Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatini moliyalashtirishga xorijiy kapitalni jalb etish massalalari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	106.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

12 Sotish

Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatini moliyalashtirishga xorijiy kapitalni jalb etish massalalari

Sotib olish

Kirish
O’zbеkistоn Rеspublikаsidа iqtisodni erkinlаshtirish vа iqtisodiy islоhаtlаrni
chuqurlаshtirish bоsqichidаgi eng dоlzаrb mаsаlаlаrdаn biri - rеjаli iqtisodiyot
shаrоitidа shаkllаngаn moliyaviy tаhlil usullаrini mаzmun jihаtdаn yangilаsh
hisоblаnаdi. Agar biz yurtimizda barqaror iqtisodiyot qurmoqchi bo'lsak,
dunyodagi rivojlangan mamlakatlar kabi boy va farovon yashamoqchi bo'lsak,
chala-chulpa, yuzaki emas, balki qanchalik qiyin va murakkab bo'lmasin, haqiqiy
bozor iqtisodiyotiga o'tishimiz shart. 1

O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni
2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga
mo'ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo`nalishlariga
bag`ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisida ma'ruzasida
“Bugun mamlakatimizning barqaror rivojlanish yo`lida izchil ilgarilab borishini
tahlil qilar ekanmiz, o'tgan yili prinsipal muhim islohotlarni amalga oshirish
bo'yicha qat'iy qadamlar qo'yildi, deb aytishga barcha asoslarimiz bor.
Bu islohotlarning asosiy maqsadiaholi uchun munosib hayot darajasi
va sifatini ta'minlashdir. Jadal va barqaror rivojlanishga qaratilgan bu siyosat
bundan keyin ham so'zsiz davom ettiriladi.
Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib - intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbarni
-buboshvazirki uning o'rinbosarlari bo'ladimi, hukumat a'zosi yoki hududlar
xokimi bo'ladimi, ular faoliyatining kundalik qoidasi bo'lib qolishi kerak. Endi har
birimiz, eng avvalo, davlat boshqaruvi organlari rahbarlarining vazifasi- o'zimiz
mas'ul bo'lgan soha va tarmoqda ishlarning aholining tanqidiy baholash asosida
zimmamizga yuklatilgan vazifalarni ma'suliyat bilan bajarishni ta'minlashdan
iborat. Shunday davr keldi.” 2
Bоshqаruv vа mоliyaviy tаhlili kоrхоnаlаrning хo’jаlik fаоliyatini nаzоrаt vа
rаhbаrlik qilishdа, tijоrаt hisоbini mustаhkаmlаshdа, kоrхоnаlаr o’z -o’zini to’lа
1
Prezident Shavkat Mirziyoyevning O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 26 yilligiga
bag'ishlangan tantanali marosimdagi ma'ruzasi. 08.12.2018
2
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017
yilga mo`ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo`nalishlariga bag`ishlangan Vazirlar Mahkamasining
kengaytirilgan majlisida ma'ruzasi
2

mаblаg’ bilаn tа’minlаsh аsоsidа eng zаmоnаviy хo’jаlik mехаnizmini vujudgа
kеltirishdа, iqtisоdiy tеjаmni o’tkаzishdа, tехnikа tаrаqqiyotini yanаdа
jаdаllаshtirishdа, ilg’оr хоrijiy tаjribаlаrni tаrqаtishdа, ish fаоliyatidа mаvjud
bo’lgаn kаmchiliklаrgа bаrhаm bеrishdа vа ichki хo’jаlik rеzеrvlаrini аniqlаshdа
o’tа muhim dаstаk sifаtidа qo’llаnilаdi. Shu sаbаbli kоrхоnаlаrning хo’jаlik
fаоliyatini tаhlil qilish usullаrini chuqur vа hаr tоmоnlаmа yaхshi bilish nаfаqаt
iqtisоdiy оliy o’quv yurtlаri tаlаbаlаri, хo’jаlik хоdimlаri uchunginа emаs, bаlki
bаrchа ijtimоiy tаshkilоtlаrning хоdimlаri uchun hаm zаrurdir. Mаzkur ishdа
bоshqаruv vа mоliyaviy tаhlilining nаzаriy аsоslаri аtrоflichа yoritilgаn. Хususаn,
bоzоrli iqtisоdiyotdа bоshqаruv va moliyaviy tаhlilining tutgаn rоli, o’rni vа
vаzifаlаri, prеdmеti, uslubiyati, usullаri, uni tаshkil qilish vа o’tkаzish tаrtibi vа
bоshqа jihаtlаri bugungi tаlаbgа mоs rаvishdа bаyon etilgаn. Ma’ruzalar matnida
sаnоаt mаhsulоtini ishlаb chiqаrish vа uni sоtish bo’yichа biznеs-rеjаning
bаjаrilishini tаhlil qilish mаvzusigа оid mаsаlаlаrni ko’rib chiqishgа ko’p o’rin
bеrilgаn. Bulаrdаn tаshqаri mаhsulоt hаjmigа tа’sir qiluvchi ishlаb chiqаrish
rеsurslаrini tаhlil qilish usullаri hаmdа kоrхоnа mоliyaviy nаtijаlаri vа rеntаbеllik
ko’rsаtkichlаrini tаhlili, kоrхоnаlаrni mоliyaviy hоlаtini tаhlil qilish uslublаri
аtrоflichа yoriitilgаn. Uni tаyyorlаshdа hukumаtimizning sаnоаt kоrхоnаlаri
ishigа dоir qаrоrlаri, ko’rsаtmаlаri, yo’riqnоmаlаri, nizоmlаridаn hаmdа ushbu fаn
sоhаsidа хоrijiy muаllifфlаrning yangi dаrsliklаridаn kеng fоydаlаnilgаn. Mа’ruzа
mаtni аsоsаn “ B uхgаltеriya hisоbi vа аudit” iхtisоsligi bo’yichа tа’lim оlаyotgаn
tаlаbаlаrgа mo’ljаllаngаn. Undаn “Sоli q vа sоli qq а tоrtish” , «Bаnk ishi» vа bоshqа
iхtisоslik bo’yichа sаbоq оlаyotgаn tаlаbаlаr hаm kеng rаvishdа fоydаlаnishlаri
mumkin. Bundаn tаshqаri kаdrlаrning iqtisodiy tаyyorgаrligini tubdаn yaхshilаsh
vа ulаrni qаytа tаyyorlаsh kаbi muhim vа dоlzаrb mаsаlаni hаl qilishdа ushbu ish
yaqindаn yordаm bеrаdi.
I.Bob Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatini moliyalashtirishning nazariy va
huquqiy asoslari.
3

1.1 Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatini moliyalashtirishning nazariy va
huquqiy asoslari.
Korxonalarda moliyaviy ta’minot uzluksizligini ta’minlash takror ishlab
chiqarish jarayonining davomiyligiga xizmat qiladi. Faoliyatni moliyaviy
ta’minlash o z va qarz mablag lari hisobiga amalga oshirilishi mumkin. O zʻ ʻ ʻ
navbatida, moliyaviy ta’minotning o z va qarz manbalari ham qator xususiyatlariga
ʻ
ko ra tasniflanadi. Jumladan, korxonalarning o z manbalari hisobiga
ʻ ʻ
moliyalashtirish shakllari sifatida ichki va tashqi moliyalashtirish manbalari
keltiriladi. O z mablag larining ichki manbalari moliyaviy-xo jalik faoliyati
ʻ ʻ ʻ
jarayonida shakllantiriladi va har qanday korxonada muhim ahamiyat kasb etadi va
o z-o zini moliyalashtirish qobiliyati sifatida baholanadi. Shunday ekan, korxona
ʻ ʻ
o z moliyaviy talablarini to liq yoki zaruriy darajada qoplay olishi qo shimcha
ʻ ʻ ʻ
kapitalni jalb qilish bo yicha talabning kamayishi va mablag lar jalb qilish bilan
ʻ ʻ
bog liq risklarni pasaytirish hisobiga iqtisodiy o sish uchun qulay imkoniyatlar va
ʻ ʻ
sezilarli darajada raqobatdagi ustunlikka ega bo ladi. Har qanday tijorat
ʻ
korxonasida moliyalashtirishning asosiy ichki manbalari sifatida sof foyda,
amortizatsiya ajratmalari, foydalanilmayotgan aktivlarni sotish yoki ijaraga berish
va boshqalarni keltirish mumkin. Hozirgi sharoitda korxona ixtiyorida qolgan
foydasini mustaqil taqsimlaydi. Foydadan to g ri foydalanish korxonaning
ʻ ʻ
istiqboldagi rivojlanish bo yicha rejalarini amalga oshirish, shuningdek,
ʻ
mulkdorlar, investorlar va xodimlar manfaatdorligini ta’minlash imkonini beradi.
Umumiy holatda foyda qanchalik ko proq moliyaviy-xo jalik faoliyatini
ʻ ʻ
kengaytirishga yo naltirilsa, qo shimcha moliyalashtirishga bo lgan talab
ʻ ʻ ʻ
shunchalik kamroq bo ladi. Taqsimlanmagan foyda miqdori xo jalik faoliyati
ʻ ʻ
rentabelligi, shuningdek, mulkdorlarga to lovlar bo yicha munosabatlarga
ʻ ʻ
qaratilgan korxona siyosati (dividend siyosati)ga bog liq.
ʻ
Foydani reinvestitsiyalashning afzalliklari sifatida quyidagilarni keltirish
mumkin:
4

- tashqi manbalardan kapital jalb qilish bilan bog liq xarajatlarning oldiʻ
olinishi;
- mulkdorlar tomonidan korxona faoliyati ustidan nazorat qilishning saqlab
qolinishi;
- moliyaviy barqarorlikni oshirish va tashqi manbalardan mablag lar jalb
ʻ
qilish uchun qulay imkoniyatlar yuzaga kelishi.
O z navbatida, mazkur manbadan foydalanishning kamchiliklari sifatida
ʻ
ko rsatkichlarning o zgaruvchanligi va chegaralanganligini, prognozlashning
ʻ ʻ
murakkabligini, shuningdek, korxona boshqaruvi tomonidan korxona faoliyatiga
ta’sir qiluvchi tashqi omillar (bozor kon’yukturasi, iqtisodiy sikl fazasi, talab va
narx o zgarishi va boshqalar) bilan bog liq jihatlarni nazorat qilish imkonini
ʻ ʻ
bermasligi kabilarni keltirish mumkin. Amortizatsiya ajratmalari korxonalarda o z-
ʻ
o zini moliyalashtirishning yana bir muhim manbasi sifatida xizmat qiladi. Ular
ʻ
asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar eskirishini o zida aks ettirib korxona
ʻ
xarajatlariga kiritiladi, sotilgan mahsulot va xizmatlar hisobiga tushgan pul
mablag lari tarkibida mavjud bo ladi. Ularning asosiy vazifasi asosiy vositalar va
ʻ ʻ
nomoddiy aktivlarni qayta sotib olish uchun imkoniyat yaratishdan tashqari takror
ishlab chiqarish jarayonini kengaytirish ham hisoblanadi. Moliyalashtirish manbasi
sifatida amortizatsiya ajratmalarining afzalligi shundaki, u korxonaning har qanday
moliyaviy holatida amal qiladi va har doim o z ixtiyorida qoladi. Investitsiyalarni
ʻ
moliyalashtirish manbasi sifatida amortizatsiya miqdori ko p jihatdan davlat
ʻ
tomonidan o rnatilgan tartibga, shuningdek, tanlangan hisoblash usuliga bog liq.
ʻ ʻ
Amortizatsiya hisoblashning tanlangan usuli korxona hisob siyosatida qayd etiladi
va asosiy vositadan foydalanish muddati davomida qo llaniladi.Tezlashtirilgan
ʻ
amortizatsiya hisoblash usullarini qo llash asosiy vositalardan foydalanishning
ʻ
dastlabki yillarida amortizatsiya ajratmalarini yuqori miqdorda hisoblash va bu o z
ʻ
navbatida, qo shimcha aylanma mablag ni korxona ixtiyorida qoldirish imkonini
ʻ ʻ
beradi. Ayrim holatlarda foydalanilmayotgan asosiy vositalar va nomoddiy
aktivlarni sotish yoki ijaraga berish hisobiga ham o z moliyaviy resurslarini
ʻ
5

shakllantirish mumkin. Lekin bu amaliyot bir martalik xususiyatga ega hisoblanadi
va pul mablag larini tizimli ravishda jalb qilish imkonini bermaydi. Korxonaningʻ
o z-o zini moliyalashtirish (
ʻ ʻ self financing – SF ) qobiliyatini baholash uchun va
mos davrlar bo yicha uning miqdorini prognozlash quyidagi formuladan
ʻ
foydalangan holda aniqlanishi mumkin:
SF = (EBIT – I) x (1 – T) + DA x T – DIV
Bu yerda:
EBIT – foiz va soliqlar to langunga qadar foyda;
ʻ
I – qarzlarga xizmat ko rsatish bo yicha xarajatlar (foiz to lovlari);
ʻ ʻ ʻ
T – foyda solig i stavkasi;
ʻ
DA – amortizatsiya;
DIV – mulkdorlarga dividend to lovlari.
ʻ
Yuqoridagi formuladan ko rinib turibdiki, korxonaning o z-o zini
ʻ ʻ ʻ
moliyalashtirish qobiliyatiga moliyaviy-xo jalik faoliyati davomida amalga
ʻ
oshiriladigan qarz, amortizatsiya va dividend siyosati bevosita ta’sir ko rsatadi.
ʻ
Moliyalashtirishning ichki manbalari afzalliklariga qaramasdan, ular miqdor
jihatdan korxona moliyaviy-xo jalik faoliyatini kengaytirishga, investitsion
ʻ
loyihalarni amalga oshirishga, yangi texnologiyalarni joriy etishga va boshqalarga
yetarli emas. Shundan kelib chiqqan holda tashqi manbalar hisobiga o z moliyaviy
ʻ
resurslarini qo shimcha shakllantirish zarurati yuzaga keladi. Korxonalarda o z
ʻ ʻ
mablag larini shakllantirishning tashqi manbalari.Korxona ta’sischilarning
ʻ
qo shimcha badallari va qo shimcha aksiyalar chiqarish hisobiga ustav kapitalini
ʻ ʻ
oshirish yo li bilan o z mablag larini shakllantirish mumkin. Qo shimcha xususiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
kapital jalb qilish imkoniyatlari va usullari biznesni tashkil etishning huquqiy
shakliga bevosita bog liq.
ʻ MCh J lar ustav kapitali uning ishtirokchilari
ulushlarining nominal qiymatlaridan tarkib topadi. Bunda ustav kapitalining
minimal miqdori jamiyatni davlat ro yxatidan o tkazish uchun hujjatlarni taqdim
ʻ ʻ
etish sanasidagi eng kam oylik ish haqining qirq baravaridan kam bo lmasligi
ʻ
lozim. MChJning har bir ishtirokchisi ta’sis hujjatlarida belgilangan va jamiyat
6

davlat ro yxatidan o tkazilgan paytdan boshlab bir yildan oshmaydigan muddatʻ ʻ
mobaynida jamiyatning ustav kapitaliga o z hissasini to liq kiritishi kerak.
ʻ ʻ Agarda
MChJ faqat kredit tashkiloti sifatida davlat ro yxatidan o tkazilayotgan bo lsa,
ʻ ʻ ʻ
ro yxatdan o tish sanasiga qadar har bir ta’sischi ta’sis hujjatlarida ko rsatilgan
ʻ ʻ ʻ
jamiyatning ustav kapitalidagi o z hissasining kamida o ttiz foizini kiritishi shart.
ʻ ʻ
3
Naqd pul yoki naqd pulda ma’lum bir bahosiga ega bo lgan boshqa mol-mulklar
ʻ
MChJlarning ustav kapitaliga qo shiladigan hissalar bo lishi mumkin.
ʻ ʻ MChJ
ta’sischilari va jamiyatga qabul qilinadigan uchinchi shaxslar tomonidan
jamiyatning ustav kapitaliga qo shiladigan mol-mulklarning naqd puldagi bahosi
ʻ
jamiyat ishtirokchilari umumiy yig ilishida barcha ta’sischilar tomonidan bir
ʻ
ovozdan qabul qilinadigan qaror bilan tasdiqlanishi lozimligi belgilab qo yilgan.
ʻ
MChJ ustav kapitali to liq shakllantirilgandan so ng ustav kapitalini oshirish
ʻ ʻ
to g risida qaror qabul qilish mumkin. Ustav kapitalini oshirish quyidagi yo llar
ʻ ʻ ʻ
bilan amalga oshirilishi mumkin:
- jamiyatning mol-mulki hisobiga;
- ta’sischi yoki mulkdorlarning qo shimcha hissalari hisobiga;
ʻ
- jamiyatga qabul qilinadigan uchinchi shaxslarning hissalari hisobiga .
MChJ ustav kapitalini jamiyatning mol-mulki hisobiga oshirish oldingi
hisobot yillarida erishilgan moliyaviy natijadan kelib chiqqan holda korxona
ixtiyorida qolgan foydani ustav kapitaliga yo naltirish orqali amalga
ʻ
oshiriladi. Ta’sischi (mulkdor)lar tomonidan qo shimcha hissalar qo shish hisobiga
ʻ ʻ
jamiyat ustav kapitalini oshirish to g risidagi qaror qabul qilishda qo shimcha
ʻ ʻ ʻ
hissalarning muayyan umumiy qiymati, jamiyat har bir ishtirokchisining
qo shimcha hissasi qiymatining miqdori, ishtirokchilar tomonidan qo shimcha
ʻ ʻ
hissalarni to liq qo shish muddati belgilanishi kerak.
ʻ ʻ Agar MChJ ta’sis hujjatlarida
ustav kapitalida boshqa shaxslarning ishtiroki taqiqlanmagan bo lsa, boshqa
ʻ
shaxslarni jamiyatga qabul qilish va hissa qo shish to g risidagi arizalari asosida
ʻ ʻ ʻ
3
ElmirzayevS . Korporativmoliya . O ’ quvqo ’ llanma / TMI . – T : “ Iqtisod - moliya ”, 2015. 272 bet .
ToshmurodovaB . E ., ElmirzaevS . E ., AxmedovX . R . Korporativmoliyastrategiyasi . O ’ quv qo ’ llanma / TMI . – T : “ Iqtisod -
moliya ”, 2013. 128 bet .
7

jamiyatning ustav kapitalini oshirish to g risida bir ovozdan qaror qabul qilishiʻ ʻ
mumkin. Bu borada ham qaror qabul qilishda hissani qo shish tartibi, miqdori,
ʻ
usullari va muddati ko rsatilgan bo lishi talab etiladi.
ʻ ʻ Qo shimcha hissalarni ʻ
qo shishning muddati tugagan kundan e’tiboran bir oydan kechiktirmay
ʻ
o zgartishlarni jamiyatning ta’sis hujjatlariga kiritish to g risida jamiyat
ʻ ʻ ʻ
ishtirokchilarining umumiy yig ilishi tomonidan qaror qabul qilinishi
ʻ
kerak. Aksiyadorlik jamiyatining ustav kapitali aksiyadorlar olgan jamiyat
aksiyalarining nominal qiymatidan tashkil topadi va O‘zbekiston Respublikasining
milliy valutasida ifodalanadi. Muomalaga chiqariladigan barcha aksiyalarning
nominal qiymati bir xil bo‘ladi.
Aksiyadorlik jamiyatlari oddiy aksiyalarni joylashtirishi shart, shuningdek,
imtiyozli aksiyalarni ham joylashtirish imkoniyatiga ham egalar. Joylashtirilgan
imtiyozli aksiyalarning nominal qiymati jamiyat ustav kapitalining yigirma
foizidan oshmasligi kerak. Aksiyadorlik jamiyati ustav kapitalining eng kam
miqdori jamiyat davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan sanada O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy bankining kursi bo‘yicha 400 ming AQSh dollariga teng summadan
kamni tashkil etmasligi kerak. Jamiyatning ustav kapitalini jamiyat ustavida
nazarda tutilgan miqdorda shakllantirishning eng ko‘p muddati jamiyat davlat
ro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan e’tiboran bir yildan oshmasligi lozim. Shu o rinda
ʻ
boshqa aksiyadorlik jamiyatlari ustav kapitali bo yicha ham minimal talablarni
ʻ
keltirish maqsadga muvofiq. O zbekiston Respublikasi Markaziy banki
ʻ
Boshqaruvining 2009-yil 15-avgustdagi “Banklarni ro yxatga olish va ular
ʻ
faoliyatini litsenziyalash tartibi to g risidagi nizomni tasdiqlash haqida
ʻ ʻ ”gi Qarori ga
bilan tasdiqlangan “Banklarni ro yxatga olish va ular faoliyatini litsenziyalash
ʻ
tartibi to g risida
ʻ ʻ ”gi Nizomga asosan tijorat banklari ustav kapitali eng kam
miqdori quyidagicha belgilangan:
- banklar uchun – 10 mln yevro ekvivalentida;
4
- xususiy banklar uchun – 5 mln yevro ekvivalentida.
4
O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 4-apreldagi “
ʻ Auditorlik tashkilotlari faoliyatini yanada
takomillashtirish hamda ular ko rsatayotgan xizmatlar sifati uchun javobgarlikni oshirish to g risida”gi
ʻ ʻ ʻ Qarori
8

O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011-yil 31-maydagiʻ
“Sug urtachilarning moliyaviy barqarorligini yanada oshirishga oid chora-tadbirlar
ʻ
to g risida”gi Qaroriga asosan sug urta kompaniyalari ustav kapitali eng kam
ʻ ʻ ʻ
miqdori quyidagi jadvalda keltirilgan Sug urtachilar uchun ustav kapitalining eng
ʻ
kam miqdorlari
1-jadval,
Sug urta faoliyati turlari
ʻ ming yevro ekvivalentida 5
Sug urta faoliyati turlari
ʻ 201 8 yil
1 iyuldan 201 20 yil
1 iyuldan
Umumiy sug urta sohasida
ʻ 1125 1500
Hayotni sug urtalash sohasida
ʻ 1500 2000
Majburiy sug urtalash
ʻ
bo yicha
ʻ 2250 3000
Faqat qayta sug urtalash
ʻ
bo yicha
ʻ 5000 6000
O zbekiston Respublikasi Prezidentining 20
ʻ 1 7-yil 4-apreldagi “ Auditorlik
tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish hamda ular ko rsatayotgan
ʻ
xizmatlar sifati uchun javobgarlikni oshirish to g risida
ʻ ʻ ”gi Qarori bilan
tasdiqlangan “Auditorlik tashkilotlari to g risida”gi
ʻ ʻ Nizomga asosan auditorlik
tashkilotlari ustav kapitali eng kam miqdori quyidagi jadvalda keltirilgan
Auditorlik tashkilotlari ustav kapitali eng kam miqdorlari
2-jadval,
EKIH baravarida 6
№ Auditorlik tekshiruvlari yo nalishlari
ʻ Minimal
talab
1. F aqat tashabbuskorlik asosida auditorlik
tekshiruvi o tkazuvchilar uchun
ʻ 1500
2. Ochiq aksiyadorlik jamiyatlari, banklar va
sug urta tashkilotlaridan tashqari xo jalik
ʻ ʻ
yurituvchi sub’ektlarda tashabbuskorlik asosida va
majburiy auditorlik tekshiruvlarini amalga 3000
5
Malikov T . S . “ Moliya : xo ` jalik yurituvchi sub ` yektlar moliyasi ” O ` quv qo ’ llanma . - T .: " IQTISOD - MOLIYA ",
2009. - 288 s
6
Malikov T . S . “ Moliya : xo ` jalik yurituvchi sub ` yektlar moliyasi ” O ` quv qo ’ llanma . - T.: "IQTISOD-MOLIYA",
2009. - 288 s
9

oshiruvchilar uchun
3. Barcha xo jalik yurituvchi sub’ektlarda ʻ
auditorlik tekshiruvini o tkazuvchi
ʻ 5000
Aksiyadorlik jamiyatlarida ustav kapitali aksiyalarning nominal qiymatini
oshirish yoki qo‘shimcha aksiyalarni joylashtirish yo‘li bilan ko‘paytirilishi
mumkin. Aksiyadorlik jamiyatlarida ustav kapitalini aksiyalarning nominal
qiymatini oshirish yo‘li bilan ko‘paytirish to‘g‘risidagi va jamiyat ustaviga tegishli
o‘zgartishlar kiritish haqidagi qarorlar aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi
tomonidan yoki, agar jamiyat ustaviga yoxud aksiyadorlar umumiy yig‘ilishining
qaroriga muvofiq jamiyatning kuzatuv kengashiga bunday qarorlar qabul qilish
vakolati berilgan bo‘lsa, jamiyatning kuzatuv kengashi tomonidan qabul
qilinadi. Qo‘shimcha aksiyalar e’lon qilingan jamiyat ustavida belgilangan
aksiyalarning soni doirasidagina jamiyat tomonidan joylashtirilishi
mumkin. Jamiyatning ustav kapitalini qo‘shimcha aksiyalarni joylashtirish yo‘li
bilan ko‘paytirish to‘g‘risidagi va jamiyat ustaviga tegishli o‘zgartishlar kiritish
haqidagi qarorlar aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi tomonidan yoki, agar jamiyat
ustaviga yoxud aksiyadorlar umumiy yig‘ilishining qaroriga muvofiq jamiyatning
kuzatuv kengashiga bunday qarorlar qabul qilish huquqi tegishli bo‘lsa,
jamiyatning kuzatuv kengashi tomonidan qabul qilinadi. Jamiyatning ustav
kapitalini qo‘shimcha aksiyalarni joylashtirish yo‘li bilan ko‘paytirish to‘g‘risidagi
qarorda joylashtiriladigan qo‘shimcha oddiy aksiyalarning va imtiyozli
aksiyalarning soni, ularni joylashtirish muddatlari va shartlari belgilangan bo‘lishi
kerak. Jamiyatning ustav kapitalini aksiyalarning nominal qiymatini oshirish yo‘li
bilan ko‘paytirish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda faqat jamiyatning o‘z
kapitali hisobidan amalga oshiriladi. Ustav kapitalini qo‘shimcha aksiyalarni
joylashtirish yo‘li bilan oshirish esa jalb qilingan investitsiyalar, jamiyatning o‘z
kapitali va hisoblangan dividendlar hisobidan belgilangan tartibda amalga
oshirilishi mumkin.
10

Ustav kapitalini aksiyadorlik jamiyatining o‘z kapitali hisobidan qo‘shimcha
aksiyalarni joylashtirish yo‘li bilan ko‘paytirishda bu aksiyalar barcha aksiyadorlar
o‘rtasida taqsimlanadi. Bunda har bir aksiyadorga qaysi turdagi aksiyalar tegishli
bo‘lsa, ayni o‘sha turdagi aksiyalar unga tegishli aksiyalar soniga mutanosib
ravishda taqsimlanadi. Ustav kapitalining oshirilishi natijasida ko‘paytirish
summasining bitta aksiyaning nominal qiymatiga muvofiqligi ta’minlanmaydigan
bo‘lsa, jamiyatning ustav kapitalini ko‘paytirishga yo‘l qo‘yilmaydi .Aksiyalarning
nominal qiymati besh ming so‘mdan ortiq bo‘lishi mumkin emas. Aksiyalarini
joylashtirish chog‘ida ularga haq to‘lash pul va boshqa to‘lov vositalari, mol-mulk,
shuningdek, pulda ifodalanadigan bahoga ega bo‘lgan huquqlar (shu jumladan,
mulkiy huquqlar) orqali amalga oshiriladi. Jamiyatni ta’sis etish chog‘ida uning
aksiyalariga haq to‘lash tartibi jamiyatni tashkil etish to‘g‘risidagi ta’sis
shartnomasida yoki jamiyat ustavida, qo‘shimcha aksiyalar va boshqa qimmatli
qog‘ozlarga haq to‘lash esa, ularni chiqarish to‘g‘risidagi qarorda belgilab
qo‘yiladi Jamiyatning qo‘shimcha aksiyalariga ushbu aksiyalarni chiqarish
to‘g‘risidagi qarorda ko‘rsatilgan joylashtirish muddati ichida haq to‘lanishi
lozim. Jamiyat ustavida aksiyalar haqini to‘lash majburiyatini bajarmaganlik uchun
neustoyka (jarima, penya) undirish nazarda tutilishi mumkin. Jamiyatni ta’sis
etishda aksiyalarga to‘lanadigan haq sifatida kiritilayotgan mol-mulkning pulda
ifodalanadigan bahosi muassislar o‘rtasidagi shartnomaga muvofiq
chiqariladi. Agar jamiyatning puldan o‘zga vositalar bilan haqi to‘lanayotgan
aksiyalari va boshqa qimmatli qog‘ozlarining nominal qiymati qonun hujjatlarida
belgilangan eng kam ish haqining ikki yuz baravaridan ko‘pni tashkil etsa,
jamiyatning aksiyalari va boshqa qimmatli qog‘ozlarining haqi sifatida
kiritilayotgan mol-mulkning pulda ifodalangan bahosi baholovchi tashkilot
tomonidan chiqarilishi zarur. Aksiyadorlik jamiyatlari ustavida nazarda tutilgan,
ammo uning ustav kapitalining o‘n besh foizidan kam bo‘lmagan miqdorda zaxira
fondi tashkil etiladi. Zaxira fondi jamiyat ustavida belgilangan miqdorga yetguniga
qadar sof foydadan har yilgi majburiy ajratmalar orqali shakllantiriladi. Har yilgi
11

ajratmalarning miqdori jamiyat ustavida nazarda tutiladi, ammo bu miqdor jamiyat
ustavida belgilangan miqdorga yetguniga qadar sof foydaning besh foizidan kam
bo‘lmasligi kerak. Zaxira fondi boshqa mablag‘lar mavjud bo‘lmagan holatda
aksiyadorlik jamiyati zararlari o‘rnini qoplash, korporativ obligatsiyalarni
muomaladan chiqarish, imtiyozli aksiyalar bo‘yicha dividendlar to‘lash va
jamiyatning aksiyalarini qaytarib sotib olish uchun mo‘ljallanadi. Zaxira fondidan
boshqa maqsadlar uchun foydalanish mumkin emas. Investitsiyaga talabdan kelib
chiqqan holda 7
aksiyadorlik jamiyatlari ochiq yoki yopiq tartibda qo shimchaʻ
aksiyalarni joylashtirishni amalga oshirishlari mumkin. Quyida 2008-2014 yillar
davomida faoliyat yuritayotgan aksiyadorlik jamiyatlari soni va aksiyalar
emissiyasi hajmi keltirilgan.

1-rasm. Aksiyadorlik jamiyatlari soni va aksiyalar emissiyasi 8
.
Ma’lumotlaridan ko rinib turibdiki aksiyadorlik jamiyatlari soni kamayib
ʻ
borayotgan bir vaqtda aksiyalar emissiya miqdori o sish tendensiyasiga ega.
ʻ
O‘zbekiston Respublikasining qonuni “Aksiyadorlik jamiyatlari va
aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida” 1996 yil 26 apr е l, 223-I-
7
O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. 2017-yil 6-aprel. O`zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to`plami. 14-
son 213-modda.
8
Malikov T.S. “Moliya: xo`jalik yurituvchi sub`yektlar moliyasi” O`quv qo’llanma. - T.: "IQTISOD-MOLIYA",
2009. - 288 s
12

son (O‘zb е kiston R е spublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1996 y., 5-6-son,
61-modda; 1997 y., 2-son, 56-modda; 1998 y., 3-son, 38-modda; 9-son, 181-
modda; 1999 y., 9-son, 229-modda; 2001 y., 1-2-son, 23-modda; 2003 y., 1-son, 8-
modda; 9-10-son, 149-modda; O‘zb е kiston R е spublikasi qonun hujjatlari to‘plami,
2006 y., 14-son, 110-modda; 2007 y., 29-30-son,297-modda50-51-son, 506-
modda, 514-modda, 52-son, 533-modda; 2008 y., 39-son, 392-modda) I 1-modda.
Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risidagi qonun hujjatlari Aksiyadorlik jamiyatlarini tuzish, ularning faoliyati
va ularni tugatish, aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish bilan
bog‘liq munosabatlar ushbu Qonun hamda O‘zb е kiston R е spublikasining boshqa
qonunlari bilan tartibga solinadi.Qishloq xo‘jaligi, bank, inv е stitsiya va sug‘urta
faoliyati sohalarida , shuningd е k davlat korxonalarini xususiylashtirish chog‘ida
aksiyadorlik jamiyatlari tuzish va ular huquqiy holatining o‘ziga xos xususiyatlari
qonun hujjatlari bilan b е lgilanadi. Jamiyat yuridik shaxs hisoblanadi va o‘zining
mustaqil balansida hisobga olinadigan alohida mol-mulkiga ega bo‘ladi, o‘z
nomidan mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlarni olishi hamda amalga oshirishi,
zimmasiga majburiyatlar olishi, sudda da’vogar va javobgar bo‘lishi mumkin.
Jamiyat davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan boshlab yuridik shaxs huquqlarini
qo‘lga kiritadi. Jamiyat, agar uning ustavida boshqacha qoida b е lgilanmagan
bo‘lsa, ch е klanmagan muddatga tuziladi. Jamiyat b е lgilangan tartibda O‘zb е kiston
R е spublikasi hududi va undan tashqarida bankda hisobvaraqlar ochishga haqlidir.
Banklar tomonidan mijozlarga milliy va xorijiy valutada bank hisobvaraqlarini
ochish, ularni qayta rasmiylashtirish hamda yopish tartibi O‘zb е kiston
R е spublikasi Markaziy banki Boshqaruvining qarori bilan tasdiqlangan
«O‘zb е kiston R е spublikasi banklarida ochiladigan bank hisobvaraqlari
to‘g‘risida»gi yo‘riqnomada b е lgilangan (ro‘yxat № 1080, 10.11.2001 y.). Jamiyat
o‘zining firma nomi davlat tilida to‘liq yozilgan hamda joylashgan manzili
ko‘rsatilgan yumaloq muhriga ega bo‘lishi lozim. Qo‘shimcha ma’lumot uchun
qarang: O‘zb е kiston R е spublikasining «Tovar b е lgilari, xizmat ko‘rsatish b е lgilari
13

va tovar k е lib chiqqan joy nomlari to‘g‘risida»gi Qonuni. Oldingi tahrirga
qarang. Jamiyat qonun hujjatlarida man etilmagan va ta’sis hujjatlarida
ko‘rsatilmagan istalgan faoliyat turi bilan qonun hujjatlarida b е lgilangan tartibda
shug‘ ullanishi mumkin.
1.2 Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatini moliyalashtirishning amaldagi
holatning tahlili.
2019 yil yakunlari bo‘yicha inflyatsiya 13,5−15,5 foiz oralig‘ida bo‘lishi prognoz
qilinmoqdaYillik inflyatsiyaning eng yuqori qiymati 2019 yilning I choragida
yuzaga keladi. Jamiyat yuridik shaxs hisoblanadi va o‘zining mustaqil balansida
hisobga olinadigan alohida mol-mulkiga ega bo‘ladi, o‘z nomidan mulkiy va
shaxsiy nomulkiy huquqlarni olishi hamda amalga oshirishi, zimmasiga
majburiyatlar olishi, sudda da’vogar va javobgar bo‘lishi mumkin. Jamiyat davlat
ro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan boshlab yuridik shaxs huquqlarini qo‘lga kiritadi.
Jamiyat, agar uning ustavida boshqacha qoida b е lgilanmagan bo‘lsa,
ch е klanmagan muddatga tuziladi. Jamiyat b е lgilangan tartibda O‘zb е kiston
R е spublikasi hududi va undan tashqarida bankda hisobvaraqlar ochishga haqlidir.
Banklar tomonidan mijozlarga milliy va xorijiy valutada bank hisobvaraqlarini
ochish, ularni qayta rasmiylashtirish hamda yopish tartibi O‘zb е kiston
R е spublikasi Markaziy banki Boshqaruvining qarori bilan tasdiqlangan
«O‘zb е kiston R е spublikasi banklarida ochiladigan bank hisobvaraqlari
9
to‘g‘risida»gi yo‘riqnomada b е lgilangan (ro‘yxat № 1080, 10.11.2001 y.).
Jamiyat o‘zining firma nomi davlat tilida to‘liq yozilgan hamda joylashgan manzili
ko‘rsatilgan yumaloq muhriga ega bo‘lishi lozim. Muhrda ayni paytning o‘zida
firmaning nomi boshqa istalgan tilda ham ko‘rsatilishi mumkin. Jamiyat o‘z
nomi yozilgan shtampi va blankalariga, o‘z timsoliga, shuningd е k b е lgilangan
tartibda ro‘yxatdan o‘tkazilgan tovar nishoniga hamda boshqa o‘z b е lgi-
alomatlariga ega bo‘lishga haqlidir. Qo‘shimcha ma’lumot uchun qarang:
9
O‘zb е kiston R е spublikasining «Tovar b е lgilari, xizmat ko‘rsatish b е lgilari va tovar k е lib chiqqan joy nomlari
to‘g‘risida»gi Qonuni.
14

O‘zb е kiston R е spublikasining «Tovar b е lgilari, xizmat ko‘rsatish b е lgilari va tovar
k е lib chiqqan joy nomlari to‘g‘risida»gi Qonuni. Oldingi tahrirga qarang. Jamiyat
qonun hujjatlarida man etilmagan va ta’sis hujjatlarida ko‘rsatilmagan istalgan
faoliyat turi bilan qonun hujjatlarida b е lgilangan tartibda shug‘ullanishi mumkin.
Jamiyat muassislari ta’sis hujjatlarida faoliyatning asosiy turlarinigina sanab
o ‘ tishgahaqlidir . (2- moddaO ‘ zb е kistonR е spublikasining 2000 yil 15 d е kabrdagi
175- II - sonliQonunigamuvofiq sakkizinchiqism bilanto ‘ ldirilgan —
Oliy MajlisAxborotnomasi , 2001 y ., 1-2- son , 23- modda ) Markaziy bankning pul -
kredit siyosati sharhiga ko ’ ra , 2019 yil va 2020−2021 yillar davriga mo ‘ ljallangan
pul - kredit siyosatining asosiy yo ‘ nalishlarida keltirilgan iqtisodiyot rivojlanishning
bazaviy ssenariyasiga asosan 2019 yil yakunlari bo ‘ yicha inflyatsiya 13,5−15,5
foiz oralig ‘ ida bo ‘ lishi qilinmoqda . Markaziy bank ushbu prognoz ko ‘ rsatkichlarni
o ‘ zgarishsiz qoldirdi .
Bunda , tartibga solinadigan narxlar oshirilishining ikkilamchi ta ’ siri
ko ‘ lamining kengayishi , ya ’ ni energiya resurslari uchun xarajatlarning oshishi
sababli ichki tovarlar va xizmatlar tannarxining qimmatlashishi bilan 2019 yilning
boshida nisbatan o ‘ suvchi inflyatsion muhit kutilmoqda . Yillik inflyatsiyaning eng
yuqori qiymati 2019 yilning I choragida yuzaga keladi . Bundan tashqari , biznes
sub ’ ektlarining soliq to ‘ lashning yangi sharoitlariga moslashishi davrida
inflyatsiyaning qisqa muddatli tebranishi kuzatilishi mumkin . “ Inflyatsiyaga salbiy
omillar ta ’ sirini minimallashtirish bo ‘ yicha barcha iqtisodiy idoralarning
birgalikdagi sa ’ y - xarakatlari bilan inflyatsiyani prognoz darajasidan pasaytirishga
erishish mumkin ”, deyiladi xabarda . Imtiyozlar taqdim etish Ijtimoiy - iqtisodiy
rivojlanish davlat dasturlari doirasida ajratiladigan kreditlar bo ‘ yicha imtiyozlar
taqdim etish mexanizmini takomillashtirish , shuningdek , iqtisodiy faollikni bunday
rag ‘ batlantirishning samaradorligini oshirish pul - kredit siyosati transmission
mexanizmi foiz kanali ta ’ sirchanligini oshirishga hamda pul - kredit sharoitlarini
nomaqbul yumshatilishi oldini olishga yordam beradi . Iqtisodiyotda davlat
aralashuvini kamaytirish Iqtisodiyotda davlat aralashuvini kamaytirish ,
15

iqtisodiyotning barcha sektorlarini erkinlashtirish va monopoliyadan chiqarish ,
shuningdek bozorning barcha ishtirokchilari uchun bir xil bo ‘ lgan shaffof qoidalar
asosida qulay biznes muhitini yaratish orqali iqtisodiyotda raqobat muhitini
rivojlantirish bo ‘ yicha chora - tadbirlarni kuchaytirish taklif omillarining
inflyatsiyaga ta ’ sirini kamaytiradi . Bojxona tariflarini minimallashtirish va import
tartiblarini soddalashtirish . Hozirgi vaqtda ichki iqtisodiyotda kuzatilayotgan
iste ’ mol va investitsiya talabi oshishi sharoitida bojxona tariflarini
minimallashtirish va import tartiblarini soddalashtirish , shuningdek import qiluvchi
barcha biznes sub ’ ektlari uchun teng sharoitlarni yaratish import tovarlari va xom -
ashyolari narxlari keskin o ‘ sishining oldini oladi . Bunda , ichki tovarlar taklifining
yetarli emasligi import hisobiga qoplanadi . Qayd etish lozimki , 2019 yil yanvardan
bir qancha tovar pozitsiyalari bo ‘ yicha bojxona stavkalarini oshirish tomonga
qayta ko ‘ rib chiqilishi bir tomondan importni qimmatlashishi , ikkinchi tomondan
tegishli tovar bozorlarida raqobatning kamayishi hisobiga mazkur tovar turlari
bo ‘ yicha narxlar o ‘ sishi xavfini keltirib chiqaradi Ijtimoiy ishlab chiqarishda
korxona faoliyatini avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasida iqtisodiy tahlil
qilish - bu iqtisodiy tahlil ishlarini amalga oshirishning avtomatlashtirilgan
shaklidir . Mazkur sistema tegishli ob ' ektning maqbul boshqarish uchun zamonaviy
texnik vositalardan foydalaniladigan , boshqaruv jarayonlari modellarini tuzadigan ,
ularni o ’ lchash va baholash usullarini ishlab chiqadigan , mutaxassislar yordamida
faoliyat ko ’ rsatadigan inson - mashina tasnifidagi yaxlit mexanizmdir .
Avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasida boshqaruv mutaxassislari , zamonaviy
texnik vositalar va usullar , uning faoliyat ko ’ rsatishida , o ’ z oldiga qo ’ ygan
vazifalarni hal qilishda muhim rol o ’ ynaydi .
Inson ABT ning ishini tashkil etadi , maqsad qo ’ yadi , vazifalarni belgilaydi ,
faoliyat dasturlarini to ’ zadi , natijalarni baholash mezonlarini ishlab chiqadi , hamda
boshqaruv funksiyasini ijro etish usulini takomillashtiradi .
Zamonaviy texnik vositalar ( turli HM lari , aloqa vositalari va boshqa vositalar ),
boshqaruvusullaribilanbirgalikdakuchlivazaruriyqurolhisoblanibboshqaruvfaoliyati
16

nitezlashtirish , kengaytirish , chuqurlashtirishgaimkonberib , unisifatjihatidanyuqorib
osqichgako ’ taradi . Boshqariladigan ob ' ektlarning zamonaviy modeli ABT ning
tarkibiy elementi sifatida boshqariluvchi ob ' ektlarning mohiyati va mazmunini
ochib berishda , undagi o ’ zgarishlarni o ’ lchash usullarini aniqlashda muhim
ahamiyat kasb etadi . U o ’ z ishiga mantiqiy so ’ zlar va matematik ifodalarni oladi ;
ular boshqaruv ob ' ektida bir - biriga bog ’ liq elementlarni ifodalaydi ; ko ’ rsatkichlar
tuzilmasining qurilishi va tuzilishi ; xo ’ jalik faoliyati mohiyati va natijalarini aks
ettiradi ; ularni rivojlantirishning maqsadi vamezonlariniifodaetadi . Amaldagi
modellarni takomillashtirish , birinchi navbatda , ishlab chiqarishni boshqaruv
sohalarida qo ’ llaniladigan nazariy va amaliy fanlar rivojlanishiga va ularning
yutuqlarini modellar konstruksiyasi tuzishda tadbiq etilishiga bog ’ liq . Modellarga
boshqaruv usullarini joriy etish , ular jumlasiga boshqaruv funksiyasi uslubiyati ,
ya ' ni tahlilni kiritish zaruriy shartdir . Chunki, u modellar bilan birgalikda
avtomatlashtirilgan boshqaruv tuzilmasining usuliy ta'minotini tashkil etadi.
Avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasidagi zamonaviy texnik vositalar, modellar
va boshqaruv usullari iqtisodiy tahlilning funksiyalarining imkoniyatlarini to’la
amalga oshirishga imkon yaratadi. Bu holatda, ko’p variantli masalalar ishidan eng
maqbul yechim oson topiladi, ichki xo’jalik imkoniyatlari to’la ochib beriladi,
ularni tez o’zlashtiradi, rejalarni bajarishda yuzaga kelgan holatlarni o’z vaqtida
aniq baholaydi, bir so’z bilan aytadigan bo’lsak, o’z faoliyatini boshqaruv
funksiyalari bilan bog’laydi. Bularning barchasi avtomatlashtirilgan boshqaruv
sistemasida tahlil funksiyasi samaradorligi va rolini oshiradi. Hozirgi davrda
analitik vazifalar avtomatlashtirilgan boshqaruv tuzulmasining kichik tuzulmalar
tarkibiga kiritib yuborilgan. Ular kichik sistemalar nomlanishida goho yozilmaydi,
goqo yoziladi.
Masalan, "Iqtisodiy rejalashtirish va tahlil", "Buxgalteriya hisobi va tahlil" va
shu kabilar. Avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasining tarkibidagi kichik
sistemalarida xo’jalik faoliyati tahlili tuchunchasiga markazlashgan holda
yondashish kutilgan natijalarni bermaydi. Kichik sistemalar ishida analitik
17

masalalarni lokal tarzda avtomatlashtirish ularni usuliy jihatdan umumlashtirish,
mantiqiy, muddat va informatsiya texnologik aloqasi, bir xil analitik hisoblar va bir
xil turdigi ma'lumotlarni ko’plab kiritishdagi ishlarda kamchiliklar borligini
namoyon etadi va bu ma'lumotlarni bir tizimda qayta ishlash hamda tahlilni
kompleks o’tkazishda uning rolini susaytiradi. Tahlilni "Buxgalteriya hisobi va
tahlil" sistemasi bilan birlashtirish esa uning tezkorligiga hamda yoppasida
o’tkazilishiga salbiy ta'sir ko’rsatadi. Bu tartib faqatgina buxgalteriya
ma'lumotlarini kiritish va ularni qayta ishlab, asosan iqtisodiy jarayonlarning
natijalarini aks ettirishga yo’naltirilgandir. Bundan tashqari kichik tuzulmalar
ishlanayotgan paytda analitik masalalar tahlil nuqtai-nazaridan qaralmaydi. Shu
sababli barcha avtomatlashgan ishlar ishida uning qismi 15-20 % dan oshmaydi.
Avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasining rivojlanishi va uni yanada
takomillashtirish xo’jalik faoliyati tahlili funksiyasini avtomatlashtirishni talab
etadi. Shu sababli "Kompleks iqtisodiy tahlil" nomli alohida funksional kichik
sistemali avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasi paydo bo’ldi. Uning bu
tartibdagi faoliyati boshqarishning texnologik jarayonlarida va masalalarning
yechimiga sistemali yondashishda tahlil funksiyalari rolini oshirishga qaratilgandir.
Bu kichik sistema avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasida quyidagi afzalliklarni
namoyon etadi:-xo’jalik faoliyatida ro’y bergan ijobiy yoki salbiy holatlarning
sabablarini aniq bilishga imkon yaratadi;
-boshqariladigan ob'ektga ularning miqdor va sifat tomonidan ko’rsatgan
ta'sirini aniqlaydi;
-boshqaruv sistemasining yanada samarali ishlashga o’tkazish uchun yangi
variantlar topiladi;
-eng asosiysi tahlil yordamida xo’jalik faoliyatini yanada yaxshilashning
qo’shimsha imkoniyatlarini aniqlanadi.
Tahlil boshqarish funksiyasi sifatida boshqaruv sistemasi bilan birgalikda bir
maqsadga qaratilgan, shu tufayli boshqa boshqaruv funksiyalari bilan chambarchas
18

bog’langan. Masalan, rejalashtirish bilan uni ilmiy asoslangan holda ishlab
chiqarishda bir tomondan, boshqa tomondan esa rejaning bajarilishi uchun tahlil
muhim vosita hisoblanadi. Buxgalteriya hisobi tahlilni boshqariladigan ob'ekt
holati haqida zarur ma'lumotlar bilan ta'minlaydi. Boshqaruvning eng maqbul
qarorlarini qabul qilishda va ishlab chiqarishda analitik ma'lumotlar tahlil
natijasida olinadi. Demak, boshqaruv ob'ektiga sistemali yondashish
avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasi strukturasi va mazmuni uning tarkibida
mustaqil "Kompleks iqtisodiy tahlil" kichik sistemasi alohida
Tarzda,faoliyat,ko’rsatishni,talab,etadi. Avtomatlashtirilgan boshqaruv
sistemasida "Kompleks iqtisodiy tahlil" ni tashkil qilish sistemasidagi barcha
umumiy tamoyillarga asoslanadi. Bu bilan informatsion, matematik, texnik va
tashkiliy masalalar uslubiy jihatdan to’g’ri hal qilinadi hamda tuzilma
elementlarining o’zaro aloqasi va boshqa kichik sistemalar bilan bog’liqligi
ta'minlanadi.
Mazkur tamo-yil sistemada qayta ishlanib tayyor bo’lgan ma'lumotlar
miqdori, shakli, turi bo’yicha aniq foydalanuvchiga boshqaruv qarorlarini qabul
qilish uchun yetkazib berishni,ta'minlashga,asoslangandir."Kompleks iqtisodiy
tahlil" sistemasini tashkil etishda yuqoridagi tamoyillariga amal qilish, uning turli
elementlari, qismlarini boshqa sistemalar bilan aloqasini tartibga solish va samarali
ishlashda o’z natijasini beradi.
O’rganilayotgan kichik sistemaning tarkibiy qismlarini boshqaruv
sistemasining turi bo’yicha bir-biridan farqlangan xo’jalik faoliyatini tahlili tashkil
etadi. Ular: tahlil turlarida yeshiladigan alohida va o’zora bog’langan
ob'ektlar;kompleks yoki analitik masalalarni darajasi va masshtabi; uslubiy,
matematik, texnik va tashkiliy elementlardan iborat bo’ladi.Avtomatlashtirilgan
boshqaruv tuzulmasida analitik masalalarni samarali qal etilishi ko’p jihatdan tahlil
usulini takomillashganligiga, ya'ni turli darajadagi ijtimoiy,ishlab,chiqarishni
boshqarishni,zamon,talablariga,javob,berishiga,bog’liq.
19

Xo’jalik faoliyati tahlili bo’yicha uslubiy, analitik masalalarni EHM larda
qayta ishlashda foydalaniladigan quyidagi jihatlarni o’zida aks ettirishi zarur:
-analitik va boshqa ko’rsatkichlar tushunchasiga aniq mazmunli ta'rif berilishi;
-shartli,belgilarni,bir,xil,bo’lishi;
-analitik ko’rsatkichlar hisoblarini amalga oshirishda eng maqbul usullarni
qo’llash,
-kiritiladigan va chiqariladigan informatsiyalarni aniq ro’yxati, shuningdek,
analitik jadvallar,shakli,va,sh,kabilar.
Ko’rsatkichlarga ta'sir etuvchi omillarni belgilash uchun ham so’zlarning
bosh harfi kichik ko’rinishda ifodalanadi va asosiy shartli belgining pastki
qismining o’ng tomoniga yozilishi kerak. Masalan, haqiqatdagi tovar
mahsulotining ko’payishi mehnat unumdorligining oshishi hisobiga bo’lishi
mumkin.Uslubiy belgilarni to’la va aniq ifodalanishi analitik masalalarni
algoritmlash tamoyillarini bajarilishida muhim rol o’ynaydi. U bilan hisoblash
ishlari ro’yxati, mantiqiylik va bir-biriga bog’liqlik, ularning bajarilishi, matematik
izohlanishlari ta'minlanadi. Avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasida "Kompleks
iqtisodiy tahlil" kichik sistemasining matematik ta'minoti ko’p tomondan uning
samaradorligini aniqlaydi. U til va dastur vositalari kompleksni qamrab olib
masalalar yechimi algoritmlarni amalga oshirishni ta'minlaydi. Algoritmlash
jarayonini tayyorlash ko’p mehnat talab qiladigan faoliyat jumlasiga kiradi.
Analitik masalalarni algoritmlari kichik sistemadagi algoritm kompleksga
birlashadi, u esa boshqaruv algoritmi bilan bir qatorda ishchi va standart
algoritmlardan iborat bo’ladi. Mazkur sistemaning matematik ta'minotining dastur
qismi ma'lumotlarni ishlashni struktura (tahlil turi bo’yicha) va bosqichlari
(kiritish, nazorat, turlarga ajratish vahokazo)bo’yicha,bo’linadi.
Mazkur kichik sistemani tashkil etishda informatsiya ta'minoti muhim o’rin
egallaydi. uning asosini tahlil ma'lumotlari modeli tashkil etadi. Unda ma'lumotlar
jalb etilishi, tartibi, uni rasmiylashtirish kabi vazifalar ko’rsatib beriladi. Tahlil
masalalari tartibidan kelib chiqib boshlang’ish massivlar aniqlanadi: ma'lumotlar
20

to’plash tartibi, rasimiylashtirish, oqimi va hajmi, yangilanish davri, saqlanish
muddati chiqariladigan hujjatlar, ularning taqdim etish tartibi va davri alohida
mujassamlanadi. Informatsion ta'minot boshqa avtomatlashtirilgan boshqaruv
tuzulmasidagi kichik tuzulmalar ma'lumotlar bazasini hamda massivlarini o’zida
qamrab oladi va tahlil turi bo’yicha kerakli ma'lumotlarni saqlaydi. Reja, hisob
ma'lumotlari bilan birgalikda kiritilgan axborotlar asosida kichik sistemaning
analitik masalalarini yechadigan funksional massivlar tuziladi. Faoliyat natijasida
chiqariladigan informatsiyalar shakllantirilib boshqaruv ehtiyojlari uchun yetkazib
beriladi yoki ularning ma'lumotlar bazasini to’ldiradi. "Kompleks iqtisodiy tahlil"
tuzulmasida ma'lumotlar ta'minotini qurilishi quyidagi,tamo-yillarga,asoslanadi:
-ABT da ma'lumotlarni tashkil etishda uslubiy va tashkiliy birlik bo’lishi;
-bir marta ma'lumotlarni kiritish va undan ko’p marta foydalanish;
-ma'lumotlarning kod va shifrlarini bir sistemaga keltirish;
-boshqa,Sistema,massivlari,bilan,aloqasini,ta'minlash;
-savol-javob,sistemasida,ishlash;
-ma'lumotlar,massivini,sistemada,saqlashni,ta'minlash.
Kichik sistemada ma'lumotlar ta'minotini loyihalashtirilishida
foydalanish talabiga ko’ra ma'lumotlarni tayyorlashga katta e'tibor beriladi. U faqat
zaruriy ma'lumotlarni emas, balki uning muddatini ham nazarda tutadi. Bu jihat esa
boshqaruvfunksiyalarini,to’liq,bajarilishi,uchun,asos, hisoblanadi.
Hozirgi davrda "kompleks iqtisodiy tahlil" kichik sistemasi
avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasida to’la ma'noda rivojlanayotgani yo’q.
Mavzuda bayon etilayotgan avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasida mazkur
sistemaning o’rni, roli va mazmuni asosan nazariy bilimlar hamda shu bilan
birgalikda amaliy tajribalarga asoslanib yoziladi. Xalq xo’jaligining turli
tarmoqlarida avtomatlashtirilgan boshqaruv tuzulmasining iqtisodiy tahlil
funksiyalari hamda uning keng yoyish - uning yaqin kelajakdagi rivojlanish
yo’nalishi hisoblanadi.
21

Avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasida xo’jalik faoliyatini tahlil
qilishning sifat jihatdan tinimsiz takomillashtirib borish ham ustuvor ahamiyatga
ega yo’nalish bo’lib, bu bilan uning toboro samarali ishlashi ta'minlanadi.
Agar avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasining rivojlanishi ikkinchi yo’nalish
bo’lsa, u holda boshqaruvchi sistema (KIT) o’z mohiyatini saqlab qolgan holda
o’zgaradi.
Ayni davrda avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasining tarkibida
texnologik jarayonlarni avtomatlashgan boshqaruv sistemasi (TJABT) shaklini
qo’llanilishi ko’proq samara bermoqda. Biroq, bu xo’jalik faoliyatini
boshqarishning avtomatlashtirishni bir tomoni bo’lib, u iste'mol qiymatining tabiiy
buyumlashgan
jihatini ifodalaydi. Lekin, mazkur jarayon aniq mahsulot qiymatini shakllanishi
bilan chambarchas bog’langan va barcha sarflar xarajat ko’rinishida hisobga
olinadi. Shuning uchun, avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasini
takomillashtirishning navbatdagi bosqichi TJABT ni xo’jalik jarayonini iqtisodiy
tarkibiy qismi deb qaralib butun boshqaruv ob'ektini muhim elementi tarzida
faoliyati ta'minlanadi.
Boshqaruvning samaradorligiga ko’p jihatdan ijtimoiy masalalar ham jiddiy
ta'sir ko’rsatadi. Shu sababli mazkur ob'ektning ham avtomatlashtirilgan boshqaruv
sistemasiga kiritish muhim ahamiyatga egadir. Bu bilan korxonani ijtimoiy-
iqtisodiy masalalari o’rganib boriladi. TJABT bilan iqtisodiy, ijtimoiy va
boshqarish kichik sistemalarini birlashtirilishi avtomatlashtirilgan boshqaruv
sistemasida xo’jalik faoliyatini rejalashtirish, hisob, tahlil, tartibga solish va
ularning boshqaruv funksiyalari bilan birgalikda rivojlanishining istiqbolli
yo’nalishi hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasida
"Kompleks iqtisodiy tahlil" kichik sistemasida "Moliyaviy tahlil" qismining ham
alohida ob'ekt sifatida tashkil etish shart. Chunki, moliyaviy tahlil ma'lumotlari
istalgan paytda foydalanuvchiga yetkazilishi yoki o’rganilishi zarur bo’lib qoladi.
22

Bu bir tomondan tezkorlikni ta'minlasa, ikkinchi tomondan tahlil ishlarini
osonlashtiradi. Avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasini yanada rivojlantirish
ishlarida mutaxassislar roli ham juda kattadir. Shuning uchun korxonalarda
avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasini tashkil qila oladigan, uni samarali
ishlashini ta'minlaydigan, ilg’or yangiliklarni joriy etadigan mutaxassislarni
tayyorlash lozim. Iqtisоdiyot sub’ y еktlаri mаhsulоti hаmdа хizmаtigа bo’lgаn tаlаb
vа tаklifni o’rgаnishning аhаmiyati vа tаhlilning vаzifаlаri
Bоzоrni o’rgаnishdа mоliyaviy vа bоshqаruv tаhlili fаni quyidаgi vаzifаlаrni
bаjаrаdi:
 qаndаy mаhsulоt ishlаb chiqаrish lоzimligini bеlgilаydi;
 qаnchа miqdоrdа ishlаb chiqаrish kеrаkligini ko’rsаtаdi;
 kоrхоnаning kеlаjаkdа yarаtish kеrаk bo’lgаn mаhsulоti to’g’risidа
mа’lumоt bеrаdi;
 fоydа оlish vа uning hаjmini оshirish imkоniyatlаrini ko’rsаtаdi vа
hоkаzоlаr.
Hоzirgi kundа rеspublikаmizdа fаоliyat ko’rsаtаyotgаn turli mlk shаklidаgi
kоrхоnаlаr to’liq vа erkin hоldа ish yuritmоqdаlаr. B esа. ulаrning mаhsulоt ishlаb
chiqаrish vа sоtish yo’nаlishlаrini o’zlаri bеlgilаb оlishlаrigа imkоn yarаtаdi.
Nаtijаdа mаhsulоt ishlаb chiqаrish sur’аti pаsаyib, mаhsulоt tаnnаrхining оshishi
hаmdа kоrхоnаning zаrаr ko’rish ehtimоli kuchаya bоrаdi. Bu jаrаyon uzоq dаvоm
etаdigаn bo’lsа, kоrхоnаni bаnkrоtlikkаchа оlib kеlishi mumkin.
Tаhlil ishlаri аlbаttа ахbоrоt mаnbаigа tаyanishi lоzim. CHunki ulаr
kоrхоnаlаrning bоzоrdаgi:
 аniq ustivоrlikkа erishishigа;
 mоliyaviy хаvfsizlikni tа’minlаshgа;
 tаshqi muhitni nаzоrаt qilishgа;
 strаtеgiyani bоshqаrishdа;
 sаmаrаdоrligini yaхshilаshgа vа hоkаzоlаrni аmаlgа оshirishgа sаbаb
bo’lаdi.
23

$Hаr bir ishni аmаlgа оshirilishi, uning mа’lum bir ахbоrоt mаnbаlаrigа tаyanishini tаqоzо etаdi. Хuddi shu fikrdаn kеlib chiqqаn hоldа bu mаvzuning tаhlilidа hаm mаnbаlаrgа tаyanаmiz. Mа’lumоtlаr аvvаlо ikkilаmchi yig’ish vа bаhоlаshdаn bоshlаnаdi. Ulаr ichki vа tаshqi ахbоrоtlаrgа bo’linаdi. Ichki mа’lumоtlаr quyidаgilаrdаn tаshkil tоpgаn:  kоrхоnа rеjаlаri vа ulаrning bаjаrilishi;  sоtish to’g’risidаgi mа’lumоtlаr;  fоydа vа zаrаrlаr;  хаridоrlаrbilаn hisоb-kitоblаr;  tоvаr zаhirаlаri;  istе’mоlchilаrning аrizаsi; nаtijаlаrni sоlishtirsh uchun mе’yorlаr vа bоshqаlаr. Tаshqi mа’lumоtlаr quyidаgilаrdаn tаrkib tоpgаn:  dаvlаt vа nоdаvlаt tаshkilоtlаrning ахbоrоtlаri;  stаtistik mа’lumоtlаr vа bоshqаlаr. Ichki mа’lumоtlаr аsоsidа quyidаgichа tаhlil ishlаrini аmаlgа оshirishimiz mumkin (6.1-jаdvаl). -jаdvаl mа’lumоtlаridаn ko’rinib turibdiki, tаhlil qilinаyotgаn kоrхоnа 3 хil «А»; «B»; «V» turdаgi mаhsulоtlаr ishlаb chiqаrаr ekаn. Bu mаhsulоtlаr ichidа «А» vа «V» mаhsulоtlаr хаridоrgir bo’lib, ulаr rеjаgа nisbаtаn «А» 12 fоizgа, «V» esа 25.8 fоizgа ko’p sоtilgаn. Bu bоzоrdа ushbu mаhsulоt turlаrigа tаlаbning ko’pligidаn dаlоlаt bеrаdi. 3-jаdvаl Korxonada mаhsulоt sоtish rеjаsini bаjаrilishini tаhlili 10 Mаhsulоt turlаri O’lchоv birligi Biznеs-rеjа bo’yichа Hаqiqаtdа Fаrqi (+.-) Bаjаrilishi, (%) А 1 2 3 4 5 А Dоnа 500 560 \ +60 112 B kg. 20 8 -12 40 V Dоnа 89 112 +23 125,8 10 Malikov T.S. “Moliya: xo`jalik yurituvchi sub`yektlar moliyasi” O`quv qo’llanma. - T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2009. - 288 s 24$

Mаhsulоt tаrkibidаn «B» mаhsulоtigа tаlаb kаm bo’lgаn. Nаtijаdа bu
mаhsulоtning 12 kilоgrаmi sоtilmаy qоlgаn. Bungа mаhsulоt sifаti, bаhоsi yoki
o’rinbоsаr tоvаrlаrning bоzоrdа vujudgа kеlishi tа’sir qilgаn.Rаqоbаt dаrаjаsi
ko’rsаtkichlаri vа ulаrni аniqlоvchi оmillаr tаhliliBоzоr iqtisоdiyoti shаrоitidа
tоvаrlаrning rаqоbаtbаrdоshligini аniqlаnаyotgаndа, uning bоshqа rаqоbаtchi
tоvаrlаrdаn yuksаk tаrаflаrining mаvjudligi, umume’tirоf etilgаn tаlаblаrgа jаvоb
bеrish hаmdа kеtgаn хаrаjаtlаr miqdоri bilаn bаhоlаnаdi. Mаhsulоtning
rаqоbаtbаrdоshligini bаhоlаshdа хаridоrlаr ehtiyoji vа bоzоr tаlаbigа аsоslаnаdi.
II.Bob Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatini rivojlantirish
2.1 Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatini rivojlantirish
Hоzirgi zаmоnаviy shаrоitdа bоshqаrishdа iqtisоdiy uslubning birinchi
o’ringа qo’yilishi хo’jаlik hisоbidаgi kоrхоnа vа sех, uchаstkаlаrining аsоsiy
tаmоyili bo’lib, bundа mоliyaviy vа bоshqаruv tаhlili muhim аhаmiyatgа egаdir.
Fаqаt mоliyaviy vа bоshqаruv tаhlili tufаyli jаmоа fаоliyatining iqtisоdiy nаtijаlаri
оb’еktiv bаhоlаnib, kоrхоnаning hаr bir bo’limi, hаr bir ishchining umumiy
nаtijаdаgi ulushi аniqlаnаdi. Rаqоbаtchilаrning imkоniyatlаrini o’rgаnishdа qаtоr
dаvrlаr mоbаynidа iхtisоslik tоvаrlаrning sоtilish hоlаtini kuzаtmоq vа
mа’lumоtlаrni tаhlil etish lоzimdir. Bundаy tаhlil quyidаgi tаrtibdа bаjаrilаdi .
4-jаdvаl
Korxona rаqоbаtchilаrining imkоniyati vа firmа iхtisоslik tоvаrlаrini
bоzоrdаgi sоtilish dаrаjаsining tаhlili 11
Tоvаrlаrning
turlаri O’lchоv
birligi O’rtаchа
uch
yildаgi
bоzоrdаg
i tаlаb
miqdоri Rаqоbаtchtlаr
tаklif qilgаn
tоvаrlаr
miqdоri Bоzоrdаg
i tаlаbdаn
fаrq Firmа
tаklif
qilishi
lоzim
bo’lgаn
tоvаrlаr
«А» mаhsulоt Dоnа 2600 2200 400 560
11
Vahobov A., Malikov T. Moliya. Darslik. – T.: Noshir, 2011. – 712 b.
25

«B» mаhsulоt kg. 1400 1380 20 14
«V» mаhsulоt kg. 240 159 81 86
Jаd v аl mа’lumоtlаridаn ko’rinib turibdiki, «А» mаhsulоtigа bo’lgаn tаlаbgа
nisbаtаn 160 dоnа ko’p tоvаr istе’mоlchilаrgа tаklif qilinmоqdа. SHuningdеk, «V»
muhsulоt bo’yichа 5 kg оrtiqchа tоvаrlаr bo’lishigа e’tibоr qаrаtilishi lоzim. Lеkin
«B» mаhsulоtlаrni ishlаb chiqаrishni ko’pаytirish imkоniyatlаri bоrligini
tаdqiqоtlаr ko’rsаtib turibdi. Firmа iхtiyoridа bоzоrdаgi tаlаbni e’tibоrgа оlib turib,
аyrim turdаgi tоvаrlаrni ko’prоq tаklif qilishgа iхtisоslаshish imkоniyatlаri hаm
bоr. Dеmаk, firmаning bоzоrdаgi strаtеgiyasi vа tаktikаsi turli vаriаntlаrdа bo’lishi
hаm mumkin ekаn . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
farmoni .To‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish, aksiyadorlik
jamiyatlari faoliyatining samaradorligini tubdan oshirish, bo‘lajak investorlar
uchun ularning ochiqligi va jozibadorligini ta’minlash, zamonaviy korporativ
boshqaruv uslublarini joriy qilish, korxonalarni strategik boshqarishda aksiyadorlar
rolini kuchaytirish uchun qulay aoliyatining samaradorligini tubdan oshirish,
bo‘lajak investorlar uchun ularning ochiqligi va jozibadorligini ta’minlash,
zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy qilish, korxonalarni strategik
boshqarishda aksiyadorlar rolini kuchaytirish uchun qulay sharoitlar yaratish
maqsadida
1. Quyidagilar korporativ boshqaruv tizimini yanada rivojlantirishning asosiy
yo‘nalishlari etib belgilansin:xalqaro tajribani chuqur tahlil qilish va shu asosda
zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy etish, ishlab chiqarish,
investitsiya, moddiy-texnik, moliyaviy va mehnat uslublarini joriy etish, ishlab
chiqarish, investitsiya, moddiy-texnik, moliyaviy va mehnat resurslaridan
foydalanish samaradorligini oshirish;chet el kapitali ishtirokida aksiyadorlik
jamiyatlarini tashkil etish, aksiyadorlik jamiyatlariga xorijiy investitsiyalarni keng
jalb qilish uchun qulay sharoitlar yaratish;eski bo‘linmalar va lavozimlarni
tugatish, zamonaviy xalqaro standartlar va bozor iqtisodiyoti talablariga mos yangi
26

bo‘linma va lavozimlarni joriy etishni inobatga olgan holda, aksiyadorlik
jamiyatlarini boshqarish tuzilmasini tubdan qayta tashkil etish;aksiyadorlik
jamiyatlarini strategik boshqarish, boshqaruv xodimlarining samarali aksiyadorlik
jamiyatlarini strategik boshqarish, boshqaruv xodimlarining samarali faoliyatini
nazorat qilishni ta’minlashda aksiyadorlar, jumladan, minoritar aksiyadorlar rolini
oshirish.aksiyadorlik jamiyatlarini strategik boshqarish, boshqaruv xodimlarining
samarali faoliyatini nazorat qilishni ta’minlashda aksiyadorlar, jumladan, minoritar
aksiyadorlar rolini oshirish;etakchi xorijiy ta’lim muassasalari bilan hamkorlik
asosida boshqaruv xodimlarini tayyorlash va ularning kasb darajasini oshirish,
shuningdek, aksiyadorlik jamiyatlarida rahbarlik lavozimlariga chet ellik yuqori
malakali menejerlarni jalb qilish.
2. Faoliyat ko‘rsatayotgan aksiyadorlik jamiyatlarini tanqidiy o‘rganish
natijalariga ko‘ra, 364 aksiyadorlik jamiyati nochor va tugatilishi yoki boshqa
tashkiliy-huquqiy shaklga aylantirilishi lozim, deb topilgani ma’lumot uchun qabul
qilinsin.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015-yil 31-martdagi PQ 2327-
sonli qarori bilan tashkil etilgan Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatining
samaradorligini oshirish va korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirish
komissiyasi (R.Azimov) qayd etilgan aksiyadorlik jamiyatlarini qayta tashkil etish
jarayonini 2015-yilning 1-oktabriga qadar tugatish ustidan qat’iy nazorat o‘rnatsin.
3. Yetakchi xorijiy kompaniyalarda boshqaruvni tashkil etish tizimini chuqur
o‘rganish asosida ishlab chiqilgan aksiyadorlik jamiyatining namunaviy tashkiliy
tuzilmasi 1-ilovaga muvofiq ma’qullansin.Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatining
samaradorligini oshirish va korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirish
komissiyasi:O‘zbekiston Respublikasi Xususiylashtirish, monopoliyadan chiqarish
va raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasi, boshqa manfaatdor idoralar va
aksiyadorlik jamiyatlarining kuzatuv kengashlari bilan hamkorlikda uch oy
muddatda aksiyadorlik jamiyatlari tashkiliy tuzilmasini ularning tarmoq
xususiyatlarini inobatga olgan holda, namunaviy tuzilmaga muvofiqlashtirishni
ta’minlasin;davlat ulushiga ega aksiyadorlik jamiyatlarining rahbarlari tarkibini
27

uch oy muddatda korporativ boshqaruvning zamonaviy uslublari va prinsiplari,
menejment va marketingni, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari hamda ularni
ishlab chiqarishni boshqarish tizimida qo‘llay bilishi bo‘yicha attestatsiyadan
o‘tkazsin;attestatsiya yakunlari bo‘yicha bo‘shagan lavozimlarga yangicha
fikrlaydigan, zamonaviy talablarga javob beradigan yuqori malakali rahbarlar,
shuningdek, xorijiy menejerlarni jalb etish choralarini ko‘rsin.
28

2.2 Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatini rivojlantirish xorijiy kapitalni jalb
etish yo’llari.
O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish
vazirligi, jumladan, uzoq muddatli istiqbolda rivojlanish strategiyasi va vazifalari,
ichki nazorat tizimlari va ijro organining aksiyadorlar hamda investorlar bilan
samarali o‘zaro tarmoq xususiyatlari va yo‘nalishlarini inobatga olgan holda,
namunaviy tashkiliyIqtisodiyot vazirligi bir oy muddatda Vazirlar Mahkamasiga
«Xizmatchilarning asosiy lavozimlari va ishchi kasblari klassifikatori»ga
aksiyadorlik jamiyatlarining yangi namunaviy tuzilmasidan kelib chiqadigan zarur
o‘zgartishlar kiritish haqida takliflar taqdim etsin.
5. Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatining samaradorligini oshirish va
korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirish komissiyasining Germaniya hamda
boshqa iqtisodiy rivojlangan davlatlarning yetakchi ta’lim muassasalarini jalb
etgan holda, tugatiladigan etish to‘g‘risidagi qarorni belgilangan tartibda qabul
qilsin va uning vazifalari, tuzilmasi, tinglovchilarni qabul qilish kvotasi,
shuningdek, markazning samarali faoliyatini ta’minlash choralarini belgilasin.
6. Korporativ boshqaruv tizimini tubdan takomillashtirish bo‘yicha chora-
tadbirlar dasturi 2-ilovaga muvofiq tasdiqlansin.Vazirlar Mahkamasi Dasturga
kiritilgan tadbirlarning belgilangan muddatlarda sifatli amalga oshirilishini tizimli
asosda nazorat qilinishini ta’minlasin.
7. Shunday tartib o‘rnatilsinki, unga ko‘ra, 2015-yil 1-iyuldan:aksiyadorlik
jamiyati ijro organining rahbarini tayinlash to‘g‘risidagi qaror, odatda, xorijiy
menejerlar ham ishtirok etishi mumkin bo‘lgan tanlov asosida qabul
qilinadi;aksiyadorlar, jumladan, minoritar aksiyadorlar xo‘jalik sudiga ularning
huquqlari va qonuniy manfaatlari buzilgani haqida da’vo arizasi bilan murojaat
qilganda, ularga davlat bojini to‘lash muddati uzaytiriladi va bu boj aybdor
tomonidan undiriladi;
8. Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatining samaradorligini oshirish va
korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirish komissiyasi boshqa manfaatdor
29

vazirlik va idoralar bilan hamkorlikda yo‘l qo‘yilmasligi;2015-2018-yillarda
barcha aksiyadorlik jamiyatlari yillik moliyaviy hisobotni nashr etishi va Xalqaro
audit standartlari hamda Xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga muvofiq tashqi
auditni o‘tkazishi ma’lumot uchun qabul qilinsin.
10. Aksiyadorlik jamiyatlari boshqaruv xodimlari sifatida jalb qilingan
xorijiy mutaxassislarning mehnatiga haq to‘lash fondidan yagona ijtimoiy to‘lov
to‘lash;xorijiy mutaxassislarning boshqaruv xodimlari sifatidagi faoliyatidan olgan
daromadlari daromad solig‘i, to‘lov manbaidan olinadigan daromad solig‘i,
shuningdek, fuqarolarning O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi
Byudjetdan tashqari pensiya jamg‘armasiga to‘lanadigan majburiy sug‘urta
badallaridan ozod etilsin.
30

Xulosa.
Korxonalarda moliyaviy ta’minot uzluksizligini ta’minlash takror ishlab
chiqarish jarayonining davomiyligiga xizmat qiladi. Faoliyatni moliyaviy
ta’minlash o z va qarz mablag lari hisobiga amalga oshirilishi mumkin. O zʻ ʻ ʻ
navbatida, moliyaviy ta’minotning o z va qarz manbalari ham qator xususiyatlariga
ʻ
ko ra tasniflanadi. Jumladan, korxonalarning o z manbalari hisobiga
ʻ ʻ
moliyalashtirish shakllari sifatida ichki va tashqi moliyalashtirish manbalari
keltiriladi. O z mablag larining ichki manbalari moliyaviy-xo jalik faoliyati
ʻ ʻ ʻ
jarayonida shakllantiriladi va har qanday korxonada muhim ahamiyat kasb etadi va
o z-o zini moliyalashtirish qobiliyati sifatida baholanadi. Shunday ekan, korxona
ʻ ʻ
o z moliyaviy talablarini to liq yoki zaruriy darajada qoplay olishi qo shimcha
ʻ ʻ ʻ
kapitalni jalb qilish bo yicha talabning kamayishi va mablag lar jalb qilish bilan
ʻ ʻ
bog liq risklarni pasaytirish hisobiga iqtisodiy o sish uchun qulay imkoniyatlar va
ʻ ʻ
sezilarli darajada raqobatdagi ustunlikka ega bo ladi. Har qanday tijorat
ʻ
korxonasida moliyalashtirishning asosiy ichki manbalari sifatida sof foyda,
amortizatsiya ajratmalari, foydalanilmayotgan aktivlarni sotish yoki ijaraga berish
va boshqalarni keltirish mumkin. Hozirgi sharoitda korxona ixtiyorida qolgan
foydasini mustaqil taqsimlaydi. Foydadan to g ri foydalanish korxonaning
ʻ ʻ
istiqboldagi rivojlanish bo yicha rejalarini amalga oshirish, shuningdek,
ʻ
mulkdorlar, investorlar va xodimlar manfaatdorligini ta’minlash imkonini beradi.
Umumiy holatda foyda qanchalik ko proq moliyaviy-xo jalik faoliyatini
ʻ ʻ
kengaytirishga yo naltirilsa, qo shimcha moliyalashtirishga bo lgan talab
ʻ ʻ ʻ
shunchalik kamroq bo ladi. Taqsimlanmagan foyda miqdori xo jalik faoliyati
ʻ ʻ
rentabelligi, shuningdek, mulkdorlarga to lovlar bo yicha munosabatlarga
ʻ ʻ
qaratilgan korxona siyosati (dividend siyosati)ga bog liq.
ʻ
Hozirgi davrda "kompleks iqtisodiy tahlil" kichik sistemasi
avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasida to’la ma'noda rivojlanayotgani yo’q.
Mavzuda bayon etilayotgan avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasida mazkur
sistemaning o’rni, roli va mazmuni asosan nazariy bilimlar hamda shu bilan
31

birgalikda amaliy tajribalarga asoslanib yoziladi. Xalq xo’jaligining turli
tarmoqlarida avtomatlashtirilgan boshqaruv tuzulmasining iqtisodiy tahlil
funksiyalari hamda uning keng yoyish - uning yaqin kelajakdagi rivojlanish
yo’nalishi hisoblanadi.
Avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasida xo’jalik faoliyatini tahlil
qilishning sifat jihatdan tinimsiz takomillashtirib borish ham ustuvor ahamiyatga
ega yo’nalish bo’lib, bu bilan uning toboro samarali ishlashi ta'minlanadi.
Agar avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasining rivojlanishi ikkinchi yo’nalish
bo’lsa, u holda boshqaruvchi sistema (KIT) o’z mohiyatini saqlab qolgan holda
o’zgaradi.
Tahlil boshqarish funksiyasi sifatida boshqaruv sistemasi bilan birgalikda bir
maqsadga qaratilgan, shu tufayli boshqa boshqaruv funksiyalari bilan chambarchas
bog’langan. Masalan, rejalashtirish bilan uni ilmiy asoslangan holda ishlab
chiqarishda bir tomondan, boshqa tomondan esa rejaning bajarilishi uchun tahlil
muhim vosita hisoblanadi. Buxgalteriya hisobi tahlilni boshqariladigan ob'ekt
holati haqida zarur ma'lumotlar bilan ta'minlaydi. Boshqaruvning eng maqbul
qarorlarini qabul qilishda va ishlab chiqarishda analitik ma'lumotlar tahlil
natijasida olinadi. Demak, boshqaruv ob'ektiga sistemali yondashish
avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasi strukturasi va mazmuni uning tarkibida
mustaqil "Kompleks iqtisodiy tahlil" kichik sistemasi alohida
32

Foydalanilgan adabiyotlar ro ' yxati
1. O ' zbekiston Respublikasi “ Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlaming
huquqlarini himoya qilish to ‘ g ‘ risida ” gi Qonuni . 2014-yil 6-may.
2. O'zbekiston Respublikasi “Qimmatli qog'ozlar bozori to‘g'risida’’gi Qonuni.
2015-yil 3-iyun.
3. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 4947-sonli “O'zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo'yicha Harakatlar strategiyasi to'g'risida” Farmoni. 2017-yil
7-fevral.
4. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 4720-sonli “Aksiyadorlik
jamiyatlarida zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy etish chora-
tadbirlari”gi Farmoni. 2015-yil 24- aprel.
5. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “O'zbekiston Respublikasida
investitsiya muhitini tubdan yaxshilash choratadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5495 sonli
Farmoni. 2018-yil 1-avgust.
6. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 4609-sonli «O'zbekiston
Respublikasida investitsiya iqlimi va ishbilarmonlik muhitini yanada
takomillashtirishga doir qo'shimcha choratadbirlar to'g'risida»gi Farmoni. 2014-yil
7-aprel.
7. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi. 2017-yil 22-dekabr
Internet saytlari:
www.prezident.uz - O'zbekiston Respublikasi matbuot xizmati;
www.lex.uz - Qonunchilik hujjatlari milliy bazasi;
www.mf.uz - O'zbekiston Respublikasi moliya vazirligi;
www.openinfo.uz - Korporativ axborotlar yagona portali;
33

Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatini moliyalashtirishga xorijiy kapitalni jalb etish massalalari

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatini moliyalashtirishga xorijiy kapitalni jalb etish massalalari

O'xshash dokumentlar