda 100 mingdan ortiq daraxt ekildi va chiqindilarni qayta ishlash bo‘yicha yangi loyihalar ishga tushirildi. Umuman olganda, O‘zbekiston sharoitida turmush darajasini oshirish bo‘yicha olib borilayotgan chora-tadbirlar aholining iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik farovonligini ta’minlashga qaratilgan. Davlatning uzoq muddatli strategiyasi sifatida mazkur islohotlarning samarali amalga oshirilishi mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy barqarorligini mustahkamlashga xizmat qiladi. 2.3. Aholining turmush darajasi bo‘yicha davlat siyosati va istiqboldagi rejalari O‘zbekiston hukumati aholining turmush darajasini yaxshilash bo‘yicha tizimli islohotlarni amalga oshirmoqda. Mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining asosiy yo‘nalishlaridan biri aholining turmush sifatini oshirishga qaratilgan bo‘lib, bu yo‘nalishda qator chora-tadbirlar ko‘rilmoqda. So‘nggi yillarda amalga oshirilgan islohotlar natijasida aholining real daromadlari oshdi, yangi ish o‘rinlari yaratildi va ijtimoiy himoya tizimi yanada mustahkamlandi. Aholining farovonligini oshirish maqsadida davlat tomonidan uzoq muddatli dasturlar qabul qilinmoqda. Jumladan, aholining turmush darajasini oshirish bo‘yicha milliy strategiya ishlab chiqilib, uning asosiy yo‘nalishlari belgilab berildi. Ijtimoiy himoya, bandlik, sog‘liqni saqlash va ta’lim tizimini rivojlantirish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar ishlab chiqilmoqda. Shuningdek, O‘zbekiston hukumati xalqaro tajribaga asoslangan holda turmush darajasi indikatorlarini baholash va monitoring qilish tizimini joriy etmoqda. Jahon Banki, BMT va boshqa xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda aholining turmush sifatini oshirishga qaratilgan tadqiqotlar olib borilmoqda. 30Bundan tashqari, so‘nggi yillarda qabul qilingan ijtimoiy dasturlar natijasida kam ta’minlangan aholining daromadlarini oshirish, ularning uy-joy va boshqa asosiy ehtiyojlarini qondirish bo‘yicha sezilarli yutuqlarga erishildi. Iqtisodiyotning turli sohalarida aholining ishtirokini kengaytirish va ularni qo‘llab-quvvatlash maqsadida yangi mexanizmlar ishlab chiqilmoqda. O‘zbekiston hukumati kelgusida ham aholining turmush sifatini oshirish bo‘yicha tizimli islohotlarni davom ettirishni maqsad qilgan bo‘lib, bunda raqamli iqtisodiyot, innovatsion texnologiyalar va barqaror rivojlanish tamoyillariga asoslangan holda harakat qilmoqda. ijtimoiy himoya va ijtimoiy yordam tizimini takomillashtirish davlat siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishlaridan biridir. Davlat tomonidan kam ta’minlangan oilalar, nogironligi bo‘lgan shaxslar, qariyalar va boshqa ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarga subsidiya va moddiy yordam ajratish tizimi yo‘lga qo‘yilgan. "Temir daftar", "Ayollar daftari" va "Yoshlar daftari" dasturlari orqali aholining zaif qatlamlari qo‘llab-quvvatlanmoqda. ish bilan ta’minlash va bandlikni oshirish bo‘yicha muhim dasturlar amalga oshirilmoqda. Davlat tomonidan kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash va investitsiyalarni jalb qilish orqali yangi ish o‘rinlari yaratish rejalashtirilgan. 2023-yilda 500 mingdan ortiq yangi ish o‘rinlari yaratildi. uy-joy dasturlari va infratuzilmani rivojlantirish aholining turmush darajasini oshirishda muhim omillardan biridir. "Yangi O‘zbekiston" uy-joy dasturi doirasida arzon uy-joylar qurilishi jadallashtirilib, aholiga imtiyozli ipoteka kreditlari ajratilmoqda. 2023- yilda 50 mingdan ortiq yangi kvartiralar foydalanishga topshirildi. sog‘liqni saqlash va ta’lim tizimini rivojlantirish masalalariga katta e’tibor qaratilmoqda. Tibbiy xizmatlar sifati oshirilib, qishloq joylarida yangi poliklinikalar va shifoxonalar barpo etilmoqda. Davlat budjetidan sog‘liqni saqlash sohasiga ajratilayotgan mablag‘lar yildan-yilga oshirilmoqda. Ta’lim sohasida esa yangi maktab va universitetlar ochilib, ta’lim sifatini oshirishga qaratilgan islohotlar amalga oshirilmoqda. energetika va ekologiya sohasida barqaror 31rivojlanish*strategiyasi ishlab chiqilgan. Qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish hajmi oshirilmoqda. 2025-yilgacha quyosh va shamol elektr stansiyalarining umumiy quvvatini sezilarli darajada oshirish rejalashtirilgan. O‘zbekistonning istiqboldagi rejalarida aholining turmush darajasini oshirish bo‘yicha quyidagi yo‘nalishlar asosiy o‘rin tutadi: - Kam ta’minlangan oilalar uchun imtiyozli kredit va subsidiya tizimini kengaytirish; - Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish orqali yangi ish o‘rinlarini yaratish; - Ekologik barqarorlikni ta’minlash va yashil iqtisodiyotni rivojlantirish; - Qishloq xo‘jaligi va sanoat tarmoqlarini modernizatsiya qilish. Ushbu chora-tadbirlarning barchasi aholining farovonligini oshirishga, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashga va mamlakat iqtisodiyotini yanada rivojlantirishga xizmat qiladi. Xulosa Aholining turmush darajasi jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini aks ettiruvchi muhim ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. Har bir davlat o‘z fuqarolarining farovon hayot kechirishini ta’minlash maqsadida turli dasturlar va strategiyalar ishlab chiqadi. O‘zbekistonda ham bu borada katta o‘zgarishlar 32amalga oshirilmoqda. So‘nggi yillarda amalga oshirilgan islohotlar natijasida ijtimoiy himoya tizimi mustahkamlanib, aholi turmush darajasini oshirish bo‘yicha qator chora-tadbirlar ko‘rildi. Aholining turmush darajasini baholash uchun bir qator muhim ko‘rsatkichlar mavjud bo‘lib, ularga daromad miqdori, iste’mol savati, ish bilan bandlik darajasi, uy-joy sharoitlari, ta’lim va sog‘liqni saqlash xizmatlaridan foydalanish imkoniyati kiradi. Ushbu omillar aholining kundalik hayot sifati va kelajakdagi rivojlanish imkoniyatlarini belgilab beradi. Xalqaro tajribaga nazar tashlasak, rivojlangan davlatlar aholining turmush darajasini oshirish bo‘yicha kompleks yondashuvni qo‘llaydi. Ayniqsa, iqtisodiy erkinlik, tadbirkorlikni rivojlantirish, adolatli soliq tizimi va ijtimoiy himoyaning samaradorligi bu borada muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekistonda ham ushbu tajribalardan kelib chiqib, uzoq muddatli strategiyalar ishlab chiqilmoqda. Mamlakatimizda aholining turmush sifatini yaxshilash bo‘yicha qator islohotlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, tadbirkorlik uchun yaratilayotgan imkoniyatlar, ipoteka kreditlari bo‘yicha imtiyozlar, ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarni qo‘llab-quvvatlash tizimining yanada takomillashtirilishi aholining umumiy daromadini oshirishga xizmat qilmoqda. Ayniqsa, yoshlar va ayollar bandligini ta’minlashga qaratilgan dasturlar sezilarli natijalar bermoqda.Shuningdek, aholining sog‘liqni saqlash va ta’lim tizimi bilan qamrab olinishi ham muhim omillardandir. Zamonaviy klinikalar va maktablarning qurilishi, chekka hududlarda tibbiy xizmat sifatining oshirilishi odamlarning hayot sifati yaxshilanishiga katta hissa qo‘shmoqda. Hukumat tomonidan amalga oshirilayotgan sog‘lom turmush tarzini targ‘ib etish, ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish va ekologik barqarorlikni ta’minlash choralari ham aholining turmush darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda. O‘zbekiston sharoitida aholining turmush darajasini oshirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar, ayniqsa, ijtimoiy himoya va bandlik 33masalalariga e’tiborning oshgani sezilarli natijalarga olib keldi. Shu bilan birga, hali hal qilinishi lozim bo‘lgan muammolar ham mavjud. Ish haqi va pensiyalarni oshirish, ichki bozorni barqarorlashtirish, yashash sharoitlarini yanada yaxshilash bo‘yicha qo‘shimcha strategiyalar ishlab chiqish lozim. Xulosa qilib aytganda, aholining turmush darajasi mamlakat iqtisodiy salohiyatining asosiy ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Hukumat tomonidan olib borilayotgan islohotlar va istiqboldagi rejalar aholining farovonligini oshirishga qaratilgan bo‘lib, bu yo‘nalishda tizimli ishlar davom ettirilmoqda. Kelgusida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash orqali aholining hayot sifati yanada yaxshilanadi. Foydalanilgan adabiyotlar 1) Shavkat Miromonovich Mirziyoyev. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2021. 342) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. 2023-yil 20-yanvardagi “Ijtimoiy himoyani yanada kuchaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori. 3) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi. Aholining turmush darajasi to‘g‘risida rasmiy statistik hisobotlar (2022-2023). 4) O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi. O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish dasturlari // Rasmiy nashrlar, 2023. 5) Birlashgan Millatlar Tashkiloti Taraqqiyot Dasturi (UNDP). O‘zbekiston bo‘yicha inson taraqqiyoti indeksi (HDI) hisobotlari, 2022-2023. 6) Jahon Banki. O‘zbekiston iqtisodiyotining rivojlanish tendensiyalari. – Washington, 2023. 7) Thomas Piketty. Capital in the Twenty-First Century. – Harvard University Press, 2014. 8) Amartya Kumar Sen. Development as Freedom. – Oxford University Press, 201 9. 9) Frederic Stanley Mishkin. The Economics of Money, Banking, and Financial Markets. – Pearson, 2019. 10) Adam Smith. The Wealth of Nations. – London: Penguin Classics, 1776 (Qayta nashr: 2003). 11) N. Gregory Mankiw. Principles of Economics. – Cengage Learning, 2020. 12) Michael Paul Todaro, Stephen C. Smith. Economic Development. – Pearson, 2020. 13) Jeffrey David Sachs. The End of Poverty: Economic Possibilities for Our Time. – Penguin Press, 2005. 14) Joseph Eugene Stiglitz. Globalization and Its Discontents. – W.W. Norton & Company, 2002. 15) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi. Qarorlar to‘plami // Rasmiy gazeta, 2023. 16) Xalqaro Mehnat Tashkiloti (ILO). Ish bilan bandlik va turmush darajasi bo‘yicha hisobotlar, 2022-2023. 3517) O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki. Iqtisodiy barqarorlik va pul- kredit siyosati // Rasmiy hisobot, 2023. 18) Ibrohim Mahmudov. Ijtimoiy iqtisodiyot: nazariya va amaliyot. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. 19) Sarvar Ulmasov. Rivojlangan mamlakatlarda turmush darajasini oshirish tajribasi. – Toshkent: Fan, 2021. 20) Abdulaziz Abduvahobov. Ijtimoiy iqtisodiyot asoslari. – Toshkent: "Fan va texnologiya", 20 24 . (O‘zbekiston Milliy universiteti) 21) Rustam Salimov. O‘zbekiston iqtisodiyotining innovatsion rivojlanishi. – Toshkent: Iqtisodiyot va moliya, 2019. (TDIU) 22) Xabibulla Usmonov. Bozor iqtisodiyoti sharoitida aholi turmush darajasi. – Toshkent: “Sharq”, 2017. (Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti) 23) Zokirjon Xolbo‘tayev. Sanoat rivojlanishi va aholi farovonligi. – Samarqand: “Samarqand davlat universiteti nashriyoti”, 2021. (SamDU) 24) G‘ulom Karimov. O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish yo‘llari. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2016. (TDIU) 25) Shokir Normatov. Raqamli iqtisodiyot va aholi turmush darajasi. – Toshkent: "Iqtisodiyot", 2020. (O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Iqtisodiy tadqiqotlar markazi) 26) Abdumo‘min Nurmatov. Aholi turmush darajasi ko‘rsatkichlari va tahlili. – Toshkent: “Fan”, 2018. (TDIU) 27) Dilshod Rahimov. Makroiqtisodiy barqarorlik va aholi farovonligi. – Toshkent: "Iqtisodiyot va innovatsiya", 2022. (TDIU) 28) Munira Ismoilova. Demografik o‘zgarishlar va iqtisodiy barqarorlik. – Toshkent: “Sharq”, 2021. (O‘zbekiston Milliy universiteti) 29) Paul Robin Krugman. International Economics: Theory and Policy. – Pearson, 2018. 3630) Daron Acemoglu, James A. Robinson. Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity, and Poverty. – Crown Publishing, 2012. 31) Milton Friedman. Capitalism and Freedom. – University of Chicago Press, 2014 . 32) O‘zbekiston Respublikasi Mehnat vazirligi. Aholining bandligi va mehnat bozori tahlillari. – Rasmiy statistik nashrlar, 2023. 33) Jahon Iqtisodiy Forumi. Global Competitiveness Report. – 2023. 34) Nobel mukofoti sovrindorlari iqtisodiyot bo‘yicha ma’ruzalar to‘plami. – Toshkent: O‘zbekiston Milliy kutubxonasi, 2022. 35) United Nations Development Programme (UNDP). Sustainable Development Goals (SDG) Report. – 2023. 36) Robert J. Shiller. Narrative Economics: How Stories Go Viral and Drive Major Economic Events. – Princeton University Press, 2019. 37) O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar, sanoat va savdo vazirligi. Investitsion rivojlanish strategiyalari. – Toshkent, 2023.

MUNDARIJA
Kirish…………………………………………………………………………...3
I BOB. Aholining turmush darajasi tushunchasi va uning nazariy asoslari
1.1. Aholining turmush darajasi tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati……..7
1.2.Turmush darajasini belgilovchi asosiy omillar…………………………….13
1.3. Xalqaro tajribada turmush darajasini baholash usullari…………………..17
II BOB. Aholining turmush darajasini baholash va uning rivojlanish istiqbollari
2.1. Aholining turmush darajasini o‘lchash ko‘rsatkichlari…………………...19
2.2. O‘zbekiston sharoitida turmush darajasini yaxshilash choralari……….…23
2.3.Aholining turmush darajasi bo‘yicha davlat siyosati va istiqboldagi rejalari…………………………………………………………………………29
Xulosa.………………………………………………………………...………32
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………...34

Sotib olish