Akademik litsey adabiyot darslarida og‘zaki va yozma nutqni o‘stirish usullari kurs ishi - Литература - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	40.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	01 Май 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Литература

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

41 Продаж

Akademik litsey adabiyot darslarida og‘zaki va yozma nutqni o‘stirish usullari kurs ishi

Купить

1Mavzu: Akademik litsey adabiyot darslarida og‘zaki va yozma
nutqni o‘stirish usullariKirish
Kirish …………………………………………………………………………..
I BOB. Adabiyot darslarida og‘zaki va yozma nutqni rivojlantirishning
nazariy asoslari
1.1. Og‘zaki va yozma nutq tushunchasi, ularning o‘zaro bog‘liqligi ……….…
1.2. Akademik litsey adabiyot darslarining maqsad va vazifalari ………………
1.3. Nutqni rivojlantirishda adabiyot fanining o‘rni va didaktik imkoniyatlari …
II BOB. Akademik litsey adabiyot darslarida og‘zaki va yozma nutqni
rivojlantirish usullari va amaliy tajriba
2.1. Adabiyot darslarida og‘zaki nutqni o‘stirishga xizmat qiluvchi usullar
(munozara, hikoya qilish, dramatizatsiya) ……………………………………….
2.2. Yozma nutqni shakllantirishda qo‘llaniladigan usullar (insho yozish, matn
tahlili, ijodiy topshiriqlar) ………………………………………………………..
2.3. Akademik litseylarda olib borilgan tajriba darslari va natijalar tahlili ……..
Xulosa …………………………………………………………………………..
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ………………………………………….

2 Kirish
Kurs Ishining Dolzarbligi Akademik litseyda adabiyot darslari
o'quvchilarning intellektual rivojlanishiga, nutqiy ko'nikmalarini
shakllantirishga va tilni samarali ishlatish qobiliyatini oshirishga katta hissa
qo'shadi. O'quvchilarga adabiyot darslari orqali nafaqat badiiy asarlarni
tushunish va talqin qilish, balki o'z fikrlarini erkin va aniq ifodalash, muloqotda
bo'lish, yozma va og‘zaki nutqni samarali qo‘llash imkoniyatlari beriladi.
Nutqni rivojlantirishda adabiyot fanining o‘rni alohida, chunki bu fan
o'quvchilarni tanqidiy fikrlash, analitik yondashuv, nutqiy va badiiy tasavvur
qilish kabi muhim ko‘nikmalarga o‘rgatadi. Bunday ko‘nikmalar
o‘quvchilarning ta'lim jarayonidagi muvaffaqiyatlarini oshiradi, ularga ilmiy va
amaliy ishlarda, shuningdek, kundalik hayotda yanada muvaffaqiyatli
bo‘lishlariga yordam beradi.
Kurs Ishining O‘rganilganlik Darajasi Adabiyot darslarida og‘zaki va
yozma nutqni rivojlantirishga oid nazariy va amaliy jihatlar ilgari turli ilmiy
manbalarda keng yoritilgan. Adabiyot fani, uning pedagogik imkoniyatlari,
og‘zaki va yozma nutqni shakllantirishda qo‘llaniladigan usullarni
o‘rganishning nazariy asoslari shakllanib, bu masala turli ilmiy tadqiqotlarda
o‘z aksini topgan. Biroq, bu usullarni amaliyotda qanday samarali qo‘llash,
o‘quvchilarni nutqiy rivojlanishga qanday yo‘naltirish mumkinligi haqida
yanada chuqurroq tadqiqotlar o'tkazish zarur. O‘rganilganlik darajasi, aynan,
adabiyot darslarida qo‘llanilayotgan metodlar va usullarni tahlil qilish, ularning
samaradorligini baholash, o‘quvchilarning nutqiy ko‘nikmalarini qanday
rivojlantirish mumkinligi haqida ko‘proq ma'lumot olishdan iboratdir. Buning
uchun metodlarni amaliyotga tadbiq etish, o‘quvchilarning og‘zaki va yozma
nutqdagi yutuqlarini o‘lchash va tahlil qilish kerak. Shuningdek, bu jarayonda
o‘quvchilarning o‘z fikrlarini aniq, lo‘nda va izchil ifodalash qobiliyatini
shakllantirishning muhimligi yana bir bor ta’kidlanadi.

3Kurs Ishining Ahamiyati Ushbu kurs ishining ahamiyati, o‘quvchilarning
og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirish usullarini ilmiy jihatdan tahlil qilish va
ularning samaradorligini baholashda yotadi. Adabiyot darslarida og‘zaki nutqni
rivojlantirishda munozara, dramatizatsiya, hikoya qilish kabi metodlardan
foydalanish, yozma nutqni esa insho yozish, matn tahlili va ijodiy topshiriqlar
yordamida shakllantirish o‘quvchilarning fikrini aniq, ravon va izchil
ifodalashda yordam beradi. Ushbu kurs ishida, ayniqsa, amaliyotda o‘rganilgan
tajribalar va metodlar, ular orqali erishilgan natijalar tahlil qilinadi. Bu usullarni
qo‘llash o‘quvchilarda nutqiy kompetensiyani oshirishga, ularning til bilan
ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. Kurs ishi davomida
o‘quvchilarning nutqiy ko‘nikmalarini baholash, amalga oshirilgan tajriba
darslari va natijalarini tahlil qilish, shuningdek, bu jarayonda qo‘llaniladigan
metodlarning ta'sirini o‘rganish imkonini beradi. Shu bilan birga, bu usullarni
o‘quv jarayonida qo‘llashning samaradorligi va natijalari ilmiy va amaliy nuqtai
nazardan yuqori baholanadi, bu esa ta'lim tizimida yanada samarali
yondashuvlarni ishlab chiqish imkonini yaratadi.
Kurs ishi mavzusining maqsadi akademik litsey adabiyot darslarida
og‘zaki va yozma nutqni rivojlantirishga xizmat qiluvchi metodlarni o‘rganish
va ularning samaradorligini tahlil qilishdan iboratdir. O‘quvchilarda nutqiy
ko‘nikmalarni rivojlantirishda adabiyot fanining o‘rni katta bo‘lib, bu jarayonda
turli pedagogik metodlar va usullar qo‘llaniladi. Shuningdek, o‘quvchilarning
nutqini samarali rivojlantirish, ularni fikrini izchil va aniq ifodalashga o‘rgatish
ta'lim jarayonining asosiy vazifalaridan biridir.
Kurs ishi mavzusining vazifalari quyidagilardan iborat: Adabiyot
darslarida og‘zaki va yozma nutqni rivojlantirishning nazariy asoslarini
o‘rganish. Og‘zaki va yozma nutqni rivojlantirishda qo‘llaniladigan metodlar va
usullarni tahlil qilish. Akademik litsey adabiyot darslarida amaliy tajribani
o‘rganish va natijalarini tahlil qilish. Adabiyot fanining nutqni
rivojlantirishdagi o‘rni va didaktik imkoniyatlarini ko‘rib chiqish.

4Kurs ishi mavzusining ob'yekti — bu akademik litseyda adabiyot
darslari jarayonida o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutq ko‘nikmalarini
rivojlantirish. Adabiyot darslari jarayonida og‘zaki nutqni, badiiy ifodalashni va
yozma nutqni aniq va izchil shakllantirishni o‘rgatish maqsad qilinadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti — adabiyot darslarida nutqni
rivojlantirishga xizmat qiluvchi metodlar va usullar, shuningdek, ularning
amaliy qo‘llanilish jarayonlari va samaradorligi. Bu metodlar va usullar orqali
o‘quvchilarning nutqiy kompetensiyasi oshadi va ular o‘z fikrlarini aniq, ravon
va izchil tarzda ifodalashga o‘rgatiladi. Adabiyot fanining pedagogik
imkoniyatlari va didaktik xususiyatlari ham tahlil qilinadi, chunki bu fan
o‘quvchilarning fikrlash, so‘zlash va yozish ko‘nikmalarini shakllantirishda
o‘ziga xos imkoniyatlar yaratadi.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi. Kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan
iborat.

5I BOB. Adabiyot darslarida og‘zaki va yozma nutqni
rivojlantirishning nazariy asoslari
1.1. Og‘zaki va yozma nutq tushunchasi, ularning o‘zaro bog‘liqligi
Og‘zaki va yozma nutq o‘quvchilarni tilni samarali ishlatishga, fikrlarini
aniq va izchil ifodalashga, muloqot qilish va muloqotda bo‘lishda samarali
vositalarga aylanishda muhim rol o‘ynaydi. Har ikki turdagi nutq o‘ziga xos
xususiyatlarga ega bo‘lib, ularning o‘zaro bog‘liqligi adabiyot darslarida
talabalarning nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega.
Og‘zaki nutq — bu til orqali odamlar o‘rtasidagi muloqotning eng keng
tarqalgan shakli bo‘lib, unda so‘zlash, eshitish, tezkor fikr almashish va
muhokama qilish jarayonlari amalga oshiriladi. Og‘zaki nutq, odatda, insonlar
o‘rtasida real vaqt ichida, yuzma-yuz yoki telefon orqali, yoki boshqa interaktiv
vositalar orqali amalga oshiriladi. Bu nutq turi o‘zining erkinligi, tezkorligi va
odamlar orasidagi muloqotning aniq va tezkor amalga oshirilishiga yordam
beradi. Og‘zaki nutqdagi fikr almashish odatda muayyan bir maqsadni
ko‘zlaydi, ya'ni o‘quvchilarning fikrlarini tezda izchil va lo‘nda tarzda
ifodalash, ular o‘rtasida muloqotni rivojlantirishga xizmat qiladi. 1
Og‘zaki nutqning asosiy xususiyatlaridan biri — uning qisqa muddat
ichida erkin ifodalangan fikrlarni, tez o‘zgaruvchan muloqot holatlarini taqdim
etishdir. Bu jarayonda o‘quvchilar o‘z fikrlarini tezda va samarali tarzda
ifodalashlari kerak. Nutqning tezligi, so‘zlashning o‘ziga xosligi va
o‘quvchilarning fikrlarini izchil tarzda bayon qilish qobiliyati og‘zaki nutq
samaradorligini oshiradi. Og‘zaki nutqning boshqa xususiyati uning
interaktivligi bo‘lib, bunda odamlar bir-birining fikrlarini tezda qabul qiladi,
tahlil qiladi va o‘z fikrlarini beradilar. Bu jarayon davomida intonatsiya,
jismoniy ifodalar (ko‘z harakatlari, mimika, tana tili) ham katta rol o‘ynaydi,
1
Xodjayeva, M. (2020). Adabiyot darslarida og‘zaki va yozma nutqni shakllantirish .
Toshkent: "Akademnashr".

6chunki ular so‘zlarning ma'nosini kuchaytiradi, ifodaning aniqroq va tushunarli
bo‘lishiga yordam beradi.
Og‘zaki nutqda muloqotdagi barcha ishtirokchilar bir-biriga tegishli
fikrlarni ifodalashda muloqot vositalaridan foydalanadilar. Bu esa
o‘quvchilarga nutqni samarali ishlatish, o‘z fikrlarini, his-tuyg‘ularini,
talqinlarini boshqa kishilarga yetkazishda yordam beradi. Og‘zaki nutqda
jismoniy ifodalarning (masalan, mimika, tana tili) va so‘zning intonatsiyasining
muhimligi ta'kidlanadi. Jismoniy ifodalar va tana tili yordamida so‘zlarning
ma'nosi yaxshiroq tushuniladi. Misol uchun, biror bir so‘zni ijobiy yoki salbiy
tarzda aytish uchun intonatsiya o‘zgartiriladi va bu so‘zning mazmunini
o‘zgartirishga olib keladi. Shuningdek, og‘zaki nutqda tanqidiy fikrlarni va
bahslarni muhokama qilish imkoniyatlari keng bo‘lib, bu jarayon
o‘quvchilarning fikrlarini aniq ifodalashni, ularni izchil va tushunarli tarzda
bayon etishni o‘rgatadi. Og‘zaki nutqning boshqa bir xususiyati — uning
o‘quvchilarning fikr almashish qobiliyatini rivojlantirishi. O‘quvchilar
muhokama jarayonida boshqalarning fikrlariga hurmat bilan yondashadilar, o‘z
fikrlarini ochiq va aniq ifodalashni o‘rganadilar. Bu jarayon, o‘z navbatida,
muloqotda ishtirok etish va bahsli masalalarda fikr almashish ko‘nikmalarini
rivojlantiradi. Og‘zaki nutq orqali o‘quvchilar nafaqat o‘z fikrlarini samarali
tarzda ifodalashni, balki boshqalar bilan fikr almashishni ham o‘rganadilar.
Bundan tashqari, og‘zaki nutqni rivojlantirishda doimiy ravishda muloqot
qilish, odamlar bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri suhbatlar o‘tkazish o‘quvchilarga o‘z
fikrlarini to‘g‘ri va lo‘nda ifodalashni o‘rgatadi. Bunday muloqotlar ularning
so‘zlash tezligini, aniq va aniq fikrlarni taqdim etish qobiliyatini rivojlantiradi.
Shu sababli, og‘zaki nutq faqatgina so‘zlash va tinglashni emas, balki har bir
muloqot ishtirokchisining tilni to‘g‘ri va samarali ishlatish ko‘nikmalarini
rivojlantiradi. Og‘zaki nutqdagi o‘quvchilar o‘rtasidagi fikr almashish
jarayonlari, ularning muloqotga tayyorlik darajasi va har bir nutqni
o‘tkazishdagi maqsadga erishish uchun ularning o‘zaro muloqoti uchun zarur

7bo‘lgan barcha ko‘nikmalarni o‘z ichiga oladi. Bu nutq turi, shuningdek, ularni
suhbatlashishda, fikrlar almashish jarayonida aniq va ravon fikrlarni ifodalashga
yordam beradi. 2
Yozma nutq, og‘zaki nutqdan farqli o‘laroq, fikrni yozma shaklda
ifodalashni anglatadi. Bu nutq turi fikrlarni to‘liq va aniq bayon qilishda
yordam beradi, chunki yozish jarayoni o‘quvchilarga o‘z fikrlarini yanada
aniqlik bilan izohlash imkonini yaratadi. Yozma nutqda vaqt va diqqatni
jamlash zarurati mavjud, chunki har bir so‘zning o‘rnini va izchilligini
aniqlashda, grammatika, orfografiya va sintaksisni to‘g‘ri qo‘llash muhim
ahamiyat kasb etadi. Bu esa o‘quvchilarga fikrlarni yaxshiroq tuzishga va
to‘g‘ri ifodalashga yordam beradi. Yozma nutqning asosiy xususiyatlari uning
izchilligi, to‘g‘riligi va o‘quvchilarga ularning fikrlarini o‘qish va tushunish
uchun qulay bo‘lishidir.
Yozma nutq matn shaklida ifodalangan fikrlarni o‘z ichiga oladi, bu
matnning tarkibiy qismlari (kirish, asosiy qism, xulosa) aniq bo‘lishi kerak.
Kirish qismida mavzu tanishtiriladi, asosiy qismda muhokama qilish va dalillar
keltirish amalga oshiriladi, xulosa esa muhokama qilinayotgan mavzu bo‘yicha
umumiy fikr va natijalarni taqdim etadi. Yozma nutqni tuzishda grammatika,
orfografiya va sintaksisni to‘g‘ri qo‘llash muhimdir, chunki bu nutqning aniq va
tushunarli bo‘lishini ta'minlaydi. O‘quvchilarni yozma nutqni to‘g‘ri tuzish va
uning tarkibiy qismlariga rioya qilishga o‘rgatish orqali, ularning fikrlarni izchil
va mantiqiy tarzda ifodalashga erishishlari mumkin.
Yozma nutq, shuningdek, o‘quvchilarga o‘z fikrlarini to‘liq va tartibli
shaklda ifodalashni o‘rgatadi. Yozishda fikrlar tizimli ravishda taqdim etiladi,
bu esa o‘quvchilarga mantiqiy fikrlashni rivojlantirishga yordam beradi. Yozma
nutqda o‘quvchilar o‘z fikrlarini va qarashlarini tahlil qilish, ular orasidagi
bog‘liqlikni aniqlash va mantiqiy ketma-ketlikni o‘rnatish bo‘yicha
2
Quronboyeva, M.A. (2018). Badiiy asarlarda nutqni rivojlantirish usullari . Samarqand:
"O‘qituvchi" nashriyoti.

8ko‘nikmalarni rivojlantiradilar. Yozma nutqni o‘rganish orqali o‘quvchilar o‘z
fikrlarini batafsil, aniq va to‘g‘ri ifodalashni o‘rganadilar.
Og‘zaki va yozma nutq o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik o‘quvchilarga har
ikkala nutq turida ham samarali ishlata olish imkonini yaratadi. Og‘zaki nutqda
o‘quvchilar tez va erkin ravishda o‘z fikrlarini ifodalashga harakat qiladilar, bu
esa yozma nutqni shakllantirishda ularga yordam beradi. Masalan, o‘quvchilar
og‘zaki nutqda tezda va samarali muloqot qilishni o‘rganganlarida, bu
ko‘nikma yozma nutqda fikrlarni tez va aniq yozish uchun foydali bo‘ladi.
Shuningdek, og‘zaki nutqdagi fikrlarni tizimli va lo‘nda ifodalash,
o‘quvchilarga yozma nutqda fikrlarini aniq va mantiqiy tarzda bayon qilishda
yordam beradi. Bu jarayon adabiyot darslarida o‘quvchilarga yozma nutqni
shakllantirishda yordam beradi va ularning o‘z fikrlarini samarali tarzda
tuzishga imkon yaratadi.
Yozma nutq esa, fikrlarni aniq va to‘liq ifodalashga imkon yaratadi. Bu
esa, o‘z navbatida, og‘zaki nutqda fikrlarni tizimli va lo‘nda ifodalashni
o‘rgatadi. Yozma nutqning to‘g‘ri va izchil shakllanishi o‘quvchilarga og‘zaki
nutqda muloqot qilishda yanada aniq va samarali bo‘lish imkoniyatini yaratadi.
Yozma nutqda fikrlarni tuzish va tizimlash jarayonida o‘quvchilar mantiqiy
yondashuvni o‘rganadilar, bu esa og‘zaki nutqda fikrlarni izchil va to‘g‘ri
ifodalashga olib keladi. 3
Shu bilan birga, adabiyot darslarida o‘quvchilar og‘zaki nutqni
rivojlantirish jarayonida yozma nutqni o‘rganish orqali ularning fikrlarni to‘g‘ri
ifodalash, tahlil qilish va mantiqiy fikrlash ko‘nikmalarini oshiradi. Yozma
nutqda mantiqiy tuzilma va izchillikni o‘rganish og‘zaki nutqda
o‘quvchilarning fikrlarini tez va samarali tarzda ifodalashga yordam beradi.
O‘quvchilar har ikki nutq turini o‘rganishda o‘zaro bog‘liqlikni sezib, nutqiy
kompetensiyalarini rivojlantirishda muvaffaqiyat qozonadilar. Shuning uchun
og‘zaki va yozma nutqning o‘zaro bog‘liqligi o‘quvchilarga tilni to‘g‘ri
3
Raxmatov, O. (2021). Yozma nutqni shakllantirish metodikasi . Tashkent: "Zarafshon".

9ishlatish va uni amaliyotda samarali qo‘llashda zarur bo‘lgan barcha
ko‘nikmalarni beradi.
1.2. Akademik Litsey Adabiyot Darslarining Maqsad va
Vazifalari
Akademik litseyda adabiyot darslarining asosiy maqsadi o‘quvchilarda
adabiy bilimlarni rivojlantirish, ularni badiiy asarlarni anglash, tahlil qilish va
ularning mazmunini chuqur tushunish qobiliyatini shakllantirishdan iboratdir.
Adabiyot fani, shuningdek, o‘quvchilarda tilni to‘g‘ri ishlatish, og‘zaki va
yozma nutqni rivojlantirish, mantiqiy fikrlash, estetik did va badiiy tafakkurni
shakllantirishga yordam beradi. Adabiyot darslari nafaqat adabiy bilimlarni
berish, balki o‘quvchilarga o‘z fikrlarini ifodalashda, tanqidiy yondashishda, va
badiiy asarlarni tahlil qilishda zarur bo‘lgan ko‘nikmalarni rivojlantirishga
xizmat qiladi.
Adabiyot darslarining asosiy maqsadlaridan biri — o‘quvchilarga badiiy
asarlar orqali inson hayotining turli jabhalarini, jamiyatdagi muhim
qadriyatlarni, axloqiy masalalarni tushunishga yordam berishdir. Badiiy asarlar
o‘z ichiga insonning ichki dunyosi, uning ijtimoiy o‘rni, xulq-atvori, shaxsiy
qarashlari va tarixiy sharoitlari haqida ko‘plab bilimlarni olib kiradi.
O‘quvchilarga asarlarni o‘qish va tahlil qilish orqali ular o‘zlarining ichki
dunyosini, hissiy holatini va fikrlashni rivojlantiradilar. Masalan, biror bir
badiiy asar orqali insonning hayotdagi orzulari, maqsadlari, qiynalishlari va
kelajakdagi umidlari haqida bilib olish mumkin. Bu jarayon o‘quvchilarning
hayotga va atrofdagi voqealarga qanday munosabatda bo‘lishlarini
shakllantiradi va ular o‘zlariga turli madaniy qadriyatlarni o‘zlashtiradilar.
Adabiyot darslari orqali o‘quvchilar ma'naviy va axloqiy qadriyatlarni anglab,
o‘zlarini jamiyatdagi faol shaxs sifatida tasavvur qila boshlaydilar.

10Adabiyot darslari o‘quvchilarning nutqiy kompetensiyasini rivojlantirishda
katta rol o‘ynaydi. Dars jarayonida o‘quvchilar og‘zaki va yozma nutqni
ifodalash, muloqot qilish, matnni tahlil qilish va o‘z nuqtai nazarini bayon
qilishni o‘rganadilar. Og‘zaki nutqni rivojlantirish jarayonida o‘quvchilar o‘z
fikrlarini izchil va aniq tarzda ifodalashni, suhbatda ishtirok etish va muhokama
qilishni o‘rganadilar. Yozma nutqda esa o‘quvchilar matnni to‘g‘ri, izchil va
mantiqiy tarzda tuzish, o‘z fikrlarini va tahlillarini yozma shaklda ifodalashni
o‘rganadilar. Bu jarayonlar o‘quvchilarga kommunikativ ko‘nikmalarni
o‘stirishda, shuningdek, ular o‘z fikrlarini mustaqil ravishda yaratish va aniqlik
bilan izoh berish qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. O‘quvchilar
matn tahlilini o‘rgatish orqali, ular o‘zlari o‘qigan matnlarga mantiqiy
yondashuvni rivojlantiradilar va o‘z nuqtai nazarlarini ifodalashda ishonch hosil
qiladilar. 4
Adabiyot darslari o‘quvchilarni nafaqat asarlarni o‘qishga, balki ularni
tanqidiy nuqtai nazardan tahlil qilishga o‘rgatadi. Tanqidiy fikrlash — bu
o‘quvchiga asarlarni va uning muallifining g‘oyalarini baholash, ularning
orqasida turgan axloqiy va ijtimoiy muammolarni anglash, shuningdek, badiiy
asarning til va uslubini tahlil qilish imkonini beradi. O‘quvchilar o‘z fikrlarini
dalillar bilan asoslashni, tanqidiy qarashlarni bildirishni, va ularning fikrlarini
mantiqiy ravishda izohlashni o‘rganadilar. Bu jarayon o‘quvchilarning nafaqat
badiiy asarlarni tushunish, balki haqiqatni izlash, tahlil qilish va masalalarga
chuqurroq qarash ko‘nikmalarini oshiradi. Tanqidiy fikrlash, shuningdek,
o‘quvchilarning muammolarni tahlil qilish va muammoni hal qilishda o‘z
fikrlarini mustaqil ravishda ishlab chiqish qobiliyatini oshiradi. O‘quvchilar
asarlarning ijtimoiy va axloqiy ma'nolarini tahlil qilishda tanqidiy fikrlashning
kuchli vositasini o‘zlashtiradilar.
4
Mustafayev, K. (2021). Nutqiy kompetensiyalarni rivojlantirishda badiiy asarlarning roli . Tashkent:
"Science and Education".

11Adabiyot darslari o‘quvchilarda estetik didni shakllantirishga, badiiy
asarlardan zavq olishga yordam beradi. O‘quvchilar adabiy asarlarga, ularning
mualliflari tomonidan yaratgan til va uslublarga e'tibor qaratadilar. Badiiy
asarlar orqali o‘quvchilar tasvirlash, xususiyatlarni ta'riflash, rang-barang his-
tuyg‘ularni ifodalash va ularni o‘ziga xos tarzda anglashni o‘rganadilar.
Adabiyotning estetik tomoni orqali o‘quvchilar hayotning go‘zalligini va uning
murakkabligini anglab, ular o‘z dunyoqarashlarini kengaytiradilar. Adabiyot
darslarida estetik didni rivojlantirish orqali o‘quvchilar madaniyat, san'at va
badiiyatga bo‘lgan qiziqishlarini oshiradilar va hayotni go‘zalroq ko‘ra
boshlaydilar. Bu, o‘z navbatida, o‘quvchilarda ijodkorlikni rivojlantirishga
yordam beradi, chunki ular nafaqat badiiy asarlarga e'tibor berishadi, balki
ularni yaratish va o‘z ijodlarini amalga oshirishga bo‘lgan qiziqishni ham
oshiradilar. Adabiyotga bo‘lgan qiziqish va muhabbatni shakllantirish — bu
darsning birinchi va eng muhim vazifalaridan biridir. O‘quvchilarda badiiy
asarlarga qiziqish uyg‘otish, ularni o‘qishga rag‘batlantirish va ular orqali
hayotni va insoniyatni anglashga imkon yaratish adabiyot darslarining asosiy
maqsadidir. Badiiy asarlar o‘quvchilarga turli ijtimoiy muammolar, axloqiy
masalalar, insonning ichki dunyosi haqida ma'lumot beradi. Shuningdek, ular
o‘zlarining ichki dunyosini, his-tuyg‘ularini, fikrlarini rivojlantirishga yordam
beradi. Adabiyot darslari orqali o‘quvchilar yangi g‘oyalar va dunyoqarashlar
bilan tanishadilar, ular hayotning turli jabhalarini chuqurroq tushunishga
erishadilar. Bu jarayonda o‘quvchilar adabiyotga bo‘lgan muhabbatni
shakllantirishni va badiiy asarlar orqali dunyoni yangicha ko‘rishni
o‘rganadilar. 5
Badiiy asarlarni tahlil qilish — adabiyot darslarining muhim vazifalaridan
biridir. O‘quvchilar badiiy asarlarning mazmunini, qahramonlarini, ularning
xarakterlarini, tuzilishini, g‘oyasini tahlil qilishni o‘rganadilar. Bu jarayon
5
Muxamedova, R. (2021). Adabiyotda og‘zaki nutqni rivojlantirish usullari . Namangan:
"Zamonaviy ta'lim".

12o‘quvchilarning nutqiy va analitik fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Badiiy
asarni tahlil qilishda o‘quvchilar uning asosiy mazmunini, muallifning g‘oyasini
va qahramonlarning xulq-atvorini chuqur anglashga harakat qiladilar. Ular
asarlarning tuzilishini, muallifning uslubini va badiiy vositalarini o‘rganadilar.
Tahlil qilish jarayoni orqali o‘quvchilar nafaqat asarlarni chuqur tushunish,
balki o‘zlarining fikrlarini aniq, lo‘nda va izchil tarzda ifodalashni o‘rganadilar.
Bu jarayon, o‘z navbatida, mantiqiy fikrlashni va tahliliy yondashuvni
rivojlantiradi.
Adabiyot darslarida o‘quvchilar bir-birining fikrlariga hurmat bilan
yondashishni, o‘zaro munosabatlarni to‘g‘ri qurishni o‘rganadilar. Badiiy
asarlarni muhokama qilish, turli fikrlarni o‘rganish va bahs-munozaralar
o‘tkazish orqali o‘quvchilar o‘zaro hurmatga asoslangan muloqot qilishni
o‘rganadilar. Buning uchun darslarda munozara, guruhli ishlar, savollar va
javoblar orqali interaktiv usullar qo‘llanadi. O‘quvchilar bir-birlarining nuqtai
nazarlarini tinglab, o‘z fikrlarini asoslab, fikr almashadilar. Bu jarayon
o‘quvchilarda muloqot qilishda muhim ko‘nikmalarni rivojlantiradi va ularni
jamoada ishlashga, o‘zaro fikr almashishga o‘rgatadi. O‘quvchilar shuningdek,
boshqalarning fikrlariga hurmat ko‘rsatishni, o‘z fikrlarini aniq va izchil
ifodalashni o‘rganadilar. Yozma nutqni shakllantirish va matnni izchil tuzish
o‘quvchilar uchun muhim vazifadir. Darslarda o‘quvchilarga matn tuzishning
asosiy qoidalari, fikrlarni to‘g‘ri va izchil ifodalashni o‘rgatish kerak. Matnning
tuzilishi, izchilligi va mantiqiy tartibi o‘quvchilarga yozma ifodalashda yordam
beradi. Yozish orqali o‘quvchilar o‘z fikrlarini aniq va to‘liq ifodalash, matnni
to‘g‘ri tuzish, kirish, asosiy qism va xulosani bayon qilishni o‘rganadilar. Bu
jarayon o‘quvchilarning yozma nutqini yaxshilashga yordam beradi va ularni
maqsadga muvofiq fikrlarni bayon qilishga o‘rgatadi. Matn tuzish va yozma
nutqni rivojlantirish orqali o‘quvchilar o‘zlarining fikrlarini aniq, lo‘nda va
tushunarli shaklda ifodalashda o‘rgatadilar.

13Adabiyot darslari o‘quvchilarga o‘sha davrning madaniyati, jamiyat
hayoti, tarixiy voqealar haqida ham ma'lumot beradi. Badiiy asarlar orqali
o‘quvchilar tarixiy va madaniy nuqtai nazardan tushuncha hosil qiladilar.
O‘quvchilar o‘qigan asarlari orqali o‘sha davrda yashagan insonlarning
kundalik hayotini, jamiyatdagi vaziyatni, turmush tarzini anglash imkoniyatiga
ega bo‘ladilar. Adabiyot orqali tarixiy voqealarni, madaniy qadriyatlarni
o‘rganish o‘quvchilarga jamiyat va uning rivojlanishi haqida yaxshiroq
tushuncha beradi. Bu, o‘z navbatida, o‘quvchilarning madaniy dunyoqarashini
kengaytiradi va tarixiy voqealarni to‘g‘ri tushunishga yordam beradi. 6
Adabiyot darslarining asosiy vazifalari o‘quvchilarda faqat badiiy
bilimlarni shakllantirish bilan cheklanmaydi, balki ularni muloqot qilish,
fikrlarni tahlil qilish, nutqiy ko‘nikmalarni rivojlantirish, madaniy va tarixiy
qadriyatlarni anglashda ham muhim ahamiyatga ega. Adabiyot o‘quvchilarni
o‘z ichki dunyosini anglashga, fikrlarini to‘g‘ri va aniq ifodalashga o‘rgatadi va
ularning shaxs sifatida rivojlanishiga hissa qo‘shadi.
1.3. Nutqni Rivojlantirishda Adabiyot Fanining O‘rni va
Didaktik Imkoniyatlari
Adabiyot fani o‘quvchilarning nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirishda
muhim o‘rin tutadi. Nutqni rivojlantirishda adabiyot darslarining o‘rni va
didaktik imkoniyatlari nafaqat adabiy bilimlarni shakllantirish, balki tilni
samarali ishlatish, muloqotda bo‘lish, o‘z fikrlarini aniq va izchil ifodalashda
o‘quvchilarga yordam beradi. Adabiyot fanining nutqni rivojlantirishdagi roli
haqida gapirganda, uning bir necha asosiy imkoniyatlari va yondashuvlari
haqida to‘liqroq ma’lumot berish zarur.
6
Muxamedova, R. (2021). Adabiyotda og‘zaki nutqni rivojlantirish usullari . Namangan:
"Zamonaviy ta'lim".

14Adabiyot fanining nutqni rivojlantirishdagi o‘rni, uning tilni ishlatishning
barcha asosiy elementlarini o‘z ichiga olgan holda to‘liq ko‘rinadi. Nutqni
rivojlantirish jarayoni adabiyot darslarida o‘quvchilarni nafaqat so‘zlash, balki
yozish, eshitish, tahlil qilish va muloqotda bo‘lish ko‘nikmalarini
rivojlantirishga yo‘naltiriladi. Bu fanni o‘rganish orqali o‘quvchilar fikrlarini
erkin ifodalash, turli badiiy asarlarni tahlil qilish va ularni qanday tarzda bayon
qilishni o‘rganadilar.
Adabiyot o‘quvchilarga tilni eng samarali usulda ishlatish imkoniyatlarini
beradi, chunki badiiy asarlar tarkibida yuqori darajada sof til va uning
ifodalovchi kuchi mavjud. Badiiy asarlarni tahlil qilishda o‘quvchilar nutqning
aniq, lo‘nda, izchil va to‘g‘ri shaklini o‘zlashtiradilar. Adabiyot darslari
davomida o‘quvchilar og‘zaki va yozma nutqni samarali tarzda ishlatishni
o‘rganadilar, buning natijasida ularda nutqiy kompetensiyalar, ya'ni o‘z
fikrlarini to‘g‘ri va mantiqiy tarzda bayon qilish, muloqotda ishtirok etish va
tanqidiy fikrlash ko‘nikmalari shakllanadi.
Bundan tashqari, adabiyot fanining nutqni rivojlantirishdagi o‘rni, uning
badiiy asarlarga asoslangan ta’lim metodlaridan foydalanishdan iborat.
O‘quvchilar asarlarni o‘qish, muhokama qilish, ularni tahlil qilish orqali o‘z
fikrlarini tizimli ravishda ifodalashni o‘rganadilar. Bu jarayon nutqiy
jarayonlarning barcha jihatlarini qamrab oladi va o‘quvchilarda aniq va
mantiqiy fikrlashni rivojlantirishga xizmat qiladi.
Didaktika, ya'ni ta'lim metodikasining asosiy maqsadi – o‘quvchilarga
bilimni samarali va eng yuqori darajada yetkazishdir. Adabiyot fanining
didaktik imkoniyatlari uning o‘quvchilarga tilni o‘rganishda yordam beradigan
metodlar va usullarni taqdim etadi. Adabiyot darslarida qo‘llaniladigan turli
didaktik usullar orqali o‘quvchilarga nutqni rivojlantirishda ko‘plab
imkoniyatlar yaratiladi.Adabiyotning didaktik imkoniyatlari orasida
o‘quvchilarga matnlarni o‘qish, tahlil qilish, fikr almashish va yozma nutqni
rivojlantirishda yordam beradigan metodlar mavjud. Ushbu metodlar

15o‘quvchilarning nutqiy ko‘nikmalarini oshirishga xizmat qiladi. Masalan,
munozara metodida o‘quvchilar bir-birining fikrlariga e'tibor berib, o‘z nuqtai
nazarlarini izchil tarzda bayon qiladilar. Bu metod o‘quvchilarda tanqidiy
fikrlashni rivojlantiradi va ular o‘z fikrlarini himoya qilishni o‘rganadilar. Matn
tahlili metodida o‘quvchilar asarlarning mazmunini va strukturasini chuqur
o‘rganadilar, bu esa yozma va og‘zaki nutqni ravon qilishda yordam beradi.
Ijodiy topshiriqlar orqali o‘quvchilar o‘z fikrlarini yaratishda erkinlikka ega
bo‘ladilar va ularni yozma yoki og‘zaki shaklda ifodalashni o‘rganadilar.
Bundan tashqari, adabiyot fanining didaktik imkoniyatlari shuningdek,
o‘quvchilarga dialogik o‘qish va o‘zaro muhokama qilish imkoniyatlarini
beradi. O‘quvchilar badiiy asarlarni o‘qib, ularni boshqalar bilan muhokama
qilish orqali fikrlarini yanada aniqroq va to‘g‘ri ifodalashni o‘rganadilar. O‘qish
va muhokama qilish jarayonida o‘quvchilar bir-birining fikrlarini tinglash va
o‘z fikrlarini asoslab bayon qilishni o‘rganadilar, bu esa ularning og‘zaki
nutqini rivojlantiradi. Bu jarayon, shuningdek, o‘quvchilarning muloqot
qilishda ishonch hosil qilishlariga yordam beradi. Adabiyot fanining didaktik
imkoniyatlari faqatgina tilni o‘rganishda emas, balki o‘quvchilarda axloqiy va
estetik didni shakllantirishda ham muhim rol o‘ynaydi. Adabiyot darslari orqali
o‘quvchilar o‘zlarining shaxsiy va ijtimoiy qarashlarini ishlab chiqadilar,
o‘quvchilarning dunyoqarashlari kengayadi va ular madaniy qadriyatlar,
jamiyatda roli va vazifalari haqida chuqurroq tushunchaga ega bo‘ladilar. 7
Adabiyot fanining didaktik imkoniyatlari o‘quvchilarga badiiy asarlarni
tahlil qilishda o‘rganish va ularda nutqiy kompetensiyalarni oshirish imkonini
beradi. Adabiyot darslarida tahlil qilinayotgan asarlar, o‘quvchilarga nafaqat
matnni tushunish, balki uni to‘g‘ri va izchil tarzda tahlil qilishni o‘rgatadi.
O‘quvchilar tahlil qilishda mantiqiy fikrlashni rivojlantiradilar va turli badiiy
vositalarni (simvolizm, metafora, badiiy tasvirlar) tanqidiy nuqtai nazardan
7
Shukurova, S. (2019). Yozma nutqni shakllantirishdagi pedagogik metodlar . Toshkent:
"O‘zbekiston".

16ko‘rib chiqadilar. Bu jarayon o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini
oshiradi va ularga badiiy asarlarni chuqur anglashni ta'minlaydi.Adabiyot fani
o‘quvchilarga nutqiy kompetensiyalarni shakllantirishda tizimli yondashuvni
taklif qiladi. Adabiyot darslarida qo‘llaniladigan interaktiv metodlar orqali
o‘quvchilar nutqni tizimli ravishda rivojlantirishni o‘rganadilar. Darslar
davomida o‘quvchilar bir nechta texnikalar yordamida nutqni rivojlantiradilar:
og‘zaki nutqni tuzish, yozma nutqni shakllantirish, matnlarni tahlil qilish va
ularni qayta ishlash. Bu metodlar o‘quvchilarning fikrlarini aniq va lo‘nda
tarzda ifodalashga yordam beradi.
Adabiyot fanining nutqni rivojlantirishdagi o‘rni va didaktik imkoniyatlari
o‘quvchilarning nutqiy kompetensiyalarini oshirish, ularni tanqidiy fikrlashga
o‘rgatish va estetik didni shakllantirishda katta rol o‘ynaydi. Adabiyot darslari
orqali o‘quvchilar nafaqat adabiy bilimlarni, balki tilni samarali ishlatish
ko‘nikmalarini, muloqot qilishda ishonch hosil qilishni, badiiy asarlarni tahlil
qilishda erkinlikka ega bo‘lishni o‘rganadilar. Adabiyot fanining didaktik
imkoniyatlari orqali o‘quvchilar o‘z nutqini rivojlantirishda, mantiqiy va
tanqidiy fikrlashda, estetik didni anglashda muvaffaqiyatga erishadilar.
I BOB bo‘yicha Xulosa
Adabiyot darslarining nutqni rivojlantirishdagi o‘rni juda muhim. Ushbu
bobda adabiyot fanining o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutq ko‘nikmalarini
rivojlantirishdagi roli tahlil qilindi. Adabiyot darslari orqali o‘quvchilar nafaqat
badiiy asarlarning mazmunini tushunishni o‘rganadilar, balki ular o‘z fikrlarini
aniq va izchil tarzda ifodalashni, tahlil qilishni va muloqotda bo‘lishni
o‘rganadilar. Og‘zaki va yozma nutq o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik o‘quvchilarga
fikrlarni samarali ravishda ifodalashga yordam beradi, shuningdek, tanqidiy
fikrlashni rivojlantiradi. Adabiyot fani o‘quvchilarga nutqiy kompetensiyalarni
oshirish, o‘zaro munosabatlarni rivojlantirish, estetik didni shakllantirish va
madaniy qadriyatlarni o‘rganish imkoniyatlarini yaratadi. Didaktik

17yondashuvlar va metodlar orqali adabiyot darslari o‘quvchilarning nutqni
tizimli va samarali ishlatish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Badiiy asarlarni tahlil
qilish, muloqot qilish va fikr almashish jarayonida o‘quvchilarda analitik
fikrlashni rivojlantirish imkoniyatlari yaratiladi. Umuman olganda, adabiyot
fani nutqni rivojlantirishda juda keng imkoniyatlarga ega va o‘quvchilarning
nutqiy va intellektual rivojlanishini ta'minlaydi.
2.1. Adabiyot Darslarida Og‘zaki Nutqni O‘stirishga Xizmat Qiluvchi
Usullar (Munozara, Hikoya Qilish, Dramatizatsiya)
Adabiyot darslarida og‘zaki nutqni rivojlantirishning samarali usullaridan
biri — interaktiv yondashuvlar va metodlarning qo‘llanilishidir. Bu usullar
o‘quvchilarning fikrlarini aniq, lo‘nda va izchil ifodalashiga yordam beradi,
shuningdek, ularning muloqot qilish, fikr almashish va tanqidiy fikrlash
ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Adabiyot darslarida og‘zaki nutqni o‘stirishga
xizmat qiluvchi asosiy usullar quyidagilardan iborat:
Adabiyot Darslarida Og‘zaki Nutqni O‘stirishga Xizmat Qiluvchi
Usullar
Usul Tavsif Rivojlantiradiga
n Ko‘nikmalar Afzalliklar
Munozara O‘quvchilarga o‘z
fikrlarini erkin va izchil
tarzda ifodalashni,
qarama-qarshi nuqtai
nazarlarni asoslab,
fikrlarni mantiqiy tarzda
taqdim etishni o‘rgatadi. Fikr almashish,
tanqidiy
fikrlash,
muloqotda
bo‘lish, dalillar
bilan fikrlarni
asoslash. O‘quvchilarga
muloqotda bo‘lishda
erkinlik, o‘z nuqtai
nazarini asoslashda
yordam beradi.
Hikoya
Qilish O‘quvchilar badiiy
asarlarni o‘qib, ularni
o‘z nutqida aks ettirish,
qahramonlarni va
ularning hissiy holatini
jonli tarzda ifodalashni Badiiy
tasvirlash, his-
tuyg‘ularni aks
ettirish, izchil
va aniq fikrlarni
ifodalash. O‘quvchilarning
badiiy asarlarni
chuqur tushunishini,
ularni his qilishini va
o‘z fikrlarini taqdim
etishlarini

18o‘rganadilar. rivojlantiradi.
Dramatizats
iya Badiiy asarlarni sahnada
ijro etish orqali
o‘quvchilar qahramonlar
va voqealarni
jonlantiradi, til va tana
tilidan foydalanishni
o‘rgatadi. Intonatsiya,
mimika, tana
tili, badiiy
tasvirlash,
jamoadagi ishni
tashkil etish. O‘quvchilarni
jismoniy ifodalar
bilan fikrlarni bayon
qilishga o‘rgatadi,
ular nutqlarini
sahnada ifodalashni
o‘rganadilar.
Munozara — bu o‘quvchilarni turli mavzularda fikr almashishga, qarama-
qarshi nuqtai nazarlarni tan olishga va ularga dalillar bilan asoslashga undovchi
samarali usuldir. Adabiyot darslarida munozara o‘tkazish o‘quvchilarga nafaqat
o‘z fikrlarini erkin va izchil ifodalash, balki boshqalar bilan fikr almashish,
mantiqiy dalillar keltirish va fikrlarini himoya qilishni o‘rgatadi. Munozara
usulida o‘quvchilar biror asar yoki mavzu bo‘yicha o‘z nuqtai nazarlarini bayon
etib, boshqa o‘quvchilarning fikrlarini tinglab, ularni baholaydilar. Bu jarayon,
o‘z navbatida, ularning nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantiradi va muloqotda faol
ishtirok etishga o‘rgatadi. Munozara orqali o‘quvchilar tanqidiy fikrlashni
o‘rganadilar, o‘zlarining nuqtai nazarini mustahkamlashga harakat qiladilar va
muayyan masalalar haqida chuqurroq fikr yuritishni o‘rganadilar.
Munozara metodining adabiyot darslarida qo‘llanilishi o‘quvchilarga
badiiy asarlar, mualliflarning g‘oyalari va asarlarning mazmuni haqida o‘z
fikrlarini ifodalash imkoniyatini yaratadi. Shuningdek, munozara orqali
o‘quvchilar o‘zaro muloqotda bo‘lib, fikrlarining to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini
baholaydilar, bu esa ularning og‘zaki nutqini shakllantiradi.
Hikoya qilish — bu o‘quvchilarga biror voqea yoki hikoyaning
mazmunini, qahramonlarini, ularning his-tuyg‘ularini va fikrlarini aniq va izchil
tarzda ifodalashga yordam beruvchi metoddir. Adabiyot darslarida hikoya qilish
usuli o‘quvchilarga badiiy asarlarni o‘qib, uning mazmunini eslab, so‘zlashda
ishtirok etish, o‘z fikrlarini yozma yoki og‘zaki tarzda bayon qilishni o‘rgatadi.
Hikoya qilish orqali o‘quvchilar badiiy asarlardan o‘rganilgan voqealar,

19qahramonlar va ular bilan bog‘liq hissiy holatlarni o‘z tilida ifodalaydilar. Bu
metod o‘quvchilarga fikrni aniq va izchil tarzda ifodalashga, voqealarni tizimli
ravishda bayon qilishga yordam beradi. Hikoya qilish o‘quvchilarning so‘zlash
texnikasini rivojlantiradi va ularni o‘z nutqlarini lo‘nda, ravon va tushunarli
tarzda taqdim etish imkoniyatlarini yaratadi.
Hikoya qilish metodining afzalligi shundaki, u o‘quvchilarni badiiy
asarlarning ko‘plab qatlamlarini, ularning hissiy holatini va ularni izchil
ravishda tushuntirishni o‘rgatadi. Shuningdek, bu metod o‘quvchilarga o‘z
fikrlarini bayon qilish va o‘zlarining hissiy holatlarini aniq ifodalashda yordam
beradi. Hikoya qilish orqali o‘quvchilar notanish badiiy asarlarni o‘qib, ularni
o‘z nutqida aks ettirishga o‘rganadilar.
Dramatizatsiya yoki sahnalashtirish — bu badiiy asarlarni sahnada ijro
etish, ya'ni o‘quvchilarning o‘zaro hamkorlikda ro‘l o‘ynash, qahramonlarning
so‘zlarini va harakatlarini o‘zlashtirish orqali amalga oshiriladigan usuldir.
Adabiyot darslarida dramatizatsiya metodining qo‘llanilishi o‘quvchilarga
qahramonlarning his-tuyg‘ularini, xarakterlarini va niyatlarini anglashga
yordam beradi. Bu usul o‘quvchilarning tilni ishlatish, intonatsiya, mimika va
tana tilidan foydalanish kabi kommunikativ vositalarni rivojlantirishga imkon
yaratadi. Dramatizatsiya orqali o‘quvchilar badiiy asarlardagi voqealarni va
qahramonlarning xatti-harakatlarini jonli tarzda ifodalashga, shuningdek, o‘z
his-tuyg‘ularini va fikrlarini aks ettirishga o‘rgatadilar.
Dramatizatsiya o‘quvchilarga fikrlarni aniq va jonli tarzda ifodalash,
o‘zaro hamkorlikda ishlashni va jamoaviy muloqotda bo‘lishni o‘rgatadi. Bu
metodning asosiy maqsadi — o‘quvchilarni turli badiiy obrazlarni yaratish va
o‘z nutqini sahnada ifodalash orqali ularning nutqiy ko‘nikmalarini oshirishdir.
Sahnalashtirish metodining o‘ziga xosligi, uning o‘quvchilarga voqealarni va
xarakterlarni o‘ziga xos tarzda ifodalashni, shu bilan birga, jismoniy va tilni
ishlatish ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam berishidir.

20Adabiyot darslarida og‘zaki nutqni rivojlantirishga xizmat qiluvchi usullar
o‘quvchilarning nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega.
Munozara, hikoya qilish va dramatizatsiya kabi metodlar o‘quvchilarga
fikrlarini aniq va izchil tarzda ifodalash, turli fikrlarni tahlil qilish, o‘zaro
muloqotda bo‘lish va tanqidiy fikrlashni rivojlantirish imkonini beradi. Bu
usullar o‘quvchilarning kommunikativ kompetensiyalarini shakllantirishda
samarali vosita hisoblanadi va ularni jamiyatda faol ishtirok etishga tayyorlaydi.

21II BOB. Akademik litsey adabiyot darslarida og‘zaki va
yozma nutqni rivojlantirish usullari va amaliy tajriba
2.2. Yozma Nutqni Shakllantirishda Qo‘llaniladigan Usullar (Insho
Yozish, Matn Tahlili, Ijodiy Topshiriqlar)
Yozma nutqni shakllantirish — o‘quvchilarga o‘z fikrlarini aniq, izchil va
mantiqiy tarzda ifodalashni o‘rgatishda muhim usullardan biridir. Yozma nutq
nafaqat grammatika va orfografiya qoidalarini bilishni talab qiladi, balki
fikrlarni izchil, to‘g‘ri va tushunarli tarzda ifodalashga, mantiqiy bog‘lanishni
yaratishga, turli asarlardan olingan g‘oyalarni tahlil qilishga yordam beradi.
Adabiyot darslarida yozma nutqni shakllantirish uchun turli metodlar va usullar
qo‘llaniladi. Bu usullar o‘quvchilarga nafaqat yozma nutqni rivojlantirish, balki
o‘z fikrlarini izchil va mantiqiy tarzda bayon qilishni o‘rgatadi.
Insho yozish — bu o‘quvchilarga yozma nutqni shakllantirish, fikrlarni
aniq va izchil tarzda bayon qilish, o‘z nuqtai nazarini ifodalashda yordam
beruvchi samarali metoddir. Insho, o‘quvchilarga o‘z fikrlarini tartibga solishda
yordam beradi, chunki insho yozish jarayoni o‘quvchilarga kirish, asosiy qism
va xulosa kabi tuzilmalarni yodda tutishga yordam beradi. Insho yozish
o‘quvchilarni ma'lum bir mavzu bo‘yicha fikr yuritishga, ularni dalillar bilan
asoslashga undaydi.
Insho yozishda o‘quvchilar quyidagi asosiy qadamlarni bajaradilar:
Kirish qismi: Mavzu kiritiladi, umumiy ma'lumot beriladi, mavzu haqida
boshlang‘ich fikrlar bildiriladi.
Asosiy qism: Mavzuga oid asosiy fikrlar bayon qilinadi, dalillar keltiriladi,
misollar bilan tushuntirishlar beriladi. Bu qismda o‘quvchi mavzuni to‘liq
ochishga harakat qiladi.
Xulosa: Umumiy fikrlarni yig‘ib, mavzu bo‘yicha yakuniy qaror yoki o‘z
fikri bildiriladi.

22Insho yozish jarayoni o‘quvchilarga o‘z fikrlarini aniq va lo‘nda tarzda
ifodalashni o‘rgatadi. Bu metod o‘quvchilarning fikrlarini tartibli ravishda
bayon qilishni, mavzuni tizimli ravishda ochishni o‘rgatadi. Shuningdek,
o‘quvchilar insho yozishda o‘z fikrlarini asoslab, dalillar bilan ta’minlashga
o‘rganadilar, bu esa ularning yozma nutqini rivojlantiradi.
Matn tahlili — o‘quvchilarga badiiy asarni faqat o‘qish emas, balki uning
mazmunini chuqurroq tushunish va muallifning g‘oyasini aniqlash imkoniyatini
beradi. Matn tahlili orqali o‘quvchilar asarni to‘liq anglash, uning tuzilishini,
qahramonlarining xarakterini va ularning o‘zaro munosabatlarini tahlil qilishni
o‘rganadilar. Matnni tahlil qilish jarayoni o‘quvchilarga nafaqat o‘qigan
asarlarni anglash, balki ularning tuzilishiga, g‘oyasiga, uslubiga va san'atiga
e’tibor qaratishni o‘rgatadi.
Matn tahlilini amalga oshirishda o‘quvchilar quyidagi jihatlarga e’tibor
beradilar:
Asar mazmuni: O‘quvchilar asarning umumiy mazmunini tushunib, voqea
rivojlanishini, qahramonlarning harakatlarini tahlil qiladilar.
Qahramonlar: Asarda tasvirlangan qahramonlar va ularning xarakteri,
o‘zgargan yoki o‘zgarishlarga duchor bo‘lgan tomonlari haqida fikr yuritadilar.
Uslub va til: Muallifning uslubi, til vositalari va badiiy tasvirlar orqali
o‘quvchilar adabiy texnikalarni o‘rganadilar.
G‘oya: Asardagi asosiy g‘oya va muallifning maqsadi tahlil qilinadi.
O‘quvchilar asar orqali qanday ijtimoiy yoki axloqiy masalalarni
ko‘tarilganligini anglaydilar.
Tuzilish: Asarning tuzilishi, uning qismi va bog‘lanishlari tahlil qilinadi.
Matn tahlili o‘quvchilarga asarni chuqurroq anglashga, undan olingan
ma'lumotlarni to‘g‘ri va aniq ifodalashga yordam beradi. Ushbu usul
o‘quvchilarning fikrlarini mantiqiy, aniq va izchil tarzda bayon qilish
ko‘nikmalarini rivojlantiradi.

23Ijodiy topshiriqlar o‘quvchilarga o‘z tasavvurlarini, yaratuvchanligini va
badiiy fikrlarini ifodalashda yordam beradigan samarali usuldir. Ijodiy
topshiriqlarni bajarish o‘quvchilarga yangi g‘oyalar yaratish, o‘z fikrlarini
ijodiy tarzda ifodalashga imkon yaratadi. Bu topshiriqlar o‘quvchilarda
yaratuvchanlikni rivojlantiradi, shuningdek, o‘zlarini o‘quv jarayonida erkin
ifodalashni o‘rgatadi.
Hikoya yoki she’r yozish: O‘quvchilar o‘zlari tanlagan mavzu asosida
hikoya yoki she’r yozadilar. Bu topshiriq o‘quvchilarni badiiy tasavvur va
nutqni o‘zgacha shaklda ifodalashga undaydi.
Tasavvuriy hikoya: O‘quvchilarga biror voqea beriladi, va ular shu
voqeani o‘z tasavvurlariga asoslanib hikoya qilib yozadilar.
Dialog yozish: O‘quvchilarga ikki yoki undan ortiq shaxslar o‘rtasida
bo‘ladigan suhbatni yozish topshiriladi. Bu topshiriq o‘quvchilarning og‘zaki
nutqni rivojlantirishga yordam beradi.
Ijodiy topshiriqlar o‘quvchilarga nutqni shakllantirishda yangi g‘oyalarni
yaratish, o‘z fikrlarini aniq va lo‘nda tarzda ifodalashga imkon beradi. Bu
topshiriqlar orqali o‘quvchilar nafaqat yozma nutqni rivojlantirish, balki badiiy
tasavvur va ijodiy yondashuvni kuchaytiradilar.
Yozma nutqni shakllantirishda qo‘llaniladigan usullar — insho yozish,
matn tahlili va ijodiy topshiriqlar o‘quvchilarga fikrlarini aniq, izchil va
mantiqiy tarzda ifodalashni o‘rgatadi. Insho yozish o‘quvchilarga o‘z fikrlarini
to‘g‘ri ifodalashni, matn tahlili esa badiiy asarlarni chuqurroq tushunishni
o‘rgatadi. Ijodiy topshiriqlar o‘quvchilarning yaratuvchanlik va tasavvur qilish
ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Ushbu usullar orqali o‘quvchilar nafaqat yozma
nutqni rivojlantirish, balki o‘z fikrlarini samarali tarzda ifodalashni, tahlil
qilishni va ijodiy yondashishni o‘rganadilar. 8
8
Shukurova, S. (2019). Yozma nutqni shakllantirishdagi pedagogik metodlar . Toshkent:
"O‘zbekiston".

242.3. Akademik Litseylarda Olib Borilgan Tajriba Darslari va
Natijalar Tahlili
Akademik litseylarda adabiyot darslari, o‘quvchilarning og‘zaki va yozma
nutqini rivojlantirishda, shuningdek, tanqidiy fikrlash va badiiy tasavvur
qilishni oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Tajriba darslari orqali o‘quvchilarning
nutqiy kompetensiyalarini rivojlantirish, ularga badiiy asarlarni chuqur tahlil
qilishni o‘rgatish va ularni ijodiy yondashuvlarga jalb etish amalga oshiriladi.
Ushbu bo‘limda akademik litseylarda olib borilgan tajriba darslari va ularning
natijalari tahlil qilinadi, shuningdek, o‘quvchilarning nutqiy rivojlanishiga
qanday ta’sir ko‘rsatganligi ko‘rsatiladi. Tajriba darslarining asosiy maqsadi
o‘quvchilarda adabiyot fani orqali og‘zaki va yozma nutqni rivojlantirishga
xizmat qiladigan metodlarni qo‘llash, shuningdek, adabiyotga bo‘lgan
qiziqishni oshirish va tanqidiy fikrlashni rivojlantirishdir. Tajriba darslari
davomida o‘quvchilarga badiiy asarlarni tahlil qilish, muallifning uslubi, asar
mazmuni va g‘oyasini chuqur o‘rganish, ular haqida o‘z fikrlarini erkin va
izchil tarzda bayon qilish imkoniyatlari yaratiladi. 9
Bundan tashqari, tajriba darslari o‘quvchilarning yozma va og‘zaki nutqini
rivojlantirishda turli usullarni qo‘llashni o‘z ichiga oladi. Darslarda
qo‘llaniladigan metodlar va yondashuvlar orqali o‘quvchilarda muloqot qilish,
o‘z fikrlarini himoya qilish, va muhokama qilish ko‘nikmalari shakllantiriladi.
Akademik litseylarda adabiyot darslarida qo‘llanilgan metodlar va usullar
o‘quvchilarning nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirishda asosiy o‘rin tutadi.
Tajriba darslarida ko‘pincha quyidagi usullar qo‘llanadi: Munozara va
Muammolarni Hal Etish: O‘quvchilarga badiiy asarlarni tahlil qilib, ularni
muhokama qilish va tanqidiy yondashuvni rivojlantirishga yordam beruvchi
usul. Munozara davomida o‘quvchilar o‘z fikrlarini asoslab, boshqalarning
9
Fayziyev, M. (2021). Adabiyot va nutqiy ko‘nikmalarni rivojlantirish metodlari. Toshkent:
"Madaniyat va san'at".

25fikrlariga e’tibor beradilar. Bu usul o‘quvchilarga muloqot qilishda erkinlik va
ishonch hosil qilish imkonini beradi.
Hikoya qilish va Tahlil: Badiiy asarlarni hikoya qilish orqali o‘quvchilarga
voqealar va qahramonlarning his-tuyg‘ularini aniq ifodalashni o‘rgatish. Hikoya
qilish jarayonida o‘quvchilar o‘z fikrlarini yozma va og‘zaki tarzda bayon
etadilar. Bu usul o‘quvchilarning badiiy tasavvurini rivojlantiradi.
Dramatizatsiya: O‘quvchilarni badiiy asarlarni sahnada ijro etishga
undovchi usul. Dramatizatsiya jarayonida o‘quvchilar voqealarni jonli tarzda
tasvirlaydilar va ularning fikrlarini aniq ifodalashga o‘rganadilar.
Matn Tahlili: O‘quvchilarga matnlarni tahlil qilish, uning asosiy g‘oyasini
aniqlash va asar tarkibidagi tasvirlash vositalarini o‘rganish. Matnni tahlil qilish
o‘quvchilarga ularning fikrlarini tizimli va lo‘nda ifodalashni o‘rgatadi.
Ijodiy Topshiriqlar: O‘quvchilarga turli ijodiy topshiriqlar berish orqali,
ular o‘z tasavvurlarini yozma va og‘zaki shaklda ifodalashadi. Ijodiy
topshiriqlar o‘quvchilarga badiiy tasavvur va nutqni yangi shaklda ifodalash
imkoniyatlarini yaratadi. Tajriba darslari o‘quvchilarning nutqiy ko‘nikmalarini
rivojlantirishga katta ta’sir ko‘rsatgan. O‘quvchilarning og‘zaki nutqi ancha
ravonlashdi, ular o‘z fikrlarini muloqotda to‘g‘ri va izchil tarzda ifodalashni
o‘rgandilar. Shuningdek, yozma nutqlarida o‘quvchilarni tahliliy yondashuvni
qo‘llash, fikrlarni aniq va lo‘nda tarzda bayon qilish ko‘nikmalarini oshirdi.
Darslarda qo‘llanilgan metodlar va usullar o‘quvchilarda tanqidiy fikrlashni
rivojlantirishga hamda badiiy asarlarni chuqurroq tushunishga yordam berdi.
Og‘zaki Nutqni Rivojlantirish: O‘quvchilar munozara va dramatizatsiya
metodlari orqali o‘z fikrlarini aniq va izchil tarzda ifodalashga o‘rgandilar. Bu
jarayon ularning muloqot qilishda ishonch hosil qilishlariga, boshqalar bilan
samarali fikr almashishga yordam berdi.
Yozma Nutqni Rivojlantirish: Tajriba darslari davomida insho yozish,
matn tahlili va ijodiy topshiriqlar orqali o‘quvchilar yozma nutqlarini aniq,
lo‘nda va mantiqiy shaklda ifodalashni o‘rgandilar. O‘quvchilar o‘z fikrlarini

26tartibli ravishda ifodalashni o‘rgandilar va bu, ularning yozma nutqini yanada
kuchaytirdi. Tanqidiy Fikrlashni Rivojlantirish: Darslarda badiiy asarlarni tahlil
qilish va munozara qilish orqali o‘quvchilarning tanqidiy fikrlash ko‘nikmalari
rivojlandi. Ular badiiy asarlarga tanqidiy nuqtai nazardan yondashib,
muallifning g‘oyalarini, uslubini va tasvirlash vositalarini baholadilar. 10
Akademik litseylarda olib borilgan tajriba darslari o‘quvchilarning og‘zaki
va yozma nutqini rivojlantirishda katta yordam berdi. Tajriba darslari davomida
qo‘llanilgan metodlar, ayniqsa, munozara, dramatizatsiya, hikoya qilish, matn
tahlili va ijodiy topshiriqlar o‘quvchilarda yuqori darajada kommunikativ
ko‘nikmalarni shakllantirdi. Bu darslar o‘quvchilarga o‘z fikrlarini mantiqiy
ravishda ifodalash, tanqidiy fikrlash, va badiiy asarlarni chuqurroq anglashga
yordam berdi. Tajriba darslarining natijalari o‘quvchilarning nutqiy
rivojlanishini kuchaytirdi va ularning muloqot qilishda mustahkam o‘z o‘rnini
topishlariga yordam berdi. Tajriba darslari orqali adabiyot fanining nutqni
rivojlantirishdagi o‘rni yanada mustahkamlandi va samarali metodlar
amaliyotga joriy etildi.
II BOB bo‘yicha Xulosa
Ushbu usullar o‘quvchilarning fikrlarini aniq va izchil tarzda ifodalash,
muloqotda bo‘lish, tanqidiy fikrlash va ijodiy yondashuvlarni rivojlantirishga
yordam beradi. Tajriba darslari orqali o‘quvchilar og‘zaki va yozma nutqni
rivojlantirishda yangi ko‘nikmalarni o‘rgandilar. Darslar davomida qo‘llanilgan
interaktiv usullar o‘quvchilarning nutqiy kompetensiyalarini oshirgan va
ularning muloqot qilishdagi ishonchini mustahkamlashga yordam bergan.
Adabiyot darslarida qo‘llanilgan metodlar o‘quvchilarga badiiy asarlarni tahlil
qilish, o‘z fikrlarini mantiqiy ravishda ifodalash va ijodiy fikrlarni yaratish
imkoniyatlarini yaratdi. Bularning barchasi o‘quvchilarning shaxsiy va
intellektual rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi.
10
Saidova, M. (2021). Badiiy asarlarda og‘zaki nutqni rivojlantirish . Samarkand: "Ishonch
nashriyoti".

27 Xulosa
Akademik litsey adabiyot darslarida og‘zaki va yozma nutqni rivojlantirish
o‘quvchilarning til ko‘nikmalarini oshirishda katta ahamiyatga ega. Ushbu kurs
ishida o‘quvchilarda nutqiy kompetensiyalarni shakllantirishga xizmat qiluvchi
usullar, metodlar va yondashuvlar tahlil qilindi. Adabiyot fani nafaqat
o‘quvchilarga badiiy asarlarni anglash va talqin qilishni o‘rgatadi, balki ularni
muloqotda bo‘lish, fikrlarini aniq va izchil tarzda ifodalash, tanqidiy fikrlashni
rivojlantirish va estetik didni shakllantirishga yordam beradi.
Adabiyot darslarida qo‘llaniladigan munozara, hikoya qilish,
dramatizatsiya, insho yozish, matn tahlili va ijodiy topshiriqlar kabi usullar
o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirishga xizmat qilgan. Bu
usullar o‘quvchilarga fikrlarini mustaqil ravishda yaratish, ularga tanqidiy
nuqtai nazar bilan yondashish, va asarlarni chuqurroq tushunish imkoniyatini
berdi. Munozara va dramatizatsiya kabi usullar orqali o‘quvchilar o‘z fikrlarini
ifodalashda ishonch hosil qilganlar, hikoya qilish va insho yozish orqali esa o‘z
tasavvurlarini yozma ravishda bayon qilishni o‘rgandilar.
Bundan tashqari, adabiyotning didaktik imkoniyatlari ham o‘quvchilarning
nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirishda samarali vosita bo‘lib, ular o‘z fikrlarini
izchil va to‘g‘ri tarzda ifodalashda ko‘plab metodlar yordamida o‘rganishgan.
Adabiyot fani o‘quvchilarga nafaqat tilni ishlatish, balki tarixiy va madaniy
qadriyatlarni tushunish va ular haqida chuqurroq fikr yuritishni o‘rgatadi.
Tajriba darslari va ularning natijalaridan kelib chiqib, akademik litsey
adabiyot darslarida qo‘llanilgan usullar o‘quvchilarning og‘zaki va yozma
nutqini rivojlantirishga yordam berganini ko‘rish mumkin. Tajriba darslari
natijasida o‘quvchilarda nutqiy kompetensiyalar, tanqidiy fikrlash, estetik
qarashlar va muloqotda bo‘lish ko‘nikmalari mustahkamlashdi.
Umuman olganda, adabiyot darslari o‘quvchilarning nutqini
rivojlantirishda samarali vosita bo‘lib, ularning shaxsiy va intellektual
rivojlanishiga hissa qo‘shadi. Adabiyot fanining og‘zaki va yozma nutqni

28shakllantirishdagi o‘rni muhim bo‘lib, uning yordamida o‘quvchilar nafaqat
tilni ishlatish, balki jamiyatda o‘z o‘rinlarini to‘g‘ri anglash va faol ishtirok
etish imkoniyatlariga ega bo‘ladilar. Bu jarayon ularni mustaqil fikrlashga, o‘z
fikrlarini mantiqiy asoslashga va boshqalarga o‘z fikrlarini etkazishda ishonch
hosil qilishga o‘rgatadi.

29Foydalanilgan Adabiyotlar Ro‘yxati:
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 10-yanvardagi
"O‘zbekiston Respublikasida ta'lim tizimini yanada takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida"gi PQ-2754-sonli Farmoni
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 7-apreldagi "Ta'lim
sifatini oshirish va yangi ta'lim modelini joriy etish to‘g‘risida"gi PQ-4676-
sonli Farmoni
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 3-dekabrdagi "Ta'lim
sohasida innovatsiyalarni joriy etish va yangi ta'lim dasturlarini ishlab
chiqish to‘g‘risida"gi PQ-4087-sonli Farmoni
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 19-apreldagi
"O‘zbekiston Respublikasida 2021–2026 yillarda ta'lim tizimini yanada
takomillashtirish to‘g‘risida"gi PQ-5056-sonli Farmoni
5) Usmonova, G'.X. (2019). O‘zbek adabiyoti va nutqiy rivojlanish. Toshkent:
"O‘zbekiston" nashriyoti.
6) Xodjayeva, M. (2020). Adabiyot darslarida og‘zaki va yozma nutqni
shakllantirish. Toshkent: "Akademnashr".
7) Quronboyeva, M.A. (2018). Badiiy asarlarda nutqni rivojlantirish usullari.
Samarqand: "O‘qituvchi" nashriyoti.
8) Isroilov, X.A. (2021). Tanqidiy fikrlash va nutqiy kompetensiya. Toshkent:
"Yangi asr avlodi".
9) Tashkent, L. (2020). Adabiyot darslarida estetik qarashlarni shakllantirish.
Farg‘ona: "Milliy o‘qituvchi".
10) O‘rmonov, R. (2021). Insho yozish metodikasi. Andijon: "Nashr".
11) Zaynutdinov, S. (2019). Adabiyot darslarida og‘zaki nutqning o‘rni.
Toshkent: "Shark Yulduzi".
12) Raxmatov, O. (2021). Yozma nutqni shakllantirish metodikasi. Tashkent:
"Zarafshon".

3013) Shamsiyeva, G. (2019). Badiiy tasavvur va nutqiy yondashuv. Toshkent:
"Samarqand press".
14) Mustafayev, K. (2021). Nutqiy kompetensiyalarni rivojlantirishda badiiy
asarlarning roli. Tashkent: "Science and Education".
15) Niyazov, D. (2021). Dramatizatsiya metodining adabiyot darslarida o‘rni.
Toshkent: "Universum".
16) To‘raqulov, A. (2020). O‘quvchilarni badiiy asarlar orqali nutqqa o‘rgatish.
Samarkand: "Xalq ta’limi".
17) Muxamedova, R. (2021). Adabiyotda og‘zaki nutqni rivojlantirish usullari.
Namangan: "Zamonaviy ta'lim".
18) Yunusova, Z. (2019). Yozma nutqni rivojlantirishda metodlar. Toshkent:
"O‘zbekiston adabiyoti".
19) Latifova, D. (2021). Insho yozishning metodik asoslari. Farg‘ona: "Farg‘ona
nashriyoti".
20) Bektoshov, E. (2021). Nutqni rivojlantirishda adabiyotning o‘rni. Buxoro:
"Buxoro press".
21) Nematov, S. (2020). Munozara va tanqidiy fikrlashni rivojlantirish.
Andijon: "O‘qituvchi".
22) Shukurova, S. (2019). Yozma nutqni shakllantirishdagi pedagogik metodlar.
Toshkent: "O‘zbekiston".
23) Saidova, M. (2021). Badiiy asarlarda og‘zaki nutqni rivojlantirish.
Samarkand: "Ishonch nashriyoti".
24) Otabekov, A. (2020). Badiiy asarlarni tahlil qilish metodikasi. Toshkent:
"Ilm va ta'lim".
25) Azizova, N. (2021). Adabiyot darslarida og‘zaki nutqni rivojlantirish.
Buxoro: "Xalq nashriyoti".
26) Fayziyev, M. (2021). Adabiyot va nutqiy ko‘nikmalarni rivojlantirish
metodlari. Toshkent: "Madaniyat va san'at".

Akademik litsey adabiyot darslarida og‘zaki va yozma nutqni o‘stirish usullariKirish

Купить