Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 1.7MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 16 Mart 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

80 Sotish

Akademik litseyda mexanika va molekulyar fizikani o’qitishning innovatsion usullari

Sotib olish
2M   U   N   D A   R   I J   A
K IRIS H … . …… …… ……… … …… … … ……… … … . …… … …     3
I.   I NNOVAT SI O N    TE XNOL O G I YALA R    –    TA ’ L IM    TA R A Q - 
Q I YOT I N I N G   HA R AKAT L ANT IR UV C H I  K U C H I . . . . . . . . . . . . . . .         1 0
1 .1.   O ’ r t a    m a xs u s ,   k a s b - h u n ar   t a ’ l i m id a   za m o n a v i y   t e x n ol o g i y a l ar
t a dq i qo t i   m a s a l a l a r i . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . ..            10
1 .2.   I n no v a t s i o n   t e x n ol o g i y a l a r i n in g   j a m i y at   t ara q qi y o t i d a g i   o ’ r n i   v a 
o ’ q u v   j ara y on i d a g i  a h a m i y a ti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .. .           1 5
1 .3.   I n no v a t s i o n   t e xn o lo g i y a l ar u y g ’ unl ig i ........ . ....... . ..... . ..... . .... . …           22
II.   M EXAN I K A   V A   M OLEK U LYA R   FI Z I KAN I   O ’ Q I T IS HD A
I NNOVAT SI O N  T E XNOL O G I Y A LA R N I JORIY   Q I L ISH .... .        29
2 .1.   F i z i k a  f a n i g a  i n no v a t s io n   t e x no l og i y a l ar n i   j o r i y   q i l i s h . ........... .          29
2 .2.   Me x a n ik a      v a      m ol e ku l y ar      f i z i k a n i      o ’ q i t is h d a      a x b o r o t - 
ko m m uni k a t s io n   t e xn o lo g i y a l a r d a n   fo y d a l a n is h n i n g   a h a m i y a ti . . .      42
2 .3.   Me x a n ik a     v a     m o l e k ul y ar     f i z i k a n i     o ’ qi t i s h d a     in n o v a t sio n 
t e xn o lo gi y a l ar d a n   f o y d a l a n i s h   n a m un a l a r i ....... . ... . . . . . . . . . . . .. . . . . . . .           54
XOT IM A.... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .…………… … ……… … ……. . . ..... .        69
ADA BI YO T LA R.. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . .          71 3K I R I S H
          H ar   bi r   p e d a g o g   sh u n i   d oi m o  e sd a   t u t i s h i   k e r a kk i ,   d a r s   o ’ q u v - t a r bi y a 
j ara y oni ni n g   a s o s i y   sh a k l id i r.   T ar b i y a ni n g   b a r c h a   j ara y onl a r i   h ar   t o m onl a m a 
r i v o j l a n g a n    s h a x s n i    t ar b i y a l a s h ,    bi r i n c h i    n a v b a t d a    d a r s    j ara y on i d a    a m a lg a 
o sh i r i l a di .   S hu n in g   u c h u n   h am  ho z i r g i   s h a r o i t d a   d a r s n in g   t a r bi y a vi y a h a m i y a ti n i 
o sh i r i s h   o ’ r t a  m a xsu s ,   k a s b - hu n ar t a ’ l i m i   v a o ’ qi tu v c h i l ar  o l d i g a   b i r in c h i   da r a j a l i
v a z i fa   q i l i b   q o ’ y i l m oq d a.
H o z i r g i   za m o n   d a r s i   u c h t a   m a qs a d n i :   t a’ li m ,   t ar bi y a   v a   r i v o j l a n t i r i s h
m a qs a dl a r i n i   k o ’ z d a   t u t a di .   A m m o ,   o ’ qu v c h i l a r n i   k e l g us i   h a y o tg a   t a y y o r l a s h d a
o ’ zaro   f a o l l ik ,   t e x n i k a n i   o ’ r g a n is h   v a   m e h n a t n in g   r ol i   t o b o ra   o sh i b   b o r m oqd a.
B u g u n g i   ku nd a   O ’ z b e k i s to nd a   «s h a x s   m a n faa t i   v a   t a ’ l i m   u s t iv o r li gi »   e ’ ti r o f
e t il g a n   b i r   d a v r d a   p e d a g o g i k a   f a n i   e r k i n   s h a x s n i  s h a k l l a nt i r i s h  s h a k l   v a  u su ll a r i ,
m a z m u n   v a   p r i n s i pl ar i n i   o ’ r g a t a d i .   Y o s hl a r g a   t a ’ li m   v a   t a r bi y a   b er is h ni n g
m u ra kk ab   v a z i f a l a r i n i   h a l   e t is h   o ’ q i tuv c h i l a r n i n g   go y a v i y   e ’ ti qo d i g a,   k a s b
m a ho r a t i g a,  i s t e ’ d o d i  v a   m a d a n i y a tig a,  ho z i r g i   za m o n   p e d a g ogi k   v a   in n o v a t s i o n
t e xn o lo gi y a l a r n i      qo ’ ll a s h ,      o ’ q u v c h i l ar n i      o ’ za r o      f a o l l ik k a      o l i b      k e l is h i g a
b o g ’ l iq di r.
Z a m on a v i y   d ar s g a   qo ’ y il a d i g a n   e n g   m uhi m   t a l ab   i n no v a ts i o n
t e xn o lo gi y a l a r n i   d a r s   j ara y oni g a   ol i b   k i r ib ,   h ar   b i r   d ar s d a g i   m a v z u n i   i l m i y
a s os l a s h ,   o ’ qu v c hi l a r   i m koni y a t l ar in i   hi s ob g a   o l g an   h ol d a   m a t er i a l   h a j m in i
b e lg i l a s h   h a m d a   u nin g   m u ra kk a b li g i n i   a ni ql a s h ;   a v v a lg i   o ’ r g a n i l g a n   m a t er i a l l ar
b i l a n     b o g ’ l a s h ;     o ’ q u v c h i l ar g a     b e r il a d i g an     t o p s h i r i q l ar    v a     ul a r ni n g     m ust a q i l
i s h l ari     t i z i m in i    a n i ql a s h ;      d a r s n in g      m o dd i y- t e x ni k      ji h o z i n i      b e l gi l a s h      v a
ko ’ s hi m c h a      ko ’ r g a z m a l i      q u r o l l ar      b il an      b o y it i s h ;      qo ’ s hi m c h a      a x b o r o t 4v os it a l a r i d an   ( k o m p ’ y ut er)   f o y d a l a n i s h   v a   d a r sd a   m u a m m ol i   v az i y a t n i   v u jud g a
k e lt i r is hd a n   i b o r a t d i r.
A k a d e m i k   l i t s ey   v a   k a s b - h un a r   k o l l e j i   d a r s l ar i g a q o ’ y il a d i g an   e n g   m uhi m
t a l a b l a r d a n   y a n a   b i r i   t a ’ li m   us ul l a r i   v a   inn o v a t s io n   t e xn o l o g i y a l ar   b i r - bi r i   b i l a n
m ust a h k am   b og ’ l a b   o l i b   b o r i sh n in g   sa m ara do r l i gi n i   o s h i r i s hd i r.
Barc h a   d i d a k ti k   v a z i f a l ar   ( x ar i t a,   j a dv a l l ar,   ra s m ,   ra ngl ar,   m a tnl ar,
ko ’ r g ’ az m a l i   q u r o l l a r)   d a r s n i n g   o ’ z i d a   h al   e t i li s h i ,   u y g a   b e r i l a di g a n   v a z i f a l ar
o ’ q u v c h i l a r n in g   d a r s d a   o lg a n   b i l i m l ar i ni n g   m a nt i qi y   d a v o m i   bo ’ l i s h i   k e r a k .
O ’ til g an   h ar   bi r   d a r s n in g   t a h l i l   q i li b   b o r i l i s h i   h am   k a t t a   s a m ara   b er a d i .   B un d a
d a r s ni n g   t a h l i l   q i li n is h i d a   ko ’ z l a n g a n   m a qs a dg a   er is h i l d i m i ,   o ’ quv c h i l ar
q a n c h al i k   b il i m   old i l ar,   q a n d ay   k a m c hil i kl a r g a   y o ’ l   qo ’ y il di ?   B u nd ay   t a h l i l
d a r s ni n g   k e lg u si d a  y a n a d a s e r m a z m u n   tas h k i l   e t i s h g a  y o r d am   ber a d i .
T a ’ li m   olu v c h i l ar g a   b i li m   b еr i sh d a   za m o n a vi y   t a ’ l i m   t е х n o lo gi y a l a r i ni n g
a h a m i y a t i   to ’ g ’ r i s i d a   so ’ z   bo r g a n d a   Pr е z i d е nt i m i z   I. A . K ar i m ovni n g   “ O ’ qu v
j ara y oni g a   y a n g i   a x bo r o t   v a   p e d a go g i k   t e x no l o gi y a l a r n i   k e n g   j o r i y   e t i sh ,
b o l a l a r i m i z n i      k o m i l      i n s on l ar      e t i b      t ar bi y a l a s h d a      jo n b o z li k      k o ’ r s a t a di g a n
o ’ q i t u v c h i   v a   d o m l a l a r g a   e ’ t ib o r i m i z n i   y a n a d a   os hi r i s h ,   q is q a c h a   a y tg a n d a,
t a ’ li m - t ar b i y a   ti z i m in i   si f a t   ji h a ti d a n   b u tu nl ay   y a n g i   b o sq i c h g a   ko ’ t a r i s h
d iq q a t i m i z   m ar k az i d a   bo ’ l is h i   d a r k o r”   d е g a n   so ’ z l a r i n i   t a ’ k i d l a s h   o ’ r i n l id i r   [ 1 ] .
Bu   m a s a l a   “ Bar k a m o l   a vl o d   y ili ”   D a v l a t   d a s t u r i d a   h am   a so si y   y o ’ n a l is h l ar d an
bi r i   s i f a t id a e ’ t i r o f e t i lg a n .
B u g u n g i   k un d a   a k a d e m i k   l i t s ey  v a   k a s b - h u n ar   ko ll e j l a r id a   “ F i z ik a ”   o ’ q u v
fa n id a n   in n o v a t si o n   t e x n ol o g i y a l ar n i   qo ’ ll a s h   a s o si d a   i sh l a b   c h i q i l i b ,   t a ’ li m
t е хn o lo gi y a l a r i ni n g   h ar   b i ri   o ’ z i d a   o ’ q u v   m a shg ’ u l ot i n i   o ’ tk a z i s h   s h a r t - s h a r o i t i
to ’ g ’ r i s i d a   a хb o r o t   m a t еr i a l l ar i ,   p е d a go g i k   m a qs a d ,   v a z i fa   v a   ko ’ z l a n g an
n a t i j a l ar,   o ’ q u v   m a s h g ’ u l o t in i n g   r е j a s i ,   o ’ q i ti s h n in g   u su l   v a   v os it a l a r i
m u j a ss a m l a s ht ir il g a n .   S h un i ng d е k ,   za m on a vi y   f i z i k a   f a n i   o ’ q i t u v c h i s i   o ’ qu v
m a shg ’ u l ot l a r i n i n g   t е х n o l og i k   x ar i t a s in i ,   y a ’ n i   o ’ q i t u v c h i   v a   o ’ qu v c h i nin g
m az ku r   o ’ q u v   m a shg ’ u l ot id a   e r i s h a dig an   m a qs a d i   b o ’ y i c h a   h a m ko r l i k d a g i
fa o li y a t i n in g    b o s q i c h m a - bo s q i ch    t a ’ r i f i n i    h am    d ar sd a n    o ldi n    t u z i sh i    l o z i m . 5Ma s hg ’ u l ot l ar   d a vo m id a   o ’ quv c h il a r n i n g   fa ol l i g in i ,   er k i n   f i k r l a s h l ar in i   y a n a d a
r i v o j l a n ti r i s h   m a qs a d id a   o ’ q u v   j ara y on i g a   tu r l i   i nn o v a t s io n   t e x n o lo gi y a l a r i   j o r i y
e t il g a n .   H o z i r g i   k und a   j a h o n   t a j r i b a s i d a n   ko ’ r i n in i b   t u r ib d ik i ,   t a ’ li m   j ara y onig a
o ’ q i t i s hn i n g   y a ngi ,   za m on a vi y   u s u l - v o si t a l ari   ki r i b   k e l m oqd a   v a   s a m ara l i
f o y d a l a n i l m oqd a.   P e d a g o g i k   v a   in n o v a t s i o n   t e x no l o gi y a l a r i n i   i sh l a b   c h iq i s h
a s os i d a a y n an   s h u   t a l a b l ar  y ot a d i .
Ma m l a k a t i m i z d a   s o g ’ lo m   v a   b a r k a m o l   a v lo d n i   t a r b i y a l a s h ,   y o sh l a r n i n g
o ’ z   i j o d i   v a   i n t e l l e k tu a l   s a l o h i y a ti n i   r o ’ y obg a   c h i q ar i b ,   m a m l a k a ti m i z   y ig i t -
qi z l a r i n i   XX I   a s r   t a l a b l ar i g a   t o ’ li q   j a v o b   b er a d i g a n   h ar   to m o n l a m a   r ivo jl a n g a n
sh a x s l ar   e t i b   vo y a g a   y e tk az i s h   u c h u n   s h a r t - s h a r o i t l ar   v a   i m ko n i y a tl a r n i   y ara t i s h
bo ’ y i c h a   k e n g   ko ’ l a m l i   a ni q   y o ’ n a l t i r ilg an   c h o r a - t a d bi r l a r n i   a m a lg a   os hi r i s h
m a qs a d i d a   O ’ z b e k ist o n R e s pu b l i k a s i d a   d a vl a t   ta ’ li m   d a st u ri   i s h l ab  c h i q il g an   [ 2 ] .
U nd a   qu y i d a g i l ar a so si y   va zi f a l ar  e t i b   b e l g i l a n g a n .
I l m -fa nn i   y a n a d a   r i vo jl a nt i r is h ,   i qt i d o r l i   v a   qo b i li y a t l i   y os h l a r n i   il m i y
fa o li y a t g a     k e n g     j a l b     e t i s h ,     ul a r ni n g     o ’ z     i jo di y    v a     i nt e l l e kt u al     s a l o h i y a t in i
r o ’ y obg a   c h i q a r i s h i   u c h u n   sh a r o i t   y ara t i s h g a   d oi r   k o m pl e k s   c h o r a - t a d b i r l a r n i
i s h l ab   c h i q i s h   k er a k .
A lb a t t a   t a ’ l i m - t ar bi y a   o n g   m a h s u l i .   L e k i n   a y n i   v a q t d a   o n g   d ara j a s i   v a
u ni n g   r a v n a q i n i   h am   b e lg il a y d i g a n ,   y a ’ n i   x a l q   m a ’ n a vi y a t i n i   sh a k l l a n ti r a di g an
v a   bo y it a d i g an   e n g   m uh i m   o m ildi r.   B in o b ar i n ,   t a ’ li m - t ar b i y a   t i z i m in i   v a   sh u
a s os d a   o n gn i   o ’ z g a r t i r m a sd a n   t u r i b ,   m a ’ n a vi y a t n i   r iv o j l a n t i r i b   b o ’ l m a y di . S hu n i
u nu t m a sli g i m i z   k er a k k i ,   k e l a j a g i m i z   po y d e vo r i   b i l i m   d ar g o hl ar i d a   y ara til a d i ,
b os hq a c h a   a y tg a n d a   x a l qi m i z n i n g   er t a n g i   k u n i   q a n d ay   bo ’ l i sh i ,
farz a n d l a r i m i z n i n g   b u gu n   q a n d ay   ta ’ li m - t ar b i y a o l i s hi g a  b o g ’ l i q .
O xi r g i   y il l ar d a   t a ’ l i m n i   t ar bi y a   s o h a si d a   a m a lg a   o sh i r il g a n   ko ’ l a m i   v a
m ohi y a tig a   ko ’ ra   u l k a n   i s h l a r i m i z   b i z   k o ’ z l a g an   e z g u   n i y a t l ar i m i z g a   e r i sh i s h
h e c h   ki m d an   k am   bo ’ l m a y dig an   h a y o t   b ar p o   e t i s h ,   y os h l a r i m i z,   bu t u n
x a lq i m i z n i n g   m a ’ n a vi y   y uks a li s h i   y o ’ lid a   m ust a h k am   z a m i n   y ara t di .
Ma ’ lu m ki ,   o ’ r t a   m a xs u s ,   k a s b - h u n ar   t a ’ l i m in i   a s o s i y   bo ’ g ’ i ni n i   u z l uk si z
t a ’ li m   ti z i m i   t a s h k i l   e t a d i .   U z l u k s i z   t a ’ li m n i   d a vl a t   t a ’ li m   st a n d a r t l ari   v a   t e gi s h l i 6t a ’ li m   d a s t u r l ari   b i l a n   t a ’ m inl a s h d a   a v v a l o   u l a r n in g   j a h o n   t a l a b l ari   d ara j a s i g a
j a v o b    b er is h i    y u k s a k    m a ’ n a vi y at    za m i r i d a    q u r i l g a n ig a    a s o si y   e ’ tib o r    b e r i s h
k er a k .     Bar k a m o l     a vl o d     t a r b i y a l a s h    i n s o ni y a t ni n g     e n g     y o r q i n     o r z u s i     b o ’ l i b
k e l g a n .   B u n d ay   o rz u d a g i   i ns o n l ar   az a l i y   m a ’ r i fa tg a,   m a ’ n a vi y a t g a   m a ns u b
bo ’ l g a n   y u r t l ar ni n g   d on i s h m a nd l ar i ,   e n g   m o ’ t a b ar   z i y o l i l ar i ,   h u k m do r l ar i
h is o b l a ng a n   [ 3 ] .
O ’ r t a   m a xsus ,   k a s b - h u n ar   t a ’ li m i   bi l i m l a r n in g   zar u r   h a j m in i   b er a di ,
m ust a q i l   f i k r l a sh ,   t a s hk i l o t c h i li k   q ob i l i y a t i   v a   a m a li y   t a j r i b a   ko ’ n i k m a l ar i n i
r i v o j l a n ti r a d i ,   d a st l a b k i   t a r z d a   k a sb g a   y o ’ n a lt i r is hg a   v a   t a ’ li m n in g   n a v b a t d a g i
b os qi c h i n i   t a n l a s h g a   y o r d am   b era d i .   Ho z i r g i   z a m o n   m ut a x a s s i s l a r i ,   f a o l i y at
d o i r a l a r i   q a n d ay   bo ’ l i s h i d a n   q a t ’ i y   n azar,   f i z ik a   v a   i n f o r m a ti k a   b o ’ y i c h a   k e n g
ko ’ l a m d a g i   bi li m l ar g a,   za m on a v i y   hi s o bl a s h   t e x n i k a si ,   i n f o r m a ts io n   a lo q a   v a
ko m m uni k a t si y a   t i z i m l ar i ,   o r g t e x n i k a   vos it a l a r i   v a   u l a r d a n   f o y d a l a ni s h   b o ra si d a
y e t ar l i   m a l a k a l ar g a   e g a   b o ’ l i s h i ,   h a m d a,   y a ng i   i n f o r m a ts io n   t e x n i k a   v a
t e xn o lo gi y a   a s o s l a r in i   un i n g   e r t a n g i   k u n i ,   r i vo j i   t o ’ g ’ r i s i d a g i   b i li m l ar n i   o ’ z i d a
m u j a ss a m l a s ht i r g an   b o ’ l i s h i   k er a k .
K a d r l ar   t a y y o r l a s h   m illi y   d a s t u r i d a   m a ’ lu m   so h a n i   tu b d an   i s lo h   q i l i s h
o r q a l i   r iv o j l a n g an   d e m ok r a t i k   d a v l a tl a r   d ara j a si d a   y uqo r i   m a l a k a l i   k a d r l a r
t a y y o r l a s h   m illi y   t i z i m n i   y ara ti s h   m a qs ad   q i l i b   qo ’ y ilg a n   [ 3 ] .
B i t i ruv   m a l a k av i y   is hi   m av z u si n i n g   d o l z a r b l i gi .
T a ’ li m nin g    f a n   v a   i s h l a b   c h i q a r i s h   b i l a n   i n t e g r a t s i y a s i   m e x a ni z m l ar i n i
r i v o j l a n ti r i sh ,   u n i   a m a li y otg a   j o r i y   e t is h ,   o ’ q is h n i ,   m ust a q i l   b i li m   ol is h n i
i n d iv i d u a l l a s h t i r i s h   h a m d a   m a so f a vi y   t a ’ li m   ti z i m i   t e x nol o g i y a s i ni ,   u n i n g
v os it a l a r i n i   is hl a b   c h iq i s h ,   o ’ z l a s h t i r is h ,   y a ng i   p e d a g o gi k   v a   i nn o v a t s io n
t e xn o lo gi y a l a r i   a s o si d a   t a l a b a l ar n i   o ’ q it i s h n i   j a d a ll a s h t i r i s h   a n a   s h u n d ay  dol z a rb
v a z i f a l ar   s i ra si g a   ki r a d i .   Ush b u   v a z i fa l a r n i   b a j ar i s h   m a v ju d   p e d a go g i k
j ara y onl a r n i   t a ko m i l l a s h t i r i s hn i ,   u n i   ho z i r g i   za m o n   t a l a b l a r i g a   m o s
r i v o j l a n ti r i s h ni ,   x u su s an   p e d a g o g i k   t a ’ l i m   p ar a d ig m a si n i   z a m o n a vi y   p e d a go g i k
v a    i n no v a t s i o n    t e xn o lo gi y a l a r i n i    o ’ z l a s h ti r i sh g a,    o ’ r t a    m a x s us ,    k a s b - h u n ar 7t a ’ li m i   m u a ss a s a l a r i d a   k a s b i y   t a y y o r g ar li g i   y u q o r i   b o ’ l g an   p e d a g o g   k a d r l ar n i
t a y y o r l a sh g a  y o ’ n a l ti r i sh n i   t a qo z o   e t a d i   [ 3 ] .
I l m -fan   t a r a qq i y   e t a y otg an   za m on a vi y   j a m i y a td a   r iv o j l a n g a n   a x b o r o t -
ko m m uni k a t si y a   ti z i m l ari   vo si t a si d a   t u r l i fan   so h a l ar i d a   e r i s h i l g a n   y utu q l a r n i n g
t ez   y a n g il a n i b   bo r i s h i   f i z i k a   f a n in i   o ’ qi t i s h d a   p e d a g og i k   v a   i n no v a ts i o n
t e xn o lo gi y a l a r i d an     f o y d a l a n i sh ,    o ’ q u v     j ara y on i g a     ko m p ’ y ut er l i     o ’ q i t i s h     v a
n a z o r a t   q i li s h   t e xn o lo gi y a l a r i n i   i s hl a b   c h iqi s h   v a  q o ’ l l a s h   v az i fa s i n i   q o ’ y a di .
Ma m l a k a t i m i z     a k a d e m i k     l i ts ey     v a     k a sb - hu n ar     k ol l e j l a r i g a     ki r i b
k e l a y otg a n      za m on a vi y      ko m p ’ y ut er l ar d an      f o y d a l a n is h ,      e l e k t r o n      d a r s li kl a r
y ara ti s h ,      f i z ik a      d a r s i      j ara y o n i n i      v i r t u a l l a s h t i r is h ,      o ’ q i t is h d a      vi r t u a l      v a
m ul ’ t i m e di a   v o s i t a l a r id a n   f o y d a l a ni sh ,   t a ’ l i m nin g   vi r t u al   b az a s i n i   y ara t i s h   k a b i
v a z i f a l a r n i   q o ’ y m oqd a.   Pe d a g o gi k   v a   in n o v a t si o n   t e xn o lo gi y a l a r n in g   t a ’ li m -
t a r bi y a   s o h a si d a g i   a h a m i y a t i   b e q i y os d i r.   F i z i k a  d a r sl a r i d a   k o m p ’ y ut er   v os it a l a r i :
m ul ’ t i m e di y a l ar,   vi r t u al  l a bo r a t o r i y a l ar   v a  vi r t u al   k o ’ r g a z m a l ar n in g   q o ’ ll a n il i s h i
d a r s   sa m ara d o r l i gi n i   o sh i r i s hn i n g   y a n a  b i r   o m il i   b o ’ l i b   x i z m at   qiladi   [ 5 ,   6 ] .
Pe d a g o g i k   v a   in n o v a t s i o n   t a ’ li m   j ara y on i d a   h o z i r g a c h a   b o ’ l g a n   d a v r d a g i
f i z ik a   f a n i   b o ’ y i c h a   y ara ti l g a n   e l e kt r o n   q o ’ ll a n m a l ar n i   t a hl i l   q i l g a n   h o l d a
o ’ q u v c h i l ar   u c h u n   q ul ay   bo ’ l g a n ,   h am   n azar i y   b i li m   b era dig a n ,   h am   a m a li y
ko ’ n ik m a l ar n i   h o s i l   q i l a d i g a n ,   f i z i k   ho d i s a l ar,   j ara y onl a r   h a q id a   t a s a v v u r l a r n i
bo y it a d ig a n ,   o ’ z - o ’ z i n i   s i n ab   ko ’ r i s h   i m ko ni g a   e g a   b o ’ lg a n   e l e k t r o n
qo ’ l l a n m a l ar n i   y ara t i s h   m uhi m   ah a m i y at   ka s b   e t a d i .
B i t i ruv   m a l a k av i y   i s h i n i n g   m a q sa d i   –   a k a d e m i k   l i t s ey   v a   k a s b - hu n ar
f i z ik a   t a ’ l i m id a   i n n o v a t s io n   t e x n ol o g i y a l a r i n i n g   q on u n i y a tl a r i n i   a s o s l a sh d a n
i b o r a t .
B i t i ruv   m ala k av i y   i s h i n i n g   v a z i f a l a ri   –   b i t i r u v   m a l a k a v i y  is hi d a   n aza r i y
v a   a m a li y   is b o t n i   t a q o zo   q i l a di g an   i l m i y   faraz,   t a d q iq o t   o b ’ y e kti ,   p r e d m e ti ,
m a qs a d i g a  m uvo f i q   q u y id a g i   ta d qi q o t   v a z i f a la r i  h al   q il in a d i :
1 .  O ’ r t a     m a xs u s ,     k a s b - h u n ar     t a ’ li m in i n g     f i z ik a     k u r s i d a     i n no v a ts i o n
t e xn o lo gi y a l a r i ni n g   u m u m i y  m a s a l a l a r i n i   t a h li l   q i l i sh ; 82 .   I n no v a t s i o n   t e x n ol o g i y a l a t in i n g   j a m i y at   t ara q qi y o t i d a g i   o ’ r n i   v a   o ’ q u v
j ara y oni d a g i   a h a m i y a t i n i   o ’ r g a n is h ;
3 . F i z i k a     f a n i g a     i n no v a ts i o n     t e xn o l o g i y a l ar n i     j o r i y     q i l i s h     u s u l l ar in i
a n iq l a s h ;
4 .  O ’ r t a   m a xsus ,   k a s b - h u n ar   t a ’ li m id a   za m o n a vi y  t e x n ol o g i y a l ar   t a d q i q o t i
m a s a l a l a r i n i   o ’ r g a n i s h .
B i t i ruv   m a l a k av i y   i s h i n i n g   o ’ r ga n i lg a n li k q a r a j a s i   –   a k a d e m i k   l i t s e y d a
m e x a n ik a  v a   m ol e k ul y ar   f i z i k a n i   o ’ q i t i sh n i n g   in n o v a t si o n   us u l l a ri   m a z m u n i d a g i
t a ’ li m - t ar b i y a     si f a t in i     t a ’ m in l a sh d a     m e to di k     i s h l ar     ko ’ l a m in i     k e n g a y ti r i sh ,
m az ku r   y o ’ n a l i s h d a   t a y y o r l a n g an   i l m i y   is h l ar,   o ’ q it u v c h i l a r   u c h u n   h a vo l a
e t i l a d i g a n   m e t o d i k      i s h l a n m a   v a   t a v si y a l a r n in g   k e n g   y o ’ lg a   q o ’ y il i s h i   a l o hi d a
a h a m i y at   ka s b   e t a di .
B i t i ruv   m a l a k av i y   i s h i n i n g   pred m eti   –   a k a d e m i k   l it s ey   v a   k a s b - hu n ar
t a ’ li m i   ti z i m id a   f i z i k a   fa ni n in g   i nn o v a t s io n   t e x n o lo gi y a l a r i ,   u s h b u   fa n d a n
y ara ti l g a n   t u r l i   e l e k t r o n   qo ’ l l a n m a l ar,   m u l ’ ti m e di a l ar,   e l e k t r o n   t e s t   to p sh i r iq l a r i
v a   b u n d a n   o ld i n   sh u   i s h   b il a n   s h u g ’ u ll a n g an   ol i m l ar n i n g   t a j r ib a l a r i   b o ’ l i b
h is o b l a n a d i .
B i t i ruv   m ala k av i y   i s h i n i n g   o b’ y e k ti   –   a k a d e m i k   l i t s ey   v a   k a s b - h un a r
k o l l e j l a r i d a ta ’l i m   j ara y on i   h i so b l a n a d i .
B i t i ruv   m a l a k av i y   is h i n i ng    il m i y   f a r a zi    –   i nn ov a t s io n   v a   p e d a go g i k
t e xn o lo gi y a n in g  qo ’ l l a n is h i d a  o ’ q u v   j ara y o n i n i  l o y ih a l a s h  o r q a l i  o ’ q i t u v c h i  k a t t a
p e d a go g i k   t a j r i b a g a  e g a  b o ’ l m a s a  h a m ,   y u qo r i   s a m ara g a   er i s h a  o l i sh i   m u m ki n .
B i t i ruv   m a l a k avi y   i s h i n i n g   y a n gi l i g i   –   a k a d e m i k   l i t s ey   v a   k a s b - hu n ar
t a ’ li m i   ti z i m id a g i   f i z i k a   f a n i n i n g   m e x a n i k a   v a   m ol e k u l y ar   f i z i k a   b o ’ li m ig a
t e gi s h l i   b o ’ lg a n   in n o v a ts i o n   t e xn o lo gi y a l a r n i   il m i y   j ih a t d a n   t a h l i l   q i li b   c h i q is h .
Maz k u r   t e x n ol o g i y a l ar   u c hu n   a s o s i y   j ih a tl a r n i   t a n l a s h ,   o ’ q uv c h i l ar   o ’ r g a ni s h i
u c h u n   q u l ay   b o ’ lg a n   d a st u r i y   uslu b l a r n i   t o p is h   b o ’ l i b   h i so bl a n a di .
B i t i ruv     m ala k av i y    is h i n i ng     a m a l i y     a h a m iy a ti     –     h ar    b i r   a k a d e m i k
l i t s e y d a   f i z i k a   f a n i n i n g   m e x a n i k a   v a   m ol e k u l y ar   f i z i k a   b o ’ li m in i   o ’ q i t i s h
j ara y oni d a     in n o v a t s i o n     t e x n o lo gi y a l a r d an     f o y d a l a n g a n d a ,     o ’ q u v c h i l a r n i n g 9b i li m l ar n i   o l i s h  d ara j a s i   y a n a d a  o s h a d i ,  s h u ni n g d e k ,  b u  t e x o l og i y a l ar   y o r d a m id a
o ’ q u v c h i   h a m d a   o ’ qi t u v c h i   o ’ zi   m ust a q i l   ra v i sh d a   k e r a k l i   y o ’ n a l i s h   b o ’ y i c h a
m ust a q i l     t a y y o r l a n i s hi g a     i m k o ni y at     y ara til a di .     B un d a     o ’ q i t u v c h i     v a
o ’ q u v c h i n in g   o ’ z i d a g i   i jo bi y  y ok i   s a l b i y  o ’z g a r i sh l a r n i   k u za ti s h   v a   sh u n g a   q ar a b
n a vb a t d a g i   re j a l a r i n i  tu z i s h i   k o ’ z d a   t u t il a d i .   U l ar   o ’ z i n i   m a sh ql ar,  t e s tl ar   a s o s i d a
s i n a b   k o ’ ra d i   v a   f i z ik a   fa n i   to ’ g ’ r i si d a   a n i m a tsi y a l a r ,   m ul ’ ti m e di a l ar   y o r d a m id a
y a qqo l   t a s a v v u r l ar  h o s i l   b o ’ l a di .
B i t i ruv    m ala k av i y    is h i n i ng    m et o d o l ogi k   as o s i    –    a k a d e m i k    l it s ey   v a
k a s b - h un a r   k ol l e j l a r i d a   b i t iru v   m a l a k a vi y   is h i   m a v z u s i   b i l a n   b o g ’ l i q   b o ’ lg a n ,
y a ’ n i   a k a d e m i k   l i t s e y d a   m e x a n i k a   v a   m ol e ku l y ar   f i z ik a n i   o ’ q i t is h ni n g
i nn ov a t s io n   u s u l l ar i n i   f i z i k a   d a r s l a r id a   a m a lg a   os hi r i sh g a   do i r   i l m iy - us l u b i y
a d a bi y o t l a r ni ,   d a s tu r,   d a r s li k ,   o ’ q u v   h a m d a   u s lu bi y   q o ’ ll a n m a l ar n i   o ’ r g a ni s h   v a
ul a r n i   t a h l i l   q i l i sh .
B i t i ruv   m a l a k av i y   i s h i n i n g   m et o d l a r i   –   a k a d e m i k   l i t s ey   v a   k a s b - h un a r
k o l l e j l a r i d a   f i z ik a   o ’ qi t u v c h i l ar ni n g   i s h   t a j r ib a l a r n i   ku z a t i s h ,   t a h l i l   q i l i sh .
O ’ qit u v c h i   v a   o ’ q uv c h i l ar   b i l a n   su hb a t   o ’ tk az is h ,   s o ’ r o v no m a   o ’ t k a z i s h ,   t a h l i l
q i l is h .
B i t i ruv   m a l a k av i y   i s h i n i n g   t a r k i bi   v a   h a j m i .   Ma l a k a vi y   b i ti r u v   i s h i
1 24 3 8   s o ’ z d a n   ib o r a t   b o ’ l i b ,   7 2   b e t d a   b a y o n   e t il g a n ,   bu nd a   u :   k i r i s h ,   2   bo b ,
x o ti m a,   f o y d a l a ni lg a n   a d a b i y ot l ar r o ’ y x a t i ,   4 1   c hi z m a d an   t a s hki l   t o p g a n . 10I .          I NN O VA TS I ON          TE XN OLOG I YA L A R          –          T A ’L I M
T ARA QQ I Y OT I N IN G H A RA K A TL A N T I RUVC HI   K U C HI
1 .1.  O’r t a   m axs u s ,   k as b -hunar   t a ’ li m i da   z a m o n a v i y  t e x n o lo g iy a l a r
t a d q i q o ti   m a s a la la r i.
O ‘ z b e k i s to n   R e s pub l i k a s i   P r ez i d e n t i   D a v l at   m a sl a h a t c h i   x i z m a t i   v a
V az i r l ar   Ma h k a m a s i   t a ’ li m ,   sog ‘ l iq n i   s a q l a s h ,   i jt i m oi y   m u ho f aza,   a xb o r o t
ti z i m l ari     v a    t e l e k o m m unik a t s i y a l ar     ko m pl e k s i n i n g    2 01 0     y i l     1 7     m ar td a g i
qo ‘ s h m a   y ig ‘ ili s h i   b a y on i d a   b e lg il a n g a n   v a z i f a l ar   a s os id a   i s hl a b   c h i q il g a n
V az i r li k ni n g   “ X a l q   t a ’ li m i   ti z i m i   fa oli y a t in i   m a z m un an   t a k o m ill a sh ti r i s h   v a
s a m ara do r l ig i n i   os h i r i s h   bo ‘ y i c h a   c h o r a - t a d b i r l ar”   i ni n g   i j r o si n i   t a’ m inl a s h ,
u m u m i y   o ‘ r t a   t a ’ li m d a   u z vi y l a sh ti r i lg a n   D a vl a t   t a ’ li m   st a n d a r tl a ri   s h a r h l ari   v a
o ‘ q u v   d a s tu r l a r i n i   a m a li y otg a   jo r i y   e t is h ,   t a ’ li m   si f a t i   v a   s a m ara do r li g in i
o sh i r i s h g a   q ar a t i l g an  p e d a go g i k   t e x no l og i y a l a r n i   t i z i m g a  k e l t i r i s h ,   r i v o j l a n ti r i s h ,
o p ti m a ll a s h t i r is h   v a   e n g   m a qbu l l a r i n i   t a n l a b   o l i s h   h a m d a   t a ’ li m d a   y uqo r i
s a m ara do r l ik n i   t a’ m inl a s h g a   x i z m at   qi li s h   m a qs a di d a   X a l q   t a ’ l i m i   v az i r l i g in i n g
bu y r ug ‘ i   q a b u l   q i li n d i .
V az i r li k ni n g   2 0 1 0   y i l   2 0   d e k a b r d a g i   “ I lg ‘ o r   p e d a go g i k   t e xn o lo gi y a l ar
bo ‘ y i c h a  t a j r i b a - t a d q i q o t   m a y donl a ri   f a o l i y a t in i  t a s h k i l   e ti s h   t o ‘ g ‘ r i s i d a”  g i  2 8 9 -
s on l i   b u y r ug ‘ i g a   a s o s a n   i l g ‘ o r   p e d a go g i k   t e x n olo gi y a l ar   b o ‘ y i c h a
Re s p ub l i k a m i z d a   bi r  n e c h a    u m u m t a ’ l i m  m a kt a b i   v a   a k a d e m i k   l i ts e y l a r i   t a j r i b a -
t a dq i qo t   m a y don i   e ti b   b e l g i l a n d i   [ 1 5 ] .   Maz k u r   t a ’ li m   m u a ss a s a l a r i d a   q u y id a g i
b os qi c h l a r d a,   y a ’ ni :
  M o sl a s h t i r u v   b os qi c h i   - 20 10 - 2 0 1 1   o ‘ qu v   y i l i ni n g   I I I -IV   c h o r a kl ar i ;
  Fa o l   b o sq i ch-  2 0 1 1 - 2 0 1 2   o ‘ qu v   y ili ;
  Y a k un l o v c h i   b o s q i ch   –   2 0 1 2 - 2 0 1 3   o ‘ qu v   y ilid a   t a j r i b a - t a d qi q o t   i s h l a r i
o l i b   b o r il i s h i   y o ‘ lg a   q o ‘ y il d i .
Y u q o r i d a   t a ’ k i dl a b   o ‘ t i lg a n   b u y r u q n in g   q a b u l   q i li n i s hi d a n   ko ‘ z l a n g a n
a s os i y   m a qs ad   –   t a ’ li m nin g   u z v i y l a s h t i r i lg an   D a v l a t   t a ’ li m  st a n d a r tl a ri   v a   o ‘ q u v
d a st u r l ar in i   a m a li y otg a   j o r i y   e ti s h ,   t a ’ li m   si f a t i   v a   s a m ara do r l i g i n i   os hi r i s hg a bo ‘ l g a n   m a v z ul a r   a j ra t i b   o li n a d i .   R e s pu b li k a   t a ’ li m   m ar k azi   to m onid a n   h am   a n a
11q ar a t il g a n    p e d a g ogi k    t e x n o l og i y a l ar n i    t i z i m g a    k e l t i r i s h    v a    ul a r n i    s i n o v d a n
o ‘ tk a z i s h d a n   ib o r a t di r.   S h un d a n   k e l i b   c hi q q an   h ol d a,   20 1 0 - 20 1 1   o ‘ q u v   y il in i n g
3 - c ho r a gi d an   b o s h l a n g an   v a   a y n i   p a y td a   m az ku r   j ara y on ni n g   m osl a s h t i r u v
b os qi c h i   o l i b   b o r i l a y otg a n   t a j r i b a   –   t a d qi q o t   m a y do nl ar i d a   p e d a g o g i k
t e xn o lo gi y a l ar   s a m a r a d o r li g i   a n iq l a n m oq d a.
T a j r ib a   n i m a?   T a dq i q o t c hi ?   Bu   i k k i   t u sh un c h a   i l m ni n g   m ohi y a tini ,
a h a m i y a tini ,  i s t iq b oli n i   b e l gi l ab   b e r u v c h i   j ara y on d i r.   S h u   b oi s   d oi m o   il m -fan   v a
j a m i y at   t ar a q q i y ot id a   m uhi m   a h a m i y a tg a   e g a   b o ‘ l g an   y a n gi l i k l ar   u s ti d a gi n a
t a dq i qo tl a r   o l i b   b o r i l s a,   u   b il i m l i   v a   m a ho r a t l i   m ut a x a ssi sl a r   to m on i d a n
o ‘ tk a z i l g an   t a j r i b a   n a t i j a l ar i g a   k o ‘ ra   h a y otg a   t a t bi q   e t i l a d i .   B i r   so ‘ z   bi l a n
a y tg a n d a,   t a j r i b a - t a d q iq o t   j ara y oni ,   u   q a y s i   so h a g a   t a a l l u q l i   b o ‘ l m a sin ,   k e l a j ak
a v lo d   t a q d i r i   b i l a n   c h a m b arc h a s   b og ‘ l i qd i r.   Q a y d e til g an   V az i r l ik n in g   bu y r ug ‘ i
a s os i d a   Re s p ub l i k a m i z   t a j r i b a - t a d q i q o t   m a y don l ar i d a   a n a   s h u   m a s ’ uli y a t n i   h i s
q i l g an   h o l d a  j ara y o n   o l i b   b o r i l m oqd a.
T a j r iba - t a d qi q o t   is hl a r,   a v v a l g i  t a j r ib a - s i no v   j ara y on l ar d an   f ar ql i   ra v i s h d a,
a k a d e m i k   l i t s ey   v a   k a s b - h un a r   k o l l e j l a r i d a   b a rc h a   fan   y o ‘ n a l i s h l a r i   b o ‘ y i c h a,
y a ’ n i   t a b ii y   fa nl ar   ( g e og r af i y a,   ki m y o ,   b i o lo gi y a,),   a n i q   fa n l ar   ( m a t e m a tik a,
in f o r m a ti k a   f i z ik a ),   i j ti m oi y fa nl ar   ( t a r ix ,   h uq uq ,   i q ti s o di y   bi li m   a sosl a r i ,   m illi y
i s t iq l o l   g ‘ o y a s i   tu r ku m ig a   ki r uv c h i   f a nl a r) ,   gu m a nit a r   fa n l ar   ( o n a   t i l i ,   a d a b i y ot ,
o ‘ z b e k   t i li ,   xo r i j i y   ti l l ar)   b o ‘ y i c h a   t a s hk i l   e t i l a di .   S h u   b o i s   t a j r i b a - t a d q iq o t
m a y do n l a r i   e ti b   t a n l a n g an   t a ’ li m   m u a ss a s a l a rn in g   p e d a g o g i k   j a m o a s i   s a l oh i y a ti ,
ra h b a r l a r n in g   t a s hk i l ot c h i li k   q o bi li y a ti ,   o ‘ sh a   m u a s s a s al a r d a   k o ‘ p   y ill i k   y a x s h i
a n ’ a n a l a r n in g   m a vj u d l i g i   v a   t a ’ li m   m u a ss a s a s i ni n g   m od d i y - t e x ni k   b az a s i   k a b i
o m ill a r ig a   e ’ t ib o r   q a r a t il di .   Y a n a   b i r   j i h a ti ,   m az ku r   t a ’ li m   m u a ss a s a l a r i   t a j r i b a -
m a y do n l a r i   e m a s ,   t a j r iba - t a d q iq o t   m a y do nl ar i ,   d e b   a t a l m oqd a.
Barc h a m i z g a   m a ’ lu m ki ,   t a dq iq o t - j u d a   k e n g   m a ’ non i   o ‘ z   ich i g a   o l a di .
T a j r iba - t a d qi q o t     m a y don i d a     f a o l i y at     k o ‘ r s a t a y otg a n     h ar     b i r     f a nn n in g
t a dq i qo t c h i - o ‘ q it uv c h i s i   t o m on i d a n   o pt i m a ll a s h t i r i l g a n   o ‘ q u v   d a s t u r i d a g i
m a v z u l ar   s i n c h i k l a b   ko ‘ z d an   k e c h i r il a d i   v a   u l ar   o r a s id a n   n i s b a t an   m u ra k k a b r o q n a z o r a t   is h i   o li n a di .   N az o r a t   n a t i j a si g a   ko ‘ ra   5   b a l l i k   ti z i m d a   o ‘ r t a c h a   b a h o
12s hu nd ay   m a v z ul ar   b o ‘ y i c h a   i s h l a n g an   d ars   i sh l a n m a l ari   a m a li y o t d a   q o ‘ ll a b
ko ‘ r i s h l a r i   u c h u n   t a q d i m   e til a d i .   T a dqi q o t c h i   o ‘ q i t u v c h i   R e s pu b li k a   t a ’ li m
m ar k azi    to m on i d a n    b er il g an     m u ra k k a b     m a v z ul ar    v a     o ‘ zi     t a n l ab    o l g a n
m a v z u l a r n i   s o l i sh ti r i b   c h i q a di .   S hu nd a n   so ‘ n g   f a n i   b o ‘ y i c h a   u m u m i y   t a q v i m -
m a v zu   re j a si d a n   a n a   s h u   m u ra kk a b   m a v z u l ar   q a y s i   k un i ,   n e c h a n c h i   so a t d a
o ‘ t i l i s hi n i   a ni ql a b ,   t a’ li m   m u a ss a s a s in i n g   o ‘ q u v   i sh l ari   b o ‘ y i c h a   o ‘ r i n bo s a r i g a
t a qd i m   e t a di .   U   e s a   o ‘ z   n a vb a t id a   b a r c h a   f a n   o ‘ q i t u v c h i l a r i d a n   a n a   sh u n d ay
r o ‘ y x a tl a r n i   o l g ac h ,   a l o h i d a  j a d v al  t u z a d i .   J a d v a l   d i r e kt o r t o m on i d a n   tas d i q l a n i b ,
ko ‘ r i n a r l i   j o y g a   o si b   qo ‘ y il a d i .   T a d q iq o t c h i   – o ‘ q i t u v c h i   u s lu bi y   bi r l a sh m a   b i l a n
k e li s h i l g a n   ho ld a  d a r sg a  ki m l ar n i   t a k li f   e t i s hn i   b e l g i l a y di .   Y o dd a   t u t is h   l o z i m ki ,
t a dq i qo t     s i fa ti d a     o ‘ t i l a y ot g an     d a r sl a r d a     k u z a t uv c h i     b o ‘ l i s h i     m a qs a d g a
m uvo f i q d i r.   D a r s   j a r a y oni d a   t a dq i q o t c h i - o ‘ q i t u v c hi ,   u s lu bi y   b i r l a s h m a   a ’ z osi ,
l i t s ey   ra hb a r i y a t i      v a k il i ,      o ’ r t a      m a xs us ,      k a s b - h u n ar     t a ’ l i m i      m u a ss a s a l ari
fa o li y a t i n i   m e to di k   t a’ m inl a s h   v a   t a s h k i l   e t i s h   tu m an   ( s h a h ar)   b o ‘ li m l ari
m ut a x a s s is i ,   v i l o y at   p e d a go g   k a d r l a r n i   q a y t a   t a y y o r l a s h   v a   m a l a k a si n i   o s h i r i s h
i n s ti t u t i   h a m d a vi l o y a t   m e tod i k a  m ar k azi   m ut a x a s s i sl a ri   i s h t i r o k   eti s h i   l o z i m .
T a d qi q o t c h i - o ‘ q it u v c hi ,   a v v a l o ,  h a r   b i r  d ar s ni n g   a n i q   t e xn o lo g i k  x ar i t a s in i
tu z a d i .   S h u   o ‘ r i n d a   d ar s g a   t a y y o r g ar l i k   ko ‘ r i sh g a   k e t g an   v a qt ,   s arf   e t i l g a n
qo ‘ s hi m c h a    m od d i y   re s u r s l a r n i   q a y d  e t i b   qo ‘ y a di .   N e g a ki ,   t a k l i f   e t i l a y otg a n
i nn ov a t s io n   p e d a g ogi k   t e x n o l og i y a ni n g   a n i q   s a m ara si n i   bi l i s h   u c h u n   s ar f l a n g a n
v a q t   v a   m od d i y re s u r s l ar   q i y m a tin i   t a q q o sl a s h   v a   s h un d a n   k e l i b   c h i q q a n   h o l d a
er i s h i l g a n   n a t i j a   s ar f l a n g an   “ bu r o m a d ”   g a arz i y di m i   y ok i   y o ‘ q m i ,   d e g a n   s a v o l g a
j a v o b   t o p is h   lo z i m .   C h u n ki ,   q a y s i d i r   b i r   y a n g i   p e d a go g i k   t e x no l o gi y a
o ‘ q i t u v c h i d a n   ju d a   k o ‘ p   v a q t   h a m d a   o r tiq c h a   q o ‘ s h i m c h a   re s u r sl a r   t a l a b   e t s a y u ,
o ‘ z l a sh ti r i s h   s a m ara do r l i g i   s hu n g a   y ara s h a   bo ‘ l m a s a,   t a b i i y ki ,   bu n d ay
t e xn o lo gi y a d a n   v o z   k ec h il a d i .
D e m a k ,    t a d q i q o t c h i - o ‘ q i t u v c h i    a n a    sh u n d ay   t a d q i qo t c h i l i k    s a l oh i y a ti g a
e g a   bo ‘ l i sh i   l o z i m .   D ars   t u g a g a c h ,   s h u   z a h o t i   o ‘ t i l g a n   d a r s   q a n d ay
o ‘ z l a sh ti r i lg a n i n i   a ni ql a s h   u c h u n   o ‘ qu v c h il a r d a n   q i s q a   m udd a t l i   ( 8 - 1 2   d a q i q a) 13c h i q a r i l a di .   S hu n d an   so ‘ n g   d a r s   t a h l i l i   m ez o n i g a   ko ‘ ra   t a h l i l   o ‘ tk a z i l a d i   v a   b u
h a qd a   b a y o nn o m a   tu z i l a di .   B u   b i l a n   qo ‘ l l a n i l g an   p e d a g o g i k   t e x n o lo gi y a
s a m ara do r l ig ig a   b a h o   b e r i l a d i .   M u v o f i ql a s h t i r u v c h i   g u r u h   t a q di m   e ti l g a n
b a y o n no m a l ar a s o sid a xu l os a  c h i q ar a di .
T a j r iba - t a d qi q o t       m a y don i d a       f a o l i y at       ko ‘ r s a t a y otg a n       t a d q i q o t c h i -
o ‘ q i t u v c h i l ar  j ara y o n d a  q u y id a g i l a r n i   b i l i s h i   v a a m al   qili s h i   lo z i m ,   j u m l a d a n :
  Pe d a g o g i k    t a m o y ill a r g a    t o ‘ l a qo n l i    a m al    q i l is h    b a r o b ar i d a    o ‘ z    us ti d a
d o i m i y   i z l a n is hl ar   o l i b   b o r i sh i ,   y a ’ n i   il m i y ,   m e to d i k   k i to bl a r n i   o ‘ q i s h i ,   b u g ung i
k un d a   d u n y o   d a v l a tl a r i ,   m a m l a k a t i m i z d a g i   m a v j u d   i lg ‘ o r   i s h   t a j r i b a l a r n i
o ‘ r g a ni s h i ,   m e to d l ar,   us u l l ar   v a   v o s i t a l ar d a n   d a r s   j ara y onid a   f o y d a l a n i b ,   t a h l i l
q i l i b   bo r i s h i   v a o ‘ t ilg an   d ar sn i n g   s a m ara d o r l ig i n i   a n i q l a s h i ;
  I lg ‘ o r   p e d a g og i k   t e x n ol o g i y a l ar n i   o ‘ q u v   fa n i   h a m d a   d ars   m a qs a d i g a
m uvo f i q   t a n l ay   o l i s h i   va a m a li y otg a   t a tb i q   e t is h i ;
  I n t erf a o l   d a r s n i n g   a n ’ a n a vi y   d ar s d a n   u s tu n l i gi n i   a n g l a s h i   v a   h ar   i k k a l a
d a r s   s h a k l l a r i d an   o ‘ r i n l i   fo y d a l a ni s h   m a l a k a s i g a  e g a   bo ‘ l i s h i ;
  O ‘ quv c h i   s h a x s i y   si f a t l ar i d a g i   o ‘ z i g a   x o sl i k   m u n os a b a t l ar in i   y a k d i l li k
b i l a n  a n g l ay   oli s h i   v a   i n d i vi d u al   m a ho r at   o r q a l i   y ond a s h is h   m a l a k a s i g a   e g a
bo ‘ l i s h i ;
  D ars   m a qs a d l a r i g a   e r i sh i s h   y o ‘ ll ar in i   b i li s h i ,   d a rs   b os qi c h l a r i   t a r k i bi y
tu z i l i s hi g a  t o ‘ l i q   t a y a n is h i   lo z i m .
A lb a t t a,     t a j r i b a - t a d q i q o t     i s h l ar in i      s a m a ra l i      t a sh k i l      e t i sh d a      m e tod i k
xi z m a t n i   a m a lg a   os hi r u v c h i   Re sp u bl ik a   t a ’ li m   m ar k az i ,   T . N . Q o ri   N i y o z i y
no m id a g i   O ‘ z b e k i sto n   P e d a g og ik a   f a n l a r i   i l m iy - t a d q iq o t   i n st i t u t i ,   A . A v l o ni y
no m id a g i   x a l q   t a ’ li m i   xo d i m l ar i n i   q a y t a   t a y y o r l a s h   v a   m a l a k a si n i   o sh i r is h
m ar k az i y   i ns t i t ut i ,   Vi lo y at   m e to di k a   m ar k az i ,   o ’ r t a   m a xs u s ,   k a s b - h u n ar   t a ’ li m i
m u a ss a s a l a r i   f a o l i y a ti n i   m e to d i k   t a’ m inl a s h   v a   t a s h ki l   e t i s h   tu m an   ( s h a h ar)
bo ‘ l i m l ari   m ut a x a s si si ,   a k a d e m i k   l i t s ey   v a   k a s b - h un a r   ko ll e j i   r a h b ar i y a ti ,   f an
u sl u b i y   bi r l a sh m a l ari   h a m ko r l i k d a   re j a   a s o s i d a   i z c h i l   m e to di k   xi z m at
ko ‘ r s a t i s h l ari   t a l ab   e t i l a di .   B u n i n g   u c h u n   bi r i n c h i   n a v b a td a   t a j r i b a - t a d q i qo t
m a y do n l a r i d a g i    t a d q i q o t c h i - o ‘ q i t u v c h i n i n g    k a s b i y    m a ho ra t in i    r i v o j l a n t i r i s h g a 14o i d   is h l a r n i   b o sq i c h m a - b o sq i ch a m a lg a os h i r is h   z a r u r.   Y a ’ n i :   o ‘ q u v  xo n a l ar in i n g
j ih o z l a n i sh i ,   t e x n i k   v a   m e t o d i k   t a’ m in ot i   t o ‘ g ‘ r i si d a g i   m a ’ lu m otl ar d a n   k e l i b
c h iq q a n   h ol d a   a n i q l a n g a n   k a m c h i l i k l a r n i   b ar t a raf   e t i sh d a   a m a li y   y o r d am
ko ‘ r s a t i s h ;   o ‘ q i tu v c h i n i n g   b e l g i l a n g an   d a s t u r - r e j a   a s o s i d a   to p sh i r i q l ar n i   o ‘ z
m udd a t id a,   s h o s h m a - s ho sh a r l i k k a   y o ‘ l   qo ‘ y m a sd a n ,   n a t i j a v i y li g i n i   t a ’ m inl a g an
h ol d a   b a j a r i sh i   u c h u n   m e to d i s t   v a   t a ’ li m   m u a ss a s a s i n i n g   o ‘ qu v   i sh l a r i   b o ‘ y i c h a
di r e kt o r   o ‘ r in b o s a r i   m unt azam   a m a li y  y o r d a m in i   re j a l a s h t i r i s h i   l o z i m .  Ju m l a d a n ,
o ‘ q i t u v c h i   d ar s l a r i n i   v a   o ‘ q u v c h il a r n i n g   o ‘ z l a s ht i r is h   d ara j a s i n i   t a h li l   q i l is h   v a
o ‘ q i t u v c h i      f a o li y a t i d a g i      m a v j u d      b o ‘ s h l i q l ar n i      a n i q l a b ,      z a r u r i y   e hti y o j l ar
r o ‘ y x a ti n i   t a y y o r l a s h   v a   b u   bo r a d a   m e t od i k   y o r d am   ko ‘ r s a t i sh ;   o ‘ q i t u v c h i ni n g
m ust a q i l   o ‘ z   u s t i d a   i s hl a s h   re j a si n i   tu z i sh d a   a m a li y   y o r d am   b er i s h   m uhi m
a h a m i y at   ka s b   e t a di .
T a j r iba - t a d qi q o t   j ara y o n i   b i r q a n c h a  m a s ’ u l   xod i m l ar,  o ‘ q i t u v c hi ,   m e to d i s t
v a   i l m i y ra hb ar l ar   h a m ko r l i g i d a   a m a lg a   o s h i r il a d ig a n   k a t t a   m iq y osd a g i   fa ol i y at
bo ‘ l ib ,   m az ku r   j ara y o n   i zc hi l   v a   m uk a m m al   t a h li l n i   t a l a b   e t a di .   B un i n g   u c h u n
t a j r i ba - t a d qi q o t   j ar a y oni n i n g   h ar   bi r   p og ‘ o n a s i d a   x o di m l ar   o ‘ z   fa o l i y a tl a r i
y u za s i d an   m unt a zam   ku z a t u v   y u r i ti b   bo r i s h l a r i   l o z i m   bo ‘ l a d i .   S h u l a r n i   h is o b g a
o l g a n   h ol d a   “ Pe d a g o gi k   t e xn o l o g i y a l ar   t a j r i b a - t a d qi q ot i ”   n o m l i   t a v s i y a l ar,
s hu n i n g d e k ,   “ I j t i m o i y fa nl ar n i   o ‘ q i t is h nin g   in t erf a o l   m e to d l a r i ” ,   “ T a bii y fa n l ar n i
o ‘ q i t i s h d a      i n t erf a o l      m e t o dl a r ”,      “ G u m a n i t ar     f a nl a r n i      o ‘ qi t i sh d a      i n t er f a o l
m e to d l a r ”,   A n i q   fa nl ar n i   o ‘ q i t is hd a   i n t er f a o l   m e to d l a r ”   no m l i   qo ‘ ll a n m a l ar d a
e s a   t a j r i ba - t a dq i qo t   m a y do n l ar i d a   jo r i y   e til i s h i   l o z i m   bo ‘ lg a n   p e d a go g i k
t e xn o lo gi y a l ar     t u r l a r i     v a     u l ar n i     o ‘ q u v    j ara y oni d a     qo ‘ l l a s h     m e tod i k a s i     o ‘ z
i f o d a s in i   to pg a n .   B arc h a   fa n l a r d a n   t a y y o r l a n g an   t a v s i y a l ar   v a   p e d a go g i k
t e xn o lo gi y a l ar   a s o si d a g i   n a m un a vi y   d a r s   is hl a n m a l ari   R e sp u b l i k a   m iq y osid a
fa o li y at   k o ‘ r s a t a y otg a n   taj r ib a - t a d q iq o t   m a y donl a r i g a  t a qd i m   et ilg a n .
T a ’ ki d l a s h     j o i z k i ,     m e to d i k     x i z m at     ko ‘ r s a t i s h     j ara y o n i d a     a s o si y
bu y u r t m ac h i   e k s p e r t   o ‘ qi t u v c h i   h is o b l a n a di .   U l a r g a   a m a li y - m e to di k   y o r d am
ko ‘ r s a t i s h ,    o ‘ q u v - t ar bi y a     j ara y on i g a     m u a m m osi z     t o ‘ l a qo n l i    t a y y o r    ho l d a
ki r i s h l a r i   u c h u n   q a y s i   y o ‘ n a l is hd a   bi li m ,   y a ngi li kl a r   v a   qo ‘ s h i m c h a   m a t er i a l l a r 15zar u r i y a t i   h a q i d a  t a j r i b a - t a dq i qo t   m a y donl a r i ni n g   m a s ’ u l   m e to di s t l a r i g a,  u l ar  o ‘ z
n a vb a t id a   e s a   Re sp u b l i k a   t a ’ li m   m ar k az i g a   m u r o j aat   e t is h i   v a   h a m ko r l i kn i
k u c h a y ti r i s h i   l o z i m .   S hu n d a   t a j r i b a - t a dq i qo t   m a y donl a r i d a g i   i sh l ar
s a m ara do r l ig i n i   t a’ m i n l a s h   u c h u n   k e r a k l i   bo ‘ l g a n   m a qs a d l i   m e to di k   x i z m at
ko ‘ r s a t i s h   i m ko n i y a t i   vu ju d g a   k e l a di .   En g   m uhi m i ,   t a ’ l i m   ti z i m i   t a ko m ill a s h uv i
y o ‘ li d a   i sh o n ch   b i l d iri l g a n   t a j r i b a - t a d q i q o t   m a y don ini n g   t a dq i qo t c h i -
o ‘ q i t u v c h i l a r i m i z   o ‘z l a r i ni n g   bu g un g i   x ul os a l a r i   er t a n g i   t a ’ li m   si fa t i   v a
s a m ara do r l ig id a   m u h i m   a h a m i y a tg a   e g a   e k a n l i gi n i   h e c h   q a c ho n   un ut m a s l i k l a r i
lo z i m .
1 .2.   I n n o va t s io n   t e x n o lo g iy a l a t i n i n g   j a m iya t   t a r a q q i y o t i d a g i   o ’ rni   v a
o ’q u v   j a r ay o n i d a g i   a h a m i y a t i .
Ma m l a k a t i m i z d a   o l i b  bo r i l a y ot g an   i sl o ho t l ar   k a d r l ar  t a y y o r l a s h   ti z i m in i n g
m uk a mm al   bo ’ l i s hi g a ,   za m on a v i y   iqt i s o d ,   fa n ,   m a d a ni y a t ,   t e xn i k a   va
t e xn o lo gi y a l ar   a s o sid a   r i vo j l a n i s h g a   q a r a t i l g a n .   K a d r l ar   t a y y o r l a s h   s o h a s i d a g i
d a vl a t   s i y os a t i   u z l u k si z   t a ’ li m   ti z i m i   o r q a l i   h ar   t o m onl a m a   r i v o j l a n g an   s h a x s   –
f u q ar on i   s h a k l l a n t i r i s h n i   ko ’ z d a   t ut a d i .   B u   o ’ z   n a v b a t i d a   f a n ,   t e xn i k a ,   i lg ’ o r
t e xn o lo gi y a l ar   a so s id a   sh a x s n i   t a r b i y a l a s h ,   o ’ qi t i s h ,   r iv o j l a n t i r is h   m a s a l a s in i   h a l
e t is h  u c h u n   x i z m at   q i l a d i   [ 3 ] .
Pe d a g o g i k   t e x n ol o gi y a nin g   q o ’ l l a n i sh id a   e s a   o ’ q u v   j ara y o ni n i   lo y ih a l a s h
o r q a l i   o ’ q i tu v c h i   k a t t a   p e d a g o g i k   t a j r i b a g a   e g a   bo ’ l m a s a   h a m ,   y uqo ri   s a m ara g a
er i sh a   o l is h i   m u m k i n l i g i   ko ’ r i n a d i .   S hu n in g   u c h u n   t a ’ l i m   j ara y on i n i   t a s hk i l
e t is h d a   o ’ q u v   m a qs a dl a r i n i   a ni ql a b   o l i s h   m uh i m   hi so bl a n a d i .   A n i q   m a qs a d l a r n i
b e lg i l a s h   n a z o r a t   v a   b a h o l a s h   i s hi n i   y e ng i l l a s h t i ra d i   v a   b u   j a r a y ong a   o y d i n l i k
ki r i t a d i .   D ar s d a   t a l a b a l ar ni n g   e r k in ,   i jod i y   ish l a sh l ari   u c h u n   sh a r o i t   y ara t is h
k er a k .   B u n in g   u c h u n   d a r s l ar ni n g   h ar   b i r   qis m i   a n i q   l o y ih a l a s h t i r i l is h i ,   o ’ q u v
m a t er i a l in i     b il i m   e g a ll o v c h i l ar ni n g    o ’ z l a sh ti r i s h     d ara j a l ar ig a     m osl a s ht i r is h
f o y d a l i   bo ’ l a d i .   A n ’a n a vi y   t a ’ li m   m e tod l ari   b il a n   b i r g a   i nt e r f a o l   m e to d l a r d a n
f o y d a l a n is h   d a r s   s a m ara do r l ig i n i   os hi r i s hn i n g   m uhi m   sh ar tl a r i d a n   b i r id i r.
I n t erf a o l   m e to d l a r d a n  f o y d a l a n g a n d a   a so si y   u r g ’ u   o ’ q u v c h i l a r n i   h a m ko r l i k d a 16i s h l a s h l ar i g a   i m ko n   b e r i l i sh i   h i s ob l a n a d i .   I nt erf a o l   m e to d l ar   o ’ q u v c h i d a   er ki n
f i k r l a s h ,   i jo di y   q o b ili y a tn i   s h a k l l a n t i r i sh g a  xi z m at   q i l a d i .
B u g u n g i   k un d a   o ’ qi t i s h ni n g   f a o l   u s u l l ar in i   q o ’ l l a s h   p e d a go g i k
t e xn o lo gi y a n in g   a sos i n i   t a s h ki l   q i l a d i .   P e d a g o g i k   t e xn o lo gi y a   o ’ z   o l d i g a   t a ’ li m
sh a k l l ar i n i   m uq ob i l l a s h t i r i s h   v a z i f a s in i   q o ’ y uv c h i ,  t e xn i k   h a m d a   sh a x s   r e s u r sl a ri
v a     u l a r n i n g     o ’ za r o     fa o l i y a ti n i     h is o b g a     ol i b ,     t a ’ li m    b er i s h     v a     t a h s i l     o li s h
j ara y oni n i   y ara t i s h ,   q o ’ ll a s h  v a   b e lg il a s h ni n g  t i z i m l i   m e tod id i r   [ 12 ,   1 6 ] .
T a ’ li m   ti z i m ig a   y a ng i   p e d a g o gi k   t e x nol o g i y a l ar n i   t a t b i q   e t i s h   b i r- b i r i n i
to ’ l di r u v c h i   i k k i   to m onl a m a   j ar a y o n   b o ’ l i b ,   b i r   to m o n d an   o ’ q i t u v c h i   k a s b
fa o li y a t i n in g   t e x nol o g i y a l a s h uv i   b o ’ lsa ,   ik ki n c h i   t o m ond a n   o ’ quv c h i   b il i m
o l i sh i n i   fa o l l a sh ti r i s h   a s os i d a   t e xn o lo g i y a l a s h ti r i sh d a n   i b o r a t .   I n n o v a ts i y ala r
( i ng l i z c ha )   in n o v a t io n   –   y a n g i l i k   k i r it i s h ,   y an g i li k l a rd a n   –   b u   t i zi m   i c h id a g i
o ’ zg a r i sh l ar d i r .  Pe d a g og i k   o ’ x s h a ti s h l ar   v a e n g   u m u m i y   m a ’ n o d a   i n no v a t s i y a l ar
o ’ q u v - t a r bi y a      j ar a y o ni n i n g     o q i m i     v a     n a t i j a l a r i n i      y a xs hi l o v c h i     p e d a go g i k
ti z i m d a g i   z i c h l i k   k i r i t i s h l a r n i   k o ’ z d a   t u t a d i .   A m m o   y a ng i l i k   ki r i t i s h l ar   t i z i m n i
y o m onl a sh ti r i sh l a r i   h a m   m u m ki n .   Y a n g i l i kl a r n i   b e lg il a s h   q a nd a y di r   y a ng i   n a r s a
b i l a n   a l m a sh t i r is h   u c h u n   i ng li z   s o ’ zi   , ,no v a ti o n”   m a v j u d .   I n n o v a t si y a   t i z i m id a
e s a   un i n g   s h a x s i y   r e su r s l a r i   (za x i r a l a r i )   h i so b i g a   a m a lg a   o s h i r il a d i g an   y a n g i li k
ki r i t i s h l a r n i   bi l d i r a d i   [ 21 ,   2 2 ] .   D ar s l ar d a   h ar   x i l   us u l l a r n i   q o ’ ll a s h   o ’ q uv c h i l ar d a
fa n g a   qi z i q i s h   u y g ’ ot a d i   v a   u l a r n i n g   f a ol l i g in i   os hi r a d i .   N a t i j a d a   o ’ z l a sh ti r i s h
d ara j a s i   o r t a d i .   T ez   v a   t o ’ g ’ ri   f i k r l a sh g a   y o ’ n a l t i r i s h ,   m a shg ’ u l o t   m a z m un i n i
gu r u h l ar d a   t a h l i l   q il i s h ,   o ’ y i n   v o si t a si d a   b i li m e g a l l a s h ,   n a ti j a l a r n i   t a d q i q   q i l is h ,
k u za tu v ,    k i c hi k     g u r u h l a r d a     is hl a s h ,    b a h s ,   a n k e t a     s o ’ r o v l a r i n i     t a sh k i l     e t i s h ,
og ’ z a k i   v a   y o z m a   m a sh q l ar   b a j a r i s h ,   v i d e o f il m l ar   n a m o y i s h i ,   k a s s e t a l a r n i
t i n g l a s h ,   k o m p a k t   d i s k l ar   v a   ko ’ r g a z m a l i   m a t er i a ll a r d an   f o y d a l a n is h ,   t u r l i   xil
ko m p ’ y ut er     d a s tu r l a r i n i     qo ’ l l a b ,    d a r sl ar n i     t a s h k i l     e t is h     j u d a     y a xsh i     s a m ara
b er a d i .   H o z i r g i   ku n d a   t a ’ li m   j ar a y on i d a   m ik r o g u r uh l a r d a   s h u g ’ u l l a n i s h   i j o b i y
n a t i j a  b er m oqd a.   M i k r o g u r u hl a r  i k k i   x i l   y o ’ l   b i l an   t u z i l a d i   [ 16 ,   2 3 ] . 17B ir i n c h i   h o l a t d a   t o ’ r t ,   b e s h   k is h i d a n   i bo r at  bo ’ l g a n   d o i m i y  gu r uh l ar.   U n d a
t a l a b a l ar   d a r s d a,   d a r s d an   t a s h q a r i d a,   o r a l i q   v a   y a k un i y   n az o r a t l ar g a   b i r g a
t a y y o r g a r l i k   k o ’ ra d il a r.
Ikk i n c h i   h o l a t d a   m i k r og u r u h   a y r i m   d a r s ni ng ,   m a v z u n i n g   m a z m uni ,
o ’ tk a z i l i s h  t a r t ib ig a  m o s   ho l d a   m uv a q q a t   t ar z d a   t u z i l a d i .   B und a   a y n an   bi r  v a z i fa
b a j ar il i s hi ,   o ’ y i n   va  t r e n in g l ar o ’t k a z i l i sh i   m o ’ l j a ll a n a d i .
Bu   u su l   t a l a b a l a r n i n g   h ar   q a n d ay   sh ar o i t d a   v a    h ar   x i l   j a m o a l a r d a   er ki n
m uloq a tg a     k i r i s h ish i ,     f a o l l ig i ni n g     y a n a d a     o r t is h i n i     t a ’ m i n l a s h d a     afz a l
h is o b l a n a d i .   M i k r og u r u h   i c h i d a   v a   m ik r o g u r u hl a r   o r a s i d a   ij obi y   m a ’ no d a g i
ra q o b a t n i   to ’ g ’ ri   t a s hk i l   e t i s h   a h a m i y a t l i d i r.   T a ’ li m   j ara y o ni d a   p e d a g og i k
t e xn o lo gi y a l a r d a n   f o y d a l a n g a nd a  t a ’ l i m me t od l a r i n i  t a nl a s h   v a  s a m ara l i  qo ’ l l a s h
a l oh i d a a h a m i y a tg a  e g a  e k a nl i g i   a n i q l a nd i .
O ’ r t a   m a xs u s ,   k a s b - h u n ar   t a ’ l i m   m u a ss a s a l ar i d a   o ’ q u v c h il a r g a       b i li m
b e r i s h ,   k o ’ n i k m a   v a   m a l a k a l ar   h osi l   q il i s h   u c h u n   il g ’ o r   p e d a g o g i k
t e xn o lo gi y a l a r d a n   f o y d a l a n i s h   i jt i m oi y   zar u r a t g a   a y l a n di .   Re s p ub l i k a m i z d a
a m a lg a   os hi r i l a y otg a n   t a ’ li m   soh a s i d a g i   is l o h o t l a r n in g   s a m ara do r li g i n i   o s h i r i s h ,
b o z o r    m un o s a b a tl a r i    sh a r o i t i d a    ra qo b a tb ar d o s h ,    o ’ z   k a s bi n in g    b i l i m do n i     v a
m ohi r   e g a s i   bo ’ lg an   k a d r l ar n i   t a y y o r l a s h d a   p e d a g og i k   v a   i n no v a ts i o n
t e xn o lo gi y a l a r n in g   o ’ r n i   b e qi y o s   e k a n li g i   a n i q   i s b o t in i   t op m o qd a.
H o z i r g i   za m o n   t a l a bl ar i g a   b in o an   o ’ r t a   m a x su s ,   k a s b - hu n ar   t a ’ l i m i   old i d a
tu r g a n   e n g   m uhi m   v a z i f a l a r d a n   bi r i   j a h o n   s t a n d a r tl a r i   t a l a b l ar i g a   j a v o b   b era
ol a d i g an      b i l i m li ,      z u kk o      v a      ra qo b a t b a r d os h      m ut a x a s s is l ar      t a y y o r l a s h d a n
i b o r a t di r.   S hu n in g   u c h u n   h am   j a ho n   a ndo za l a r i g a   m o s   k e l a d ig an   f i z i k a   fa ni d an
d a r s   b e r a di g an   o ’ q i t u v c h i - k a d r l a r n i   t a y y o r l a s h   R e s pu b li k a m i z d a g i   d a v l at   t a ’ li m
st a n d a r tl a ri     ( DT S)    t i z i m in in g     e n g     m u hi m    v az i f a l a r i d an     b i r i di r     [ 8 ] .     B u n d a
“ T a ’ li m   to ’ g ’ r is i d a ” g i   Qon u n   v a   “ K a d r l ar   t a y y o r l a sh n in g   m illi y   d a s t u r i ”   h a m d a
O ’ z b e k i s to n     Pre z i d e n t i n in g    t a ’ li m - t ar b i y a     v a     k a d r l ar     t a y y o r l a s h    ti z i m in i n g
t ub d an   i s lo h   q i li sh ,   b a r k a m o l   a vl o d n i   vo y a g a   e tk a z i s h   t o ’ g ’ r is i d a g i   f ar m onl a r i
t a ’ li m  m u a ss a s a l a r i d a  a m a lg a   o sh i r i l a y o t g a n   i sl o ho tl ar  u c h u n   a s o s   b o ’ l i b   x i z m at
q i l a di .    S hu n g a    ko ’ r a ,    si fa tl i ,    y e tu k    m ut a x a ss i s    t a y y o r l a s h    b i l an    b i r g a    u l ar n i 18x o l is o n a,   er k i n   f ik r   b i l d i r a d i g a n   ha m d a  O n a - V a t a n g a di l d a n   xi zm at   q i l a  o l a di g a n
b a r k a m o l   i n so n   bo ’ l i s hl a ri   u c h u n   u l a r n in g   ij odi y  t a f a kk u r i n i   r ivoj l a n ti r i b ,    d a v l a t
o l d i d a   j a v ob g a r l ik n i  h i s   qi l a   o l a d i g a n   h ar   to m on l a m a   y e tuk ,   b a r k a m o l   y os h l a r n i
t a r bi y a l a s h   v a   k o m i l   in s on n i   v o y a g a   y e t k az is h   m u ra b bi y l a r i m i z n i n g   a so si y
bu r c hi di r.   B u n d a e ’ ti bo r n i   p e d a g o gi k   t e x n o lo gi y a l a r g a  q ara ti s h   m uh i m di r.
“ T e xn o l og i y a”   –   y u n o n c h a   so ’ z   b o ’ l i b ,   “ t e x n o s ”   –   m a ho r a t   v a   “ log o s ”   –
fa n ,   t a ’ li m o t   m a ’ nos i n i   b i l d i r a d i .   A m mo   b u   t a ’ r i f   za m on a vi y   t e x no l og i y a
m a z m uni n i   to ’ l i q   i f o d a l ab   b e r o l m a y di .   X a l q aro   Yu n e s k o   t a sh k i l ot i   p e do g og i k
t e xn o lo gi y a l a r g a   shu n d ay   t a ’ r i f   b er a d i :   “ Pe d o go g i k   t e xn o l o gi y a    –   b u   t a ’ li m ,
sh a k l l ar i n i   op ti m a ll a s h t i r i s h   ( us ul ,   v o s i t a ,   m e to d l a r i n i   b ir - bi r i g a   m o s   t a n l a sh )
m a qs a d i d a   t e x n i k   v o s i t a l a r,   i n s o n   s a l o hi y a t i   ( tu g ’ m a   i m k o n i y a tl ar)   h a m d a
ul a r ni n g   o ’ zaro   t a ’ si r i n i  i n o b a t g a ol i b ,  o ’ q i t i s h   va  b i l i s h ,   o ’ z l a sht i r is h n i n g   ba r c h a
j ara y onl a r i n i   a n i q l a s h ,   y ara t i s h   v a   qo ’ l l a sh n in g   ti z i m l i   m e t o d id i r.”   Y a n g i
p e d a go g i k      t e x n o log i y a l ar      e s a,      “ T a ’ li m      to ’ g ’ r i s id a ” g i      Q o n un ,      “ K a d r l ar
t a y y o r l a s h   m il l i y   d a s tu r i ”   t a l a b l ari   a so s i d a   t a ’ li m   m a z m uni n i   y a n g i l a n i s h i ,   b un i
a m a lg a   o s h i r i s h   u c h u n   y a ngi c h a   y o ’ ll ar n i   i z l ab   t o pi sh ,   b un d a   p e d a g og i k
lo y ih a l a r d a n   f o y d a l a n is h   b o ’ l i b ,   b u   –   y a ngi li k   h i s ob l a ng a n l i g i   u c hu n   h am
“ p e d a g og i k   t e x no l og i y a”   t u s hu n c h a si g a   “ y a ngi ”   s o ’ z i n i   qo ’ s h i b ,   u n i   “ Y a ng i
p e d a go g i k   t e xn o lo gi y a l ar”,   d e y is h   m u m ki n   [ 12 ] .
O ’ z b e k i s to n li k   p e d a g o g   o li m   B. L .Farbe r m an   p e d a go g i k   t e x n ol o g i y a g a
qu y id a g i c h a   t a ’ r i f   b e ra d i :   “ Pe d a g o g i k   t e x n ol o g i y a   –   t a ’ li m   j ara y oni g a   y a ngi c h a
y ond os h u v   b o ’ l i b ,   p e d a g og i k a d a   i j ti m o i y   –   m uh a n d i s li k   o n g   i f o d a s id i r.   U
p e d a go g i k   j ara y o nn i   t e x ni k a   i m koni y a t l a ri   v a   i ns o nn i n g   t e x n ik a v i y   t afa kk u r i
a s os i d a   s t a n d art   h o lg a   s o l ib ,  u n in g   op ti m al   l o y ih a s in i   t u z i b   c hi q is h   b i l an   b og ’ l i q
i j ti m oi y   h o d i s a d i r.”
Y a n g i   p e d a go g i k   t e x n ol o g i y a l ar   b o ’ y i c h a   O ’ z b e k i s to n d a   q a t o r   o l i m l ar   i s h
o l i b   b o r m oqd a l ar.   B ul a r:   B. L .Fa r b er m a n ,   M.Mah m ud o v ,   K . Z ar i p o v ,   B. A d i z o v
( “ T a ’ li m   t e x n o l o g i y a” s i   k i to b i   1 9 9 9   y il ),   O .Ro z i qo v ,   B. Z i y o m u h a m m e dov ,
N .Sa y id a h m e dov ,   J . Y o ’ ld os h e v ,   O ’ . T ol i p o v   v a   b o s h q a l a r ni n g   t a d qi q ot l ari
d iq q a t g a   s a z o v o r d i r   [ 12 ] . 19F i z i k a d a   t a ’ l i m   t e x n o lo gi y a s i n in g   p r e d m e t i   –   t a ’ l i m   ti z i m in i   k on s e pt u al
a s o l a r i g a     d a l i l     k e lt i r is hd a n ,     m a q s a d l ar n i     qo ’ y is h d a n ,     n a ti j a l a r n i
sh a k l l a n ti ri s h d a n ,   o ’ q u v   m a t er i a li n i   t a nl a s h   v a   s t r uk t u ra l a sh ti r i sh d a n ,   t a ’ li m
m od e l i n i   t a nl a s h d a n ,   t o   u l a r n i   a m a lg a   o s h i r i s h g a c h a,   u l a r n in g   op ti m a ll i k   v a
s a m ara do r l i k   d ara j a si n i  b a h o l a s h g a c h a  lo y i h a l a sh ti r i sh d a n   t a r k i b   t o p g a n .   Ba r c h a
t a ’ li m - t ar b i y a   ti z i m l ar i d a   p e d a g og i k   t e x n o lo gi y a n i   qo ’ l l a s h   n a ti j a s i d a   –   o ’ q u v
a m a li y ot in i ,   p e d a g og i k   j ara y o n n i   q u r i s h   v a   a m a lg a   o s h i r i shd a   i x ti y o r i y l ik d a n ,
u ni n g   h ar   bi r   e l e m e n t i n i   v a   bo s q i c h in i   t a r t i b l i   a s os l a sh g a,   ob ’ e kt i v   t a sh h i s
q i l i n a d ig a n   y a k u ni y   n a ti j a g a   in t i l is h i g a   k e s k i n   r a v i s h d a bur i l a di .  Y u NE S KO ni n g
t a ’ r i f i c h a,   “ T a ’ l i m   t e xn o lo gi y a s i   –   t a ’ li m   m od e ll a r i n i   o p ti m a ll a s h t i r is h
m a qs a d i d a,  i n s o n   v a   t e x n i k a   r e s u r s l a r i   v a   u l a r n in g   o ’ za r o   t a ’ s i r i n i   h i s o b g a   o l g an
h ol d a   b ut u n   o ’ q i t i s h   v a   b il i m l ar n i   o ’ z l a s h ti r i s h   j a r a y on i n i   y ara t i sh ,   q o ’ ll a s h   v a
a n iq l a s h   ti z i m idi r.”   T i z i m   d e b ,   t ar t i bl a n g a n ,   o ’ zaro   u z v i y   bog ’ l a n g a n   v a
bi r g a l ik d a   u m u m i y   f u n ks i y a n i   b a j a r u v c h i   e l e m e n t l ar   t o ’ pl a m ig a   a y til a d i .
Ma ’ r i fa t l i   v a   r iv o j l a n g a n   m a m l a k a tl ar d a   m uv affaqi y at   b il a n   q o ’ l l a n i li b
k e li n a y ot g an   t a ’ li m   t e x n o l og i y a l a r i n i   o ’ r g a n i b ,   m u m to z   m er o si m i z g a   t a y a ng a n
h ol d a,   x a l q i m i z n in g   m illi y   p e d a go g i k   a n ’ a n a l a r i d an   h a m d a   t a ’ li m   so h a s i nin g
s h u   k u n d a g i   h o l a tid an   k e l i b   c h i q q a n   h o l d a   O ’ z b e k i s t on n in g   M i ll i y   t a ’ l i m
t e xn o lo gi y a s in i   y ara t i s h   l o z i m .
O ’ r t a     m a xs u s ,     k a s - h u n ar     t a ’ l i m id a     t a’ li m     t e xn ol o g i y a l ar i n i     o ’ q u v
j ara y oni g a  j o r i y   eti s h n in g   d o l za r b l i g i   q u y id a g i d a n   i b o ra t :
  “ K a d r l ar   t a y y o r l a s h   m illi y   d a s t u r i ”   m a qs a d i   v a   v a z i f a l ar in i   r o ’ y ob g a
c h i q a r i s h   u c h u n   t a ’ l i m n i   t i z i m in i   r i vo jl a nt i r is h   l o z i m l i g i ;
  T a ’ li m - t ar bi y a      j ara y onid a      o ’ q it uv c h i      v a      o ’ q u v c h i      i t e rfa o l li g i n i
j a d a l l a s h t i r i s h   k e r a k l i g i ;
  Fa n - t e x n i k a            t a ra q qi y o t i ni n g            o ’ t a           r i v o j l a n g a n l i g i            n a t i j a si d a
a x bo r o tl a r n i n g   k e s k i n   o r t a y ot g a n l ig i   v a   b u   a x b o r o t l ar n i   o ’ s i b   k e l a y otg a n   y o s h
a v lo d g a  s i ng di r i s h   u c h u n   v a qt n in g   ch e g a ra l a n g a n l i g i ; 20  J a m i y a ti m i z     t ara q qi y o t i ni n g     h o z i r g i     kun d a g i     b o sq i c h i d a     n a z ar i y    v a
e m pi r i k   bi li m l ar g a   a s o s l a n g an   t af a k k u r d a n   t o bo r a   f o y d a l i   n a ti j a g a   e g a   b o ’ lg a n ,
a n i q   y a k u n g a a s o sl a n g a n   t e x ni k   t a fa kk u r g a   o ’ ti b   b o ra y o t g a nl i g i .
Bar k a m o l   a v l o dn i ,   y a ’ n i   ko m i l   i n so n n i   t a r bi y a l a s h   t a l a b i   u l a r g a e n g  i l g ’ o r
b i li m   us u l i   h i s ob l a n g an   o b ’ e k t i v   b o r l i q q a   ti z i m l i   y ond os h u v   t a m o y ili d an
f o y d a l a n is h n i   t a l a b   q i l m oqd a.
“ B u y u k   m a qs a d l a r i m i z g a,   ez g u   ni y a t l ar i m i z g a   e r i s h i sh i m i z,
j a m i y a ti m i z n i n g   y a n g i l a ni s h i ,   h a y oti m i z   t ar a q q i y ot i   v a   i s t i qb o l i ,   a m a lg a
o sh i r i l a y o t g an   is l oh o t l a r i m i z   v a re j a l ar i m i z n i   s a m ara l i   t a qd i r i ,   a v v a l a m bo r,   d a v r
t a l a b l a r i g a   j a v o b   b e ra d ig a n   y uq o ri   m a l a k a l i ,   on g l i ,   t af a k ku r g a   e g a   b o ’ lg a n
m ut a x a s s i s   k a d r l ar   t a y y o r l a s h   m u a m m os i   bil a n   b og ’ l i q …”   –   d e b   O ’ z b e k i s to n
Prez i d e n t i   I. K ar i m o v   t a ’ k i d l a g a n l ar.
S h un g a     k o ’ r a ,     y a ng i    p e d a go g i k     v a    i n no v a ts i o n     t e x n ol o g i y a l ar n i n g
i n t er f a o l    us u l l a r i d an    d a r s    j ara y on i d a    f o y d a l a n i l s a,    d ars    d e m ok ra t i k    us l ub d a,
er k i n   o l i b   bo r i ls a,   t a l a b a ni n g   f a n g a   q i z iq i s h i   y a n a d a   o r t a d i ,   u   er k i n ,   m ust a q i l
f i k r l a s hg a,    m us t a qi l   i j o d i y   i z l a n i sh g a   h a r a k a t    qi l a d i   v a   n a ti j a d a    j a m o a    b i l a n
i s h l a sh g a   o ’ r g a n a d i   h a m d a   u n i n g   bi li m   d ara j a s i   s a m ara do r   bo ’ l a di .   O ’ q i t u v c h i
b un d a   t a ’ l i m ni n g   i nt e rf a o l   u s u l l a r i d a n   f o y d a l a n ar   e k a n ,   t a ’ li m   j ar a y oni d a
q a t n a s h a di g a n   o ’ q itu v c h i   v a   o ’ q u v c h i nin g   b a r a v ar   a kt i v   b o ’ l i s h l ari   –   o ’ za r o
i n t er f a o l   m uno s a b a td a b o ’ l i sh l ar in i   ta ’ m in l a s h i   k er a k   [ 2 0 ] .
A k a d e m i k   l i t s ey   v a   k a s b - h u n ar   k o l l e j l a r i   o ’ q i t u v c h i l a r i ni n g   di qq a t
m ar k az i d a    t a l a b a,    t a l a b a ni n g   d i q q at    m a r k a z i d a    e s a    V a t a n ,    o ’ z   ot a - o n a s i   v a
m ill a t i   o l d i d a g i   bu r c h i g a   q a r a t i l i s h i   l o z i m .   T a l a b a l a r g a   n is b a t an   o ’ q it uv c h i
s a m i m i y   bo ’ lib ,   o ’ z a ro   h u r m at   v a   s a b r - t o q at   b i l a n   xo l i s o n a   b i li m   b er ib ,   t a l a b a
sh a x s in i   k o m i l   i n s o n   qi l i b   t ar b i y a l a s h g a   q ar a t i l g a n .   T a ’ li m   j ar a y o n i
d e m ok ra t i y a g a     a s o sl a n g an    bo ’ l ib ,     t a l a b a     m ust a q i l     er ki n     f ik r i n i     b a y o n    q i l a
o l i sh i g a   a s os l a ng a n .   O ’ qit u v c h i   h ar   b i r   t a l a b a g a   i n d iv i d u a l   y on do s h i sh i ,   u ni n g
b i li m   dar a j a s i n i   a n i q l a s h i   v a   sh u   a s o s d a   t a ’ li m   t u r l a r i n i   b e l gi l a sh i   l o z i m .
A n ’ a n a v i y   o ’ qit i s h   u s u l l ar i d a   t a l a b a   o b ’ y e k t   h i s ob l a n i b ,   o ’ q it u v c h i   u ng a
t a j r i b a   u z a t a d ig a n   b o ’ ls a,   n o a n ’ a n a vi y   d ars   o ’ t is h d a   e s a   q u y id a g i c h a   b o ’ l a d i . 21Y a ’ n i   za m on a vi y   n o a n ’ a n a vi y   o ’ qi t i sh d a   ko ’ p r o q   t a l a b a g a   o ’ qu v   f a o l i y a t i n in g
s u b ’ y e k i   s i fa ti d a   o ’ z - o ’ z in i   b o sh q ar a d i g a n   v a   o ’ z i n i   n a m o y is h   e t i shg a
i n t i l a y o t g a n   s h a x s   si f a t i d a   m u r o j aat   qi l i n a di .   B u n i n g   u c h u n   o ’ q u v   b i li m
fa o li y a t i n i   t a s hk i l   q i l i s h g a   o ’ q i t i s hn i n g   f a o l   usulla r n id a n   f o y d a l a n i l a di .
Z a m o n   t a l a b ig a   j a v o b   b e ra di g a n   k a d r l a r n i   t a y y o r l a s h   u c hu n   o ’ qi ti s h
j ara y on i   d i d a k ti k   j ar a y ong a   a y l a n m og ’ i   l o z i m .   B os h q a c h a   q i li b   a y tg a n d a,   i l g ’ o r
p e d a go g i k   t e x no log i y a l ar   y o r d a m id a,   t a l a b a n i n g   a q li y   za k ov a t i n i ,   e r k i n
f i k r l a s h i ni ,   m ust a q i l   f a o l i y at   k o ’ r s a ti s h i n i   t a’ m inl a s h   za r u r.
A k a d e m i k   l it s ey  v a   k a s b - hu n ar   k o l l e j i   o ’ q i t u v c h i s i   o ’ t a y o t g a n   d ar s i   s i f a t l i
v a   s a m ara l i   bo ’ l ib ,   o ’ q u v   m a qs a d i g a   er is h i s h i   u c h u n   f a o l   o ’ qi tis h   u s u l l a r i ,   y a ’ n i
d a r s   j ara y o n id a   o ’ t a y o t g a n   m a v z u s i   v a   o ’ q u v   m a qs a d i g a   m o s   q i l i b   o l i s h i   k er a k ,
d a r s   d a v o m id a   v a   d a rs   y a ku ni d a   q o ’ l l a n i l g a n   u s u l l ar   d ars   m a qs a d i g i   e r i sh i s h i
y o ’ li d a  x i z m at   qilishi   ker a k .
O ’ r t a   m a xsus ,   k a sb - h u n ar   t a ’ li m id a   y a ng i   n o a n ’ a n a v i y  usu l l ar   b il a n   f i z i k a
d a r s i n i   o ’ t is h   g u r u h   t a l a b a l ar i g a   qu y i d a g i c h a   t a ’ si r  e t a d i ,   y a ’ ni :
  E r k i n   va  m us t a q i l   f ik r l a s h ;
  J a m o a ichida  o ’ z i n i   b e m a l o l   t u t i sh ;
  B i l i m   d oi r a s in i   k e n g a y ti r i s h ;
  J a m o at   i s h l a r i d a   fa o l   q a t n a s h i s h ;
  N u t q i n i   v a  m uo m il a  m a d a n i y a ti n i   o ’ s ti r i s h ;
  O ’ z fi k r i n i   e r k in ,   m az m unl i   ba y o n   e t i s h .
Bu   u su ll ar   y a n a   s h u n i s i   b i l an   afz a l ki ,   t a l a b a   o ’ z   f i k r i n i   y o r i t a   ol m a s a
y onid a g il a r   y o r d a m l a sh a d i ,   o ’ q i tu v c h i   to ’ l di r a d i ,   t a l a b a   ko ’ p   t a n b eh   e s h i t m a y di .
B i z   o ’ z   d a r s i m i z g a   b u   u su ll a r n i   q o ’ ll a sh d a n   o ld i n   g u r u h   t a l a b a l ar i g a   h ar   b i r
u su l n i   q a n d ay   oli b   b o r is h ,   b os hl a s h   v a   m o h i y a t i n i   tu s h u nt i r ish i m i z   k era k .   H ar
bi r    u s ul n i     to ’ l i q     v a   a n i q     c h i q i sh i     u c hu n     b er a d i g a n     s a v o li m i z     a ni q     v a    bi r
m a qs a dg a  y o ’ n a l t i r i l g an   b o ’ l is h i   k er a k   [ 1 9 ] . 221 .3.  I nn ov a t si o n t e x n o lo g iy a l a r  u y g ’ un li g i .
O ’ z b e k i s to n     Re spu b l i k a s i      i n so n      h uqu ql a ri      v a     er k i n l ik l a r ig a      r io y a
e t il i s h in i ,   j a m i y a tn in g   m a ’ n a vi y   y a ngi l a n is h i ni ,   i jt i m oi y   y u n a lt i r il g an   b o z o r
i q t is o d i y ot in i   s h a k ll a n t i r i s h n i ,   j a h o n   h a m j a m i y a tig a   qo ’ s h il i shn i   t a’ m inl a y d i g an
d e m ok ra ti k   h u qu qi y   d a v l a t   v a   o c hi q   f u q a r o l i k   j a m i y a t i   q u r m o qd a.   I n s o n ,   u n i n g
h ar  t a m on l a m a   u y g ’ u n  k a m o l  t o p is h i  v a f a r o vo n li g i   s h a x s   m a n fa t l ar in i   r o ’ y obg a
c h i q a r i s hn i n g   s h ar oi tl a r i n i   v a   t a ’ s i r c h a n   m e x a n i z m l ar i n i   y ara t i s h ,   e s k i r g a n
t af a k k u r   i jt i m oi y   x ul q - a t v o r n in g   a n do z a l a r i n i   R e sp u b l i k a d a   a m a lg a
o sh i r i l a y o t g an   i sl o hot l a r n in g   a s o s i y   m a qs a d i   v a  h ar a k a t l a n ti r u v c h i   k u c hi di r.
X a l q n in g   b o y   int e l l e k t u a l   m er os i   v a   u m u m b a sh a r i y   q a d r i y a t l ar   a s os i d a
za m on a vi y   m a d a ni y a t ,   i q t is o d i y ot ,   fa n ,   t e x ni k a   v a   t e xn o l o g i y a l a r n in g   y utu k l a r i
a s os i d a   k a dr l ar   t a y y o r l a sh n i n g   m uk a m mal   t i z i m i n i   s h a kl l a nti r i s h   O ’ z b e ki s t o n
t ar a q q i y o t i n i n g   m u h i m   s h ar ti di r.
D a s t u r   k a d r l ar   t a yy o r l a s h   m illi y   m od e l i n i   r o ’ y ob g a   c hi q a r i sh n i   h ar
to m on l a m a   k a m o l   t o p g a n ,   j a m i y a td a   t u r m ushg a   m osl a s h g a n ,   t a ’ li m   v a   k a s b -
h u n ar    d a s tu r l a r i n i    o n g l i    r a v i s h d a    t a n l a s h    v a    k e y in c h a li k    p u x t a    o ’ z l a s ht i r is h
u c h u n   i jt i m oi y - si y osi y ,   hu q u q i y ,   ps i x ol o gi k - p e d a g o gi k   v a   b os h q a   t ar z d a g i
sh a r o i t l a r n i   y ara ti l i s hi ,   j a m i y a t ,   d a vl a t   v a   o il a   ol d i d a   o ’ z   j a v o b g a r l ig i n i   h i s
e t a d i g a n   f u q a r o l a r n i   t ar b i y a l a s h n i   n a za r d a   t u t a di .
O ’ z b e k i s to n d a ta ’l i m n i   i sl o h   q i l is h   o m ill ar i   q u y id a g i l a r d a n   i bo r a t :
–  Re s p ub l i k a n in g     d e m ok ra t i k     hu q u qi y    d a vl a t     v a     a do l a tl i     f u q ar olik
j a m i y a t i   q u r i s h   y o ’ li d an   i zc hi l   i lg a r i l a b   b o r a y otg a n l i g i ;
–   Ma m l a k at   iq t is o d i y o t i n i   t u b   o ’ z g ar t i r i s hl a r ni n g   a m a lg a   o s hi r i l i s hi ,
Re s p ub l i k a     i q t i so di y o t i     a s o s an     x o m     a s h y o     y 0 ’ n a li sh i d an     r a q ob a t     b a r d o s h
pi r o v a r d     m a hs u l o t     i s h l a b     c h i q a r i s h     y o ’ lig a    i z c h i l     o ’ t a y o t g a n l i g i ,     m a m l a k at
e k sp o r t   s a l oh i y a ti nin g   k e n g a y a y ot g a n l ig i ;
–   D a vl a t   i jt i m oi y   si y os a ti d a   s h a x s   m a n faa t i   v a   t a ’ li m   ust iv o r li g i   q ar o r
t op g a nl i g i ; 23–  M i ll i y   uzvi y l i k n i   a n g l a sh n in g   o ’ s i b   b o r i s h i ,   v a t a n p ar v ar li k ,   o ’ z   V a t a n i
u c h u n   i f t ix o r   tu y g ’ u si n i n g   s h a k ll a n a y o t g a n l i g i ,   b o y   m illi y   m a d a ni y - t ar ix i y
a n ’ a n a l a r g a  v a x a l q i m i z ni n g   i nt el l e k t u a l   m er os i g a  h u r m a t ;
–   O ’ z b e k i s to n ni n g   j a h o n   h a m j a m i y atig a   i nt e g ra t si y a si ,   r e sp u b l i k a n in g
j a h o n d a g i   m a vq ei   v a   o b r u -e ’ t ib o r in i n g   m ust a h k a m l a n i b   b o ra y o t g a n l i g i
h is o b l a n a d i .
U z l u k s i z   t a ’ li m n i   i s l o h   q i li s h   qu y id a g il a r n i   na z a r d a   t u t a d i :
  T a ’ li m   ti z i m in in g   k a d r l ar s al o h i y a t i n i   t ub d a n   y a xs h i l a s h ;
  T ar bi y ac h i ,   o ’ q it u v c hi ,   m u a l l i m   v a   il m i y   xodi m ni n g   k a sb i y   nu f u z i n i
o sh i r i s h ;
  D a vl a t      v a      no d a v l a t      t a ’ l i m      m u a ss a s a l ar i n in g      h ar      x i l      t u r l ar in i
r i v o j l a n ti r i s h ;
  T a ’ li m   ti z i m in i   t a r k i bi y   j i h a t d a n   q a y t a   qu r is h ,   t a ’ li m ,   fa n ,   t e x ni k a   v a
t e xn o lo gi y a n in g   iq t is o d i y o t   v a   m a d a n i y a tn in g   j a ho n   m iq y os i d a g i   za m on a v i y
y utu k l a r i n i   h i so b g a   o lg a n   xo ld a   t a ’ li m  v a   k a s b - h un a r   t a ’ li m i   d a s t u r l a r i n i   t u b d a n
o ’ z g a r ti r i s h ;
  Ma j b u r i y   u m u m i y   o ’r t a   t a ’ li m d an   o ’ r t a   m a xs u s ,   k a s b - h u n ar   t a ’ li m i g a
o ’ t i l i s hi n i   t a’ m inl a s h ;
  I lg ’ o r     t e x no l og i y a l ar n i     k e n g      o ’ z l a s h t i r i sh ,    i q t is o d i y o t d a g i     t a r k i bi y
o ’ z g a r i s h l ar,   c h et   el   i n v e s t i ts i y a l ari   k o ’ l a m l ar i n in g   k e n g a y i s hi ,   t a d b i r ko r l ik ,
ki c h i k   v a   x us u s i y   bi z n e sn i   r i v o j l a n ti r i s h   bil a n   bo g ’ l i q   y a ng i   k a s b - hu n ar   v a
m ut a x a s s is l i k l ar   b o ’ y i c h a   k a d r l ar,   s h u   j u m l a d an   b o s h q a r u v   ti z i m i   k a d r l ar in i
t a y y o r l a s h ,  q a y t a tay y o r l a s h   va   u l ar ni n g   m a l a k a si n i   o sh i r is h ;
  T a ’ li m   j ara y on i   v a   k a d r l ar   t a y y o r l a s h   s i fa ti g a   x ol i s   b a h o   b e r i s h   t i z i m in i
y ara ti s h   va  jo r i y   etish;
    U z l u k s i z   t a ’ li m n i   f a n   v a   i s h l a b   c h i q a r i s h   b i l a n   in t e g r a ts i y a l a s h t i r i s h -
n in g   p u x t a  m e x a n i z m l a r i n i   i s h l a b   c h i q is h   v a  j o r i y   et i s h .
K a d r l ar   t a y y o r l a s h   m illi y   m od e l i n in g   a s o s i y   t ar k i bi y   qis m l ari
qu y id a g il a r d an   i b o r a t : 24  S h a x s   –   k a d r l ar t a y y o r l a s h   t i z i m in i n g   b o s h   sub ’ y e kt i   v a   o b ’ y e kti ,   t a ’ li m
s o h a s i d a g i   x i z m a tl a r n in g   is t e’ m ol c hi s i   v a   u l a r n i   a m a lg a   o shi r u v c h i   d a v l at   v a
j a m i y a t ,   t a ’ li m   s o h a s i d a g i   x i z m a tl ar nin g   i st e ’ m ol c h is i   v a   ul a r n i   a m a lg a
o sh i r u v c h i ;
    D a vl a t   v a   j a m i y at   –   t a ’ li m   v a   k a d r l a r   t a y y o r l a s h   t i z i m in in g   f a o l i y a t i n i
t a r t i b g a   s ol i s h ,   n a z o r at   q i l i sh n i   a m a lg a   os hi r u v c h i   k a d r l ar   t a yy o r l a s h   v a   u l a r n i
q a b u l   q i li b   o l is hl a r ni n g   k a f i l l a r i ;
    U z l u k s i z ta ’l i m   –   m a l a k a l i   ra qo b a t b a r d o s h   ka d r l ar t a yy o r l a s hni n g   a s o s i
bo ’ l ib ,  t a ’ l i m nin g   b a r c h a   t u r l ar in i ,  d a v l a t   t a ’ li m   st a n d a r t l ar in i ,  k a d r l ar   t a y y o r l a s h
ti z i m i   t u z il m a s i   v a  u n i n g   f a o l i y at   k o ’ r s a t i s h   m u hi t i n i   o ’ z ichiga  ol ad i .
Fan     –     y u q o ri     m a l a k a l i     m ut a x a s is l a r     t a y y o r l o v c h i     v a     ul a r d a n
f o y d a l a n u v c h i ,      i l g ’ o r      p e d a g o gi k      v a     a x b o r o t      t e x no l ogi y a l ar i n i n g      is hl a b
c h iq u v c h i :   I sh l ab   c h iq a r i s h   –   k a d r l a r g a  b o ’ lg an   e h ti y o jn i ,   s h uni n g d e k ,   u l a r n i n g
t a y y o r g a r l i k    si f a t i    v a    s a vi y a s i g a    n i s b a t a n    q u y il a d i g a n    t a l a bl ar n i    b e l g il o v c h i
a s os i y   bu y u r t m ac hi ,   k a d r l a r   t a y y o r l a s h   t i z i m in i   m oli y a   v a   m o dd i y  –   t e x ni k a
j ih a t i d a n   t a’ m in l a s h   j ar a y on in i n g   q a t n a s h c h i si .   D a v l a t   v a   j a m i y at   t a ’ l i m   v a
k a d r l a r   t a y y o r l a s h   t i z i m i   b arc h a   u c h u n   o c h i q   b o ’ l i s hi n i   v a   h a y o t   o ’ z g ar is hl a r i g a
m osl a n uv c h a n l i g in i   t a’ m inl a y di .
O ’ z b e k i s to n   R e s p ub l i k a s i   t o m oni d an   i n so n   h u qu ql a r i ,   t a ’ li m ,   b o l a   h uq u q i
s o h a s i d a g i   s h a r t n o m a l ar   v a   k o n s e p s i y a l a r n in g   b a j ar i l is hi ,   k a d r l ar   t a y y o r l a s h
s o h a s i d a   j a ho n   i lg ’ o r   t a j r i b a s i n i   hi s ob g a   o l is h   u z l u k s i z   t a ’ l i m   v a   k a d r l ar
t a y y o r l a s h   t i z i m ini n g   b a r c h a   j i h a t l ar i g a   d a xl do r   b o ’ l ib ,   u n in g   r i vo j l a ni s h i
o m ill a r id a n   bi r i di r   [ 3 ] .
Re s p ub l i k a m i z   Prez i d e n t i   I .K ar i m o v   t a ’ l i m   tu s h u n c h a s i g a   m il l i y   did a k t i k
n uq t ai   n aza r d a n   y ond a s h a d i   v a    q u y id a gi c h a   t a ’ r i f l a y d i :   «T a’ li m   O ’ z b e k i s to n
x a lq i   m a ’ n a vi y a t i g a   y ara t u v c h il i k   f a o l i y a tin i   b a x s h   e t a d i .   O ’ si b   k e l a y o t g a n
a v lo d ni n g   b a r c h a   e n g   y a x s h i   i m ko n i y a t l ari   u n d a   n a m o y o n   b o ’ l a d i ,   k a s b - k o ri
m a ho r a t i     u z l u k s i z     t a k o m ill a s h a di ,    k a t t a   a v l od l a r n i n g     do n o     t a j r i b a s i     a ng l a b
o l i n a d i   v a  y os h   a v lod g a   o ’ t a d i . 25O ’ z b e k i s to n d a    t a ’ l i m nin g    y a ng i    m od e l i    y ara ti l d i    v a    u n i    k e l a j a k d a g i
« po r t l a s h   eff e k ti »   Pr i ze d e n ti m i z t o m on i d a n   i l m i y   as o s l a b   be r i l d i :
  I j ti m oi y - si y osi y        m u h i t g a        i j o b i y       t a’ si r        qi l a d i        v a        n a t i j a d a
m a m l a k a t i m i z d a g i   m a v ju d   m u hi t   b u t u n l ay   o ’ z g ar a d i ;
  I n so n ni n g   h a y o t d an  o ’ z  o ’ r ni n i   t o pi s h   j ara y o n i   t ez l a s h a d i ;
  J a m i y a td a     m ustaq i l     f ik r l ov c h i     er ki n     s h a x s n in g     s h a k l l a n is h i g a     o l i b
k e l a di ;
  J a m i y a ti m i z n i n g   p ot e n s i a l   k u c h l ar in i   r o ’ y obg a   c hi q a r i sh d a   ju d a   k a t t a
a h a m i y at   ka s b   e t a di ;
  F u q ar ol i k   j a m i y a t i   k o ’ r i s h n i   t a’ m inl a y di ,   m od el   vo s i t a si d a   d un y o d an
m unos i b  o ’ r i n   o l i shg a o ’ z b e k   n o m in i   y a n a d a  k e n g   y o y ish i g a e r i s h i l a d i .
« P o r t l a s h   eff e k ti »   –   p e d a go g i k   j ara y o n   m a h su l id i r.   «... Bu   m a s a l a g a   k e n g
j a m o a t c hi l i k   di qq a t i n i   j a l b   e t i s h   k er a k »   –   d e b   t a ’ k i d l a y d i   d a vl a t i m i z   ra hb ar i
«T u r k is t o n »       g az e t a s i   m ux b i ri   s a v o l l a r i g a   b e r g a n   j a v ob id a .   B u   o ’ z   n a v b a ti d a
y os h   a v lo d n i   e r k i n   f i k r l a y d i g a n ,   V a t a ng a   m e h r - m uh a b b a t   r u h i d a   t a r bi y a l a s h
j ara y oni g a   i jo bi y   t a’ si r   k u r s a t a d i g a n   b ili m l ar   ti z i m in i   y ara ti s h n i   t a k o zo   e t a di .
A n a  s h un d ay   b i l i m l ar s o h a s i   b i l a n   p e d a g o g i k   t e x n o lo gi y a sh u g ’ ull a n a d i .
I l m i y - t e x ni k   t ar a q q i y o t   r i vo j i   is hl a b   c h i q a r i sh n in g   k o ’ p   s on l i   t ar m o ql ari
( s a no a t ,   q u r i l i s h ,   q i s h lo q   x o ’ j a li g i ,   t ib b i y o t   v a   b os hq a l ar.)   b il a n   b i r   q a t o r d a
m a d a n i y at   s oh a s ig a ,   i j ti m oiy - gu m a ni t a r   b i l i m l ar   d oi r a si g a   h a m   y a ng i
t e xn o lo gi y a l a r n i     j o r i y     e ti sh n i     t a q o zo     e t m oqd a.     S h u     b oi sd a n     k a d r l ar
t a y y o r l a sh n in g   m illi y   d a s t u r i d a   « O ’ qu v   –   t a r bi y a vi y   j ara y onn i   i lg ’ o r   p e d a go g i k
t e xn o lo gi y a l ar   b i l an   t a’ m inl a s h   e ’ ti r o f   e t i l d i   h a m d a   i k k i n c h i   v a   u c h i n c h i
b os qi c h n in g   ji d d i y   v a z i f a l a rid a n   b i ri   s i fa t id a   b e l g i l a n d i .   M a ’ lu m k i ,   m il l i y
d a st u r n i n g   m aqs a d   v a   va z i fa l ari   b osq i c h m a- b os q i ch   r o ’ y obg a  c h i q a r i l a di .
T a ’ li m   m u a ss a s a l ar n in g   m oddi y   t e x n i k a   v a   a x b o r o t   b az a s in i
m usta h k a m l a s h   d a vo m e tti r i l m o qd a,   o ’ qu v - t ar b i y a   j ar a y on i   y u qo r i   s i f a t l i   o ’ q uv
a d a bi y o t l a r i   v a   i l g ’ o r   p e d a g o gi k   t e x n o l ogi y a l ar   bi l an   t a’ m inl a s h   h am  oxi r i g a c h a
y e tk az i l g an   e m a s . 26Pe d a g o g i k   t e xn o lo g i y a   t a ’ li m   j ar a y oni n i   t a s hk i l   e ti sh ,   t a y y o r l a s h   i l m i y
m e to di k   j i h a t d a n   t a ’ m inl a s h ,   a m a lg a   o s h i r i s h ,   t a ’ l i m   n a ti j a l a r i ni n g   s i fa tin i
b a h o l a s h d a n   ib o r a t   bo ’ lg a n   y a x l i t   t i z i m d a   o ’ z   i f o d a s i n i   to p a d i .   S h u   s a b a b d a n
m illi y  t a ’ li m   –   t ar b i y a   t i z i m in i   t a k o m ill a s h t i r i s h   u c h u n   y a n g i   t i p d a g i   o ’ q u v   re j a,
o ’ q u v   d a s tu r l a r i   v a   t a ’ li m   st a nd a r t l a r i   y a r a t il di ,   l e k i n   u n i   t o ’ l a   a m a lg a   o s h i r i s h
u c h u n   t a ’ l i m   m a z m u n i g a   y a n g i   p e d a g og i k   n a t i j a l a r,   t e x n o lo gi y a l a r n i   o li b   k i r is h ,
ul a r n i   j o r i y   et i s h ni n g  q u l ay   s h a r t - sh a r o i t l a r i n i   y ara t i s h   l o z i m .
U z o q   y ill ar  d a v o m id a   p e d a g og i k  t e x n o l ogi y a   n azar i y a s i  v a a m a li y ot i  b i r   –
bi r i g a   bo g ’ l iq   b o ’ l m a g a n   h o l d a   o ’ r g a ni b   k e l i nd i .   N a ti j a d a,   o ’ q i t i s h   j ara y on in i
t a k o m ill a s h t i r is h g a   y ok i   o ’ q u v c h il a r n i n g   b i l i s h   f a o l i y a t i n i   r i v o j l a n t i r i shg a
q ar a t il g a n   u   y ok i   b u   i l g ’ o r   m e t o d i k a l ar   t e x no l o gi y a   d ara j a si d a   k o ’ t a r i l a   ol m a y ,
a s t a- s e k i nl i k   b i l a n   o ’ z   m a vq e in i   y o ’ q o t i b   p e d a g og i k a   f a n i d a n   u z o q l a s h a
b os hl a g a n   e di .   M a s a l a n :   a s r i m i z n in g   6 0 – y i l l a r i d a   k a t t a   sh ov q i n g a   s a b ab   b o ’ l g a n
«D a st u r l a s h t i r i l g a n   t a ’ li m »   ( П ро г р ам иро ван н о е   об у че н и е )   y ok i   7 0– y ill a r d a
S o bi q     I tt i f o q     m i q y o si d a g i     ( « S h a t a l o v c h i l i k     р ar a k a ti » )    n i     e s l a s h ni n g     o ’ zi
ki f o y a di r   [ 2 1 ] .
B u g u n g i   ku n d a   m a m l a k a ti m i z d a   m ut a x a s is l a r n i n g   il m i y   s a l o hi y a t i n i
bi r l a s ht i r is hg a   i m ko n i y a tl ar   y e t a r li .   N az a r i y a   v a   a m a li y o t   bi r l i g i n i   t a’ m inl a n ish i
p e d a go g i k   t e x n o l o gi y a n in g   a s l   m o hi y a t in i   a n i q l a sh g a   y o ’ l   o c h a d i .
O li m l ar i m i z n i n g   f ik r i c h a,   y a n g i   p e d a go g i k   t e x no l o gi y a   p e d a g o g i k a   f a n in g
a l oh i d a   t a r m og ’ i   si f a t i d a   y o k i   f a q a t   t a’ li m   a m a li y ot i n i   m a q b u l l a s h t i r i sh g a
y o ’ n a l ti r i l g a n   t i z i m   d e b   q ar a s h   m u m ki n   e m a s .   Pe d a g og i k   t e x no l og i y a   b u
p e d a go g i k a   s o h a si d a g i   n aza r i y   v a   a m a li y   i z l a n is hl a r n i   b i r l a s h t i r is h   d o i r a s i d a g i
fa o li y a t n i   a k s   e t t i r a d i .
Pe d a g o g i k   t e xn o l o gi y a l ar   un i n g   e l e m e ntl a r i n i n g   h o z i r g i   za m o n   t a ’ l i m
a m a li y ot i   j ara y on id a   q o ’ ll a n i l i sh i   v a   s h a kl l a n y o t g a n li g i   h a q i d a   x o r i j i y
n aza r i y ot c h i   p e d a g og l ar   q a t o r i d a   K . Z ar i p o v ,   N .Sa y id a x m e d o v ,   U . N is h o n a l i y e v ,
X . A bd u k a r i m o v   k a b i   m a m l a k a ti m i z n i n g   t a n i q l i   o l i m l ari   h am   bi r   q a to r   il m i y
m a qo l a l a r e ’ l o n   q i l g a nl a r   [ 2 2 ] . 27Pe d a g o g i k   t e x n ol o gi y a   bo s h q a   so h a l ar d a g i   t e x n ol o gi k   t a j r i b a l ar   b i l a n
u z lu k s i z    bo y i b    b o r a d i    v a    a n ’ a n a v i y     o ’ q u v    j ara y on i g a,    u ni n g    s a m ara si n i
o sh i r i s h g a   t a ’ s i r   k o ’ r s a ti s h n in g   y a n g i   i m ko n i y a tl a r i n i   e g a l l ab   o l a d i .   A f su s k i   b u
j ara y o n     h o z i r g i     t a ’ li m     ti z i m id a     j u d a     q i y i n     k e c h a y a pti ,     h a q i q i y
ko m p ’ y ut er l a s h g an   p e d a g og i k   t e x n ol o g i y a   o ’ z i n i n g   i l m i y   is h l a n m a si n i   k u t y a p t i :
« ko m p ’ y ut er l a r n in g    s h u     ku n d a g i     q o ’ ll a n i l i sh i     e k s t e n s iv l i k     x o lo s ,     a n ’ a n a vi y
o ’ q u v   ku r s l a r i   sh u n c h a l i k   e k r a n   m on it o r i g a   j o y l a s ht i r i l y a pti » .   S h u   y er d a
p e d a go g i k   t e x n ol o g i y a   v a a xb o r o t   t e x n olo gi y a s i   o ’ r t a si d a g i   o ’z aro   m uno s a b a t n i
o y di n l a s h t i r i s h   l o z i m   b o ’ l a d i .   K e y ing i   v a k ql a r d a   b a ’ zi   bi r   o li m l ar   (a y n i qs a ,
in f o r m a ti k a   fa n i   v a ki ll a r i )   p e d a go g i k   t e x n o lo gi y a n i   a x b o r o t l a s h t i r i s h g a   q o ’ y is h
y ok i   t e n gl a s h t i r i s h   ( b a ’ zan   u st u n   qo ’ y is h )   n i   y o q l a m o qd a l ar.   T a ’ li m   –   t a r bi y a
j ara y oni n i   t e xn o lo gi y a l a s h t i r i s h  t a r i x i g a  n a zar   s o l a d i g an   b o ’ ls a k ,  b u   j ara y o n   X X
a s r n in g   i k ki n c h i   y a r m id an   b os h l ab   o b ’ y e kt i v   v o q e a l ik k a   a y l a n di .
A x b o r o t l a s h ti r i s h   e s a,   b u   j ara y o n d a g i   i n q i lo bi y   b u r i l is h id i r.   O d d i y   ti l   bi l an
a y tg a n d a   t a ’ l i m d a   « a x b o r o t   t e xn o l o g i y a s i   –   b u   o ’ q u v c h i   –   ko m p ’ y ut er»
o ’ r t a si d a g i   m ul o q ot d i r [ 7 ,   9 ] .
T a ’ li m n i     t e x n ol o g i y a l a s h t i r is h     o b ’ y e k ti v     j ara y o n     e k a n li g i ni ,
za m on a vi y l ig i     e s a    i l m i y    t e x n i k    t a r a qq i y o t     y un a li s h i     b i l a n    b e l gi l a ng a n i s h in i
e ’ ti r o f   e t g an   h o l d a   p e d a g og i k   t e x n ol o g i y a n in g   o ’ z i g a   x o s   to m onl ari   v a   y a q i n
k e l a j a k d a u   bi l an   bo g ’ l i q   b o ’ l g an   v a z i f a l a r,   o l i m l ar n in g   f i k r i c h a   q u y id a gi l a r d an
i b o r a t :
  K o ’ p      b o s q i c h l i      t a’ li m      ti z i m id a      p e d a g o g i k      t e x n o l og i y a l a r n in g
m ohi y a tin i   a s o s l a s h   v a zar u r i y   tavs i y a no m a l ar   i s h l ab   c h i q i sh;
  Z a m on a v i y      s a n o a t ,     t ib bi y ot ,     i q t i so d i y ot ,      e k o l o g i y a      k a b i      s o h a
t e xn o lo gi y a l a r i   b i l an   p e d a go g i k   t e xn o l o g i y a l ar n i   m unt azam   ra v is h d a   y a ng i l a b
bo r i s h   v a   t a b a q a l a s h t i r i l g a n   y ond a s h u v   a so si d a   u l a r n i   q o ’l l a s h   m ez onl a r i n i
a n iq l a s h ;
    I s t i qb o l l i   o ’ q i t is h   v o s i t a l a r i n i   y ara ti s h   v a   ul a r g a   t a y a ng a n   h o ld a   i l g ’ o r
p e d a go g i k   t e xn o lo g i y a l ar n i   lo y i h a l a s ht i r i sh ,   p e d a go g i k   a m a l i y otg a   j o r i y   e ti s h ,
o mm a l a s ht i r is h   va   s a m ara do r l i k   d ara j a s i n i   an i q l a sh ; 28  T e g i s h l i   b o s hq a r u v   o r g a n l a r i   ( t a ’ li m   m ar k az l a r i )   to m o n i d an   o ’ qu v
m u a ss a s a l a r i      f a o li y a t i d a      y a n g i     p e d a go g i k     t e x no l o gi y a l a r n i     t a d b i q      e t il i s h
d ara j a s i n i   n a z o r a t    q i l i s h   v a b ah ol a s h ;
    Re s pu b li k a m i z      u z l u ks i z      t a ’ li m      ti z i m id a      fa ol i y at      k o ’ r s a t a y otg a n
p r o ff e so r - o ’ q i t u v c hil ar n i   m a l a k a   o s h i r is h   v a     q a y t a   t a y y o r l a s h   ku r s l a r id a,   i lg ’ o r
p e d a go g i k   v a   i n no v a t s io n   t e xn o lo gi y a l a r i   k a b i   y a ng i   y a ng i   bi l i m l ar   ti z i m i   bil an
qu r o l l a n ti r i s hn i   m un t azam   ta s h ki l   e t i sh ;
  Re s p ub l i k a m i z d a     f a o l i y at     k o ’ r s a t a y o t g a n     i jod k o r      o ’ q it u v c h il a r     is h
t a j r i b a l a r i n i   m un t az a m   o ’ r g a n i b   t a h l i l   e t i s h ,   u m u m l a sh t i r i s h   v a   ul ar   t o m on i d a n
y ara ti l g a n   m e t o d i k   i s h l a n m a l ar,   p e d a g o g i k   t e x n ol o g i y a   e l e m e nt l ar i n i   y a n g i
p e d a go g i k   v a   i nn o v a t si o n   t e xn o lo gi y a   d ara j a s ig a   k o ’ t a r i s h   b o r a s i d a g i   il m iy -
n aza r i y ,   a m a li y   i shl a r n i  ro ’ y obg a  c h i q a r i s h   l o z i m .
X u l o s a .
B i t i r u v   m a l a k a v i y   i s hn i n g   m az ku r   b o bi d a   p e d a g o g i k   v a   in n o v a t si o n
t e xn o lo gi y a l a t i n in g      j a m i y at      t ar a q qi y o t i d a g i      o ’ r n i      v a      o ’ qu v      j ara y on i d a g i
a h a m i y a t i   t a h li l   q il i n di .   S hu n in g d e k ,   o ’ r t a   m a xs u s ,   k a s b - h u n ar   t a ’ li m id a
za m on a vi y  t e x no l ogi y a l ar   t a dq i qo t i   m a s a l a l a r i   ko ’ r i b   c h iq i l di .   J u m l a d a n ,  t a j r i ba -
t a dq i qo t   m a y don i d a   fa o li y at   k o ‘ r s a t a y otg a n   o ‘ q i t u v c h il a r   t a ’ li m   j ara y o n i d a
qu y id a g il a r n i   b i l i s h i   v a a m al   qilishi  l o z i m :
  I lg ‘ o r   p e d a go g i k ,   i n n o v a t s io n   t e x no l og i y a l a r n i   o ‘ q u v   fa n i   h a m d a   d ar s
m a qs a d i g a  m uvo f i q   t a n l ay   o l i s h i   v a a m a li y otg a t a t b i q   e t i s hi ;
  I n t erf a o l   d a r s n i n g   a n ’ a n a vi y   d ar s d a n   u s tu n l i gi n i   a n g l a s h i   v a   h ar   i k k a l a
d a r s   s h a k l l a r i d an   o ‘ r i n l i   fo y d a l a ni s h   m a l a k a s i g a  e g a   bo ‘ l i s h i ;
  O ‘ quv c h i   s h a x s i y   si f a t l ar i d a g i   o ‘ z i g a   x o sl i k   m u n os a b a t l ar in i   y a k d i l li k
b i l a n  a n g l ay   oli s h i   v a   i n d i vi d u al   m a ho r at   o r q a l i   y ond a s h is h   m a l a k a s i g a   e g a
bo ‘ l i s h i ;
  D ars   m a qs a d l a r i g a   e r i sh i s h   y o ‘ ll ar in i   b i li s h i ,   d a rs   b os qi c h l a r i   t a r k i bi y
tu z i l i s hi g a  t o ‘ l i q   t a y a n is h i   lo z i m. 29II .    M E XAN I KA    V A    M OLEK U L YA R    F I Z I K AN I    O’Q I T I SH D A
I NN O VA TS I ON   T E XN OLOG I YA L ARN I   JORIY   Q I L I S H .
2 .1.  F i z i k a   faniga  i n n o v a t s i o n t e x n o lo g iy a l a r n i   j o r i y   q i l is h.
Ma m l a k a t i m i z d a   fa ol i y at    ol i b   b o ra y o t g a n   s o h a   m ut a x a s s i s l a r i n i   f ik r i c h a
« I n n o v a t s io n   v a   p e d a g og i k   t e x n ol o g i y a»   b u   o ’ q u v c h i l a r n i   o ’ q i ti sh ,   o ’ r g a t is h   v a
ul a r n i      h a r      t o m onl a m a      r ivo jl a n t i r i s h     q o nu n - qo i d a l a r i n i     o ’ z      i c hi g a      ol g an
p e d a go g i k   t a db i r l a r  t i z i m id an   i b o r a t .
Y u q o r i d a g i   f ik r l a r d a n   k e li b   c h iq i b   s h u n i   a y ti s h   m u m ki n k i ,   t a ’ li m n i
t e xn o lo gi y a l a n t i r i s h n i n g   a s o s i n i ,   t a ’ li m   j ara y onl a r i n i ,   u n i n g   s a m ara do r l ig i n i
o sh i r i s h   v a   t a ’ li m   o l u v c h i l ar n i ,   b er il g a n   sh a r o i t l a r d a   v a   a j r a t i lg a n   v a q t   i c h i d a
lo y ih a l a s ht i r i l a y o t g a n   o ’ q u v   n a t i j a l a r i g a   er i s h i sh l a r i n i   k af o l a t l a s h   m a qs a d i d a
to ’ l i q   b os h q ar i s h  g ’ o y a sin i   t a s h k i l   e t i s hd i r   [ 16 ] .
T a ’ li m     a m a li y otid a     « Pe d a g o gi k     t e x no l o gi y a     v a     i n no v a tsi o n »     u c h t a
ko ’ r i n is h d a g i   ta y a n c h  m a z m uni d an   i b o r a t :
  U m u m i y   p e d a go g i k   m a z m un .   Bu   k o ’ r i nis h   t a ’ l i m   m u a ss a s a d a g i   t a ’ l i m -
t a r bi y a   m ez on i   b il a n   c h a m b arc h a s   b o g ’ l i q ;
  X u s u s i y    u s l ub i y     m az m un .     B u     o ’ q u v c h i     t o m oni d an     a ni q     b i r     m a v zu
u c h u n   t a n l a b   o l in g an   u s u l   v a   di d a k t i v   v o s i t a l ar   m a j m u a sid a n   i b o r a t   b o ’ l i b ,   b u
o r q a l i   ta ’ l i m   b os q i c h l ari   t i z i m g a solin a d i ;
  M o d u l l i     t e x no l og i k     m a z m un .     Ber i l g a n     t a ’ li m     m a z m un i     q is m l ar i n i
a l oh i d a t e x n o l og i y a l a s h t i r i l a d i   v a  q o ’ y ilg a n   m a qs a d g a e r i sh il a di .
O ’ qit u v c h in i n g     d a r sd a     p e d a g o gi k     t e x no l o gi y a n i     j o r i y     q il i s h d a g i
b os qi c h l a r i   q u y id a gi c h a:
  T a ’ li m    ol u v c h i l a r g a    bo ’ l a j a k    f a o l i y a tn i n g    m a qs a d l ar in i    qo ’ y is h    v a
t us h u n t i r i sh ;
  O ’ qit is h n i n g  t a n l a n g a n   u s ul l a r i ,  v o s it a l a r i   v a sha k l l ar in i   q o ’ ll a s h ;
  T a ’ li m      ol u v c h i l ar      f a o l i y a t i n i      r a g ’ b a t l a n ti r i sh n in g      t u r l i      c h o ra l a r in i
ko ’ r i s h ; 30  O ’ qit is h   j ara y o n l ar ini n g   s i f a t i n i   n az o rat   q i l i s h   v a   b a h o l a sh ,   u l a r n i   t a h l i l
q i l is h   v a   k o rr e k si y a   q i l is h   ( K o r re ks i y a -a no m al   b o l a l ar ni n g   p s i x i k   v a   ji s m oni y
t ar a q q i y o t id a g i   k a m c h i l ik l a r n i   p e d a go g i k   u su l   v a   c h o r a - t a d bi r l ar   b i l a n   q i s m an
y ok i   b u tu nl ay   y o ’ qo ti sh ).
O ’ qit is h   t e xn o lo gi y a s i n i   j o r i y   q i l i s h   v a   a m a lg a   os hi r i s h   j ara y on i d a,
p e d a go g i k   t i z i m nin g   b arc h a   k o m pon e n tl ar i n i   u l a r n i n g   b i r - b i ri   b il a n   o ’ za r o
b o g ’ l iq l i g i   v a   o ’ zaro   b e l g i l a n g a nl i g i   a l b a t t a   m a v j u d l i gi ,   o ’ q u v   j ara y o n i
q a t n a s h c hi l a r i n i n g   p s ix o l o gi k   s h a xs i y   v a   i n d iv i d u a l   x u su s i y a tl ar i n i   a l b a t t a
h is o b g a   o l i s h   v a  b o sh q a  k a b i   o m il l ar n i   h i s o b g a  o l i s h   k e r a k .
F i z i k a  f a n i g a p e d a go g i k   t e xn o l o g i y a n i   ki r i t i s h   m e x a n i z m i :
1 .   J a m o a n i   g u r uh l a r g a b o ’ l i sh ;
2 .   Ma v z un i   t a n l a sh ;
3 .   D ar s n i   u s lu bi y   y o ’ ll ar in i   i z l a s h ,   m a s a l a n ,   s e m in ar,   t r e n in g ,   in di v id u al
m a sl a h at   b e r i sh ,   ko ’ r g az m a l i   d a r sl ar   t a sh k i l   q i l is h   b i l an   o ’ qu v c h i l a r n i   o ’ zaro
fa o l l i k k a   o li b   k e l i s h .
D a r s d a   i n n o v a t si o n   u s u l la r da n   f o y d al a n i sh .
I n n o v a s t i y a   –   t a ’ li m   ti z i m id a g i   h ar   q a n d a y   y a ng i l i k .   U l ar n i   b a h o l a s h   v a
p e d a go g i k   j a m o a   t o m onid a n   o ’ z l a s h t i r is hi ,   qo ’ l l a sh i .   I n t erf a o l   ( i n t er   l o ti n c h a   –
o ’ zar o )   –   o ’ za r o   fa ol ,  y a ’ n i  o ’ q i t u v c h i   bi l a n  o ’ q u v c h i n in g   fa o l   m unos a b a t i ,  i d r o k
e t is hi ,   to ’ l i q   t u sh u ni s h i .   I n no v a ts i y a    –    b u    y a n g i l i kn i   ki r i ti sh ,   qo ’ l l a s h   d e g a n
m a ’ non i   a n gl a t a d i   [ 2 3 ] .
1 .   Mo d e l la s h t ir i s h .   O ’ qit is h n i n g   b u   u s u l i   o ’ z   i c h i g a   r eal   h a y otn i   q a y t a
t i k l a s h   u c hu n   i s h l a b   c h i q il g a n   m osl a m a   y o k i   v a z i y a tn i   o ’ z i c h ig a ola d i .
2 .   N a m o y is h   qi l i sh .   ( D e m on s t r a t s i y a   –   l o t in c h a   s o ’ z   bo ’ l ib ,   k o ’ r s a t a m a n ,
i sb o t l a y m an   de g a n   m a ’ no n i   b i l d i r a d i ).
3 .   K i c h i k   g ur u hl a rd a   is h l a s h .   Ki c h i k   gu r u h l a r d a   i s h l a s h   a s o s an   a l oh i d a
f i z i k     m a s a l a l ar     y u z a s i d a n     o ’ z     f i k r i n i     i s h l ab     c hi q q a n     h ol d a     u n i     gu r u h d a
m uhok a m a   qil is h g a   v a   h ar   x i l   f i k r l ar   a s o si d a   m usht a r ak   nu q t ai   n aza r g a   k e l i sh g a
o ’ r g a t a d i . 314 .   A ql i y   h uj u m .   G u r u h d a g i   h ar   b i r   o ’ q uv c h i g a   o ’ q i tu v c h i   q o ’ y g an   s a v o l
y ok i   m u a m m o   y u za s i d a n   a q ln i   i sh l a ti b   o ’ z   f ik r i n i   b a y o n   e t i sh g a  i m ko n   b er u v c h i
o ’ q u v   u s u l id i r.   U s u l   m ohi y a t i   « bi r   k a l l a - y a xshi ,   y igi r m a   b e sh t a s i   un d an   a ’ l o »
p r in s i p i   b o ’ y i c h a   o ’ qi t u v c h i   t o m oni d an   b e l g i l a n g an   m u a m m o   y ok i   s a vo l
y u za s i d an  e h t i m o l   t u t il a d i g an   ha m m a   f ik r l ar   v a r i a n tl a r i n i  b i r e r g a   j a m l ay   oli sh d a
bo ’ l ib ,   i s t is n o   t a r iq a s i d a   b i li m   ol u v c h i l a r n in g   b a rc h a   f i k r l a r i ,   s h u   j u m l a d a n ,
a y t ar l i   t o ’ g ’ ri   b o ’ l g an   j a v o b   o ’ r g a n il a d i .
5 .   T a nq i d i y   t a f a k k ur .   T a n q i di y   t a f a kk u r   u s u l i   o ’ q i tu v c h i   q o ’ y g an   m a s a l a
y ok i     m u a m m on i     o ’ q u v c h i    o ’ z     f i k r i n i    b a y o n    q i l is h ,    o ’ z g a l ar n i n g     f i k r l a r i n i
t a nq i d i y   q a y t a   id r o k   e t is h ,   o ’ z   n u qt a i   n az ar i n i   a s o s l ab   b er is h   v a   s a q l ab   q o l is h
i m koni y a t i g a  e g a   bo ’ l i s h i g a  a s o s l a n i sh i d i r.
6 .   D e b at l a r .   O ’ z   nu q t ai   n aza r i n i   a s o s l a shd a   gu r u h d a g i   b a r c h a   o ’ quv c h il a r
( y ok i   a s o s i y   qis m i )   n i n g   bah s l a sh u vi d a   f a o l  is ht i r o k   e ti s hn i   t a’ m in lo v c h i   o ’ q i t i s h
u su l i di r.   Bu   u su l d an   f o y d a l a n is h   t a n q id i y   t af a k k u r n i   r iv o j l a n t i r a di .   O ’ q uv c h il a r
o ’ z   n uq t ai   n a za r i n i   i s h l a b   c h i q is hi ,   u n i   t a q di m   e ti sh i ,   h i m o y a   e t i sh i ,   s o ’ ng r a
ra q i b   n u q t ai   n aza r i n i   rad   e t i s h i   k er a k .   B a h s   h a q i q a t n i   y u za g a   k e l ti r g a n i   b oi s ,
o ’ q i t u v c h i  g u r uh n i   i k k i   g u r uh g a  b o ’ l g an   h o l d a  m uno z ar a n i   a t a y i n   a v j   o l d i r a di .
7 .   N u q ta i   n a z a ri n g   b o ’ ls in .   «N u q t a i   n a za r i n g   b o ’ l si n »   u s u l i   o ’ q u v c h i l ar
o ’ r t a si d a   m uno zar a ni n g   y u za g a   k e li s h i   v a   ul ar   m uno za r a   j ara y onid a   f ik r l a r i n i
o ’ z   g u r uh d os hl a r i d a n   ul a r n i n g   n u q t a i   n azari n i   o ’z g ar t i r i shg a   i s ho n t i r a d i g a n
g ’ o y a l ar n i   e s h i ti b   o ’ z g a r t i r i s h   y ok i   a v v a l g i s in i   m ust a h k a m l a s h   i m k o n i n i   b er is h
m a qs a d i d a   qo ’ l l a n a di .
8 .   H a r   k i m   h a r   k i m g a   o ’ r g at a d i .   «H ar   ki m   h ar   ki m g a   o ’ r g a t a di ?   us u l i
o ’ q u v c h i l a r g a      o ’ r g a t u v c h i g a      a y l a n i s h ,      m a ’ lu m      bi l i m l ar n i      o ’ z l a s h t i r g a ch
o ’ r t o q l ari   b i l a n   b a h a m   k o ’ r i s h   i m ko n i n i   b er u v c h i   o ’ q i t i s h   u s u l i di r .
9 .   R o ll i   o ’ y i n la r .   O ’ qit is h n i n g   b u   u s u l i d a   o ’ q u v c h i l ar   « real   h a y ot »
h o l a t l ar i n i  q a y t a   j o y l a s ht i r a d i l ar.   Bu   u l a r g a   o ’ z  a m a li y  is h   fa oli y a tl ar i d a   q o ’ ll a s h
m u m ki n   b o ’ l g a n   y a ng i  t u r d a g i   f a o l i y a tl a r i n i  s i n a b   k o ’ r i s h  v a   t e k sh i r i s h  i m ko n i n i
b er a di . 3210 .   Mu a y a n   h o la t n i   (v a z i y a t )   o ’ rg a ni sh .   B u   ki c h i k   g u r u hl a r d a   o ’ tk a z i l i b ,
o ’ q i sh ,   o ’ r g a n i sh ,   t a h l i l   qi l i sh ,   m uh o k a m a   v a   e r k i n   f i k r   a l m a s h i s h   h a m d a   q ar o r
q a b u l   q i li s h   v a  b u   q a r o r n i   b o s h q a l a r g a   y e t k az i sh .
11 .   M o d i fi k a t s i y a lan g a n   m a ’ ru za .   B u   o ’ q i t is h   u s u li d a   o ’ q i t u v c h i   m a v zu
m a z m uni n i   o g ’ za k i   n ut q   o r q a l i   o ’ q u v c h il a r g a   y e tk az a d i .   A m m o ,   a n ’ a n a v i y
m a ’ r u za d an   f ar ql i   o ’ q i t u v c h i   v a o ’ q uv c h i   o ra s id a  f a o l   m ulo q o t   b o ’ l a d i .
12 .   O ’y in l a r .   Bu   o ’ qi t i s h   u s u l i   m od e ll a s ht i r is h   u su l i d a n   b i ri   bo ’ l ib ,
o ’ q u v c h i l ar   d iq q a ti ni ,   taf a k k u r i n i ,  b i l i m do n l i g in i   a n i ql a y di .
13 .   Bi n g o .   Bu   s o ’ ra s h   v a   t a k r o r l a s h   u s u l l ar i d an   bi r i   b o ’ l i b ,   o ’ q u v c h i l ar
d iq q a ti ni ,  t af a k k u r i n i ,   bil i m do nl i gi n i   a n iq l a y di .
14 .   B a t a k e n e t .   B u   o ’ q u v c h in i n g   j a m o a   v a   i n d i vi d u al   b o ’ l i b   i sh l a sh g a   v a
f i k r l a s hg a   o ’ r g a t a di .
15 .   B u m e r an g .   Bu   u su l   bi r   m a shg ’ u l o t   d a v o m id a   o ’ q u v   m a t e r i a l i n in g
c h u q u r   v a   y a xl i t   h ol a t d a   o ’ r g a n i s h ,   i jo di y   tu sh u ni b   e t i s h .   B i l i m l ar n i   e r k i n
e g a ll a s h g   y o ’ n a l t i r i l g a n .   B u   t u r l i   m a z m u n   v a  x ar a k t er g a   e g a   b o ’ lg a n   m a v z u l a r n i
o ’ r g a ni s h g a   m o ’ l j a l l a n g an   b u l ib ,   o ’ z   i c h ig a   o g ’ za k i   v a   y o z m a   i s h   s h a k l l a r i n i
q a m rab   ol a d i .   Ma shg ’ ul o t   d a v o m id a   h ar   b i r   i s ht i r o k c h i n i n g   t u r l i   t po s h i r iq l a r n i
b a j ar is hi ,   n a v b at   b i l a n   o ’ q u v c h i   y ok i   o ’ q i t u v c h i   r o l i d a   c hi q i s h i   m u m kin .   U sh b u
t e xn o lo gi y a n i   q o ’ l l a s h   n a t i j a s i d a   t a nq i di y   f ik r l a s h ,   m a nt i q n i   sh a k l l a n t i r is h g a
i m koni y at   y ara t a d i ;   x o t i r a ni ,   g ’ o y a l a r ni ,   f i k r l a r n i ,   d a l i l l a r n i   y o z m a   v a   og ’ za k i
sh a k l l ar d a b a y o n   q i l i s h   ko ’ n ik m a l a r n i   r i voj l a n ti r a d i .
16 .   E l pi g ’ i c h .   B u   t e x no l o gi y a   m u ra kk a b ,   k o ’ p   t a r m oqli ,   m u m ki n   q a d ar
m u a mm o   x ara k t er i d a g i   m a v z u l a r n i  o ’ r g a ti s h g a  q a r a t il g a n .   B u   u s ul n i n g   m ohi y a t i
s hu nd a n   i b o ra tk i ,  b un d a  m a v z u n i n g   t u r l i  t a r m oq l ari   b o ’ y i c h a  bi r  y o ’ l a   m a ’ l u m o t
b e r il a d i .   A y n i   p a y td a,   u l a r n i n g   h ar   bi r i   a l o hi d a   n uq t a i   n a z ar d a n   m uh o k a m a
e t i l a di .   M a s a l a n ,   i job i y   v a   s a l b i y   to m onl a r i ,   afz a l l i g i ,   fa z il a t   v a   k a m c h i l i k l a r i ,
f o y d a   v a   zar a ri   b e lgi l a n a d i .   B u   o ’ zaro   f a o l   t e xn o lo gi y a   t a nqi di y ,   t a h l i li y ,   a n i q
m a nt iq i y   f ik r l a s hn i      m uv aff a qi y a t l i      r iv o j l a n t i r i sh g a      h a m d a      o ’ z      g ’ o y a l ar i ,
f i k r l a r i n i   y o z m a   v a   og ’ z a k i   sh a k l d a   i x c h a m   b a y o n   e t is h   y ok i   hi m o y a   qil i s h g a
i m koni y at   y ara t a d i . 33Bu   t e xn o lo gi y a   k i c h i k   g u r u h l a r n in g ,   h ar   b i r   q a t n a s hu v c h i l a r n in g   f a o l
i s h l a s h i g a   q ar a t i l g a n .
17 .   K l a s t e r   ( T ar m oql a r   u s ul i ).   Bu   f ik r l a r n in g   t a r m oql a n is hi ,   y a ’ n i
p e d a go g i k   st r a t e g i y a   b o ’ l i b ,   u   o ’ q u v c h i l a r n i   b i r o n   b i r   m a v z u n i   c h u q u r
o ’ r g a ni s h l a r i g a   y o r d a m   b er ib ,   o ’ q u v c h il a r n i   m a v z u g a   t a a l uq l i   tu sh un c h a   y o k i
a n i q   f i k r n i   e r k i n   v a   o c h i q   r a v is h d a   k e t m a - k e t li k   bi l an   u z v i y   b o g ’ l a ng a n   h o ld a
t ar m oql a s hl a r i g a   o ’r g a t a d i .   Bu   u su l   b il a n   m a v z u n i   c hu qu r   o ’ r g a n is h d an   a v v al
o ’ q u v c h i l a r n in g   f i k r l a s h   f a o li y a t in i   j a d a l l a sh t i r s h   h a m d a   k e n g a y ti r is h   u c h u n
xi z m at     q il a d i .     S h u ni n g d e k ,     o ’ t il g a n     m a v z u n i     m ust a h k a m l a sh ,     y a x s h i
o ’ z l a sh ti r i sh ,   u m u m l a sh ti r i s h   h a m d a   o ’ quv c h il a r n i   s h u   m a v zu   b o ’ y i c h a
t a s s a v u r i n i   c h i z m a shakl i d a i f o d a l a sh g a  u n d a y di .
18 .     Fi k r l a y     o l as a nm i ?     B u n d a     o ’ q u v c h i l a r n in g     f i k r l a s h     q ob i l i y a ti n i
o ’ s t i r is h   m a qs a d id a   q i z i q a r l i   fi z i k a v i y   o’ y i n   o ’ t k a z il a d i .
19 .   S k a ra b ey.   O ’ za r o   f a o l   u s u l   bo ’ l ib ,   u   o ’ q u v c h i l a r d a   f i k r i y   b o g ’ l iq l i k ,
m a nt i q ,   xo ti r a ni n g   r i vo jl a ni s h i g a   i m ko n i y at   y ara t a di ,   q a n d a y d i r   m u a m m on i   h al
q i l is h g a,   o ’ z fikr i n i   o c h i q   v a e r k i n   i f o d a l a n g a n   m a ho ra t i n i   s h a k ll a n t i r a d i .
20 .   T ar o z i .   B u   m un o zarali,   m u ra k k a b   m az m un l i   m a v z u l a r n i   o ’ r g a n is h d a
qo ’ l   k e l a d i .   U   t a n q i di y   t af a k k u r,   m a nt iq ,   i j o d i y   i z l a n is h ,   f ik ran   t a j r i b a l a r n i
r i v o j l a n ti r i s h g a     y o ’ n a l t i r i l g a n .     Bu     t e xn o lo gi y a     d a l i l l a s h     qo b i li y a t i n i
r i v o j l a n ti r i sh ,   o ’ z   d a l i l a r i n i   y o z m a   v a   og ’ z a k i   s h a k ld a   i sh o n c h l i   v a   l o ’ n d a
i f o d a l a s hn i   s h a k l l a n t i r a di ,   o ’ z   n uq t ai   n azari n i   h i m o y a   q i l a di ,   m u h ol i f l a r n i
i sh o n ti r a d i ,      m uno z a ra      m a d a ni y a t ig a      o ’ r g a t a di .      Bu      t e xno l o gi y a n i      o ’ q u v
m a t er i a l in i   o ’ r g a n i sh n in g   t u r l i   b o s q i c h l a r i d a   q o ’ ll a n i sh i   m u m kin .   A m m o   u
o ’ t i lg a n   m a t er i a l l ar   b o ’ y i c h a   x u lo s a   q i l is h   b o s q i c hi d a   y u q o ri   s a m ara   v a   n a ti j a
b er a di ,     c h un k i     o ’ qi y o t g a nl a r ni n g     y uqo r i     d a r a j a d a     x a b ar d o r li kl a r i n i     v a
o ’ r g a ni l g an   m a t er i a ll ar d a n   e r k i n   f o y d a l a n i sh n i   n a z ar d a   tu t a d i .   Bu   t e x no l o gi y a
ki c h i k   g u r uh l a r d a  v a  j a m o a l ar  o ra si d a t a db i q   e t il i s h i   m u m kin .
Y u q o r i d a    no m l ari    y o z il g a n    i n no v a ts i o n    u su ll a r n i n g    f i z i k a    m a v z u l ar i d a
qo ’ l l a sh n i   k o ’ r i b   c h iq a m i z. 34M od e l l a s ht i r s h   u s ul i   –   o ’ q i tu v c h i   b a y o n   q il a y o t g a n   ho d i s a   v a   v o q e a l a r n i
o ’ q u v c h i   p ar a l l el   ho l a t d a   i d r o k   e t i b ,   o ’ z   d a f t ar i d a   c h i za y o tg an   m od el   o r q a d i
y a ng i   m a v z u n i   m ust a h k a m l a y di .   Ma s a l a n ,   « Ic hk i   y on u v   dv i g a t e li .   B u g ’
tu r b i n a s i »  m a v z u s i n i   m iso l   q i li b   k o ’ r s a t is h   m u m kin .   Bu   m a v z u n i  o ’ t i s h d a n   ol d i n
o ’ q i t u v c h i   i c h k i   y on u v   d v i g a t e l i   m od e li n i  gu r u h g a  o l i b   k i r a d i   v a tu s h u n t i r a d i .
Q u y id a g i   s a v o l l ar   d vi g a t el   m od e li g a  q ar a b   tu s h u n t i r i l a d i :
1 .  Q a n d ay   d v i g a t el   i c h k i   y on u v   d v i g a t e l i   d e y il a di ?
Y o n i l g ’ i      t o ’ g ’ r id a n - to ’ g ’ ri      dv i g a t e l n in g      i c h i d a,      un i n g      si li nd r i d a
y on a y otg a n i   u c h u n   ic h k i   y on u v   d v i g a t e l i   d e y il a d i .
2 .   Ic hk i   y on u v   d v i g a t e l i   q a n d ay   as o s i y   q i s m l ar d an   i b o rat   b o ’ l a di ?
D v i g a t el   st i l i n d r d a n   i b o r a t   b o ’ l i b ,   u n in g   i c h i d a   po r s h e n   y u ra d i ,   po r sh e n
ti r s a k l i   v a lg a   s h a t u n    y o r d a m id a    b i r ik ti r il g a n .    V a l n in g    t e ki s    a y l a n i s h i   u c hu n
v a l g a   s a l m oq l i   g ’ i l di rak   ( m a x o v i k )   o ’ r n a t i l g a n .   S ti l i n d i r n in g   y u q o r i g i   q i s m id a
i k k i t a   k l a p an   b o ’ l i b ,   ul a r   dv i g a t e l   i s h l ab   t u r g an   v a q td a   k e ra kl i   v a q t d a   a v to m a t i k
ra v i sh d a   o c h i l i b ,   y o p i l i b   t u r a d i .   Yo n u v c h i   ara l a s h m a   st id l in d r g a   b i r in c h i   kl a p a n
o r q a l i   k i r ib ,   s v ec h a   y o r d a m id a   a l a n g a   ol a di .   Y o n g a n d an   h o si l   b o ’ lg a n   g a z l ar
i k k i n c h i   k l a p a n   o r q a l i   c h i q ar i b   y u b o r i l a d i .   B u l a r n in g   h a m m a s i   m od e l   o r q a l i
ko ’ r s a t i b   b o r i l a di .   S h u n d ay  q i l i b ,   d v i g a t e l n in g   a s o s i y  qis m l ar i :   s t i li nd r,  p o r s h e n ,
ti r s a k l i   s h a t u n ,  v a l ,   s a l m oql i   g ’ i l d i ra k ,   k l a p a n l ar,  s v e c h a l ar.
B u g ’   tu r b i n a s i ni n g   m o d e l i   h am   sh u   a s osd a   m od e l g a   q ar a b   t u s h un ti r i l a d i ,
y a ’ n i   o ld i n   s a v ol l ar   b e r il a d i .   S o ’ n g   s h u   s a v o l l ar   a s os i d a   j a vo b   b e r i b   b o r i l a d i .
Sa v o l l ar   qu y id a g il a r d an   i b o r a t :
1 .   B u g ’   t u r b i n a l a r i   de b   q a n d ay   i s s i ql i k   d vi g a t e li g a a y til a di ?
B u g ’     y ok i     y uqo ri    h a r o r a t g ac h a    qi z d i r i lg a n     g a z    d vi g a t e l n i n g     v a l i n i
po r s h e n ,   s h a tu n   v a   t i r s a k l i   v a l   y o r d a m isi z   a y l a nti r a di g an   d v i g a t e l l ar   tu r b i n a l a r
d e y il a di .
2 .    En g    s o d d a    b ug ’    tu r b in a s i ni n g    a s o si y    ishl a s h    q is m l ari    ni m a l ar d an
i b o r a t ? 35V a lg a   d i s k   o ’ r n a t i l g a n   b o ’ l i b ,   u ni n g   t o ’ g ’ i n i g a   k u r a k l ar   m a h k a m l a n g a n .
K u ra k l ar   y a q in i g a   k e n g a y i b   b o r a d i g a n   t r u b a l a r - s o p lo l ar   j o y l a sh ti r i l g a n .   D e m a k ,
s od d a  b u g ’   t u r b i n a l a r n in g   a s o s i y   q is m l ar i :   v a l ,   d is k ,  k u r a kl a r va   s op l o l a r di r.
3 .   B u g ’   t u r b i n a s i   q a n d ay   i s h l a y d i ?
S o pl ol a r g a   qo z o n d an   b ug ’   k e l a d i .   S o p l o l ar d a n   o t i l i b   c hi q a y o t g a n   b u g ’
o q i m i   ku r a kl a r g a   a n c h a   k a t t a   b o s i m   b era d i   v a   t u r b i n a n in g   d is k i n i   t ez   a y l a n t i r i b
b er a di .
4 .   B u g ’   t u r b i n a l a r i   q a y er l ar d a  i s hl a t i l a di ?
U l ar   i s si q l i k   e l e k t r   st a n si y a l a r i d a   v a   k e m a l ar d a   h a m d a   t e pl o v o z l a r d a
i s h l a t i l a d i .
5 .   B u g ’   o ’ r n i d a  b o s h q a  m a hs u l o t   i s hl a t i s h   m u m ki n m i ?
H a,    bug ’    o ’ r n i d a    g az n i n g    y on i s h    m a h s u l o ti d a n    f o y d a l a n il a d i g a n    g a z
tu r b i n a l a r i   a st a- s e k i n   t ob o ra  k e n g   k o ’ l a m d a q o ’ l l a n i l m oqd a.
Bu   u s u l   o ’ q u v c h i l a r d a   o ’ z l a sh ti r i s h n in g   sh a x si y   q i z i q is hl a r i ,   q ob i l i y a t i ,
m o y ill i g i   b o r l ig i n i   h is o b g a   o l i b ,   u s ull ar n i n g   r a n g - b a r a n g   tu r l a r i n i   o ’ q u v
j ara y oni g a   ki r i t i sh ,   o ’ quv c h il a r d a   i j o d   ku r t a k l a r i   n is h   u r a y otg a n i n i   a y t i b
ra g ’ b a tl a n ti r i b     t u r i s h     lo z i m .     Bu     u s u l n i n g     s h u     t a r iq a     ra n g - b ar a n g li gi ,     o ’ z
k u c h l a r i n i   h ar   to m o n l a m a   s i n ab   k o ’ r i s h g a   h ar   b i r   o ’ q u v c h i n in g   s h a x si y
q ob i l i y a ti n i   k a m o l   to p t i r i s h   u c hu n   s h a r o i tl ar   b il a n   t a’ m inl a s h ,   u l ar   u c hu n   o ’ qu v
j ara y oni n g   y a n a h a m   qi z i q a r li r o q   b o ’ l i s h i   u c h u n   i m ko n   q i di r i sh i   lo z i m   b o ’ l a d i .
N a m o y i s h   q i l is h   ( D e m onst r a t s i y a)   us ul i .   D e m on s t r at s i y a   –   lo t in c h a   so ’ z
bo ’ l ib ,   ko ’ r s a t a m a n ,  i s bo tl a y m an   degan   m a ’ nol a r n i   b i ld i r a di .
Bu   u s u l   o ’ k uv c h i l ar n i   b i l i m g a   q i z iq ti r i sh n i   so ’ n d i r i b ,   o ’ q i sh d a   c h ar c h a t i b ,
za d a   q i li b   qo ’ y m a sli k   u c h u n   o ’ q u v   m a v z ul a r i n i   t a j r i b a   q i l i b   k o ’ r s a ti s h   v a   f i z i k
a s bo b l ar     bi l a n     t a ni s h t i r is h     j u d a     y a xs h i     n a t i j a     b e ra d i .     O ’ q u v c h i l ar    o ’ q u v
j ara y oni d a   za r u r i y   bili m ,   ko ’ n i k m a   v a   m a l a k a g a   e g a   b o ’ l m a y   tu r i b   b i r o n   b i r
t a j r i b a   m a z m uni n i   tu s hu n t i r i b   b era   ol m a y di .   S h un i n g   u c hu n   o ’ qi t u v c h i   h a r   b i r
s i n f d a g i   m a v z u n i     i l o j i   b o r i c h a   qi z i q a r l i   q i l i b   t a j r i b a   o ’ tk a z i s h i   za r u r.   M a s a l a n ,
s uv l i   to ’ p p o n c h a   y o r d a m id a   su v n i n g   h a r a k a t   t r a y e k to r i y a s i ni ,   to ’ g ’ ri   c hi z i q li 36h ar a k a t n i ,   d i n a m o m e t r   y o r d a m id a   k u c h n i   o ’ l c h a s h ,   A r xi m ed   q on u n i   A r x i m ed
c h e l a g i    y o r d a m id a,    a t m os fera    bo si m i n i    a n e r o i d - b a r o m e t r    b i l a n ,    a t m os fera
b os i m i   bo r l ig i n i       t a s di q l o v c h i   d a l il l ar,   s u y uq l i kn i n g   s i rt   t ar a n g l i k   ho d i s a s i n i
k u za ti sh ,   y o r ug ’ l ik n i n g   p r i z m a   y o r d a m id a   t ar k i b i y   qis m l ar g a   a j ra l is h   h od is a s i ,
m a gn i t   m a y don i n in g g   to kk a   t a ’ si r i n i   k u za ti s h   v a   bo s h q a   n a m o y ishl a r n i
k u za ti s h l a r i ,   o ’ q u v c hi l a r n in g   l a b o r a t o r i y a i s h l a r i n i   b a j ar is hl a r i g a  y o r d am   ber a d i .
Bu   u s u l   o ’ q u v c h i l a r d a kuza tu v c h a nl i kn i   r i vo jl a nt i r a di .
K i c hi k   gu r uh l a r d a   is h la s h .   O ’ q it u v c h i   m e h n a t i ni n g   m u ra kk a b l i g i   h a r   bi r
o ’ q u v c h i   k o ’ n g l i g a   y o ’ l   to pi s h d a,   h ar   b i r   s h a xs d a g i   y ok i   g u r u hd a g i
i m koni y a t l ar ni n g   r i vo jl a ni s h i g a   s h a r o i t   y ara t a   b i l i sh di r.   E n g   m uhi m i ,
o ’ q u v c h i n in g   o ’ z i n i   sh a x s   d e b   tu s hu n is h i g a   o ’ q i t u v c h i   y o r d a m   b er is h i   za r u r,
o ’ z l i g in i ,   h a y o t i n i ,   du n y on i  i d r o k   e t i s h g a   e h t i y o j  u y g ’ oti s h i  d a r k o r:  u nd a  i n so ni y
g ’ u r u r   t u y g ’ us i n i   v a   u n i n g   t a r k i b i y   q is m i   –o ’ z   h a t i - h ar a k a t l a r i   u c hu n   o ’ z i ,
do ’ s tl a r i ,   l i t s e y ,   j a m i y at   old i d a   m a ’ su l i y at   hi s s in i   t a r bi y a l a s h   k era k .   O ’ quv c h i l ar
b i li m   o l i s h   y o ’ li d a g i   m a sh a q q a t l i   m e h n a t i d a   m uv a f fa q i y at   q o z o n is h i   u c h u n
o ’ q i t u v c h i   h ar   bi r   o ’ q u v c h in i n g   i m ko n i y a tl a r i g a   i sh o ni s h i   z a r u r.   B u   y o ’ ld a g i
m uv affaqi y a tl ar   o ’ q i t u v c h i ni n g   q a t ’ i y a t i g a ,   to q a t i g a,   o ’ z   v a q t id a   y o r d a m g a   k e l a
b i l is h i g a   b o g ’ l i q .   O ’ q u v c h i l a r n i   4   t a   g u r u h g a   bo ’ l i b   o li s h   k e r a k .   K e y i n   u l ar g a
no m     b er i s h     k er a k .     Ma s a l a n ,     a t o m ,     m ol e k u l a,     k u c h ,     is h     y ok i     b os h q ac h a
no m l a n a di .   O ’ t i lad ig a   m a v z u d a g i   m uhi m   so ’ z l ar   b i l a n   n o m l a n s a,   j ud a   h am
m a qs a dg a  m u v o f i q   b o ’ l ar e d i .
O ’ qit u v c h i    o ’ qu v c hil ar g a    q u y id a g i    m a s a l a n i    b er i b ,    h ar    b i r    g u r uh n in g
x ul os a s i n i   e s h it a d i .
Ma s s a s i   2   t o nn a   bo ’ l g a n   s a m ol y o t   4 0 0   m   b a l a nd l i k d a   5 0   m/ s   t e z l i k   b il a n
u c h a y ot g an   e d i .   Sa m ol y o t   d vi g a t e l i   o ’ c h i r i l g a n   h o l d a   s h u   b a l a n d l ik d a n   p a s a y a
bo r a d i   v a   q o ’ n a y ot g a n d a   u n in g   t e z l i g i   3 0   m / s   bo ’ l a d i .   D v i g a t el   i sh l a ti l m a g an
t ar z d a  s a m ol y o t   uch i s h i g a   h a v o   q a r s h i li k   k u c h i n in g   baja r g a n   i sh i   t o p i ls in .
Ber i l g a n l a r :   m   = 2   t   =   2 0 0 0   k g ,
υ
1   =  5 0   m/ s ,  υ  
2   =  3 0   m /s ,   h   =   4 0 0   m ,    A   = ?        	2    
     	
v	v
2
37Y ec h il i s h i :   a)   s a m ol y ot n i n g   k e y i ng i   ( i k ki n c h i )   v a z i y a t d a g i   po t e n s i al
e n e gi y a s in i   n o l g a   t e n g   d e b   h is o b l a s a k ,   bi r i n c h i   v az i y a t d a g i   ( h   b a l a n dl i k d a g i )
p o t e n s i a l    e n er g i y a s i    m g h    bo ’ l a d i .    S h u n i n g    u c h u n    s a m ol y o t n in g    b i r i n c h i    v a
i k k i n c h i   v a z i y a tl a r d a g i   m e x a n i k   e n e r g i y a l ar i n i   qu y id a g i c h a i f o d a l a s h   m u m kin :
E
1	
mv   	   1      2	
2   m h g      
v a E
2   mv         	
2	
2
b )   s a m a l y ot n i n g   b i r i n c h i   v a z i y a ti d an   i kk in c h i   v a z i y a t i g a   o ’ t i s h d a   u n g a
og ’ i r l i k   k u c h id a n   t a s h q a r i   h a v o ni n g   q a r s h i li k   k u c h i   h am   t a ’ si r   q i l a di .   B u
k u c h n in g   baja r g a n   i s h i   to ’ l a  m e x a n i k   e n e r gi y a n in g   o ’ z g a r i s hi g a   teng,  y a ’ n i
m v  	
2 2              	2
m v
1                                                 
2               
1
A   =  E
2   –   E
1   =	              2         	-	2
(           	mhg) 
2 m (       	2  	
gh)	
2
c) fo r m ul a l ar g a  q o ’ y i b   h i so bl a s h l ar n i   o l i b   bo r a m i z.
A   =   2 .
1 0 3  
k g .  
( 3 0   m/s ) 2
/ 2 –   ( 5 0  m / s ) 2
/ 2   –  9 , 8   m / s 2 .  
4 0 0   m   ) = -  8 , 6 .
1 0 6  
J.
J a vo b :   Q a r s h i l i k   k u c h i     –8 , 6   M J   is h   b a j ara di .   B u n d a g i   m in u s ( - )   h ar a k a t g a
q a r s h i li k   k o ’ r s a t a di g a n   k u c hl a r ni n g   i s h i   m a n f i y   ek a n l i gi n i   ko ’ r s a t a d i .
B u nd a n   k o ’ r i n a di ki ,   b u   u s u l   g u r uh n i   g ’ o y a l ar   b era di g an   o ’ q u v c h i l ar   v a
ul a r n i   is hl a b   c h i q a d i g a n   o ’ q uv c h il a r g a   bo ’ li s h   k a b i   q o i d a l a r n i   o ’ z id a   m u j a ss am
e t a di .   S h u   b i l a n   b i r   q a t o r d a   g u r u h l a r n i   o ’ zaro   fa o l   h ar a k at   qi l i s h g a   un d a y di .
O ’ qit u v c h i    d a r s     i jo d k o r i ,     d e m e k ,     u     o ’z     y o ’ li n i     i z l a sh i     k e ra k .     O ’ qi t u v c h i
gu r u h d a g i     o ’ q u v c h i l ar g a    ni m a n i     n i m a g a     qi y o s l a sh n i     o ’ r g a t i s h i     za r u r.     H ar
q a nd ay   h od is a n i   shu n d ay   o ’ r g a t i s h   k e ra k ki ,   o ’ q u v c h i l ar   c h i n   ko ’ n g il d a n ,   y a ’ n i
m ust a h i l   x ul os a l a r g a,   q i y o s l a r g a o ’ r g a n s i n .
A q l i y   h uj um .   Bu   u su l   i j o d i y   h a m ko r l ik ,   b i r g a   f ik r l a s h ,   h a m j i h a t li k   d a r si ,
h ar   ki m   o ’ z    f i k r i n i   a y t a    ol a d ig a n   v a   a y t i s h i    z ar u r    b o ’ l g an   er k i n l i k   d a r s id i r.
D ar s g a   q a n c h a   ko ’ p   v a   y a xs h i   t a y y o r l a n s a n g ,   sh u n c h a l ar   o ’ z i ng n i   e s h i t is hg a ,
do ’ s tl a r i n g a g a p i r is h g a ist a k   t ug ’ i l a di .
A q l i y   hu j u m   usu l i   o’q u v c h i l a r n i n g   o ’ z l ari   o l d in g i   o ’ t i l g an   m a v z ul a r d a g i
f o r m ul a l a r d a n      f o y d a l a n g an      ho ld a      f o r m ul a l ar n i      c h i q ar i b      is b o t l a b      b e r a d i .
Ma s a l a n ,    «T e k i s    t ez l a nu v c h a n    h ar a k a t d a    k o ’ c h i sh » ,    «T e z l i k    b i l a n    k o ’ c h i s h 38o r a s i d a g i   bo g ’ l a ni sh » ,   «K in e t i k   v a   po t e nsi al   e n e r g i y a»   v a   bo s hq a   f o r m ul a l a r n i
c h i q a r i b   b e ra d i .
T e k i s   t e z l a n u v c h an   h ara k a t d a   k o ’ c h i sh d a   d os k a g a   q u y id a g i   f o r m ul a l ar n iat
  2
y o z i b S     v
0   . t  
2
f o r m ul a n i    «A q l i y    hu j u m »    usu li d a    c h i q a r i s h    t a v s i y a
q i l a m i z.
1 )	
vурт     S  	;t
2 )   S    	
v
у р т  	.t ;   3)	vурт     v
0     	
v  
;	2
4 )   v   	
v0  	at
O ’ quv c h i l ar    2 ,    3 ,    4 - f o r m ul a l a r d a n    f o y d a l a ni b S    	
v0  . t  	at   2
2
c h i q a r ib ,
t us h u n t i r i b   b er a d i l ar. Ma n a  s h u n d ay  d ars   k a s h f i y o t di r.   O ’ q u v c h i   h am  o ’ qi t uv c h i
h am   d ar s g a   xu d d i   s h u   n a r s a   u c h u n   i kk i   to m on l a m a   i j od ,   h a m ko r l i k   s e v in c h i
u c h u n ,    o ’ q u v     f a o l i y a tid a    d a r s d an     xud d i     y o z u v c h i     d ara j a s i d a     f o y d a l a n i s h
q uv o n c h i   u c h u n   k e l is h a di .
F o r m ul a   q a n d ay   s h a k l d a   bo ’ l m a sin ,   u   m ohi y a t n i   o c h i s h g a,   to ’ p l a s h ,
s ar a l a sh ,   a ni ql a s h   v a   qu y uq l a sh ti r i sh g a,   o ’ quv c h i d a g i   o qi l o n a   r u h n i   v a   s h u
a s os i d a g i   e s t e t i k   r uh n i   v a   m a v z u n i   t u shu n is hg a   o ’ r g a t a d i .   H am m a   f o r m ul a l a r n i
bi r   y er g a   t o ’ pl a b   v a   a n a   sh u   f o r m ul a l a r d a n   b o sh q a   f o r m ul a n i   t o pi s h g a   y o r d am
b er a di .      A q l i y      hu ju m      us u l i      b u      o ddi y      f o r m ul a l a r d a n      t o r ti b      m u ra kk a b
f o r m ul a l a r ni n g   t o p i sh n in g   oq i lo n a   y o ’ li d i r.   Ma s a l a l a r i   y ec h is h d a   h am  x u d d i   s h u
u su ll a r n i   q o ’ ll a s h   y a xs h i   n a t i j a l ar   b e r a d i .
T a nq i d i y   t a f a k k u r .   Bu   u s u l d a   o ’ q i t u v c h i   t a l a b alar g a   n i m a n i   n i m a g a
qi y o s l a s h n i     o ’ r g a t ish i     za r u r.     H ar     q a nd a y   f i z i k     h o d i s a n i     sh u n d ay    o ’ r g a t i s h
k er a k ki ,   t a l a b a l ar   c h i n   k o ’ n g i l d a n ,   y a ’ n i   m ust a q i l   x u l o s a l a r g a,   qi y os l a s h l ar g a
o ’ r g a ns in .
A s o s an   b un d a   o ’ q u v c h i l a r n i   f i k r l a s h g a,   h o d i s a l a r n in g   s a b a b in i
t us h u n t i r i sh g a,   o ’ z   m u lo h az a l a r i n i   a s o s l a s h n i ,   s h un i ng d e k ,   f i k r l a sh n in g   k e t m a -
k e tl i gi ni ,      t a nq i d i y l i k ,      m ust a q i l l i k      s i n g a r i      t o m onl a r n i ,      fa k t l a r g a      b o ’ lg a n
qi z i q is hl ar   b il a n   bi r g a n a za r i y a g a  q i z i qi s h   p a y d o   b o ’ l is h i n i   o ’ r g a t a di . 39D e b a t la r .   O ’ qit u v c h i   s i n f n i   ik k i   g u r u h g a   b o ’ l i b ,   t a nk i d i y   t afa kk u r n i
r i v o j l a n ti r a d i    v a    m un o zar a n i    a v j   o l d i ra d i .    B u n d a   o ’ q u v c h i l a r    fa o l l a s ht i r i l a di ,
a y n i     v a qt d a     d i q q a t n i     y ig ’ ib ,     c h uq u r     t a hl i l     e t is h n i     o ’ r g a n a di .     M a s a l a n ,
«A t m os fera    b o s i m i ,    T o rr i c h e l l i    t a j r i b a s i »    m a v z us in i    o ’ t i s h d a    q u y id a g i    s a v o l
o ’ r t a g a t a s hl a n a di .   Y er d a   h a v o   bo ’ s h li g ’ i   ho s i l   q i l i b   b o ’ l a di m i ?
G a l i l e y ni n g   s ho gi r d i   E v a n j e l i s t a   T o r r i c h e l l i   a t m os fera   b os i m in i   o ’ l c h a s h
h a q i d a g i   r e j a s in i   r iv o j l a n t i r a d i   v a   t a j r i b a n i   b os h l a y di .   T a j r ib a   m u ra k k ab   e m as
( b un i   o ’ qu v c h i  d a r s li k n i  o ’ q i b   b e m a lo l  o ’ r t o q l ar i g a  g a p i r i b  b era  o l a d i )  si m o b   b i r
m e t r     u z un l i k d a g i     in gi c h k a,     b i r     u c h i     k a v s h a r l a n g an     ni s h a     n a y g a     qu y il a d i .
S i m obg a   t o ’ l a   n a y n i n g   u c h i n i   b ar m o q   b il an   b e r k it ib ,   b ar m o qn i   o l m a g an   h o l d a
u n i   t o ’ n k a r i b   s i m obl i   j o m g a   s o l a d i   v a   b ar m oq n i   n a y n in g   o g ’ z id a n   ol i n a d i .
N a y d a g i   si m o b   p a stg a   t u s h a di ,   l e k i n   o xi r i g a c h a   e m a s .   S i m ob ni n g   h a m m a s i   o ’ z
og ’ i r l ig i   bi l an   j o m g a   qu y i l i b  k e t m a di .   A m m o   n a y nin g  b e r k  to m o ni d a  bo ’ s h   fa z o
h os i l   bo ’ l di .   Y e r d a  k u z a t il g an   d a s t l a b k i   b o ’ s h l i q   T o r r i c h e l l i   b o ’ sh l ig ’ i !
T o rr i c h e l l i   t a j r i b a s id a g i   s i m o b   u st u n i   b a l a n dl i g i n i   o ’ l c h a b ,   b u   u st u n
b era y o t g a n   bo si m n i   h i s ob l a s h   m u m kin ,   b u   b o s i m   a t m os fe r a   b o s i m ig a   t e n g
bo ’ l a d i .   A t m os fera  b o s i m i   q a n c h a li k   k o ’ p   bo ’ ls a,   T o r r i c h e l l i   t a j r ib a s i d a g i  si m o b
u st u n i ni n g   b a l a n dl i g i   s hu n c h a   y u q o ri   b o ’ l a d i .   K am   bo ’ ls a,   s i m o b   u s t u n in i n g
b a l a nd l i g i   k am  bo ’ l a di .   B u   t a j r i b a   q u y id a gi c h a   i z oh l a n a di :   S i m o b   us t u n i   t o ’ xt a b
q ol ga n   b a l a n d l i k   r o p p a - r o s a  7 6   s a n ti m e t r ed i .
K u n l a r n in g      bi r i d a      n ay      bil a n      t a j r i b a s i n i      t a k r o r l a y ot g an      T o rr i c h e l l i
q a nd a y di r   c h a t o q l ikn i   s e z a d i .  U n in g   o l did a  x ud d i  o ’ sh a   j o ’ n   a s b ob l a r :   j o m ,   qo ra
q a l am   bil a n   q u y u q   c h i z il g an   q o g ’ o z   e p i s h t i r i l g a n   n a y c h a.   T o rr i c h e l l i   y a n a
n a y c h a g a   s i m o b   qu y a d i   v a   t a j r i b a n i   t a k r o r l a y di .   I s h k a l li k   n i m a d a?   U   is h k a l l ik n i
t op di .    S i m o b    u s t u n i    h a m o n    q a y s a r l i k    b il a n ,   h a vo n in g    bo s i m i    bo r    v a    u n in g
og ’ i r l i k   k u c h i   h ar   do i m   bi r   x i l   b o ’ l m a y d i   d e b   tu r i b d i .   Aj o y i b   k a s h f i y o t   –   h a v o
og ’ i r l ik k a   e g a!   H a v o   bo s i m g a   e g a!   d e b   x a b ar   b e r a y otg a n d e k   e di .   D e m ak   bi z
b un i   « A t m os fera  b o si m i »   deb   a t a y m i z   [ 1 0 ] .
Bu   m a v z u n i   o ’ t i s h   te x no l o gi y a s i n i   b e ra m i z:
1 .   T o rr i c h e l l i   t a j r i b a s i   u c h u n   k er a k l i   a s bo b l a r . 402 .   T a j r ib a n in g   b o r i s h i   v a und a n   k e l i b   c h i q k a n   i l m i y   as o s l a r .
3 .   T a j r ib a d a g i   y u t u q   v a   k a m c hi l i k l a r .
4 .   T o rr i c h e l l i   bo ’ s h l ig ’ i .
5 .   7 6   s a n t i m e t r l i   si m o b   u st u n i .
6 .   A t m os fera  b o s i m in i   o’ l c h a y di g an   a s b o b - b a r o m e tr .
7 .   A t m os fera  b o s i m in in g   ta ’ r i f i .
8 .   Q a nd ay   ho d is a l ar  a t m os fera  b os i m ini n g   b o r li g i n i   t a s di ql a y d i ?
9 .   A t m os fera  b o s i m in i   h i so bl a s h .
O ’ qit u v c h i     f a ol i y a t i d a g i     a s os i y     j ar a y onl a r     q u y id a g i l a r d i r:     S o ’ z l a s h -
ko ’ r s a t i s h   ( t a j r i b a  q i li sh )   –   v az i fa  t o ps hi r is h   –   r a h b a r l i k   –   n a z o r at   q i li sh .
O ’ quv c h i   f a o l i y a t i d a g i   a so si y   j ar a y onl ar   qu y id a g il a r d an   i b o ra t :   T i n gl a s h -
qo ’ r i s h   –   f a o ll i k   –   m a s h q   b a j ar i sh .
N u q t a i   na z a ri n g   b o ’ l s i n .   B i z   o ’ q i t u v c h il ar   h ar   b i r   o ’ q u v c h i m i z   t a q di r i
u c h u n   j a v o b g ar m i z.   I s ho n c h i m   k o m il k i ,   h ar   bi r   o ’ qu v c hi d a,   h a t t o ,   e n g   s ho ’ x   v a
e n g   f a o l s i z   o ’q u v c h id a   h am   bi r o r   fa z il a t ,   o ’ z   n u qt a i   n az a ri   b o ’ l a di .   B i z
o ’ q i t u v c h i l ar   i s hi m i z d a   a n a   s h u   fa z i l a t l a r n i   o ’ s t i r is hg a,   o ’ q u v c h i n i   o ’ z l i g in i
t o p is h i g a   s e z gi r l i k   b il a n ,   o q il o n a  y o r d am   b er i s h i m i z zar u r di r.
H a r   k i m  h a r   k i mg a   o ’ r ga t ad i .   D ar s n i   s h un d ay    t a sh k i l   e t i l si n k i ,  o ’ q i t u v c h i
o ’ q i t s in ,   o ’ q u v c h i l a r   h am   bi r - b i r in i           o ’ qi t s i n .   Z a m on a vi y   o ’ qi t uv c h i
o ’ q u v c h i l a r d a n   h a m   s a bo q   o l a di ,   ul a r n i   o ’ z   h a m k a s b l a r i   d eb   b il a d i .   A k a d e m i k
l i t s e y l a rd a   o ’ q u v c h il ar   o ’ q it u v c h i ni n g   h a m k a sbl a r i   v a   s af dos hl a r i d i r.   B i li m g a
qi z i q is h    a xb o r ot n i n g    m a z m unig a g i n a   bo g ’ l i q    b o ’ l i b    q ol m a y ,   o ’ q u v c hi l a r n in g
d a r s   j ar a y on i d a   fa o l   q a t n a sh i sh l ar i g a   h a m   bo g ’ l i q d i r.   O ’ qu v c h i l a r n i n g   o ’ z l a r i
h a q i q a t n i   i z l a s h   j ara e n i g a   q a n c h a l i k   f a o l   a ra l a s h s a l ar,   t a ’ l i m ni n g   s a m ara do r l i g i
s hu n c h a l i k   os h a di .   M u st a q i l   o ’ r g a n sh si z   o ’ q i t is h   y o ’ q .   S h u ni n g   u c h u n   d e y ar l i
h ar   bi r   d a r s d a o ’ q it i s h   va  m ust a q i l   o ’ r g a n i s h   u y g ’ un l i gi g a e r i s h i s h   z ar u r d i r.
Bu   u s u l  o ’ q u v c h i l ar   u c h u n   q i z i q ar l i   b o ’ l i b ,  ul a r  o ’ z l a r i n i  o ’ q i tuv c h i d e k   x i s
q i l is h a di .   U y g a   o ldi n d an   «T u r l i   m u hi t l a r d a   di f f u z i y a   h o d i s a s i »   m a v z u s i   b er i b
y ubo r i l a di .   T a y y o r l a n i b  k e l g an  o ’ q u v c h i  s h u   m a v z u n i  g a p i r i b  t us h un ti r i b   b er a di .
Q o ’ li d an   k e l g a n c h a   t a j r ib a   h am   qi l i b   ko ’r s a t a d i .   U   o ’ r to q l a r i g a   g az,   su y u q l i k   v a 41q a tt i q    j is m l ar d a    d i f f u z i y a    ho d i s a s i g a    do i r    m is o l l ar,    ho d i s a l a r n i     i z o h l a s h   v a
a m a ld a   f o y d a l a n i s h   h a q i d a   t u s h u n c h a   b e ra d i .   B o s h q a   o ’ q u v c h i   s h u   m a v z u g a
d o i r   t a j r i b a   ko ’ r s a t a di .   M a s a l a n ,   o d d i y   so v u q   su v g a   m ar g a n s o vk a   s o l i b
su y u q l ik d a   d i f f u z i y a   h o d i s a s in i   k o ’ r s a t a d i .   S o ’ n g ra   i s si q   s u v g a   m ar g a n s o v k a
s o l i b   di f f u z i y a   h o d is a s in i n g   y u q o ri   h a r o r a td a   t ez   s o d i r   b o ’ l is h i g a   o ’ r to ql a r i n in g
e ’ ti b o r i n i    q ar a t a di .  B u nd a    j is m n i n g    h a r o r a t i    y u q o r i    bo ’ l s a,    m o l e k u l a l a r n in g
t e z l i g i   k a t t a   b o ’ l a d i   v a   a k s i n c h a,   d e g a n   x u lo s a   c h iq a d i .   U c h in c h i   bi r   o ’ q u v c h i
o ’ r t o q l ar i g a   di f f u z i y a   h o d i s a s i g a   m o s   h o l d a   r i v o y at   a y tib ,   o ’ r t o ql a r i n i   f a o l li k k a
u n d a y di .   M i s o l   u c h u n   qu y id a g i   r i vo y a t n i   a y ti b   be r i s h i   m u m kin .
B i r   p o ds h o   u l a m ol a r i g a   ko ’ p   n a r s a   q o ’ li m d an   k e l a d i   d eb   m a qt a n a d i .
S h un d a   v a z i ri   s h ohi m   un d ay  d e m a ng ,   b a’ zi   n a r s a l ar   bo r k i ,   u n i   si z   q i l a   o l m a y si z
d e b     n a s i h a t     q il a d i .     Bar i b i r     po d sh o     o ’ z     so ’ z id a     t u r i b     o l a di .     O ’ sh a     k un i
p od s ho n i n g   b e s h   t os h   o ’ g ’ i l   n a bi r a s i   b ob o si n i   o l di g a   k e li b   s u v   so ’ ra y di .   B o b o s i
s u v   o l d i r i b   k e l i b   n a bi ra s ig a   b er a d i .  N a bi r a s i   s u v n i   i c h m a y m an   sut  k e li r i n g   d e y di .
B o b o s i   sut   k e l ti r i s h n i  bu y u ra d i .   B o l a   su t n i   ich i b   k o ’ r i b   ic h m a y man   d e b   h a r x a s h a
q i l a di .   S hu n a   p o d s h o   ni m a   qils am   tin c h i y s an   d e y di .   B o l a   s uvn i   s u t g a   qo ’ s h i n g
d e y di .    P o ds h o    n o ilo j   s u v g a   s u t n i   q o ’ sh a di .   B o l a   b u    s u y u q l i k n i   i c h i b   ko ’ r i b
to ’ p o lo n   q i l a   b o s h l a y di .   B ob o   b u n i   h am   i c h m a y m a n ,   b u   s u y u q l i k   b e m aza   e k a n
d e y di .   B o l am  ni m a   qils am  s en   ti n c hi y s an   d e y d i   p od s h o .   B o l a   b o b o   s uv d a n   s u tn i
a j ra t i b   b e r i n g   d e b   i lt i j o   q i l a d i   [ 1 3 ,   1 4 ] .   A f s u s k i ,   s uv g a   a r a l a s hi b   k e t g a n   s u t n i
e n d i   a j ra ti b   b o ’ l m a y d i .   O ’ quv c h i l ar   tu s hun d i ki ,   b u   ho d i s a   h am  di f f u z i y a g a   m iso l
bo ’ l a   o l a d i .   O ’ qu v c h i l ar   m a n a   s h und ay   qil i b   b i r - b i r l a r in i   o ’ q i t i s h a d i   v a
o ’ r g a ti sh a d i .
O ’y i nl a r   t a ’ li m i   t e x n ol o g i y a s i .   Q a d i m d an   x a l q   p e d a g o gi k a si d a
m a kt a bg a c h a   v a   m a kt a b d a n   t a s h q a r i   t a ’ li m d a   o ’ y inl ar   u s u l i   k e n g   q o ’ ll a n i b
k e li n g a n .   A k a d e m i k   li t s ey   v a   KH K   l ar id a   d a rs   m a shg ’ u l o t l ar i d a   o ’ y inl a r d a n
f o y d a l a n is h   d e y a rl i  i s hl a t il m as   e d i .   Ho z i r d a   za m on a v i y   a k a d e m i k   li ts ey  v a   KH K
l a r id a   t a ’ li m   j ar a y on i n in g   f a o l li g i n i   os hi r i s h d a   i s h   o ’ y inl a r id a n   f o y d a l a n i s h
r i v o j l a n i b   b o r m oqd a   v a  q u y id a g i   h ol a t l a r d a a m a lg a os h i r i l m oq d a: 42  I j ro   fa o li y a t i   t e x no l o gi y a s i   y o r d a m id a   m a v z u n i   y ok i   m a ’ lu m   q is m ni n g
m a z m uni n i   t u s hu n i b   o l i s h   u c hu n ;
  B u tu n   b i r  l o y ih a l a n g a n   t e x n ol o g i y a n i n g   e l e m e nt l ar i n i   o ’ z l a s ht i r i s h d a .
O ’ qu v   j ar a y o n i d a   o ’ y inl i   t e x n o l og i y a d an   f o y d a l a n is h   j o y   v a   r o l l a r n i
t a n l a s h ,   o ’ y i n   e l e m e nt l ar i n i   b e l g i l a s h   o ’ q i t u v c h i   to m o n id a n   p e d a go g i k
o ’ y in l ar ni n g     v a z i f a l ar i n i     v a     t u r l ar i n i     q ay    d ara j a d a     o ’ z l a sh ti r i sh i g a     bo g ’ l i q
bo ’ l a d i .   I s h   o ’ y inl a r i   o ’ y i n   m uhi ti g a,   y a’ n i   u   p r e d m e tli ,   p r e d m e tsi z,   x on a d a.
K o ’ c h a d a,  k o m p ’ y ut er d a   o ’ tk a z i l i s hi g a  q a r ab   o ’ z in i n g   x u s u si y a t ig a   e g a   b o ’ l a d i .
2 .2.   M e x a n i k a   v a   m ol e k u ly a r   f i z i k a ni   o ’ q i t i s hda   a x b o r o t -
k o mm un i k a t s i o n t e x n o lo g iy a l a r d a n   f oy d a l a n is h n i n g   a h a m i y a t i .
D ar s d a    fa q a t    bo ’ r    v a    l a tt a    is hl a t il a d i g an    v a q t i    o ’ t d i .    O ’ qu v c h i l ar n i
s a m ara l i   o ’ q i t is h   u c h u n   k o m p ’ y ut er l ar,   p r o y e k to r l ar   v a   AK T   d a st u r l ari   b i l an
j ih o z l a n g a n   a ud i t o r i y a l a r d a n   f o y d a l a n i sh l a ri   k e ra k .   AK T   k un d a l i k   h a y o t   t a l a b i
v a  j a m i y a tn i n g   g lo b a l l a sh u vi d a  m uhi m   ah a m i y at   ka s b   e t a di .
A g ar   f i z i k a   d a r s i   d a v o m id a   3 D   e k r a n d a   e l e k t r o m a gn e t i zm   m a v z u s i n i
b os qi c h m a   b o s q i c h   t us h u n t i r a d ig a n   v i r tu al   t a q d i m o t   p a y d o   bo ’ l s a,   b un d ay
t a qd i m otn i   o ’ qu v c h i   h e c h   q a c h o n   e s d a n   c h i q ara   o l m a y d i   v a   c h u q u r   o ’ z l a s ht i ra
ol a d i .   F i z ik a   b u   h ar   x i l   h o di s a   v a   vo q e a l a r n i   a t r o f d a m i z d a g i   ol a m   bil a n   b og ’ l a b
il m i y     y ond a sh i b     di a g ra m m a l ar    v a    su r a t l ar    o r q a l i     k o ’ r i b   c hi qi s h     b o ’ l i b
h is o b l a n a d i   [ 4 ,   7 ] .
Q u v v a t   to ’ g ’ r i si d a   f a q at   k i t ob d a n   o ’ q i b ,   a n i q   t u sh u n c h a l a r i g a   e g a   bo ’ l a
o l i s h   o s o n   n a r s a   e m a s .   M a z m u n   t u sh u n a r l i   v a   q i z i q ar l i   b o ’ l a d i   f a q at   a m a li y ,
h a y o t   b i l an   bog ’ l a n g a n   b o ’ ls a.   B o s h q a   o ’ q u v   f a n l a r id a ifod al i   v a    m ul ’ ti m e di y a l i
t a qd i m otl ar     b i r     b i r i n i     y a x sh i     t u sh u ni s h l i k k a     y o r d am    b er s a ,     ul a r d a n     fa r ql i
ra v i sh d a,   f i z i k a   fa n i d a   e s a   AKT d a n   a s o s i y   g ’ o y a n i   ra v s h a n l a sh ti r i s h d a
f o y d a l a n i l a di .
O ’ quv c h i l ar   us h b u   f an   h a q i d a   n aza r i y a n i   e g a ll a s h l ar i d a n   ko ’ ra   y a ng i
k on s e ps i y a   ( g ’ o y a)     n i     t u sh u n i sh l a r i     l o z i m .    O ’ qit u v c h il ar n in g        a ks a r i y a t i
AKT d an    f o y d a l a ni s h i ,    f i z i k a    f a n i    bo ’ y i c h a    d ar s l ar    s a m ara l i    bo ’ l i s h i    k er a k . 43O ’ qit u v c h i l ar   t u r l i   x i l   d a st u r l ar ni :   M s - W o r d ,   M s - E x c e l ,   M s - P o w er P o i nt ,
P h ot o sh op ,   F l a sh ,   M o v i e   Ma k er   v a   w e b   2 .0   d a s t u r l a r i n i   i s h l a t is h i   m u m kin .   M s -
W o rd   y o r d a m id a   s a v o ln o m a l ar,   m a tnl ar,   t a s v i r l ar   v a   b o sh q a   e l e k t r o n   h u jj a t l ar
t a y y o r l a n i s h i   m u m ki n   [ 6 ,   1 7 ] .
M s - Ex cel   d a s t u r i   y o r d a m id a   g r a f i k l ar,   di a g ra m m a l ar n i   g i s tog ra m m a   v a
s e kt o r l i   di a g ra m m a   sh a k l i d a   d i a g r a m m a l ar   o r q a l i   m a ’ l u m otl a r n i   t a s v i r l a s h   v a
t a qd i m o t   qi li s h   m u m kin .   T a svi r n i n g   s i f a t in i   P h ot o sh o p   d a st u r i d a   y a xs hi l a s h
m u m kin .   T a qdi m o tn i   P o w er P o in t   d a s t u r i d a   y ara t i s h   v a   u l ar   y o r d a m id a   tu r l i
k on s e ps i y a l ar n i   o ’ r g a t is h   m u m kin .   Us h b u   t a q di m o t l a r d a   P h o t os h o p   d a st u r id a
t a y y o r l a n g a n   t a s v i r l a r   v a  F l a s h   d a s t u r i d a   t a y y o r l a n g an   a n i m a ts i y a l ar   is h l a t il i sh i
m u m kin .
2 . 2 . 1 . - c hi z m a .   P o w erP o in t  d a s t u r i d a   y ara t i lg a n   t a qd i m o t .
2 . 2 . 2 . - c hi z m a .   F l a s h   das t u r i d a   t a y y o r l a ng a n   a n i m a tsi y a l a r . 44B u nd ay    vo si t a l ar n i     i s h l a t i s h     o r q a l i     o ’ q u v c h i l ar     k on s e p s i y a     ( g ’ o y a ni )
y a xsh i   o ’ z l a s h t i r i shl ari   m u m kin .   U sh b u   vo s i t a l a r   n af a q a t   o ’ qi t i s h   j ara y on i n i
qi z i q a r l i  q i l a di ,   b a lk i   o ’ q u v c h i l a r g a   d a v o m l i   t a ’ si r   ko ’ r s a t a d i .
O ’ qit u v c h i l a r n i n g   e ’ t i b o r i n i   o l i s h   u c hu n   f o t o k a m era g a   o l i ng an   v i d e o ,
o ’ q i t u v c h i l a r g a   o ’ r g a t il g a n .       A ni m a tsi y a   v a   k li p l ar   q u y id a   s a n a b   o ’ t il g a n
d a st u r l ar d a   t a y y o r l a n g a   u s hb u   t a q d i m otl a r d a   P h o to s ho p   d a s t u r i d a   t a y y o r l a n g an
t a sv i r l ar   v a   F l a s h   d a s t u r i d a   t a y y o r l a ng a n   a n i m a tsi y a l ar   i shl a t il i s h i   m u m kin .
T a s v i r n i n g   s i f a t in i   P h ot o sh o p   d a s tu r i d a   y a xs h il a s h   m u m kin .   T a qd i m otn i
P o w er P o i n t   d a s t u r id a   y ara t i s h   v a   u l ar   y o r d a m id a   t u r l i   ko ns e p s i y a l ar n i   o ’ r g a t i s h
m u m ki n   [ 4 ,   7 ,   9 ].
F i z i k a   d a r si   j ara y on i d a   d ars   i s h l a n m a l ar i d a n   f o y d a l a ni s h   y a x s h i   s a m ara
b er a di .   D e y ar l i   b ar c h a   ko m p ’ y ut er l ar d a   O FFICE   d a s t u r l a r i   o ’ r n a t i l a di .   S h u
d a st u r l ar d an   e l e m e nt ar   f o y d a l a ni s h n i   bil a d i g a n   d e y ar l i   b a r c h a   o ’ q i t u v c h il ar
d a r sl a r d a   o ’ z l a r i   t a y y o r l a g a n   e l ek t r o n   ish l a n m a l a r d an   f o y d a l a n is hl a r i   m u m kin .
Q u y id a   W o rd   d a s t u ri   y o r d a m id a   t a y y o r l a n g a n   d a r s   is hl a n m a l ar i g a   m is o l
k e lt i r il g a n .
N u q t a la r   o ’ r ni g a   k e r a k l i   s o ’ z n i   t a n la sh .
T o p s h i r i qn i    b a j ar is h :       O y n a d a    s a v o l    v a    bi r    n e c h a    j a vo b    v ar i a n t l a r i
n a m o y o n   b o ’ l a d i .
2 . 2 . 3 . - c hi z m a .   Sa v o l   va  b i r   n e c h a  j a vo b   v a r i a n t l a r i .
O ’ qit u v c h i   o ’ q u v c h il ar d a n   n u q t a l ar   o ’ r ni g a   t o ’ g ’ ri   j a vo bn i   q o ’ y is h l a r i n i
so ’ ra y di .   O ’ qu v c h i   j a v ob n i a y tg a n d a n   so ’ n g ,   o ’ q i tu v c h i   s h u   j a v o b   u s ti g a   C T RL
t u g m a si n i    b o s g a n    h o l d a    s i c h qo n c h a n i n g    c h ap    t u g m a si n i    bo s a d i .    A g ar    j a vo b 45to ’ g ’ ri   b o ’ l s a,   e k r a ng a   “ J a v ob i n g i z   t o ’ g ’ r i ” ,   a k s   ho l d a,   “ J a v ob i n gi z   x a t o ”   y o z u v i
ko ’ r i n a di .
a)                                                              b )
2 . 2 . 4 . - c hi z m a .  K o m p ’ y ut er o y n a s id a g i   “ J a v ob i n g i z  t o ’ g ’ r i ”    (a)   v a  “ J a v o b in gi z
x a t o ”  ( b )  y o z u v l ar i .
T o p s h i r i qn i n g        m a qs a d i :     O ’ q uv c h il a r н ин г     a x b o r o t     i z l a s h    n a t i j a si d a
d iq q a t i   o sh a d i ,   o ’ q it u v c h i   e s a   o ’ q u v c h i l ar n i n g   q ay   d ara j a d a   o ’ tg an   m a v z u n i
a n gl a b   o l g a n i n i   a n i ql a y di .
T o p s h i r i qn i   t a y y o r l a s h   k e t m a - k e tl i g i :   D a s t l a b   W o rd   o y n a s i   o c h i l a d i   v a
u n g a   s a v o l   va   b i r n ec h a  j a v o b   v a r i a n t l a r i   k i r i t i l a d i .
2 . 2 . 5 . - c hi z m a .   W o rd   o y n a s i s id a g i  s a v o l   v a   b i r   n e c h a  j a vo b   va r i a n t l a r i .
Y a n g i   s a h i fa   o c h i b   u n d a   “ j a v o b in gi z   t o ’ g ’ r i ”   d e g a n   y o z u v n i   ki r i t a m i z.
“ Стил ь ” o c h i lu v c h i   r o ’ y x a t id a n   “ З аг о л о в о к  1 ”  n i   t a n l a y m i z. 46a)                                                                      b )
2 . 2 . 6 . - c hi z m a .   a)   “ С т и ль ” o c h il uv c h i   ro ’ y x a t i ;   b)  “ Стил ь ” o c hi l u v c h i
r o ’ y x a ti d a g i   “ З аг о ло вок   1 ” .
E n d i     t o ’ g ’ ri     j a v o b n i     b e l gi l a b ,     u n g a     s h u     s a hi f a g a     s s i l k a     ( m u ra j aa t )
qo ’ y a m i z.   B un i n g   u c h u n   t o ’ g ’ ri   j a v ob n i   b lo k   i c h i g a   o li b ,   u n i n g   u st ig a
si c h q o n c h a n in g     o ’ n g     t u g m a si n i     b o s a m i z.     O c hi l g an     kon t e ks t     m e n y ud an
“ г ип е р сс ы л к а ” n i   t a n l a y m i z.   B un d a  y a ng i   o y n a o c h i l a di .
a)                                                                       b)
2 . 2 . 7 . - c hi z m a .   a) Sa h i f a d a g i   ss i l k a ( m u ra j aa t ) ;   b)   k on t e ks t   m e n y u d a gi
“ г ип е р сс ы л к а ” .
Bu   o y n a d an   “ зак л а д к и ”   t ug m a s i n i   t a n l a y m i z   v a   y a ng i   r o ’ y x a t d a n
“ J a vo b i n g i z     t o ’ g ’ r i ”    y o z uv in i     t a n l a b ,     i k k i     m ar t a     O K     t ug m a si n i     b o s a m i z.
N a ti j a d a  s s il k a   q o ’ y ilg a n   y o z u v   ko ’ k   r a n g g a b o ’ y a l a di .
T o ’ g ’ ri   j a v o b g a   s s il k a   q o ’ y ildi .   B u   a m al   b a j a r i lg a n d a   C T RL   t u g m a si n i
b os i b    t o ’ g ’ ri    j a v o b    u s t i g a    s i c h qo n c h a nin g    c h a p    tu g m a s i    bos i l g a n d a    e k r a n g a 47“ j a vo b i n g i z   t o ’ g ’ r i ”   y o z uv i   k o ’ r i n a d i .   En d i   x a t o   j a v o b   b os i lg a n d a   “ J a v o b i n gi z
x a t o ”   y o z u v i   c h i q i sh i  k er a k .   B u n in g   u c h u n   y a ng i  s a hi f a   o c h i b ,   u n g a   “ J a v o b i ng i z
n ot o ’ g ’ r i ”   y o z u v i n i   k i r i t a m i z   v a   y uqo r i d a g i   s i n g ari   b e l g i l a b ,   “ З а г о л о в о к   1 ”   n i
t a n l a y m i z.   Barc h a   j a v o b l a r n i   b i r i n - k e t i n   b e l gi l a b ,   u l a r g a   “ J a v o b i ng i z   x a t o ”
y o z uv i g a  s s i l k a   qo ’ y a m i z.   K erak   bo ’ l g a n d a  o r q a g a   q a y ti s h   u c hu n ,   s a v o ln i   o ’ z in i
za g o lo v k a   d e b   k o ’ r s a t i b ,   t o ’ g ’ ri   v a   n o to ’ g ’ ri   j a vo b l a r g a   s h u   s a v o l g a   ss i l k a
qo ’ y a m i z.    N a ti j a d a     s a vo l g a     q a y t a - q a y t a     m u r o j aat     q i l i s h     m u m kin .   Bar c h a s i
t a y y o r b o ’ l g a c h   fa y l n i   k o m p y ut er  x o ti r a s i g a s a ql a y m i z.
K o d l a ng a n   s o ’ z l ar n i   t o p   v a   t a ’ ri f   b e r .
T o p s h i r i qn i   baja r i sh :   E k ra n d a r a s m l ar k et m a - k e t l i g i   n a m o y o n   etil a di .
2 . 2 . 8 . - c hi z m a .  E k ra n d a g i   r a s m l ar k et m a - k e t li g i .
O ’ quv c h i l ar      sh u      r a s m l ar      bi l an      k o d l a n g an      so ’ z n i      t o pis h i      k er a k .
O ’ quv c h i l ar   ra s m d a g i   p r e d m e tl ar   n o m i n i   b i r i n c h i   h arf in i   d a f t a r l ar i g a   y o z i b
o l i s h a d i .   N a ti j a d a   u l ar g a   k od l a ng a n   so ’ z   n a m o y o n   b o ’ l a di .    O ’ quv c h il a r   j a vo b
b e r g a n i d a n   s o ’ ng .   T o ’ g ’ ri   j a v o b   n a m o y is h   e t il a d i .   O ’ quv c h i l ar d a n   b u   h od is a
h a q i d a  t o ’ l a  m a ’ lu m o t   o l i n a di .
a)                                                            b )
2 . 2 . 9 . - c hi z m a .  T o ’ g ’ r i   j a v o b   ( a ) va   u ni n g  t a ’ r i fi   ( b ). 48T o p s h i r i qn i n g    m a qs a d i :   O ’ quv c h il a r  k od l a s h  o r q a l i a x bo r o t n i  hi m o y a l a s h
m u m kinl i g in i   a ng l a b   y e t a d i   v a   o ’ z l a r i n i n g   x o t i ra   z a x i r a l ar i n i   i sh g a   so l a d i .
O ’ qit u v c h i   o ’ q u v c h i l ar n i   fa n g a   bo ’ l g a n   q i z i qi s h l a r i n i   o s h i ra d i   [ 5 ].
T o p s h i r i qn i   t a y y o r l a s h   k e t m a - k e t l ig i :   W o rd   d a st u ri   o c hi l i b ,   u n g a   r a s m
j o y l a s h ti r i l a d i .    B u n i n g    u c hu n    Вставка    ->   ри с у н о к    ->   и з    фа й л а    b u y r u q l ar
k e t m a - k e t l i g i   b a j a r il a d i   v a   k e r a k l i   fa y l   t a nl a n ib ,   “ Вставит ь ”   tug m a s i   bo s i l a di .
Barc h a   ra s m l ar   s h u   t ar z d a   j o y l a s ht i r i l a di .   Ko d l a n g a n   s o ’ z   k e y in g i   s a h i f a g a
ki r i t i l a di .
B ili m i ng n i   s in a b   k o ’ r .
T o p s h i r i qn i   b a j ar is h :      O ’ qi tu v c h i   e k r a n g a   s a v ol l ar   r o ’ y x a t i n i   ko ’ r s a t a di .
B i r o r   o ’ q u v c h i   sh u   s a vo l g a   o ’ r n i d an   t u r i b   j a v o b   b er a di .   O ’ q i t u v c h i   j a v o bn i
e s hi t g ach   s a v o l   us t ig a   si c h q o n c h a   t u g m a si n i   bo s a d i .   E k r a n d a   s a vo l ni n g   j a v o b i
n a m o y o n   b o ’ l a di .
a)                                                            b)
2 . 2 . 10 . - c h i z m a .   Sa vo l l ar (a)   n a m un a l ari   v a  to ’ g ’ ri   j a vo b n i n g   ( b )   n a m o y is h
e t il i s hi .
T o p s h i r i qn i n g       m a qs a di :   O ’ qu v c hi l ar   b i li m i   o s h a di .   O ’ q it u v c h i l ar   o ’ z
d a r sl a r i n i   k o ’ r g az m a li l i gi n i   t a’ m inl a y di .
T o p s h i r i qn i     t a y y o r l a s h     k e t m a - k e t li g i :     W o rd     d a st u r i n in g     b i r i n c h i
s a h i f a s ig a   s a v ol l ar   r o ’ y x a t i n i   ki r i t a m i z.   K e y ing i   s a h i f a l a r n i n g   h ar   b i r i g a 1   t a d a n
s a vo l g a   j a v ob n i   ki r it a m i z.   H ar bi r   s a vo l g a   j a vo b   y o z is hd a n   old i n   s a vo l n i   o ’ z i n i
y o z ib ,   s o ’ ng ,   u n g a   j a v io b n i   k i r it a m i z.   J a v o b   y o z i l g a n   s a h i f a l ar d a g i   so ’ z l a r n i
стиль   o c h il uv c h i   r o ’ y x at   y o r d a m id a   заг ол о вок   s i fa ti d a   k o ’ r s a t a m i z.   S o ’ n g   1 -
s a h i f a d a g i     h ar     bi r     s a v ol n i     b e l g i l a b ,     G ip e r s s il ka ->з а кл а д ка     b u y r uq l ar in i 49t a n l a y m i z.   O c h il g an   r o ’ y x a td a n   s a vo l g a   m o s   j a v o b n i   t a nl a y m i z.   N a t i j a d a   u sh b u
s a vo l g a   m u r o j aat   qo ’ y ing a n i   b i l i n a d i .   Y a ’ n i   u n i n g   r a n g i   k o ’ k   v a   t a g i g a   c h i z il g a n
h ol d a  b o ’ l a di .
2 . 2 . 11 . - c h i z m a . Sa vo l l ar  n a m un a l a r i .
C t rl   kl a v i s h in i   b os i b   tu r g an   ho ld a   sh u   s a v o l   u s t i g a   si c h q o n c h a   tug m a s i
b os i l s a,   e k r a n d a   o l d i n d a n   t a y y o r l a n g an   s a vo l ni n g   j a vo b i   n a m o y o n   bo ’ l a d i .
Barc h a   s a v o l l a r g a   s h u   t a r t ib d a   m u r o j aat   qo ’ y il a d i .   A s os i y   s a h i fa g a   q a y t is h
m a qs a d i d a   j a v o b l ar   o s t i g a   “ o r q a g a”   y o z u v i   k i r it i l ib ,   un g a   b i r i n c h i   s a h i f a g a
m u r o j aat   q o ’ y is h   m u m kin .
E x cel   d a s t u r i   a sos an   hi s o b l a s h   is hl a r i n i   a m a lg a   os hi r i s h   u c h u n
qo ’ l l a n i ls a d a     us h b u     das t u r     y o r d a m id a     h am    qi z i q ar l i     d a r s     is h l a n m a l ar i n i
t a y y o r l a s h   m u m kin .
F iz i k k a t t a l i k l a r   va   u l a rn i n g   o ’ l c h o v  b i rl i k l a r i .
T o p s h i r i qn i    b a j a r i s h :    O ’ qi tu v c h i    e k r a ng a    qu y id a g i    j a d v a l n i    n a m o y o n
e t a d i :
2 . 2 . 12 . - c h i z m a .   F i z i k   katt a l ik l ar  v a  u l a r n in g   o ’ l c h o v   bi r l ik l a r i . 50O ’ quv c h i l ar   f i z i k   k a t t a li kl a r n i   bi r l ik l a r i n i   t a k r o r l a s h a d i ,   s o ’ n g ,   o ’ q i t u v c h i
bi r   o ’ l c ho v   b i r li g i d a n   b o sh q a si g a   o ’ t k a z i sh n i   t a k l i f   q il a d i .   O ’ quv c h i   j a v ob i
e s hi t i l g a n d a n   s o ’ ng ,   o ’ q i t u v c h i   ko ’ k   r a n g l i   k er a k l i   m a y dong a   so n l a r n i   k i r i t i b ,
n a t i j a n i   t e ks hi r a d i .
T o p s h i r i qn i n g     m a q s a d i :   O ’ q u v c h il a r g a   o ’ l c h o v   b i r l i k l a r i   h a q i d a   to ’ l a r o q
m a ’ l u m o t   ho s i l   q il i sh .
T o p s h i r i qn i   tay y o r l a s h   k e t m a - k e t l i g i :   E x ce l   d a s t u r i   i s hg a   t us hi r il ib ,   u n g a
qu y id a g i   k o ’ r i ni s h d a g i   ja dv a l l ar  k i r i t i l a di :
2 . 2 . 13 . - c h i z m a .  E x cel   das t u r i d a g i   f i z i k   k a t t a l ik l ar  v a  u l a r n in g   o ’ l c h o v   bi r l i k l a r i .
K o ’ k   ra n g l i   k a t a k c h a l a r g a   so n   k i r it i l s a,   u n in g   y on i d a g i   x o n a s i g a   bo s hq a
bi r l i k k a     o ’ t k a z i s h     n a ti j a s i     k o ’ r i n i s h i     k er a k .     N a ti j a     ko ’ r i n is h i     u c hu n
y ac h e y k a l ar g a   m a ’ lu m f o r m ul a l a r   k i r i t il i s h i  lo z i m .   B i z   s a n t i m e t r d an   m il l i m e t r g a
o ’ tk a z i s h   u c h u n   k e r ak   bo ’ l a d i g a n   f o r m ul a n i   ko ’ r i b   c h i q a m i z.   F o r m ul a n i   d 3
y ac h e y k a g a   ki r it a m i z.   K a t a k c h a   b e l gi l a n i b ,   “ =B 3 * 1 0 ”   f o r m ul a s i   k i r i t i l a di .
B u n i n g   n a t i j a s i d a  u sh b u   y ac h e y k a n in g  qi y m a t i  b 3   y ac h e y k a g a  b o g ’ l a n a d i .  Y a ’ n i
b 3   y ac h e y k a g a   q a n d ay   qi y m at   ki r it s a k ,   d 3   o ’ s h a   s on g a   1 0   n i   ko ’ p a y ti r i b
h is o b l a y di .   G e k t a r d a n   m e t r   k v a d r a t g a   o ’ t k a z i s h   u c h u n   h am   m o s   ho l d a   x u dd i
s hu ng a   o ’ x s h a s h   “ = G 3 * 1 00 0 0 ”   f o r m ul a s i   ki r i t i l a di .   Y a ’ n i   G 3   y ac h e y k a ni n g
qi y m a ti n i   1 0 00 0   g a   ko ’ p a y ti r i b   k o ’ r s a t a d i .   B o s h q a   y ac h e y k a l ar g a   h am   xud d i
s hu nd ay ra v i s h d a   f o r m ul a l ar   ki r i t i l a di .   Ba r c h a   f o r m ul a l ar   k i r it i l g a c h ,   tu r l i   so n l ar
ki r i t i l a di .
K o d l a ng a n   s o ’ z n i   t o p i n g . 51T o p s h i r i qn i   b a j ar is h :   O ’ qi t u v c h i   o ’ q u v c h il a r n i   i kk i   gu r u h g a   a j ra t a d i   v a
ul a r g a   k o d l a n g an   so ’ z n i   k o ’ r s a t a d i :
2 . 2 . 14 . - c h i z m a .  K od l a n g an   s o ’ z .
O ’ quv c h i l ar   u sh b u   s o ’ z n i   t o pi s h l a r i   k e ra k .   T o ’ g ’ ri   j a v o b   t o pi lg a c h ,  i k k i c h i
s a h i fa   o c h i l a d i   v a   u n g a  k o dl a n g a n   s o ’ z l a r n in g   j a v o b i   a k s   e t g an   b o ’ l a d i :
2 . 2 . 15. - c h i z m a .  K od l a n g an   s o ’ z n i n g   t o ’ g ’ ri   j a v o b i .  T o p s h i r i qn i n g
m a qs a d i :    O ’ qu v c h i l ar ni n g   f ik r l a s h   q o b i l i y a t i n i   o ’ s t i r a di .  T o p s h i r i qn i    
t a y y o r l a s h     k e t m a - k e t l i g i :     1 - s a hi f a g a     k er a k l i     k o ’ r i n i sh g a
k od l ar   k i r i t i l a di .   U l a r   ra ng l a n a d i   v a   f o n   ra n g i   o ’ z g a r t i r i l a di .   I k ki n c h i   s a hi f a g a
to ’ g ’ ri   j a vo b   k i r it il a di .
K r os s v or d n i   t o ’ l di r in g .
T o p s h i r i q ni   baja r i sh :   E k ra n d a   k r o s s v o r d   na m o y is h   qi l i n a d i . 522 . 2 . 16 . - c h i z m a . F i z i k   k r o s sv o r d .
O ’ quv c h i l ar   sh u   k r a s vo r d n i   t o ’ l d i r i sh l a r i   k er a k .   K r o ss vo r d   t o ’ l d i r i l g a c h ,
n a t i j a  k e y in g i   s a h i f a d a k i r i t i l g an   to ’ g ’ ri   j a v o b   b i l a n   t e k s h i r i l a d i .
2 . 2 . 17 . - c h i z m a .   F i z i k  k r o s sv o r d   j a v o b i .
T o p s h i r i qn i n g       m a qs a di :       K r o s sv o r dl a r   o ’ q u v c h i l a r n in g   z u k ko l i k   v a
t e z ko r l i k k a   u n d a y di ,   f i k r l a s h   q o bi li y a tl a ri   o ’ s a d i .
T o p s h i r i qn i   t a y y o r l a s h   k e t m a - k e t l ig i :   1 - s a hi f a g a   k r o ss v o rd   k i r it il a d i .   U l ar
ra n gl a n a d i   va  f o n   ra n g i   o ’ z g a r ti r i l a d i .   I k ki n c h i   s a h i f a g a   to ’ g ’ ri   j a v o b   ki r i t i l a di .
K o ’ p c h i l i k   o ’ q it uv c h i l ar   ho z i r d a   P o w er   P o i n t   d a s t u r i d an   t a q di m ot l i
sl a y d l ar   t a y y o r l a s h d a   f o y d a a n a di l ar.   A m m o   us h b u   d a s tu r d an   tu r l i   x i l   d a rs
i s h l a n m a l ar in i   ham   tay y o r l ab   b o ’ l a d i .
Q i z i q a rl i   t e st .
T o p s h i r i qn i   b a j a r i sh :   E k ra n g a   t e s t   n a m o y is h   q i li n a d i .   Us h b u   t e st n i n g
j a v o b in i   t o p is h g a   o ’ q u v c h i l a r n i   qi z i q t i r i s h   u c h u n   u l ar n i   ra g ’ b a t l a n ti r i s h   t a l a b
q i l i n a d i .   Ma s a l a n : 53“ Ra k e t a n i   h a r a k a t l a n ti r i s h   u c h u n   nu qt a l ar   o ’ r n i g a   s e h r l i   s o ’ z n i   qo ’ y ing ”.
A g ar   s h a r t   b a j a r i l s a,   ra k e t a   h a r a k a t l a n a d i ,   a k s   ho l d a,   “ X a to ”   y o z uv i   c h i q a d i .
T o p s h i r i q   sh a r t i ni n g   o s t i g a   s a vo l   y o z i l g a n :   “ …   d e b ,   m odd a n in g   b i r li k   h a j m ig a
to ’ g ’ ri   k e l g a n   m a ss a s ig a   a y til a d i ”.   Sa v o l   o s t i g a  j a v o b   v a r i a n t l a r i   beril a di .
2 . 2 . 18 . - c h i z m a .   Sa vo l   va  j a v o b   n a m un a l ar i .
O ’ quv c h i  o ’ z   f i kri n i  b i l d i r g a n i d a n  so ’ n g ,  o ’ q i t u v c h i   s i c h qo n c h a   t ug m a s i n i
s h u    j a vo b    u s ti g a    bo s a d i .   A g a r    j a v o b   to ’ g ’ ri    b o ’ ls a,   k e y in g i   sl a y d    n a m o y is h
q i l i n a d i .   U s hb u   s l a y d d a   s t a r t   t ug m a s i   v a   ra k e t a n in g   ra s m i   t a s v i r l a n g a n .   A g a r
si c h q o n c h a   t u g m a s i   b o s i l s a,   r a k e t a  y uq o r ig a q a r a b   h ar a k a t l a n a d i :
2 . 2 . 19 . - c h i z m a .   P o w er po i n t d a  a ni m a t s i y a.
A g ar  j a v o b   x a t o   bo ’ ls a,   x a t o   y o z u v i   ko ’ r s a t il a d i .
T o p s h i r i qn i n g    m a qs a d i :   T e s t   t op s h i r i q l a r i   y o r d a m id a   o ’ qu v c h i l ar   b i li m i n i
b a h o l a sh .
T o p s h i r i qn i    t a y y o r l a s h    k e t m a - k e t l i g i :    P ow er    p o in t    h u jj a t i ni n g    bi r i n c h i
s a h i f a s i n i   q u y id a g i c h a t o ’ l di r a m i z: 542 . 2 . 20 . - c h i z m a .   P o w er po i n t d a  s a vo l   va  j a v o b l ar  a n i m a tsi y a l ar i .
1 - s a h i f a d a g i   b   j a vo b   v a r i a nt i   t a n l a n g a n d a   2 - s l a y d ,   q o l g a n   j a vo b l ar
t a n l a n g a n d a   3 - s l a y d   n a m o y is h   q i l i ni s h i   k era k .   B u n in g   u c h u n   t e s t   j a v o b l a r i ni n g
h ar   b i r in i   t a nl a b ,   y o r d a m c h i   m e n y ud an   Г ип е р с с ы л ка   b a nd i   t a nl a n a d i .   O c h i l g an
y a ng i     o y n a d a n     “ з а клад к а ”     t ug m a si n i    b o s a m i z.   B un d a    sl a y d l ar     r o ’ y x a t i
n a m o y is h   q il in a d i .  U s hb u   ro ’ y x a td a n   k er a k l i   s l a y d   n o m in i   t a n l a y m i z.
S s il k a l ar     o ’ r n a t i lg a n d an     s o ’ ng ,     ik k i n c h i     s a h i fa d a g i     ra k e t a n i
h ar a k a tl a n ti r i s h    k er a k .     Ra s m n i     y uq o r i g a    q ar a b     h ar a k a t l a n t i r i s h    u c h u n     r a s m
u s t i g a   s i c h qo n c h a ni n g   o ’ n g   tu g m a si n i   b os a m i z,   н ас т р о й ка   а ни м а ц и и   – >
д о б а в и ть   эфф е кт   – >   п у ти   п е р еме щ е н и я   – >   в в е р х   b u y r uql a r i n i   t a n l a y m i z.
B u nd a  r a k e t a m i z  y uqo r i g a   q ar a b   h ar a k a tl a n a di .
2 .3.     M e x a n i k a     v a     m ol e k u lya r     f i z i k a ni     o ’ q i t is h da     i n n o v a t s i o n
te x n o lo g iy a l a r d a n  f oy d a la n i s h  n a m un al a r i .
I n no v a t s i o n    t e x no l o gi y a l ar    o ’ q it u v c h i l a r n in g     t a ’ li m    b er i s hi d a    k a s b i y
r i v o j l a n i sh i   u c h u n   k a t t a i m ko n i y a tl ar  y ara t a d i :
1 .   K o ’ p     m ar ot a b a     f o y d a l a n i s h g a     m o ’ l j a ll a n g a n     o ’ q u v     m a t er i a ll a r in i
y ara ti s h   ( V a q t n i   t e j a s h );
2 .   I n t er n et   o r q a l i   o ’ q i tu v c h i l a r n in g   o ’ za r o   a l m a sh in u v i ;
3 .   O ’ quv c h i l a r n i n g   o ’ qu v   m a t er i a l l a r i   x o xl a g an   p a y td a  m u r o j aat   q i l i s hi ;
4 .   Maz m unn i   t u s h u n a r l i   qiluv c h i   m ul ’ ti m e di y a l i   m a t er i a l l a r n i   t a yy o r l a s h ;
5 .   O ’ quv c h i l a r n i n g   d a v o m a ti n i   va   o ’ s i s hi n i   q a y d   q i l i sh ;
6 .   Z o ’ r i q i s h s i z   o ’ q u v   t i z i m in i   ta ’ m inl a s h . 55O ’ qit u v c h i l ar   u c h u n   a s o s i y   afza l li kl a ri   o ’ q u v c h i l ar   i s h i n i   s a m ara l i
b os hq a r i sh ,   s a q l a s h   v a   o l i b   bo r i s h   h a m d a   v a q t n i   t e j a s h d an   i b o r a t .   V a q tn i   t e j a s h
m a shg ’ u l ot l a r g a   y a xs h i   t a y y o r l a n i s h   i m ko n i y a t i n i   b er a d i .   O ’ q i t u v c h il a r   AK T
re s u r s l a r i d an   f o y d a l a n g an  h o l d a   n a f a q at   o ’ z   b i li m l ar i n i   y a n g i l a y di ,   b a l k i  n a z ar i y
b i li m l ar n i   h am   o r t i r i s h   i m koni y a t ig a   e g a.   Ma s a l a n ,   f i z ik a   d a r s i   d a v o m id a
p rez e n t a ts i y a   ( t a q d i m ot )   l a r d a n   f o y d a l a n i s h   m u m kin .   H ar   b i r   p rez e n t a ts i y a   bi r
n e c h a   s l a y dd a n   t a s h k i l   t op g a n   b o ’ li sh i   m u m kin .   Pre z e nt a t s i y a - u ni v e r s a l ,
i m koni y a t l ari   k e n g   b o ’ lg a n ,   k o ’ r g az m a l i   g raf i k a   a m a li y  d a s t u r l a ri   s i r a s i g a   k i r a d i
v a   m a tn ,   r a s m ,   c hi z m a,   g raf ik l ar,   a ni m a t s i y a   effek t l ar i ,   o v o z,   v id e o r o li k   v a
b os hq a l a r d a n   t a s h ki l   to p g an   s l a y dl a r n i   y ara t is h   i m ko ni n i   b er a di .
P o w er     P o i n t    d a s t u r i     M is r o s o ft     f i r m a si ni n g    p re z e n t a t s i y a l ar   ( t a q d i m o t
q i l is h ,   y a ’ n i   t a n i s ht i r is h )   b i l a n   is hl a s h   u c h u n   e n g   qu l ay   bo ’ l g a n   d a s t u r i y
v os it a l a r d a n   b i r id i r.   Bu   d a s tu r   o r q a l i   b a rc h a   k o ’ r g az m a l i   q u r o l l a r n i   y ara t i s h   v a
b a ’ zi   j o y l ar d a  e s a  m a ’ lu m otl ar  b az a s i   si f a ti d a  h am   q o ’ ll a s h   m u m k i n .
«Т а sdi q l a ym a n »
«          »                      2 0 1 _   y i l
DA RS N I N G   T EX NOLOG IK   XA RI T A SI
S an a :                                                       
O ’ q i t u vc h i :                                              
F an :                   F I   Z I K   A
B o ’ l i m :   M o l e k u l y ar f i z ik a   v a   t er m od i n a m ik a.
М а v z u :      S u y uq li k ni n g      s i rt       t ar a n gl i g i .   S u y uq li k      si r t i   e n er gi y a si .   S i r t
t ar a n gl i k   k u c hi .   Q a t t i q   j is m - su y u q l i k   c h e g ar a s i d a g i   ho d i s a l ar,   h o ’ ll a s h   v a
ho ’ l l a n m a slik .   K a p i l l y ar h o d i s a l ar.
M a v zu n in g   o ’ q u v  i s h c h i   d a s t u r   bo ’ y i c h a   t a r t i b   r a qa m i :   №   1 7   ( 2   s o a t   ).
G u r uh :                    ( f i z i k a- m a t e m a ti k a).
M a v zu g a  T T S    t o mo n id a n   q o ’y il g a n   t a l ab l a r : 56  S u y uq li k n i n g   si r t   t a r a n g l i g i ,   s u y uq li k    s i r t i   q a t l a m ini n g    e n e r g i y a s i    v a
u n i   o ’ z g ar t i r i s h   us u ll ar i n i   b i l is h ;
  S u y uq li k n i n g   s i rt   t a r a n g l i k   k u c hi ,   s i rt   t a r a n g l i k   k o ef f i t s i y e nt i n i ,   q a t t i q
j is m - su y uq l i k   c h e g ar a s i d a g i   ho d i s a l a r ni ,   ho ’ l l a n i s h   v a   h o ’ ll a n m a sl i k ,   k a pi ll y ar
h od is a l a r n i   t u sh u n t i r i b   b e ra  o l is h ;
  Ma v z u g a      t e g i s h l i      h ar      q a n d ay            int e r n et      m a ’ l u m otl a r i ni ,      g raf i k ,
ko ’ r g a z m a l i   q u r o l l ar,   k i n o f i l m l ar   v a   d i a f i l m l ar,   m ulti m e di a l ar   m a z m uni n i   t a hl i l
q i l a   o l i sh ;
  I l m i y    o mm a bo p    a d a bi y o t l a r n i    m ust a q i l    o ’ q i s h    v a    xu l o s a l ar    c h i q a r a
o l i sh ;
  S u y uq li k   si r t i   q a t l a m i n i n g   e n e r gi y a si ,  s u y u q l ik n in g   sirt  t ar a n g l i k   k u c h i ,
si r t   t a r a ng l i k   k o ef f i tsi y e nt i   f o r m ul a l ar in i ,   k a p il l y ar l ar d a   su y u q l i k ni n g   k o ’ t a r i li s h
y ok i   p a s t g a   t us h is h   b a l a n dl i g i   t e n gl a m a s in i   y o za  o l i sh ;
  Ma v z u l ar  b o ’ y i c h a  m u n o z a ra l ar o ’t k a z i s h   m a l a k a s i g a  e g a   bo ’ l i s h .
D a r s n i n g   m aq s ad i :
Т а ’ li mi y   ( i l m i y)   -   T a l a b a l a r g a   su y u ql i k n i n g   si r t   t a ra ng l ig i ,   s u y uql i k   s i r t i
e n e r gi y a s i ,   s i rt   t ar a n g l i k   k u c hi ,   q a tt i q    jis m - su y uq l i k  c h e g a ra s id a g i    ho d i s a l ar,
ho ’ l l a n i s h   v a   h o ’ ll a n m a sl i k ,   k a pi ll y ar   ho d i s a l ar,   t a b i a t   v a   t e x n i k a d a   k a p i ll y ar
h od is a l ar   to ’ g ’ r i s i d a  m a ’ l u m o t   be r i s h .
Т а rb i y a v i y   -   T a l a b a l ar n i n g   su y u q l ik l ar   t a bi a t i   h a q i d a g i   t a s a vv u r in i ,   i l m i y
d u n y oq a r a s h in i ,     t a f a k ku r i n i      r i vo jl a n t i r i sh .     Ul ar d a      i l m g a,      fa n g a,      t a b i a t g a
m uh a bb a t   h i s s i n i   t ar b i y a l a s h .
R i v o j la n t i r u v c h i   - T a l a b a l a r g a       s a v ol l ar,   t e st l ar   b e r i b   u l a r n in g   o g ’ za k i
n ut q i n i   v a  f ik r l a s h   q o b i li y a t in i   o ’ s ti r i s h .
D a r s n i n g   tu r i   -  Y a n g i   b i l i m   va  tu sh u n c h a l ar n i   m ust a h k a m l a s h .
D a r s n i n g   u s l ub i   -  A m a li y ot ,   s a v o l - j a v o b ,  m a shq .
F a n l ar a r o    bo g ’ la n is h    -    K i m y o ,    m а t e m a t i k a,    g e o m e t r i y a,      e k o l o g i y a,
z o o l o g i y a. 57A d a b i y o t l a r :   1 .   Q .Su y ar ov ,   A . H us a no v ,   L . X udo y b e r di y ev   « F i z i k a.
Me x a n ik a   v a  m ol e kul ar f i z i k a » ,  « O ’ qi tu v c hi » ,  To s h k e n t - 2 0 0 4 .
2 .   M. X . O’ l m a so v a    « Me x a n i k a    v a    m ol e k ul ar    f i z i k a » ,    «O ’ q i t u v c h i » ,
T o s h k e n t - 2 00 3 .  1 3 1 - 1 3 2 - § ,  3 8 5 - 39 2 - b e t l a r.
3 .    M.Is m oi lo v ,    M.S . Y u n u so v    «E l e m e nt a r    f i z i k a    k u r si » ,    «O ’ q i t u v c h i » ,
T o s h k e n t - 1 99 0 .  1 8 8 - 1 9 6 - b e tl a r.
Q o ’ s hi m c h a   a d ab i y o t l a r :
1 .  Y a.I. Perel m a n .   Z a n e m a t e l ’ n a y a   f i z i k a .   M . - 1 98 6 .
2 .   S .T .Melo x in .   P r ob l e m a   kon e c h n og o  i   b e sk o n e c h no go .M.   - 1 9 5 8 .
3 .   L . G .  A s r e m ez o v   ,   A . A .  V er g a n o v .   U d i v i t e l n a y a    f i z ik a.   - 19 88 .
4 .   V .M .V ar ik a s h ,   B. A . K i m b ar.  J o n l i   t a b i a td a  f i z i k a. T .   - 1 98 8 .
D a r s n i n g   j i ho z l a nis hi :   E l e k t r o n   d a r s li k ,   m u l ’ ti m e di a,   ko m p ’ y ut er,
v i d e o p r o y e k t o r,     e k r a n ,     t e s t l ar,     lu g ’ a v i y     a t a m a l ar,     k о d o s ko p ,     sl a y d l ar,
k a p i ll y ar l ar,   t a bi i y   b o ’ y oql ar,  su v ,   m e n z u r k a  v a h . k .
D ar s ni n g   b o r i s hi :
I.  D ar s n i n g   t a sh k i li y   qis m i .
II.    O ’ til g an    m a v z ul ar n i    t a l a b a l ar    x ot i r a s i d a    t i k l a s h ,    f o r m ul a l a r ni ,    q o i d a    v a
t a ’ r i f l ar n i   t a k r o r l a sh .   Y a n g i   m a v z u n i   o l d i n   o ’ t i lg a n   m a v z u l a r g a   b o g ’ l a sh .
T a k r o r la s h   s a v o l la ri :
1 .   M KN n i n g   a s o s i y   q on u n i y a l ar in i   a y ti b   b e r i n g .
2 .   Br o u n   h a r a k a t i   d e b   q a n d ay   har a k a t g a  a y til a di ?
3 .   D i ff u z i y a n i m a?
4 .   M o d d a ni n g   q a nd a y   agr e g at   h o l a t l ar i n i   b i l a si z ?
5 .   Ide a l   g az  d eb   ni m a g a a y t i l a di ?
6 .   Ide a l   g a z n i n g   h ol a t   t e n gl a m a s i   n i m a n i   i f o d a l a y d i ?
7 .   B u g ’ l a n i s h   ni m a?
8 .   B u g ’ l a n i sh n in g   q a n d ay   q o n u n i y a tl a r i   m a v jud ?
9 .   K o n d e n s a t si y a d e b   n i m a g a a y til a di ?
10 .   S u bl i m a tsi y a d e b   ni m a g a a y til a d i ?
11 .   S o li s h ti r m a bug ’ l a n is h   i s si q l i g i   d eb   n i m a g a a y til a d i ? 5812 .  T o ’ y ing a n   b u g ’   deb   n i m a g a a y til a d i ?
13 .  Q a y n a s h   d e b   ni m a g a a y t i l a di ?
14 .  H a v on i n g   n a m lig i   n i m a?
15 .  M u tl o q   n a m li k   d e b   n i m a g a a y til a di ?
16 .  Nis bi y   na m li k   d e b   n i m a g a a y til a di ?
III.  Y a n g i   m a v z u ni n g   ba y oni .
R e ja :
1 .    S u y uq li k   s i r t i   q a t l a m i .
2 .    S u y uq li k   s i r t i   q a t l a m in in g   en e r g i y a si .
3 .    S u y uq li k   s i r ti n i n g   t a r a n g l i k   k u c h i   v a  k o ef f i t si y e n t i .
4 .    K a p i ll y ar l i k   h od is a l a r i .
T a y a n ch    i bo r a l a r :    S u y uq li k ,    m e nisk ,    si r t    t ar a n g l i k ,    k u c h ,    p o t e n s i a l
e n e r gi y a,    k o ef f i t si y e nt ,    ho ’ l l a n i sh ,    h o ’ l l a n m a sl i k ,    k a p i l l y ar,    n a y ,    bo ti q    s i r t ,
q a v ar i q   si r t ,   b a l a n d l i k .
Ke r a k l i   f o r mu l al ar :
W p =α   .
S   ;          α = W p   /S   ;          α   =   F   / l   ;          h   =   2 α   /  ρ gr .
I V .    Y a ng i   m a v z u n in g   ( q i s q a c h a )  m a z m uni .
S u y uq li k n i n g   har  q a y s i   m ol e k u l a s i g a  u n i   o’ rab   o lg a n ,   t a x m in an   r = 2 .
1 0 - 9  
m
m a so f a d a   j o y l a sh g a n   m ol e k u l a l ar   b i l a n   o ’ zaro   t o r t i s hi s h   k u c h i   t a ’ si r   q i l a di .   A
m ol e k u l a n i   h a m m a to m ond an   b os hq a  m ol e k u l a l ar   qu r s h ab   o l a d i ,   natija d a,   A
2 .3 . 1. - c hi z m a.
m ol e k u l a ni n g  q o ’ s h n i   m ol e ku l a l ar   bi l an  o ’ zaro  t a ’ si r  k u c h i   m u v o z a n a tl a s h a d i  v a
su y u q l i k   i c hi d a   m ol e k ul a l ar   d o i m o   er k i n   k o ’ c h i b   y u ra d i .   S u y uq li k   s i r ti d a
j o y l a s h g an    B    m ol e k ul a    e s a    su y u ql i kn i n g   p a st k i    m ol e k ul y ar    t a ’ si r    d o i r a s id a
y otg an   m ol e k u l a l a r i   h a v o   v a   bu g ’   m ol e k ul a l a r i   b il a n   t o r t i s h a di .   G a z   v a   b u g ’ 59m ol e k u l a l ar in i n g   k o ns e n t r a t s i y a s i   su y u q l i k ni k i g a   q a r a g a n d a   a n c h a   k i c hi k
bo ’ l g a n i  u c h u n   B   m ol e ku l a g a  su y u q l ik n in g   i c h i g a   y o ’ n a l g an  v a  u ni n g   s i r ti g a  t i k
bo ’ l g a n   k u c h   t a ’ s i r   qi l a d i .   Bu   k u c h l ar  t a ’ s i r i d a   m ol e k u l a l a r n in g   bi r  q i s m i   si r t d a n
i c hi g a   o ’ t a d i ,   n a t i j a d a   si r t   q a tl a m i   q i sq ara d i   v a   u n g a   x o s   t ara n g li k   h o l a t i d a
bo ’ l a d i .
M o l e ku l a   s u y uq l i k   si r t i d a n   i c h i g a   o ’ t g a n d a   m usb a t   i s h   b a j ar a di . S u y uql i k
si r t q i   q a t l a m in i   h o s i l   q i l g an   m ol e ku l a l ar   su y uql i k   i c h id a g i g a  q a r a g a n d a  o r t i q c h a
p o t e n s i a l   e n er g i y a g a   e g a   bo ’ l a di .
S u y u q l i k   e r k i n   s ir t i n i n g   po t e ns i a l   e n e r gi y a s i   u n in g   s i r t   y u za s i g a   pr op o r t si o na l ,
y a ’ ni:
W p   =   α   .
S                                                  ( 2 .3. 1 . )
α   =   W p   / S                                                 ( 2 .3 . 2 .)
Bu   t e n g l a m a l ar d a    α   –   s u y uq li k n i n g   si r t   ta ra n g li k   k o ef f i ts i y e nti .
S u y uq li k   s i r t i n in g   q i sq a r i s h   xu s u si y a t i   b u   si r t n i   q i s q a r t i r u v c h i   k u c h l ar   –
si r t   t ar a n g l i k   ku c h l a r i  m a v j u d   e k a nl i gi n i   b i l d i r a di .
S u y uq li k   si r t i g a   t a ’ s i r   q i l u v c h i   ku c h l ar   ko n t u r n in g   u z u nl i k   b i r l i g i g a   m o s
k e l a di g an   s i rt   t ar a n g li k   k u c h i   b i l a n   x ar a kt e r l a n a d i ,   y a ’ ni :
α   =   F   / l                                                   ( 2 .3. 3 .)
S u y u q l i k     si r t i     t a ra n g l i k     k o e f f i t s i y e n t i     d e b ,     s u y uq li k     er k i n     s i r ti n i
c h e g ar a l ov c h i   ko n tu r n in g   uzu n l i k   bir l i gi g a  t a ’ s i r   qi l u v c h i  v a   s u y u q  s i r tg a  u r i n m a
bo ’ y l ab   y o ’ n a lg a n   k u c h g a  m iqd o r  j ih a t d a n   teng   bo ’ l g a n   fi z i k   k a t t a li k k a a y til a di .
Ma ’ lu m ki ,   in g i c h k a   s i l in d r s i m o n   i d i sh d a g i   su y u q l ik n in g   er k i n   si r t i   bi r o z
e g r il a n g a n     b o ’ l a d i .     S u y uq l i k     s i r t in i n g     e g r i l a ni s h i g a      m e n i s k     ( y u n o n c h a
« m e ni s k o s »   -   y ar i m   o y   d e m a kdi r)   d e b   a t a l a d i .   M e n i sk n in g   sh a k l i   h ar   x i l :   b oti q
y ok i   q a v a r i q   bo ’ l i sh ig a   su y u ql i k   m ol e ku l a l ar in i n g   i d is h   d e vo ri       m ol e k u l a l a r i
b i l a n      o ’ za r ot a ’ s i r    k u c h l a r i    o r a si d a g i    f ar q q a    b o g ’ l i q .    A g ar    i d i s h    d e vo r i g a
su y u q l i k   m ol e k u l a l ar i n i n g   t a ’ si r   k u c h i   su y uql i k   m ol e k ul a l a r in i n g   o ’ za r o   t a ’ s i r
k u c h i d an   j u d a   k a t t a   bo ’ l s a,   b o t i q   m e n is k   ho s i l   bo ’ l a d i .   A g a r   i d i s h   d e v o r i g a
su y u q l i k   m ol e k u l a l ar i n i n g   t a ’ si r   k u c h i   su y uql i k   m ol e k ul a l a r in i n g   o ’ za r o   t a ’ s i r
k u c h i d an   j u d a   k i c h i k   bo ’ l s a,   q a v a r i q   m e ni s k   h o si l   b o ’ l a d i . 602 .3 . 2 .- c hi z m a.  H o ’ ll o v c h i   su y u q l i k .
2 .3 . 3 .- c hi z m a.  H o ’ ll a m a y dig a n   s u y u q l i k .
Ic h k i      d i a m e t r i      u nd a g i      su y u ql i k      m e n i s kn i n g      e g r i l i k      r a d i u s i      b i l an
t a qq o s l a n s a   bo ’ l a d ig an   n a y c h a l ar g a    k a pil l y ar l a r    ( l o t i n c h a   « c a p i l l ar i s »  -   s o ch
m a ’ nos i n i   a n gl a t a d i )   d eb   a t a l a d i .   K a p ill y a r   h od i sa l a r   d e b ,   su y u q l ik l a r n in g
i n g i c h k a   n a y c h a l a r id a k o ’ t a r i l i s h   y o k i   p a st g a  t u s h i s h   x u s us i y a t l ar i g a a y til a d i .
K a p i ll y ar     n a y d a g i     s u y uq l i k    si r t in i n g     m e n is k i :     h o ’ l l o v c h i     s u y uq l i k l ar
u c h u n   bo t i q   bo ’ l ib ,   ho ’ l l a m ov c h i   s u y uq l i k l ar   u c h u n   e s a   q a v ar i q   bo ’ l a d i .
H o ’ ll o v c h i   su y u ql i k l ar   k a p i l l y ar l a r d a   ( s hi sh a   n a y d a g i   s uv )   k o ’ t ar i l a di ,
ho ’ l l a m ov c h i   s u y uq l i k l ar   k a p i l l y ar l a r d a   ( s hi sh a   n a y d a g i   si m ob )   e s a   p a s t g a
t us h a d i .    K a p il l y ar d a    su y uq l i kn i n g    k o ’ t a r i l s h    b a l a n d li g i    q u y id a g i    f o r m ul a d a n
a n iq l a n a di :
h   =   2 α   / ρ g r                                            ( 2 .3 . 4 .)
V .    Y a ng i   m a v z u n i   m ust a h k a m l a sh .
Te s t  s i n o v i   № 1 .   G ’ o z n e g a  s u vd a n   qu r u q   c h iq a d i   ?
A )   G ’ o z p a t i d a  m o y i   b o r ;                            C)   H o ’ ll a n m a sli k   ho d i s a s i ;
B)   H o ’ ll a n i s h   h o d i s a s i ;                                D )   G ’ o z su v d a n   q u r u q   c h i q m a y di .
Te s t   s i n o v i   № 2 .  N i m a u c hu n   h o ’ l   pa y p o q   y ok i   n o s ki n i   y ec h is h   q i y i n ?
A )  O g ’ i r l i k   k u c h in g   t a ’ si ri   o r t a di ;             C ) Ishq a l a n is h   k u c h i n i n g   t a ’ si r i 
k a m a y a di ; 61B)  E l a s t ik l i k   k u c h i ni n g   t a ’ si r i   k a m a y a di ;    D ) Sirt   t ar a n gl i k   k u c h i n i n g   t a ’ si r i
o r t a d i .
Te s t   si n o vi     №3.   Q a l d i r g ’ o c h l ar   y o m g ’ i r   y og ’ sh i d a n   o l d i n   ni m a   u c hu n
p a st l a b   u c h a d i ?
A )  Y er n i n g   t o r t i sh i s h   k u c h i   o r t a d i ;            C )  Q a l d i r g ’ o c h l ar   p a stl ab   u c h m a y di ;
B)  H a v on i n g   n a m lig i   o r t a d i ;        D )  A t m os feraning  y u q o ri   q a tl a m l ar id a  b o s i m
o r t a d i .
T a k r o r la s h   u c h u n   n a z or a t   sa v o l l a r i :
1 .   S i r t   t a ra ng l i g i   d e b   ni m a g a a y til a d i ?
2 .   S i r t   t ar a n g l i k   k o e ff i ts i y e nt i   d e b   ni m a g a   a y t i l a d i ?   U   q a n d ay   bi r l i k d a
o ’ l c h a n a di ?
3 .   S i r t   t a ra ng l i k   k u c hi n in g  f o r m ul a si n i   y o z i n g .
4 .     S i r t     t ar a n g l i k     k o eff it si y e n t i     s u y u q l i k ni n g     t a b i a t i g a     b og ’ l iq m i ?
T e m p era t u r a g a c h i ?
5 .   S u y u q l i k   s i r t i n in g   e n e r gi y a s i n i   ta ’ r i f l a ng ?
6 .   S u y u ql i k   s i r t i ni n g   e n e r g i y a s i   s i r t   t ar a n g l i k   k o ef f i t s i y e nt i   b i l an   q a nd ay
b o g ’ l a n i s h g a  e g a ?
7 .     H o ’ l l o v c h i     v a    ho ’ l l a m a y dig a n     s u y u q l ik l ar    h a q i d a    n i m a     bil a s i z ?
M i so ll a r k e l t i r i n g .
8 .  K a p i l l y ar l ar d e b   n i m a g a a y til a d i ?
9 .  K a p i l l y ar l ar  h o di s a l ar  d eb   ni m a g a a y til a d i ?
10 . Ka p il l y ar d a    s u y uq l i kn i n g    ko ’ t a r i l s h    b a l a nd l i g i    q a n d ay      f o r m ul a d an
a n iq l a n a di ?
V I.   U y g a   v az i fa .
1 .   M. X . O’ l m a so v a    « Me x a n i k a    v a    m ol e k ul ar    f i z i k a » ,    «O ’ q i t u v c h i » ,
T o s h k e n t - 2 00 3 .  1 3 1 - 1 3 2 - § ,   3 8 5 - 3 9 2 - b e t l a r.
2 .     Q .Su y ar ov ,     A . H us a n ov ,     L . X u d o y b e r di y ev     « F i z i k a. M e x a n i k a     v a
m ol e k u l ar  f i z i k a » ,  «O ’ qit u v c hi » ,  To s h k e n t - 2 0 0 4 .
3 .    M.Is m oi l ov ,    M. S . Y u n u s ov «El e m e nt ar    f i z i k a    ku r s i » ,    « O ’ q i t u v c h i » ,
T o s h k e n t - 1 99 0 . 1 8 8- 1 96 - b e t l ar. 62A k a d e m i k   l i t s e y l ar d a   “ Me x a n i k a”   b o ’ l i m inin g   “ M ol e k ul y ar   f i z ik a   v a
t er m od i n a m ik a ”   ( 1 - ku r s )   m a v z ul a r i n i   o ’ t i s h   j ara y on i d a   ko m p ’ y ut er   v a
v i d e o p r o y e k t o r     v o si t a si d a     P o w er     p oi n t     d a s t u r id a     t a y y o r l a n g an     q u y id a g i
sl a y d l ar d an   f o y d a l a n i s h   m u m ki n :
Fan   :     F    I    Z    I    K  A
Sana:
Bo’ l i m :    M e xanika.
M av z u:     M oddiy     n uqtaning     in er si y a 
mom e nt i .   Shte y ner    t e o re masi.    Impuls 
mom e nti.   So d da mexani z m l a r ning   ishlash 
pr i nsipi.     M e xan i kaning   «Olt i n   qoidas i ».
2 . 3 . 4 - c hi z m a .  D ars   m a v z u s i .
R   E   J   A  	
:
    Modd i y   nuq t an i ng   i ners i ya   m om e n ti .
    Sh t eyner   t eore m as i .
    I m pu l s   m o m e nti .
    Sodda mexan i zm l arn i ng     i s h l ash 
prin si pi.
    Mexan i kan i ng   « O lti n   qo i das i ».
2 . 3 . 5 - c hi z m a .  D ars   re j a s i .	
Takr	orlash	 savollari	 :
    S t a t i k a   deb   nimaga   a y t iladi  	
?
    Absol y ut   qat t iq   ji s m   ni m a  
?
    T eng   t a’sir   etu v chi   k uch   qa n day   t a’riflana d i  	
?
    Kuch   m o m enti   ni m a  	
?
    J i s m ning   m a ss a   m ar k a z i   deb   nimaga   a y t iladi  	
?
    M o m entlar   qoi d asini  	
ta’riflang.
    Qanday   m u v o z anat   t urlari   m a v jud  	
?
2 . 3 . 6 - c hi z m a .  T a k r o r l a s h   s a v ol l a r i . 1	263INERSIY A    	
MOMEN	TI
A y l a n m a     h                 ji      ning     in e r t l i g ini
m iqdor j i ha t dan   ta                            k   kattalik
iner s i y a   m o menti         ilad i .
J      ∆ m   .  
r  	
2
2 . 3 . 7 - c hi z m a .   I n er s i y a   m o m e nt i .
In e rs i y a   mo me nti   X BS   d a   kg .
m 2      
b i l a n
o ’ lcha n a d i .   In e rs i y a   mome n ti   skal y ar
k a tt a l i k   bo ’ l g a n l i gi   u c h un   h a r   qan d a y
q a t t iq       j i s m n i n g   i n er si y a   m o me n ti   uni
tas h kil   q i l d an   m odd i y   n uq talar   i ne rs i ya
mom e ntl a ri n i n g   y i g ’ i n d isiga   te n g,   y a ’ ni
J =   ∆m
1 .
r
1 2
+   ∆ m
2 .
r
2 2
+   . . .   + ∆ m
n  	
rn.    2
2 . 3 . 8 - c hi z m a .   I n er s i y a   m o m e nt i n in g   o ’ l c h o v   b i r l i g i .
1.   Bir   ji n s li   s harni n g   O   m a s s a   m ar k a z igan  	
o’tuvchi
s i mm e t ri y a    o’qiga    ni s batan    ine r s i y a   	
momenti	:
J
0   =   2   m   R 2  
/  	
5
2.   T a y oqchaning   O   m a ss a   m ar k a z igan  	
o’tuvchi
si mm etri y a   o’qiga   nisbatan  	
ine	rsiya	
momenti:
J
0   =   m 
l   2  
/  	
12
3.   Ko v ak    (qalin   de v orli)     s ilindrning  	
simm	etriya
o’q i ga   nisbatan  	
ine	rsiya	momenti:
J
0     =   m   ( R  	2
+   R  	2 )/   2
4.   Y a x lit   s ilindrning   s i mm e t ri y a   o’qiga  	
nisbatan	
ine	rsiya
 momenti:
J
0     =   m   R 2  
/  	
2
2 . 3 . 9 - c hi z m a .   I n er s i y a   m o m e nti . K i n et i k   e n e r g i y a   d eb  n i ma g a   a y t il a
W
k =   m v 2  
/  2
A y lana y o t gan   qa tt iq   j is mning   kine t ik en e rgi 
qu y idag ic ha   hi s ob l an a di   :
W
k =   J ω 2  
/  
2
Agar   ji s m   bir   v aqtning   o’ z ida   ham   i l garil 
ham   a y la n m a   ha r akat   qil a y otgan   bo’ l sa, 
t o’liq   energi y a s i   qu y idagicha   bo’ladi   :
W
t   =   m v 2  
/2    +    J ω 2  	
/2
64SHT E YNER   T E O RE M ASI
Beril g an   j i sm n ing   ixtiyoriy   o ’ q q a   nis b atan
inersiya     m o menti,     s hu   o ’ q q a     parall e l    	
va
jis m lar   massa     markazi d a n       o ’ t uv c hi    	
o’qqa
nisbatan       J
0   inersiya   m o menti   b ilan  
uning
massa s i   va   aylani s h   o’q i dan     og’i r lik
m ar k azigacha     b o’l g an     ma s o f a  	
kvadrati
ko’ p aytmas i ning   yig’in d is i ga  	
te	ng.	
J = J0  
+  	m a2
2 . 3 . 10 - c h i z m a .   S ht e y n er  t e o r e m a s i .
IMP U LS    MOM E N T I
A y lan a y o t gan       m odd i y       nuqtaning      	
radius	
vektori  
bil a n         i m puls        	vek	tori	ning	
ko’p	aytmasiga
        t eng   bo’lgan   f i z ik  	kattalikka
i m p u l s   m o m e n t i   ( L )  	
deyiladi.
L   =   I   r   .  
m v  	
I
H ar   qa n d a y   jis m ning   i m puls   m o m enti  	
uni	ng
bu r chak   t e z ligi       bilan       iner s i y a      	
moment	ining
k o’pa y t m a s iga  	
teng	:
L
j i s m =   ω   .  	J
2 . 3 . 11 - c h i z m a .   I m pu l s   m o m e nt i .
d i ?
y a s i
an m a,
uni n g
2 . 3 . 12 - c h i z m a .  K in e ti k   e n er g i y a. 65Sodda  mexanizm	lar
  Sodd a   m e x ani z ml a r   deb ,   n o m e x an ik   (iss i q l ik,  	
elektr,
y o r u g ’ l ik    v a    ho k a z o )    ene r g i y a    s a r f l a ma sd a n   	mexanik
ish   ba j a rib   be r ad i g a n   q u ril ma l a r g a  	aytiladi.
Sodda     m e x ani z m l ar     y orda m i da    
kuchning
m iqdori   v a   y o’nali s hi  	
o’zgartirilad	i.
2 . 3 . 13 - c h i z m a .   S od d a  m e x a n i z m l a r .
Sodda  	
mexanizm	lar
Ri c h a g ,     q i y a   tek i s l i k ,     p on a ,    	
ko’char	
va  
k o ’chm a s     b lo k l a r,     e s h ik    	va
r o m lar n in g  o s h i q - m o sh iql a r i ,     	
gidravlik
p r e s s     va   boshq al ar	
.
2 . 3 . 14 - c h i z m a .   S od d a  m e x a n i z m l a r .
M E X A NI K ANI N G    «   O L T IN   QO I D A SI  	
»
Sodda           mexani z m l ar          	
yordam	ida	
ish	 
ba j ari l gan     k u c h d a     ne c ha    	marta
y ut s a k ,   y o ’l dan         s hun c h a        
marta
y ut q a z am i z .   A ksi n c ha,              
kuchda	
ne	cha          	 
marta   y utqaz s ak,          	yo’dan
shuncha           mar t a   y utam iz .   I s hdan  
esa
y utuq  	
bo	’lma	ydi.
2 . 3 . 15 - c h i z m a .   Me x a n i k a n in g   «O l t i n   q oid a s i . 66TESTG’ildirak 100   π   ra d/ s   b u rc h ak 
t ezl i k   b il an   a y l an m oqda.   20   s 
d a vo m id a   u   n ec h a  m ar t a a y l a n a d i   ?
A)    628
B)  62 8 0
C )   2000   π
D )   1000   π
E)  10 0 0
2 . 3 . 16 - c h i z m a .  T e s t   t o ps hi r i g ’ i .
M   a   s   a   l   a     №  	
1
        G’o’ l ani       y or i b      	
o’tin	qilinayotganda  
bolta    	g’o’la	da	siqilib   
q oldi.     G’o’ l ani   y or i sh  	uchun
q attiq   t a y anch g a   g ’o’la n i  urgan
m a’ q ul- m i           y oki        	bolt	aning
or q asini         u r g an        	ma’qulmi?	Urish 
v a q tini   bir   x il  	hiso	blan	g.
2 . 3 . 17 - c h i z m a .   Ma s a l a № 1 .
J   a   v   o  
b:
  Agar     	
g’o	’lani	ng       	massasi	
bo	ltaning
m assasi d an  	
katta	
bo’	lsa,       
bolta n ing  	orqasi
b i l an   ur g an   m a ’ q u l ,  
agar
aksi n c ha       bo’ l sa,	
q’o’	lani
  urgan  	ma’qu	l.
2 .3 . 1 8 - c h i z m a .   Ma s a l a  № 1   ja v ob i . 67M   a   s   a   l   a    №   2
  K o s m i k               k e ma
e rk i n   u c h a y ot ga n d a
fazog i r   qo’l i d an
mass i v   bu y um n i
qo’y i b     y u borsa
(ita r m a y   y o k i   t u rtib
yu borma y ),   fazog i rga
n i ma   b o’ l a d i   ?   Agar
u         b u y u m ni
o t i b  y uborsach i ?
2 . 3 . 19 - c h i z m a .   Ma s a l a  №2 .
J   a   v   o  b:
  A g a r       f a z o g ir       q o ’ l i da n       bu y u m n i
c h i q a rib   y ubo rs a ,   u nd a   un i n g
k ema g a   n is b a t a n   v a z i y a ti
o ’zgar ma y d i ;   a g a r   o tib   y ubo rs a ,
und a   f a z o g ir   ha m   ha r a k a t g a
k e l ad i .
2 . 3 . 20 - c h i z m a .   Ma s a l a  № 2   ja v ob i .
Uy    v a z if a si  	
:
    A.P . Ri m k evich   « Fizi k adan   m asalalar  	
to’pla	mi»
№     66 5    -   675   (Toqla r i)    m asalal a rni  	
baja	rish.
2 . 3 . 21 - c h i z m a .   U y   va zi f a s i . 68X u l o s a .
B i t i r u v   m a l a k a v i y   i s h ni n g   m az ku r   b o bid a   f i z i k a   f a n i g a   p e d a g og i k   v a
i nn ov a t s io n   t e x no l og i y a l ar n i   j o r i y   q i l is h   u su ll a r i   h a m d a   a k a d e m i k   l i t s e y l ar id a
f i z ik a n i   o ’ qi ti s h d a   a x b o r o t- k o m m unik a t si o n   t e x n ol o g i y a l a r d an   f o y d a l a n i sh n i n g
a h a m i y a t i   t a h li l   q il i n d i .   S hu n in gd e k ,   d a r s   j ar a y on i d a   p e d a g o gi k   v a   i n no v a t s i o n
t e xn o lo gi y al a r d a n   f o y d a l a n i s h   n a m un a l a r i  k e l t i r i l d i .
BMI   d a   a k a d e m i k   lit s e y l ar   v a   k a s b - h u n ar   k o l l e j l a ri d a   f i z i k a n i   o ’ q i t i s h d a
p e d a go g i k   v a   i nn o v a t si o n   t e x n o l og i y a l a r d a n   f o y d a l a n i s hn i n g   q u y id a   a y r i m
afzal l i k l ar   k e lt i r i l d i :
1 . Pe d a g o g i k    v a    i nn o v a t si o n    t e x n ol o g i y a l a r ,    y o r d a m id a    fan    b o ’ y i c h a
m a ’ l u m otl ar   b az a s ig a   ha m m a v aq t   k i r i s h   i m koni y a t i   b o r.
2 .   B o sh q a o ’ q i tu v c h i l ar   b i l a n   taj r i b a al m a sh is h   i m ko n i y a t i   b er i l a di .
3 .  U l ar    p e d a g o gi k    v a    i n n o v a t s i o n    t e x n ol o g i y a    lo y ih a l ar i n i    b i r g a l i kd a
a m a lg a   o s h i r i s h   u c h u n   i s h c h i   g u r u h l ar   t a s h k i l   q i li s h i   m u m kin .
4 . Pe d a g o g i k    v a    i n nov a t si o n    t e x no l og i y a l a r d a n    f o y d a l a ni s h    j a r a y oni d a
k i t ob l a r ,  j u r n a ll a r va   n a s h r l a r d a n   a x b o r o t   i z l a s h d a   v a q t   v a  m a bl a g ’   teja l a di .
5 .  D ars      d a vo m id a      i nt e r n e t      o r q al i      a ni m a tsi y a l ar,      m ul ’ ti m e di a l ar,
v i d e o f il m l ar n a m o y ish i   v os it a s id a   o ’ q i t is h   i m koni y a t i   p a y d o   bo ’ l a d i . 69X O T I M A .
B i t i r u v   m a l a k a v i y   i s h i d a   in n o v a t s io n   t e x n o l og i y a l a r i n i n g   j a m i y at
t ar a q q i y o t id a g i ,   za m o n a v i y   in no v a ts i o n   –   o ’ r t a   m a x s u s   v a   k a s b - hu n ar   t a ’ li m i
ti z i m id a g i   o ’ r n i   v a   o ’ qu v   j ara y o ni d a g i   a h a m i y a t i   k e n g   t a h li l   q i l i nd i ,   a k a d e m i k
l i t s e y l ar d a   f i z i k a n i   o ’ q i t i s h d a   in n o v a t s io n   t e x no l o gi y a l a r d a n   f o y d a l a ni s h n in g
a h a m i y a ti ,  f i z i k a   d a r sl a r i d a   t ar m o q   i m koni y a t l ar i d a n  f o y d a l a n i l is h i    a t r o f l i c h a
t a hl i l   q i li n d i ,   sh u ni n g d e k ,   d a r s   j ara y on i d a   a xb o r o t - ko m m uni k a t s io n
t e xn o lo gi y a l a r d a n   f o y d a l a n i s h ni n g   n a m u n a l a r i   k e l ti r i l d i .
B i t i r u v   m a l a k a v i y   i s h id a   q u y id a g i   u m u m i y   xulos a l ar   q i l in d i :
1 .   Z a m on a v i y   a x b o r o t   v o s i t a l a ri   i n no v a ts i o n    t e xn o lo gi y a l a r i ni n g   a j ra l m as
q i s m i   b o ’ l i b ,  t a ’ l i m ni n g   v a   u m u m an   h a y ot i m i z ni n g   b i r  b o ’ l a g i g a   a y l a ng a n ;
2 .  H o z i r g i   ku n d a   h ar   b i r   o ’ q i t u v c hi n i n g   i s h   fa o li y a t i d a   do i m i y   r a v is h d a
i nn ov a t s io n   t e x no l ogi y a l ar id a n   f o y d a l a n i s h   ehti y o j i   m a v j u d ;
3 . I n no v a t s i o n   t e x n o l ogi y a l ari   o ’ qu v c hi l a r n i   r a g ’ b a t l a n ti r a d i  v a  q i z i q i sh i n i
o sh i r a di .   U   o ’ q u v c h i l a r n i   k e l a j a k d a g i   f a o li y a t i g a   t a y y o r l a s h g a   ko ’ m ak   b er a di .
H o z i r g i   za m on d a   m e h n at   fa ol i y a t i   o ’ q u v c h i l ar   q o n i qi s h   b i l an   i s h l a t a y o t g a n
ko m p ’ y ut er l a r,   t e x no l o gi y a l ar,   d a st u r l ar   v a   q u r i l m a l ar   y o r d a m id a   bo s h q a r i l a d i .
I n no v a t s i o n     h a m d a     a x bo r o t     –     ko m m un i k a ts i o n     t e x no l og i y a l ar     XX I   a s r n i n g
t a ’ li m   ber i s h   v o s i t a s i dir ;
4 . I n no v a t s i o n       t e x n ol o g i y a l ar       o ’ r g a n is h       v a       o ’ q i t i s hn i n g       y a ng i
i m koni y a t l ar in i   o c h i b   b er a d i .   Bu   t e x no l ogi y a l ar   o ’ q i t u v c h i l a r n in g   k a s bi y  o ’ s i s h i
u c h u n   u l ar g a   o ’ z   fa nl ari   b o ’ y i c h a   o ’ q it i sh n in g   y a n g i   u s u l l a r i n i   k i r i t is h g a,   y a ng i
y ond a sh u v l a r n i     q o ’ ll a s h g a,     g ’ o y a l ar n i     r o ’ y ob g a     c h i q a r i s h     v a     y a n g i
ko ’ n ik m a l ar n i   r i v o j l a n t i r i s h g a i m ko n i y at   y ara t a d i .
5 .   I n no v a t s i o n   t e x n o l ogi y a l ar   o ’ qit u v c h i n i n g   o ’ z   i m ko n i y a t l a r i d an  o q i lo n a
f o y d a l a n is h g a   za m i n   y ara t a d i .   Bu   t e xn o lo gi y a l ar   o ’ q u v   j a r a y oni n i   o q i l o n a
b os hq a r i s h   v a   n a z o r at   q i li s h   o r q a l i   v a q t n i   v a   m a bl a g ’ n i   t e j a y d i ,   d a r s l a r g a
t a y y o r g a r l i k   j ara y oni n i   q i s q a r t i ra d i   v a   o ’ q i s h   j ara y o n i n i   o ’ q u v c h i l ar   u c hu n
qi z i q a r l i   h a m d a   ko ’ ng i l o c h ar   q i l a di .   T a ’ l i m d a   in f o r m a ts i o n   h a m d a   p e d a g o gi k 70t e xn o lo gi y a l a r n i     qo ’ ll a g a n d a     t a l a b a     e sh i t i s h ,     k o ’ r i s h ,     k o ’ r g a nl a r i     a so s i d a
m ust a q i l   f ik r l a s h   i m ko n i y a t i g a  e g a  b o ’ l a d il ar.
Ma m l a k a t i m i z d a   o ’ r t a   m a xs u s ,   k a s b - h u n a r   t a ’ li m i   j ar a y on i d a   za m on a vi y
a x bo r o t   t e x n o l og i y a l ar i d an   f o y d a l a n g a n   h ol d a   d a r s l a r n i   t a s hk il a s h t i r i s h   u c hu n
m a ’ l u m   b i r shar t - s h a r o i t l ar  m a v j ud . 71ADA B I Y OTL AR :
1 .   I. A . K ar i m ov .  Ad ol a t l i   j a m i y at   sar i .   – T .:O ’ z b e k is t o n ,  1 9 9 8 .   3 5 - b.
2 . I. A . K ar i m ov .      X a v f si z l i k      v a      b ar q ar o r      t ara q qi y o t      y o ’ li d a.      T .:
O ’ z b e k i s to n .  1 9 9 8 .  3 3 2 - b.
3 .   K a d r l ar    t a y y o r l a s h    m illi y    d a s tu r i .    Bar k a m o l    a v l o d    –    O ’ z b e k is t o n
t ar a q q i y o t i n i n g   po y d e v o r i .  – T .: S h ar q ,   1 9 97 ,   3 2 - 6 1 - b.
4 . B.B . M o ’ m in o v ,   N .I .K a m ol o va .   F l a s h   t e x n ol o g i y a s i   &   A c t io n   Scr i pt .
B u xo r o   2 0 10 .   3 8 - 4 2 - b.
5 . M. T .H o j i y e v ,   K . T . O li m o v .   E l e k t r o n   d a r s l i kl a r n i   y ara ti s h   t e x n ol o g i y a s i
v a  s i f a t i n i   b a h ol a s h   m e to di k a s i .   –   T .   “ Fan   nash r i y oti ”   2 0 0 5   y .   7 2 - b.
6 .  K . T .O l i m ov .   K a s b   h u n ar   t a ’ li m i   ti z i m id a   m a xs u s   fa n l a r d a n   e l e k t r o n
d a r s l i k l a r g a   q o ’ y il a d ig a n   t a l a b l ar,   ul a r n i   y ara ti s h   t e x no l og i y a s i   v a   u s l ub i y
t a’ m in o ti ,   k a s b   m a h o r a ti .   O ’ z b e k i st o n   R e s pu b li k a s i   o ’ r t a   m a x su s ,   k a s b - h u n a r
t a ’ li m i   axbo r o tn o m a si .  2 0 0 4   y .   № 5   7 6 - 109 - b.
7 .   M. O r i po v ,   A .H a y d ar ov .   I n f o r m a t i k a   a s o sl ar i . – T . :   “ O ’ qi t uv c h i ”   20 0 2   y .
67 - b.
8 .   O ’ r t a   m a xs u s   v a   k a s b - h u n ar   t a ’ l i m in i n g   d a v l a t   t a ’ i m   st a n d a r t l ari   v a
o ’ q u v   d a s t u r i   (F i z i k a ,   m a t e m a tik a,   i n f o r m a t i k a   v a   h i so bl a s h   t e x ni k a s i   a so sl a r i ,
c h i z m ac hi l ik ,   m e hn a t )   –   T .:  “ S h ar q ”,  1 9 9 9   y .  21 - b.
9 .   A .R . Mara x i m ov .   I n t er n e t   v a   u n d an   f o y d a l a n is h   a s o s l a r i . – T . :   2 00 0   y .
32 - b .
10 .   Ф .М . Д я г и л ёв.   И з   и с т о р и и   ф и з и к и   и ее  т ворц о в .– M . :   1 9 9 0   г.   c  5 8 .
11 .   N . X . A vli y oq ul ov .    Z a m on a vi y     o ’ qi t i s h n i n g     t e xn o lo gi y a l a r i . – B u xo r o :
“ Ma tb a a ”  2 0 0 1   y .  39 - b .
12 .   Я. П е р ел ь ма н .   Қ и з и қа р л и   ф и з и к а . 1 - қ и с м. – T .:   “ Ф а н ”   1 9 9 7   й .   1 8 8 -
1 8 9 - б.
13 .   Y a.Pere l m a n .  Q i z i q a r l i   f i z ik a. 2 - q i s m . – T .:   “ Fa n ”   2 0 07   y .  124 - b.
14 .   A .S a m i r j on o v .    Ma kt a b d a    f i z i k a    d a r si . – T .:    “ O ’ r t a    v a    oli y    m a kt a b
n a s h r i y o t i ”  1 9 9 8   y .  59 - b. 7215 . Э . С. Н аза ро в,        Э .З . Х алим о в.        « Эфф е кт и в н о е        и с п о ль з о ван и е
и н но в а ц и о н ны х   т е х н о л о г и й   в   ак а д е ми ч е с к и х   ли ц е я х » .   « U sto z - sh o g i r d
a n ’ a n a s i - u l u g ’   q a d r i y a t »   R e s pu b l i k a   i l m iy - a m a li y   a n j u m an   m a q o l a l ar   to ’ p l a m i ,
( 1 5 - 1 6   m ar t ),   B u x o r o - 2 01 2 .   2 3 8- 24 1 - b e t l a r.
16 .  E .S .N azar ov ,      I.B . T o ’ ra y e v .      «A k a d e m i k      l i t s ey      v a      k a s b - h u n ar
k o l l e j l a r d a   f i z i k a   f a n i   l a b o r a t o r i y a   is h l a r i n i   t a s hk i l   e t i s h   v a   b a j ar i li s hi n i n g
s a m ara do r l ig i n i   o shi r i sh d a   w e b - t e xn o log i y a l ar d a n   f o y d a l a n i s h » .   «Z a m on a v i y
f i z ik a   v a   a s t r o n o m i y a   y utu q l a r i :   m u a m mo   v a   y ec hi m l ar»   Re s pu b l i k a   i l m i y -
a m a li y   a n j u m an   m a t er i a l l ari   t o ’ pl a m i ,   ( 2 5 - 2 6   m ar t ),   To s h k e n t - 20 11 .   1 1 2 - 1 1 4 -
b e t l ar.
17 .   B. Q . X o ’ j ae v ,      S h .Sh. O li m ov .      Y a n g i      p e d a go g i k      t e x n olo gi y a l ar.
N azar i y a va   a m a li y ot .   –   B u xo r o :   B u x o r o   n a s h r i y o t i .  2 0 0 4   y .   12 0 - b.
18 .    T a ’ l i m  s a m ara do r l igi n i   o sh i r is h   y o ’ ll ari   ( m a v z u s i d a g i   s e m in ar   t r e n in g
m a t er i a l l ar i ) . – T .:   2 00 2 y .  34 - b.
19 .  E .S .N azar ov ,    T .R . R o ` z i y e v .    A k a d e m i k    l i t s ey    t a ’ li m id a    i nno v a ts i o n
t e xn o lo gi y a l ar.   « S o g ’ lo m   bol a   y ili »   D a vl a t   D a st u ri   d o i r a s i d a   «A k a d e m i k
l i t s e y l ar d a   i nn ov a t s io n   p e d a g o gi k   t e x n olo gi y a l a r d a n   f o y d a l a ni s h   –   za m on a vi y
t a ’ li m ni n g   b o s h   s t r a t e gi y a s i »   m a v z u s i d a g i   R e s pu b l i k a   o ’ q u v -a m a li y   a n j u m a n i
m a t er i a l l ari   to ’ p l a m i ,   ( 1 6 - 1 8   m a y ),   B uxo r o - 2 01 4 .  1 8 2 - 18 4 - b e t l a r.
20 .   А .   А гзамов,   А . Ю с у по в  « Ўқ у вчил а р га   б и л и м бери ш д а и н н о вац ио н
у с улл а рд ан   фой д ал а ни ш » .   Т . :   “ Ф а н ”,   2 0 0 4   й .   8 7 - б.
21 .   www    .   s   p        r   i   n        g   er    li    nk         .   c   o   m    /        ind         e   x        /   J        3   J   7        40    3        8   0        T    7        38    5        0   4        .   p   d        f   e   n        .   w    ik    ip         e   di         a   .   o        rg        
/        w    i   k        i   /        P    h        y   si         cal    _   q        u   a   n   t        i   t        y   .  
22 .   www    .        m    a   th         w    o        r   k   s        .c    o   m    /        acce    ss         /   h        e   l   pd         e   s   k        /   h        e   l        p   /        .   .   ./   f   2        21    87         .   ht         m    l  
23 .   www    .au    t        h   o        r   st         r   ea    m    .   c        o        m    /sh         e   ik         m    oh         a   m    e   d        -   4   4        48    9        -   m    ea    su         re    m    e   n        t        -   p   h        y   si         c   s        -  
e   n        t   er    t   a   i   n        m    e   n        t        -   pp    t-         pow    er    p        oi    n        t   /        jo    h        nl    i        t   t        l   e.    p   bw    o        r   k   s        .   c   o        m    /        .   .   ./  
24 .   www    .k    i        n   gs         w    a   y   c   o        l   l        e   g   e.o    n        .   c   a   /   b        c.cc    .   u        s/    d        k   i        m    b        a   ll    /        P    h        y   si         c   a   l        %    20         S    c   i   e   n        c   e   /

Akademik litseyda mexanika va molekulyar fizikani o’qitishning innovatsion usullari

Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • Ona tili darslarida oʻquvchi tasavvurini rivojlantirish metodikasi. 5-sinf
  • 3-sinfda ona tili va o’qish savodxonligi darslarida o’quvchilarning yozuv malakalarini shakllantirish usullari.
  • Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining ijodiy fikrlashini rivojlantirishni STEAM taʼlimi orqali amalga oshirish usullari kurs ishi
  • Elektron darsliklar va ularga qo‘yiladigan talablar
  • 1–2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatlarini shakllantirish

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский