Aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv samaradorligini baxolash - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	942.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Noyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

univer cafe

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

99 Sotish

Aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv samaradorligini baxolash

Sotib olish

Aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv samaradorligini
baxolash
Mundarija:
Kirish. ........................................................................................................................................................... 2
I.Bob.Aksiyadorlik jamiyatining moliyaviy boshqaruv samaradorligini oshirish ........................................... 4
1.1.Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatida moliyaviy menejmentni tashkil etish samaradorligini oshirish
masalalari .................................................................................................................................................... 4
1.2.Aksiyadorlik jamiyatlari moliyaviy ta’minotini boshqarish va samaradorligini oshirish yo‘llari ............ 10
II.Bob.Aksiyadorlik jamiyatlarining moliyaviy boshqaruv strategiyasi ........................................................ 14
2.1.Aksiyadorlik jamiyatlarining korporativ moliyaviy strategiyasi va ularning moliyaviy holati tahlili ...... 14
2.2.Aksiyadorlik jamiyatlarini kapital bozoridagi ishtrokini takomillashtirish istiqbollari ........................... 24
Xulosa ........................................................................................................................................................ 31
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati ............................................................................................................. 32

Kirish.
Mavzuning dolzarbligi: Hozirgi globallashgan dunyoda aksiyadorlik
jamiyatlarining moliyaviy ta’minotini boshqarish biznes samaradorligi va
muvaffaqiyati uchun tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Aksiyadorlik
jamiyatlari mulkchilik shakli sifatida o‘z investorlariga aktsiyalarni chiqaradigan
tashkilotlardir. Ushbu kompaniyalar o‘z faoliyatini moliyalashtirish, yangi
loyihalarga sarmoya kiritish va biznesini kengaytirish uchun doimiy mablag‘lar
oqimini talab qiladi. O‘zbekiston Respublikasining 2014-yil 6-maydagi 370-sonli
“AKTsiyadorlik jamiyatlarini va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonunining 3-moddasiga asosan aksiyadorlik jamiyati ustav fondi
(ustav kapitali) bo‘lib, u aksiyadorlarning aksiyadorlik jamiyatiga nisbatan
huquqlari ma’lum miqdordagi tasdiqlangan aksiyalarga bo‘lingan tijorat tashkiloti
aksiyadorlik jamiyati (keyingi o‘rinlarda jamiyat deb yuritiladi) deb e’tirof etiladi.
Jamiyat yuridik shaxs bo‘lib, o‘zining mustaqil balansida hisobga olinadigan
alohida mol-mulkka, shu jumladan ustav fondiga (ustav kapitaliga) biriktirilgan
mol-mulkka ega, o‘z nomidan mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlarga ega
bo‘lishi mumkin. majburiyatlarni bajarish, sudda da’vogar va javobgar bo‘lish.
Jamiyat davlat ro yxatidan o tkazilgan paytdan boshlab yuridik shaxsʻ ʻ
maqomiga ega bo ladi. Jamiyat, agar uning ustavida boshqacha qoida nazarda
ʻ
tutilgan bo‘lmasa, cheklanmagan muddatga tashkil etiladi.
Jamiyat O‘zbekiston Respublikasi hududida va undan tashqarida bank hisob
raqamlari ochish huquqiga ega.
Kompaniya tashkiliy-huquqiy shaklini ko‘rsatuvchi to‘liq firma nomiga ega
bo‘lishi va qisqartirilgan firma nomiga ega bo‘lishi mumkin. Jamiyat o‘zining
firma nomi davlat tilida to‘liq yozilgan va joylashgan joyi ko‘rsatilgan dumaloq
muhrga ega bo‘lishga haqli. Muhrda kompaniya nomi bir vaqtning o‘zida istalgan
boshqa tilda ko‘rsatilishi mumkin. Jamiyat o‘z nomi, gerbi yozilgan shtamplar va
blankalarga, shuningdek belgilangan tartibda ro‘yxatdan o‘tkazilgan tovar
belgisiga hamda fuqarolik bitimlari, tovarlar, ishlar va xizmatlar
ishtirokchilarining shaxsiy belgilarini aks ettiruvchi boshqa vositalarga ega

bo‘lishga haqli.
Jamiyatning joylashgan joyi, agar jamiyat ustavida boshqacha qoida nazarda
tutilgan bo‘lmasa, davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan joy bo‘yicha belgilanadi.
Jamiyatda aloqa o‘tkaziladigan pochta manzili va elektron pochta manzili
bo‘lishi kerak. Jamiyat yuridik shaxslarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish organlariga
(keyingi o‘rinlarda ro‘yxatdan o‘tkazuvchi organ deb yuritiladi) o‘zining
joylashgan joyi (pochta manzili) va elektron pochta manzili o‘zgarganligi
to‘g‘risida yozma bildirishnoma yuborishi shart yoki aksiyadorlar e’lonlar orqali
xabardor qilinishi shart. ommaviy axborot vositalari.[1]
Zamonaviy korporatsiyaning dastlabki shakli aktsiyadorlik jamiyati edi.
Aksiyadorlik jamiyati - bu uning aktsiyadorlariga tegishli bo‘lgan kompaniya. Har
bir aktsiyador sotib olgan aktsiyalari soniga ko‘ra ulushga ega bo‘ladi.

I.Bob.Aksiyadorlik jamiyatining moliyaviy boshqaruv samaradorligini
oshirish
1.1.Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatida moliyaviy menejmentni tashkil etish
samaradorligini oshirish masalalari
Moliyaviy-iqtisodiy globallashuv va jahon iqtisodiyotidagi keskin raqobat
sharoitida investitsiyalarga bo’lgan talab oshib bormoqda. Shundan kelib chiqqan
holda rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlardagi har bir korporativ tuzilma
nafaqat milliy moliya bozoridan, balki xalqaro moliya bozorlaridan ham kapital
jalb qilish orqali moliyaviy ta’minot masalasini hal qilishga va faoliyatini xalqaro
darajada kengaytirishga intilmoqda. Mulkchilik shakllarining turli-tumanligi va
ularning huquqiy jihatdan tengligi milliy iqtisodiyotda bozor munosabatlari qaror
topishining eng muhim sharti hisoblanadi.
Buning natijasida tobora keng ko`lamda faoliyat yuritayotgan korporativ
tuzilmalarni samarali boshqarish va rivojlantirish dolzarb masalalardan biriga
aylandi. Shu nuqtai nazardan mamlakatimizda aksiyadorlik jamiyatlarining
yanada rivojlanishini ta`minlash samarali moliyaviy menejment tizimini joriy
etishni taqozo etadi.
Mamlakatimizdagi deyarli barcha ishlab chiqarish ob`ektlari aksiyadorlik
kompaniyalari prinsipi bo`yicha tashkil etilgan, ammo ular o`z maqomiga qay
darajada mos holda faoliyat yuritmoqda va o`z huquqlaridan foydalanmoqda
degan savolni o`zimizga berib ko`raylik. Aksiyadorlik kompaniyalari o`zlarining
bozor munosabatlariga mos maqomiga muvofiq faoliyat yuritishi uchun yana
qanday mexanizmlarni harakatga kelitirish zarur.
Ushbu yo`nalishdagi vazifalarni hal etishda modernizatsiya qilinayotgan
yirik aksiyadorlik jamiyatlarida moliyaviy menejmentni tashkil etish tizimini
takomillashtirish muhim rol o`ynaydi.
Milliy iqtisodiyotimizda bozor infratuzilmasining yirik korporativ
bo`g`inlaridan hisoblangan aksiyadorlik jamiyatlarini rivojlanib borayotganligi

mazkur tuzilmalar amaliyotiga zamonaviy boshqaruv usullarini joriy etish,
ularning keng qamrovli faoliyatini aniq strategik maqsad atrofida birlashtirish
chora-tadbirlarini jadal ravishda amalga oshirishni taqozo etmoqda.
Aksiyadorlik jamiyatlarida moliyaviy menejmentni tashkil etish yakka
tartibdagi va jamoa shaklidagi sub`ektlar faoliyatini umumlashtirgan shaklini
ifodalaydi. Bu jarayon ishlab chiqarishni boshqarishning yangi mazmundagi
mahsuli bo`lib, ijtimoiy transformatsiyalashgan, hozirgi zamon munosabatlarni
vujudga keltiruvchi murakkab munosabatlar jarayonini ifoda etadi va bozor
iqtisodiyoti talablariga to`liq javob beradi, deb hisoblash mumkin.
Aksiyadorlik jamiyatlarida moliyaviy menejmentni tashkil etishning o`ziga
xos xususiyatlarini aniqlash, O`zbekiston Respublikasi uchun muhim bo`lib
hisoblanayotgan korporativ boshqaruvni rivojlanitirish hozirgi sharoitda dolzarb
masalardan biri hisoblanadi. Shuni inobatga olib xorijiy davlatlardagi korporativ
boshqaruvni tashkil etish, uning boshqaruv jabhalari va mexanizmlarini, tashkiliy
tarkiblari o`rganilgan va shu asosida boshqaruv qarorlarini qabul qilish, strategik
yo`nalishni istiqbollashtirish va korporatsiya moliyaviy mablag`larini
boshqarishni tashkil etish mexanizmlari asoslab berilgan. Respublikada
aksiyadorlik jamiyatlarining rivojlanishida oqilona moliyaviy menejmentni olib
borilishi zarurdir. Ushbu holat esa ishlab chiqarish samaradorligini ta`minlash,
ishlab chiqarishni kengaytirish uchun qo`shimcha moliyaviy resurslarni jalb qilish,
manfaatdor sub`ektlar oldida iqtisodiy va ijtimoiy majburiyatlarni bajarishni ikki
tomonlama amalga oshirilishini talab etadi. Aksiyadorlik jamiyatlarida moliyaviy
menejmentning to`g`ri yo`lga qo`yilishi xorijiy investorlarning respublika
iqtisodiyotining rivojlanishi uchun zarur bo`lgan investitsiya qo`yilmalari
miqdorining ko`payishini ta`minlaydi.
O`zbekiston hududida to`liq chet el kapitali va korporativ boshqaruvning xorijiy
usullariga asoslangan aksiyadorlik jamiyatlari muvaffaqiyatli faoliyat olib
bormoqda. Mazkur xorijiy kompaniyalar tajribalarini chuqur o`rganishimiz va
ularning tahlili asosida aksiyadorlik jamiyatlari uchun korporativ boshqaruvning
namunaviy tuzilmalarini yaratishimiz, real iqtisodiyotning barcha tarmoq va

sohalaridagi aksiyadorlik jamiyatlarining boshqaruv tizimini ayni shu asosda isloh
qilgan holda, ularni amaliyotga faol joriy qilishimiz zarur. Allaqachon o`z umrini
o`tab bo`lgan, boshqaruvningeski va yaroqsiz rejali-taqsimot tizimi va lavozimlar
nomenklaturasidan qat`iy voz kechishimiz, bozor iqtisodiyoti talablariga javob
beradigan tijorat direktori, moliya direktori, mijozlar bilan ishlash va xaridlar
bo`yicha loyiha menejeri va boshqa yangi lavozimlarni xalqaro amaliyotga mos
ravishda, ularning mansab majburiyati va vazifalarini aniq belgilagan holda, keng
joriy etishimiz lozim.Iqtisodiyot vazirligi, Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza
qilish vazirligi barcha manfaatdor tuzilmalar ishtirokida asosiy lavozim va
kasblarning yangi klassifikatorini ishlab chiqishi kerak. Aynan ana shunday
klassifikator bugungi yangi avlod professional kadrlarini tayyorlashning asosiy
mezoniga aylanishi darkor. Bugungi kunda mamlakatimizda aksiyadorlik
jamiyatlarini modernizatsiyalash, restrukturizatsiyalash va qayta tashkil etish
jarayonlari jadal sur`atlarda olib borilmoqda. Ushbu jarayon dolzarb vazifaga
aylangan bir vaqtda korxonalarni tuzilmaviy jihatdan qayta tashkil etish masalasi
muhim ahamiyatga ega.
Ma`lumki, har qanday aksiyadorlik jamiyatlari o`z faoliyati jarayonida bir
necha bosqichlarni bosib o`tadi. Birinchi bosqich aksiyadorlik jamiyatlarini tashkil
etish va tiklash jarayonidan iborat bo`lib, tegishli davlat hokimiyati organlarida
(shahar yoki tuman hokimiyatlarida) ro`yxatdan o`tadi. Bu esa yangi xo`jalik
yurituvchi sub`ektning yuzaga kelganligida dalolat beradi. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida davlat ro`yxatidan o`tgan korxonalarning aksariyati faoliyatining ilk
davrida raqobatga bardosh berishi qiyin kechadi. Shu sababli, davlat milliy
qadriyatlar va ustuvor yo`nalishlarga hamda moliyaviy imkoniyatlariga ko`ra
kichik, qo`shma, xususiy va boshqa korxonalarni qo`llab-quvvatlaydi.
Ba`zi bir aksiyadorlik jamiyatlari o`z o`rnini topish maqsadida rivojlanish
jarayonlarida yangi ishlab chiqarish va funksional bo`limlar yaratish,
samaradorlikni oshirish uchun yangi sexlar ochish yoki bo`limlarning o`zaro
qo`shilishi natijasida tejamkorlikka erishish yo`llarini qidiradi. Shu o`rinda,
aksiyadorlik jamiyatlarini qayta tashkil etish jarayoni ham, boshqaruvning

tashkiliy tizimini o`zgartirish sifatida faoliyat yuritayotgan o`z faoliyatiga
o`zgartirish kiritish yoki eski korxonaning yopilishi va yangisini ro`yxatdan
o`tkazish doirasida yuz beradi. Korxonani qayta tashkil etishning maxsus shakli,
mustaqil xo`jalik yurituvchi sub`ektlarni tuzilmaviy qayta tashkil etish yoki
ularning mavjud huquqiy me`yorlarga amal qilishidan iborat.
Tuzilmaviy qayta tashkil etishning mohiyati masalasida bir nechta nuqtai-
nazarlar mavjud. Bozor iqtisodiyotida restrukturizatsiya – bu aksiyadorlik
jamiyatlarining tuzilmaviy bo`linmalarini mustaqil balans va hisob raqamiga ega
yuridik shaxs sifatida qayta tashkil etishdir, deb ta`riflangan.
Aksiyadorlik jamiyatlarini restrukturizatsiyalash, ya`ni uni tuzilmaviy qayta
tashkil etish, aktiv va passivlarini restrukturizatsiyalash orqali korxonaga zaruriy
innovatsion loyihalarni amalga oshirish uchun etarli sharoit yaratish imkoniyatini
beradi. Aksiyadorlik jamiyatlari tarzida tashkil etilgan korxonani
restrukturizatsiyalash quyidagilarga yo`naltirilgan:
- korxonaning umumiy investitsion jozibadorligini oshirish;
- korxonaning raqobatda ustunligini inobatga oluvchiinnovatsion loyihalarni
investitsiyalash mexanizmini yaratish;
- nufuzli va innovatsion loyihalarni samarali boshqarishga to`sqinlik qiluvchi
tashkiliy to`siqlarni bartaraf etish kabilar.
Korxonani restrukturizatsiyalash jarayoni qayta tuzilgan firmaning bozor
qiymatini
oshirsagina, u muvaffaqiyatli kechishi mumkin. O`z navbatida, bunday holatga,
agar firmani restrukturizatsiyalash, korxonaga raqobat ustunligini bera oladigan
innovatsion loyihalarini amalga oshirish maqsadida qulay moliyaviy imkoniyat va
tashkiliy sharoit yaratgan taqdirdagina erishish imkoni bo`ladi.
Korxonaning bozor qiymatini oshirish, tashqi kapitalni jalb etish va qarzlarni
restrukturizatsiyalashni rag`batlantirishi mumkin. Bu ayniqsa, moliyaviy inqirozga
yuz tutgan korxonalar uchun o`ta muhim. Bunday holatda kreditorlar “qotib
qolgan” qarzlarni ham restrukturizatsiyalashga rozilik bildiradi.
Bunday restrukturizatsiyalash kreditni o`tkazish bo`yicha har ikki tomon

kelishuvlarini bajarmagan va o`z xohishlariga ko`ra, rasmiy yo`l bilan qarzlarni
kechiktirishni, albatta, bunday kechiktirishni qo`shimcha foizlarini nazarda tutgan
holda so`ragan qarzdorlarga mo`ljallangan.
Bunday vaziyatda kreditor, uzoq muddat “qotib qolgan” qarzni qo`shimcha
foiz bilan qoplash evaziga qarzning yopilishini uzoq muddatgacha kutishga ham
tayyor bo`ladi.
Aksiyadorlik jamiyatlari moliyaviy siyosatida uning faoliyati samaradorligini
oshirishga xizmat qilayotgan qaror qabul qilishning yangicha shakllari va usullari
aynan moliyaviy menejment muhitining shakllanayotganligini ifodalaydi.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida aksiyadorlik jamiyatlarida
moliyaviy boshqaruvni tashkil etish bosqichlarini nazariy va uslubiy jihatdan
o`rgangan holda, aksiyadorlik jamiyatlarida moliyaviy boshqaruvni tashkil etishni
shakllantirish xususiyatlari va takomillashtirish yo`nalishlari bo`yicha xulosa va
takliflar qisqacha quyidagilardan iborat:
1. Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatini boshqarishning turli moliyaviy
muammolari uzoq vaqtlardan buyon iqtisodchi-olimlar va amaliyotchilar diqqat
markazidagi muhim masalalardan bo`lib kelsada, moliyaviy menejment asoslari
O`zbekiston Respublikasida ham endigina shakllanmoqda.
2. Hozirgi sharoitda aksiyadorlik jamiyatlarida moliyaviy faoliyatni tashkil
etish muhim dastaklar - davlatning imtiyozli kreditlari, soliq imtiyozlari, kredit
hisob-kitob tizimi mukammal soliq va ssuda foizi stavkalaridan samarali
foydalanish orqali ishlab chiqarish-xo`jalik faoliyatini yaxshilashga tegishli ta`sir
o`tkazishi lozim;
3. Iqtisodiyotni liberallashtirish sharoitida aksiyadorlik jamiyatlarida
moliyaviy menejmentni samarali tashkil etishda ularning moliya-xo`jalik
faoliyatida fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini qo`llash, innovatsion faoliyatni
tashkil etish va rivojlantirish tadbirlari rag`batlantirilishi lozim;
4. Iqtisodiyotni liberallashtirish sharoitida aksiyadorlik jamiyatlarining malakali
kadrlar bilan ta`minlash, ularning malakasini oshirish kabi zaruriy ehtiyojlar
undagi

ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirish siyosatini qayta ko`rib chiqishni, tegishli
maqsadlarga zarur mablag`larni qidirib topishni talab etadi.
5. Aksiyadorlikjamiyatlari ixtiyoridagi pul mablag`larining maqsadli
ishlatilishi, tovar-moddiy boyliklar butligining ta`minlanishi va aylanma
mablag`lar aylanuvchanligini jadallashtirish maqsadida moliyaviy nazorat zarur.
6. Bizning fikrimizcha, inflyatsiya sur`atlarining aksiyadorlik
jamiyatlarimoliyaviy holatiga ta`siri sezilarli bo`lganligi tufayli aksiyadorlik
jamiyatlari moliyaviy menejerlari inflyatsiya jarayoni oqibatlarining takror ishlab
chiqarishning moliya-qiymat nisbatlariga, moliyaviy resurslarning qayta
taqsimlanishiga hamda daromad va xarajatlarning shakllanishiga ta`sirini doimiy
tarzda hisobga olishlari, moliyaviy taxminlar to`zishda ko`rsatkichlarni tegishli
o`zgarishlar bilan baholashlari lozim.
7. Aksiyadorlik jamiyatlari tomonidan moliyaviy boshqaruvni tashkil etishlari
davomida quyidagi kamchiliklarga yo`l qo`ymoqdalar:
vaqtinchalik natijalarga ko`proq intilish va shuning uchun istikbolli˗
yondashuvning ahamiyatsizligi;
aksiyadorlik jamiyatlari boshliqlarining tarakkiyotning muhim
˗
yo`nalishlarini ishlab chiqish va asoslash jarayonidagi bilimi va istagining
cheklanganligi tufayli bundagi passiv ishtiroki;
boshqaruvchilarning moliyaviy faoliyatning yangi imkoniyatlariga, kor-
˗
xona faoliyati xususiyatlarini hisobga olgan holda uning muhim sohalariga
menejment tamoyillarini joriy etishga tayyorgarlik holatining past darajasidir.
8. Aksiyadorlik jamiyatlarida moliyaviy menejmentini samarali tashkil
etishda rivojlangan chet mamlakatlarda faoliyat yurituvchi korxonalarda
shakllangan moliyaviy menejmentni tashkil etish tajribalaridan keng foydalanish
maqsadga muvofiqdir.
9. Tahlil natijalari ko`rsatishicha, korxonalar to`lovga layoqatsizligi ishlab
chiqarish sohasidagi, bozor muhiti sohasidagi, to`lov-hisob-kitob tizimi sohasidagi
kamchiliklar va omillar bilan bog`liqdir. Korxona moliyaviy menejeri har qaysi
omil ta`sirining dinamikasini hisobga olishi, ishlab chiqarish sohasidagi va

boshqaruv uslubiga xos kamchiliklarni bartaraf etish chora-tadbirlarini ko`rish
lozimdir.
10. Moliyaviy iqtisodiy inqiroz sharoitida moliyaviy faoliyatni boshqarishni
tashkil etish aksiyadorlik jamiyatlarining samarali faoliyatini, taraqqiyotini
rag`batlantirishi lozim.
Moliyaviy menejmentdan samarali foydalanish aksiyadorlik jamiyatlarining
iqtisodiy hayotida yangicha qadriyatlar tizimini vujudga keltiradi, uning
rivojlanish istiqbollari va qonuniyatlarini o`zgartiradi. Aksiyadorlik jamiyatlari
moliyaviy siyosatida uning faoliyati samaradorligini oshirishga xizmat qilayotgan
qaror qabul qilishning yangicha shakllari va usullari aynan moliyaviy menejment
muhitining shakllanayotganligini ifodalaydi.
1.2.Aksiyadorlik jamiyatlari moliyaviy ta’minotini boshqarish va
samaradorligini oshirish yo‘llari
Jismoniy shaxs yoki hatto davlat to‘lash uchun juda qimmat bo‘lgan
loyihalarni moliyalashtirish uchun aktsiyadorlik firmalari tashkil etiladi.
Aksiyadorlik jamiyatining aktsiyadori o‘z daromadining bir qismini olishni kutadi.
Bu qo‘shimcha imkoniyatlar va ko‘proq moslashuvchanlikni ta’minlashi mumkin.
XXI asrda Aksiyadorlik jamiyatlarini moliyaviy holatini boshqarish va uning
kelgusidagi samaradorligini oshirish yo‘llarini yaxshi tushunib olish uchun biz
mamlakatimizda eng yirik AJlar moliyaviy holati bilan tanishib tahlil qilamiz.
O‘zbekiston respublikasida eng yirik AJlardan biri bo‘lagan “Kvarts” AJning
moliyaviy holati bilan quyidagi diagramma orqali tanishishimiz mumkin.

1-diagramma. “Kvarts” AJ ning moliyaviy ko‘rsatkichlari tahlili.
Manba: https://kvarts.uz/ sayt ma’lumotlari asosida muallif tamonidan
shakillantirildi.
Yuqoridagi ma’lumotlar asosida biz ko‘rishimiz mumkinki “Kvarts” AJ
moliyaviy ko‘rsatkichlari 2019-2022 yillar oralig‘ida ancha yaxshilangan.
Xossatan, 2019-yilda, sof foydaning ulushi 32.94 million so‘mni tashkil qilgan
bo‘lsa bu ko‘rsatkich 2020-ylga kelib 20.23 million so‘mga tushgan, bunda
asosan butun dunyoda keng tarqalgan “Covid-19” koronavirus infeksiyasini sabab
qilishimiz mumkin bo‘ladi. Bu infeksiya orqali butun dunyo iqtisodiyoti
pasayishga yuz tutdi, barcha mamlakatlar birin ketin o‘z iqtisodiyotini himoya
qilish chora tadbirlarini ko‘rishlariga qaramay infeksiya butun dunyoga tarqaldi
va o‘zining juda katta zarali oqibatlarini ko‘rsatdi. 2021-yil ikkinchi kvartali
natijalariga ko‘ra “Kvarts” AJ moliyaviy ko‘rsatkichlari juda pastga tushdi va sof
foydaning ulushi 10.59 million so‘mga yetdi. Ammo, 2022-yilning ikkinchi
kvartalida korxonaning sof foydasi juda shiddatli o‘sdi va 66.70 million so‘mni
tashkil qildi. “Kvarts” AJning yana bir asosiy moliyaviy ko‘rsatkichlaridan biri
bo‘lmish korxona majburiyatlari 2019-yilda 12.36 million so‘mni tashkil etgan
bo‘lsa, 2020-yil yakunida bu ko‘rsatkich 559.84 million so‘mga ko‘tarildi.
Korxonaning majburiyatlarining bu darajada ko‘tarilishiga sabab sifatida dunyoda
keng tarqalgan “Covid-19” koronavirus infeksiyasini aytishimiz mumkin bo‘ladi.
2021-yil oxirida korxona majburiyatlari jami 694.62 million so‘mni tashkil etdi,

lkin 2022-yil oxiriga bu ko‘rsatkich sezilarli darajada pasaydi va 508.19 million
so‘mga tushdi. “Kvarts” AJning uchunchi eng asosiy moliyaviy
ko‘rsatkichlaridan biri bu korxonaning xususiy kapitali ko‘rsatkichidir. Xususan,
2019-yil oxiriga nisbatan korxonaning jami xususiy kapital miqdori 302.44
million so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 2020-yilga kelib bu 356.72 million so‘mga
chiqqan, va 2021-yilda 381.13 million so‘m, 2022-yil oxiri natijasiga ko‘ra
403.28 million so‘mga ko‘tarilish yuz bergan. Aksiyadorlik jamiyatining
yuqorida berilgan moliyaviy natijalarida biz shu aytishimiz mumkinki korxona
kelajakda o‘zining ulkan istiqbollariga rishish uchun yetarli tajriba va moliyaviy
resurslarga ega. “KVARTS” AJ – 1975 yilda o‘z faoliyatini boshlagan bo‘lib,
listlangan oyna, shisha banka, butilka, avtomobil sanoati uchun oyna va o‘tga
chidamli materiallar ishlab chiqaruvchi O‘zbekistondagi yirik va yetakchi
korxona hisoblanadi.
“Kvarts” AJ shisha banka ishlab chiqish bo‘yicha O‘zbekiston respublikasi
ichki bozorining qariyb 95%, qurilish oynasi ishlab chiqish bo‘yicha qariyb 60%,
shisha butilka ishlab chiqish bo‘yicha 50% ulushini egallagan bo‘lib, AJning eng
yirik aksiyadorlari bu ustav kapitalining 87.9% ga egalik qiluvchi O‘zbekiston
respublikasining davlat vakili sifatida Davlat mulkini boshqarish markazi qolgan
qismini esa jismoniy shaxslar tashkil etadi. Korxonaning rasmiy web sahifasida
berilgan ma’lumotlarga ko‘ra 2021-yilda korxona 54.7 milliard so‘m miqdoridagi
pulni korxonani rivojlantirish maqsadida qayta investitsiya qilgan.[3]
Ma’lum qilinishicha, 2020-yilda O‘zbekistonda eng ko‘p soliq to‘lagan
korxonalar o‘nligi e’lon qilindi. Yirik soliq to‘lovchilar o‘tgan yilda 836 ta
bo‘lgan bo‘lsa, joriy yildan ularning safi kengayib, umumiy soni 1 120 taga yetdi.
O‘tgan 2020-yil yakunlariga ko‘ra, respublika miqyosida jami soliq tushumlari
miqdori 103,6 trln so‘mni tashkil etgan. Ma’lumot o‘rnida aytish mumkinki,
shundan 67,7 trln so‘m miqdordagi soliq tushumlari aynan yirik soliq to‘lovchilar
tomonidan amalga oshirilgan.
2020-yil yakuniga ko‘ra, eng ko‘p soliq tushumlarini amalga oshirgan yirik
soliq to‘lovchilar TOP-10 taligi quyidagicha ko‘rinish oldi:

1. «Navoiy kon-metallurgiya kombinati» davlat korxonasi
2. «Olmaliq kon-metallurgiya kombinati» AJ
3. «O‘ztransgaz» AJ
4. «O‘zbekneftgaz» AJ
5. «O‘ZBAT» AJ QK
6. «Lukoil»
7. «O‘zavto Motors» AJ
8. «O‘zbektelekom» AJ
9. «Hududgazta’minot» AJ
10. Buxoro neftni qayta ishlash zavodi MChJ.
1-rasm. 2020-yil yakuniga ko‘ra O‘zbekiston respublikasida eng ko‘p
miqdorda soliq to‘lovchilar o‘nligi.
Manba: https://Xabar.uz/ sayti.
Shuningdek, Aksiyadorlik jamiyatlarining kapital boshqaruv samaradorligini
oshirish aksiyadorlik jamiyatlarining investisiya imkoniyatlari tahlil qilishni,
kapital tarkibini va investisiyalardan kutilayotgan minimal darajadagi daromadni
aniklash imkoniyatini beradi. Shuningdek, aksiyadorlik jamiyatlarining kapital
kapital boshqaruvi samaradorligi oshishi mazkur aksiyadorlik jamiyatlariga
kuyidagi imkoniyatlarni beradi.[4]

Birinchidan, aksiyadorlik jamiyatlarining moliya bozoridagi kapitallashuv
darajasini aniqlash bilan birga, kompaniyaning kapital qiymatini aniqlashda
hamda aksiyadorlik jamiyati kapitalining maqbul tarkibini aniqlash imkonini
beradi.
Ikkinchidan, aksiyadorlik jamiyatlarining kapitalidan kutilayotgan
daromadning darajasini aniqlash imkoniyatini paydo bo‘lib, bu esa o‘z o‘rnida
maxalliy va xorijiy investorlar uchun investisiya qilishdan oldin investisiyaning
minimal daromadliligi darajasini aniqlash vazifasini bajaradi.
Uchinchidan, aksiyadorlik jamiyatining kapital boshqaruv samaradorligini
oshirish korporativ boshqaruv amalyoti darajasini yanada rivojlantirishi bilan bir
qatorda, aksiyadorlik jamiyatlari kapitalining risk darajasini aniqlash imkoniyatini
beradi.
II.Bob.Aksiyadorlik jamiyatlarining moliyaviy boshqaruv strategiyasi
2.1.Aksiyadorlik jamiyatlarining korporativ moliyaviy strategiyasi va
ularning moliyaviy holati tahlili
Ma’lumki, bozor munosabatlari sharoitida har bir xo’jalik yurituvchi subyekt,
xususan, aksiyadorlik jamiyatlari ham kuchli raqobat sharoitiga moslashishi,
bozorda o’z o’rnigi ega bo’lishi va uzoq yillar mobaynida samarali faoliyat
yuritishi uchun uzoqni ko’zlangan va tashqi vositalar o zgaruvchanligi sharoitidaʻ
uzoq muddatli moliyaviy maqsadlarni shakllantirish, ular muvaffaqiyatini
ta’minlashning eng samarali yo llarini tanlash, moliyaviy resurslarni shakllantirish
ʻ
va ulardan foydalanish yo nalishlarini samarali tashkil etish yo lida moliyaviy
ʻ ʻ
faoliyat va moliyaviy munosabatlarni rivojlantirishning barcha asosiy
yo nalishlarini belgilab olishi zarur. bugungi kunda iqtisodiy rivojlangan
ʻ
mamlakatlarda, ayniqsa, sanoat sohasida mulkchilikning bunday shakli muhim
o’rin tutadi. Korxonalar faoliyati davomida moliyaviy munosabatlarning to’g‘ri
tashkil etilishi qo’yilgan maqsadga erishishda muhim ahamiyatga ega hisoblanadi.
Shundan kelib chiqqan holda asosiy e’tiborni korxonalar moliyasini boshqarishni
to’g‘ri tashkil etishga qaratish maqsadga muvofiq. Korporativ moliyani
boshqarishni to’g‘ri tashkil etish esa bevosita korporativ moliyaviy strategiyaga

bog‘liq. Aynan shu xususiyati bilan korporativ moliyaviy strategiyaning o’rni
muhim ahamiyat kasb etadi. Korporativ koliyaviy strategiya iqtisodiy faoliyat
sub’ektlarning kelajakdagi faoliyat barqarorligi ta’minlab beradi. Shuningdek,
ham makro darajada ham mikro amalga oshiriladigan istalgan masala ijobiy hal
bo’lishi uchun oldindan strategik rejalar ishlab chiqish va ularni samarali amalga
oshirish zarur.
Respublikamizda korporativ tuzilmalarning eng keng tarqalgan turlaridan biri
sifatida aksiyadorlik jamiyatlari keltiradigan bo’lsak, 2017-yil 1-yanvar holatiga
respublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan aksiyadorlik jamiyatlari soni 659 tani
tashkil etgan bo’lsa, keying yillarda ularning soni 613 gacha qisqargan bo’lib,
buning sababi sifatida aksiyadorlik jamiyatlari soni pasayishiga qo’yilgan talablar
yuqoriligini ko’rsatish mumkin. Shuningdek samarasiz ishlayotgan aksiyadorlik
jamiyatlarining tugatilayotganligi bilan izohlashimiz mumkin..
O’zbekistonda mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab amalga
oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning asosiy negizini mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish va uni xususiylashtrish tashkil etadi. Aksiyadorlik jamiyatlari bugungi
kunda mamlakat iqtisodiyotining ko’plab sohalarida etakchi mavqeni egallagani
holda, keng tarqalgan, boshqaruv, kuzatuv va ijro organlari orqali korporativ
munosabatlarga faol kirishadigan yuridik shaxslar hisoblanadi. Aksiyadorlik
jamiyatlari dastlab XVII asrda Evropada dengiz orqali savdo-sotiq sohasida
faoliyat yuritgan mulkdorlar o’rtasida tashkil etilgan. Aksiyadorlik jamiyatlari
faoliyatiga doir huquqiy normalar ilk bor 1808-yilda Fransiya savdo kodeksida
belgilangan.
Mazkur faoliyatning qonuniy negiziga ko’ra mamlakatimizda bunday jamiyat
yuridik shaxsni ta sis etish yoki qayta tashkil etish (qo’shib yuborish, bo’lish,‟
ajratib chiqarish, o’zgartirish) yo’li bilan tashkil etilishi mumkin. Jamiyatni ta sis
‟
etish yo’li bilan tashkil etish muassislarning qaroriga ko’ra amalga oshiriladi. 1
Aksiyadorlik jamiyat yuridik shaxsni ta sis etish yoki qayta tashkil etish
‟
(qo‘shib yuborish, bo’lish, ajratib chiqarish, o’zgartirish) yo’li bilan tashkil etilishi
mumkin. Jamiyatni ta sis etish to’g’risidagi qaror ta sis yig‘ilishi tomonidan
‟ ‟

qabul qilinadi. Jamiyat bir muassis tomonidan ta sis etilgan taqdirda jamiyatni‟
ta’sis etish haqidagi qaror shu muassis tomonidan yakka tartibda qabul qilinadi.
Jamiyatning muassislari uni tashkil etish to‘g‘risida o’zaro ta sis shartnomasini
‟
tuzadilar, shartnomada ularning jamiyatni ta sis etishga doir birgalikdagi
‟
faoliyatni amalga oshirish tartibi, jamiyat ustav fondining (ustav kapitalining)
miqdori, muassislar o’rtasida joylashtirilishi lozim bo’lgan aksiyalarning turlari,
ular uchun to’lanadigan haqning miqdori va uni to’lash tartibi, muassislarning
jamiyatni tashkil etishga doir huquq va majburiyatlari belgilanadi. Jamiyatni ta sis
‟
etish to’g‘risidagi qaror muassislarning ovoz berish natijalarini hamda jamiyatni
ta sis etish, uning ustavini tasdiqlash, jamiyatning boshqaruv organlarini
‟
shakllantirish masalalari yuzasidan muassislar qabul qilgan qarorlarni aks ettirishi
kerak.
Jamiyatni ta sis etish, uning ustavini tasdiqlash to’g‘risidagi va muassis
‟
tomonidan jamiyatning aksiyalari haqini to’lash uchun kiritilayotgan qimmatli
qog‘ozlarning, o’zga mulkiy huquqlarning yoki pulda ifodalanadigan bahoga ega
bo‘lgan boshqa huquqlarning pulda ifodalangan bahosini tasdiqlash haqidagi
qarorlar muassislar tomonidan bir ovozdan qabul qilinadi. Chet ellik investorlar
ishtirokidagi jamiyatni tashkil etish O’zbekiston Respublikasining qonun
hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi.
Davlat tashkiloti aksiyadorlik jamiyati etib o‘zgartirilayotganda aksiyadorlik
jamiyatini ta sis etish to‘g‘risidagi qaror davlat mulkini tasarruf etishga vakolatli
‟
organ tomonidan qabul qilinadi. Jamiyat muassislari va aksiyadorlarining soni
cheklanmaydi.
Jamiyatni tashkil etish to‘g‘risidagi ta sis shartnomasini imzolagan yuridik va
‟
jismoniy shaxslar jamiyatning muassislari (muassisi) deb e tirof etiladi.
‟
Agar qonunda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining yoki O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorida boshqacha qoida belgilanmagan
bo’lsa, davlat organlari jamiyatning muassislari (aksiyadorlari) bo’lishi mumkin
emas. 2
Ushbu masalalarni hal etish uchun aksiyadorlik jamiyatida tavakkalchilik

darajasini nazorat qilishda kuzatuv kengashining ahamiyati bayon etilgan
qoidalarni, korporativ boshqaruv darajasini baholash mezonlarini, korporativ
boshqaruvni samarali olib borishga qaratilgan ichki hujjatlarni hamda korporativ
boshqaruv tizimida tanglik vaziyatlari vujudga kelganda ko’riladigan chora-
tadbirlar taktikasini ishlab chiqish va tartibga solish talab etiladi. Bu borada
aksiyadorlik jamiyatlarini qayta tashkil etishda ularning joylashtirilish usullaridan
samarali foydalanishni yuzaga keltiradi (1-chizma).
Ta’kidlab o’tish kerakki, korporatsiya tushunchasi hozirgi sharoitlarda yana
bir o’ziga xos jihatni kasb etmoqda. Undagi bir nechta yuridik shaxslar tomonidan
tashkil etilgan xo’jalik subyektini belgilash uchun foydalanilib, ularning har birini
boshqa mulkiy munosabatlar, birgalikda biznes yuritish, umumiy maqsadlar va
manfaatlar, umumiy tashkiliy struktura bilan bog‘liq mustaqil iqtisodiy subyekt
sifatida ko’rib chiqish mumkin.
Tadbirkorlik korporatsiyalari foyda olish uchun yaratiladi. Bular jumlasiga
quyidagilar kiradi:
- AQShda korporatsiyalar faqat aksiyadorlik kapitali asosida tuziladi;
1-rasm. Aksiyadorlik jamiyatini qayta tashkil qilishdagi joylashtirish usullari 3
- AQShda korporatsiyalar faqat aksiyadorlik kapitali asosida tuziladi;

- Yevropada ma’suliyati cheklangan jamiyat, shirkatlar, kooperativlar, ochiq
aksioner jamiyatlari, yopiq aksionerlik jamiyatlari.
Tadbirkorlik korporatsiyasi sifatida quyidagilar bo’lishi mumkin:
- alohida tijorat tashkiloti;
- integratsiyalangan korporativ tuzilma (konsern, xolding va boshqalar).
Istiqbolli moliyaviy tahlil asosida moliyaviy rejalashtirish amalga oshirilganda
asosiy jihat sifatida xo‘jalik sub’ekti faoliyat yuritayotgan biznes muhiti
maydonga chiqadi. O‘z navbatida biznes muhiti xo‘jalik sub’ekti moliyaviy-
xo‘jalik faoliyatiga ta’sir etuvchi shart-sharoitlar va turli ichki hamda tashqi
omillar tizimini qamrab oladi.
Iqtisodchi olim M.Porterning “Raqobatni besh kuchi” modeli ham tashqi muhit
tahliliga qaratiladi. Dissertatsiya ishimizda tadqiq etilayotgan “Qo‘qon mexanika
zavodi” aktsiyadorlik jamiyati misolida tashqi moliyaviy muhit tahlilini
M.Porterning “Raqobatni besh kuchi” modelidan foydalangan holda amalga
oshiramiz.
1) Tarmoqqa yangi raqobatchilarni kirish masalasi «Qo‘qon mexanika
zavodi” AJ uchun juda ham past darajadagi xavfdir, chunki:
 tarmoqda paydo bo‘lishi uchun juda katta kapital quyilmalar talab etiladi.
(Sifatli mahsulot ishlab chiqarish uchun yangi texnologiyalarni o‘zlashtirish va
yangi turdagi tovar ishlab chiqarish lozim);
 aksiyadorlik jamiyatining amaldagi mahsulotiga iste’molchilarni bog‘liqligi;
 aksiyadorlik jamiyati tomonidan sotuv kanali yo‘lga qo‘yilgan
2) Ta’minotchilarni raqobat kuchi “Qo‘qon mexanika zavodi” AJni ish
faoliyatiga, moliyaviy ishlab chiqarishiga va iqtisodiga sezilarli ta’sir qiladi va
chet eldagi metall ishlab chiqaruvchilar asosiy ta’minotchilari hisoblanadi
(Rossiya Federatsiyasi). Savdo vositachilari orqali xom-ashyo va materiallarni
shunday etkazib berish imkoniyati bor.
3) Tovar emitentlarini bozorda paydo bo‘lishi amalda mavjud emas. (Gabarit
o‘lchami 3200 mmgacha va uzunligi 20000 mm alohida qismlarni 50 tonna
massagacha va uskunalarni “Qo‘qon mexanika zavodi” yasash imkoniyatiga ega,

detallarni 30 tonna massasigacha, balandligi 2000 mm va tashqi diametri 4000
mm mexanik yasab berish imkoniyati bor bunday mahsulotlarni yasash uchun
yuqori malakali ishchi va doimiy sifat nazoratini talab etadi.
4) Iste’molchilarni raqobat kuchi. “O‘zbekneftegaz” AJ tarkibiy tuzilishida
asosiy iste’molchilar aksiyadorlik jamiyatini tashkil etadi (“Transgaz” AJ,
“O‘zneftigazqazibolish” AJ, “Uzgeoburneftigaz” AJ). “Qo‘qon mexanika zavodi”
aksiyadorlik jamiyatini ishlab chiqarayotgan mahsulotlariga oxirgi yillarda
“Uzbekneftigaz” AJ tarkibiga kiradigan korxonalar iste’molchilarga aylanmoqda,
ularning ulushi yildan-yilga o‘sib bormoqda.
5) Tarmoqdagi mavjud raqobatchilarni bir-biri bilan o‘zaro daromad uchun
kurash olib borishadi. “Uzneftigazmash” AJ tarkibiga kiruvchi “O‘zbekximmash”
AJ, “Andijon OEZ” AJ, “NGXM zavodi” AJ, “Urganchgazmash” MChJ va
“Buxoro RMZ” AJ kabi tashkilotlar mamlakatning neft-gaz va neft-kimyo
komplekslari uchun uskunalar va butlash qismlari ishlab chiqarishadi.

“Qo‘qon mexanika zavodi” aktsiyadorlik jamiyatining tashqi muhitining
tahlili uning xavfli tomonlari va imkoniyatlari shartlarini yaratish imkonini beradi.
Tashkilot tahlilini o‘tkazish natijasida tashqi muhit sohasidagi kuchli va kuchsiz
taraflarini tahlil qilish zarur.
SWOT-matritsa analizi orqali makro muhit va aktsiyadorlik jamiyati ichki
muhitining kuchli va kuchsiz tomonlari ustidan o‘tkazilgan tadqiqotlar
shakllantirish mumkin.
“Qo‘qon mexanika zavodi” AJning rivojlanishida salbiy taraflari va ijobiy
taraflarga kompleks yondashuv orqali “Qo‘qon mexanika zavodi” AJning
imkoniyatlari va xavf-xatarlarini ko‘rsatib beradi.
Xo‘jalik sub’ektlari moliyaviy-xo‘jalik faoliyati davomida ta’sir ko‘rsatishi
mumkin bo‘lgan o‘zgarishlar, omillar va risklarni moliyaviy menejerlar
tomonidan nazorat qilish imkoniyatlariga ko‘ra biznes muhitini quyidagi uchta
guruhga ajratish mumkin:
- bilvosita ta’sir etadigan tashqi moliyaviy muhitdagi o‘zgarishlar;
- bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi tashqi moliyaviy muhitdagi o‘zgarishlar;
- ichki moliyaviy muhitdagi o‘zgarishlar.
Agrobank davlatga qarashli universal bank bo’lib, aktivlari bo’yicha
mamlakat
bank sektorida beshinchi o’rinni egallaydi. Bank o’z mijozlariga
mamlakatimizning barcha hududlaridagi 170 ta filialida keng ko’lamli moliyaviy
xizmatlarni taklif etadi. Bank faoliyatining asosiy yo’nalishlari qishloq xo’jaligi
va kichik va o’rta biznes sohasida, shuningdek, tijorat korporativ va chakana
biznesda davlat dasturlarini amalga oshirishdan iborat. Biz quyida dast avval
kuchli va zaif tomonlarini ko’rib o’tamiz va umuman olganda strategik tomondan
tahlil qilib chiqamiz.
Bankning rivojlanish strategiyasining asosiy qoidalari. Mijozlarni
segmentatsiyalash amalga oshirish va e’tibor mahsulotdan mijozlar segmentlariga
o’tadi. Maqsadli segmentlarning ehtiyojlarini hisobga olgan holda yangi takliflar
ishlab chiqiladi va mahsulot shartlari ularning afzalliklariga ko’ra moslashtirish

zarur hisoblanadi.
• Mahsulotlarning jab etuvchi mahsulotlari, sotib olish mahsulotlari va o’zaro
sotiladigan mahsulotlarni ajratgan holda, fokusli mahsulotlar uchun shart-
sharoitlar bozorga qaraganda yaxshiroq amalga oshiriladi, qolganlari uchun
raqobatchilar bilan teng ravishda o’rnatiladi.
• Bank masofaviy xizmatlarni yanada rivojlantirish va ularga xizmat
ko’rsatish jarayonlarini o’tkazishni davom ettirishni rejalashtirmoqda. Filiallarda
asosiy e'tibor mahsulotlarni sotish va yangi mijozlarni jalb qilishga
qaratilmoqdadi.
Bundan tashqari, bank bank xizmatlaridan foydalanmayotgan hududlardagi
mahalliy aholiga murojaat qilib, filiallarning keng tarmog‘i orqali mijozlar
bazasini kengaytirishni rejalashtirmoqda. Bank xizmat ko’rsatish darajasi bo’yicha
hududlarda yetakchi o’rinni egallashni maqsad qilgan bo’lib, bu yo’nalishda
quyidgilar belgilanib olingan.
• tijorat yo’nalishida bank chakana biznes va kichik va o’rta biznesni
rivojlantirishga e'tibor qaratadi.
• mijozlarni segmentatsiyalash joriy qilinadi va e’tibor mahsulotdan mijozlar
segmentlariga o’tadi. Maqsadli segmentlarning ehtiyojlarini hisobga olgan holda
yangi takliflar ishlab chiqiladi va mahsulot shartlari ularning afzalliklariga ko’ra
moslashtiriladi.
Bankning strategik maqsadlari: 2024-yilga borib bank aktivlari bo’yicha
O’zbekiston banklari orasida beshinchi o’rinni saqlab qolishni rejalashtirmoqda.
Kredit
portfelining rejalashtirilgan sezilarli o’sishi va biznes samaradorligini
oshirish hisobiga bank foydani 2024-yilgacha 921 milliard so’mgacha
oshirishni rejalashtirmoqda.

2-rasm. 2024-yilga qadar bank foydasining o’sishi prognozi (milliard so’m) 5
Bank 2024-yilga kelib o’z kapitali rentabelligini (ROE) 12,2 foizga
oshirishni
maqsad qilgan.
3-rasm ROE (Bank kapitalining rentabelligi) 2024 yilgacha (%) 6
Bank yangi mijozlarni faol jalb qilishni va ularning sonini 2019-yilga
nisbatan 2,3
barobarga oshirishni, 2024-yilga kelib 5,4 million mijozga erishishni
rejalashtirmoqda.

4-rasm Faol mijozlar soni (ming kishi)
2024-yilgacha bo’lgan davrda bank umumiy kredit portfelini 2024-yilgacha
51
trillion so’mga yetkazmoqchi.
5-rasm Kredit portfeli (milliard so’m)
Bankning mijozlar mablag‘larini jalb qilish bo’yicha strategiyasishundan
iboratki
jozibador shartlarga ega depozitlarni rivojlantirish, savdo hajmini oshirish va
mijozlarga xizmat ko’rsatishni yaxshilash orqali bankning resurs bazasida
depozitlar ulushini oshirishga qaratish hisoblanadi. 2024 yil oxiriga kelib
korporativ va chakana depozit portfellarining nisbiy ulushini saqlab qolgan holda
jami moliyalashtirish qariyb 52 trillion so’mgacha oshadi.
6-rasm To’plangan mablag'lar (milliard so’m) 7
2019-yilda operatsion xarajatlarning operatsion daromadga (CIR) ulushi
64,6% ni tashkil etdi. 2024-yilgacha biznes jarayonlarini avtomatlashtirish va

ma’muriy xarajatlarni optimallashtirish hisobiga bu ko’rsatkichni 45,8 foizga
kamaytirish rejalashtirilgan.
7-rasm CIR (%) 8
Bankning maqsadli biznes modeli: Davlat dasturlarini amalga oshirish bank,
birinchi navbatda, hozirgi keng mijozlar bazasi - hududlardagi davlat dasturlari
ishtirokchilariga xizmat ko’rsatishni maqsad qilgan. Bank ushbu mijozlarga davlat
dasturlari doirasidagi kreditlarni ham, o zaro sotish yo li bilan qo shimchaʻ ʻ ʻ
mahsulot va xizmatlarni taklif qilishni rejalashtirmoqda. Keng filiallar tarmog'i va
faol rivojlanayotgan masofaviy yo’llar tufayli bank boshqa banklarning
vakolatxonalari mavjud bo’lmagan chekka hududlarda ham aholi uchun bank
xizmatlaridan foydalanish imkoniyatlarini oshiradi. Bank davlat dasturlari
doirasida yillar davomida to’plangan mijozlar tajribasini qi’llagan holda undan.
mijozlar ko’lami kengaytirishda foydalanish o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan
Mijozlar bilan o’zaro hamkorlik tajribasiga asoslangan jamlangan ma’lumotlar
orqali bankka mijozlarning xizmat ko’rsatish, aloqa kanallari va boshqalar
bo’yicha o’z afzalliklarini tahlil qilish imkonini beradi.
Bank, shuningdek, fermerlar va ularning mahsulotlarini ulgurji va chakana
xaridorlari o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni osonlashtirish uchun fermerlar
bozorini yaratishni ko’rib chiqmoqda.
2 .2. Aksiyadorlik jamiyatlarini kapital bozoridagi ishtrokini
takomillashtirish istiqbollari
Dastlab aksiyadorlik jamiyati 17-asrda paydo bo’lgan, hozirda
keng tarqalib, ommaviy tus olgan. O’zbekistonda aksiyadorlik jamiyati
bozor islohotlari davomida mol-mulkni davlat tasarrufidan chiqarish

va xususiylashtirish jarayonida paydo bo’ldi, davlat korxonalarini
aksiyadorlik jamiyatiga aylantirish mulkiy o’zgarishlarning
yo’nalishlaridan biriga aylanadi. Islohotlarning birinchi bosqichida
yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyati tashkil topdi. Uning 2-bosqichida
ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyati shakllana boshladi. O’zbekistonda
1995-yilda 2255 ta, 1996-yilda 5500 ta aksiyadorlik jamiyati ishladi.
O’zbekistonda aksiyadorlik jamiyati nodavlat sektoriga kiradi.
Aksiyadorlik jamiyatiga ta ‟ rif beradigan bo ‟ lsak, aksiyadorlik
jamiyati-daromad topish maqsadida hissadorlik tamoyiliga binoan
uyushgan sherikchilik jamiyati. Aksiyadorlik jamiyati boshqa
sherikchilik korxonasidan farqliroq, muomalaga nominal qiymati
ko ʻ rsatilgan aksiyalar chiqarish va uni sotish yo ʻ li bilan tarqatish
bunday jamiyatning moliyaviy negizini tashkil etadi. Aksiya egalari
dividend shaklida daromad oladilar. Aksiyadorlik jamiyatining ochiq va
yopiq jamiyat shaklidagi ko ʻ rinishlari bor:
Yopiq aksiyadorlik jamiyati - aksiya egalari ma ʼ lum guruh,
masalan, ta ʼ sischilarning o ʻ zi bilan cheklanadi. Aksiyalar faqat ularning
o ʻ rtasida tarqatiladi.
Ochiq aksiyadorlik jamiyati - jamiyat aksiyalari erkin sotiladi va
sotib olinadi, aksiyadorlar soni cheklanmagan, xohlagan va aksiya
olishga puli bor yuridik yoki jismoniy shaxs, shu jumladan, ajnabiy
shaxslar uning a ʼ zosi bo ʻ la oladi.
Aksiyadorlik jamiyati pulni bir yerga to ʻ plab biznesga qo ʻ yish uchun
tuziladi. Uning tashkilotchilari ta ʼ sischilar deb yuritiladi. Ta ʼ sischi
firmalar, banklar, davlat va ayrim fuqarolar bo ʻ lishi mumkin.

Aksiyadorlar jamiyatining afzalligi shundaki, u mayda pulni to ʻ plab yirik
pulga aylantirish, ya ʼ ni kapital bo ʻ la oladigan pulga aylantirishdan,
mayda puldorlarning pulini ham biznesga qo ʻ yishdan iborat.
Aksiyadorlik jamiyatini boshqarishning oliy organi - aksiyadorlar
majlisi, so ʻ ngra -direktorlar kengashi va quyi bo ʻ g ʻ ini-bo ʻ linmalar
boshqarmasidan iborat. Aksiyadorlar majlisi aksiyadorlar jamiyati yillik
hisobotini, nizomdagi o ʻ zgarishlarni, daromadning taqsimlanishini,
foyda-zarar hisob-kitobini, taftish natijalari, rahbarlarni saylash
masalasini ko ʻ rib chiqadi va tegishli qarorlar qabul qiladi.
Iqtisodiyotda pul mablag'lari doim harakatda bo'ladi. Sotuvchi va
xaridor o'rtasidagi aynan shu oldi-sotdi munosabatlari moliya bozorini
belgilab beradi. Zamonaviy moliya bozorini shakllantirishning ustuvor
yo'nalishlaridan biri esa kapital yoki fond bozorini rivojlantirish orqali
amalga oshiriladi. Bunda xaridor nafaqat pul, balki boshqa turdagi
moliyaviy instrumentlar, jumladan, qimmatli qog'ozlar orqali ham
savdo qilishi mumkin.
So'nggi yillarda mamlakatimiz ochiq bozor iqtisodiyotiga o'tib
bormoqda. Moliyaviy bozor imkoniyatlarining oshishi kapital bozori
rivojida ham aks etmoqda. Kapital bozori o'z nomi bilan kapitalizm
tarafdori - bu xususiy mulk ustuvorligi va kafolatlanganligi demakdir.
Yanada kengroq ma'noda esa, fond bozori bu vaqtincha bo'sh turgan
pul mablag'larini to'plash, ularni ssuda kapitaliga aylantirish, so'ng
ishlab chiqarish jarayoni ishtirokchilari o'rtasida taqsimlashni
anglatadi. Bunda oldi-sotdi operatsiyalari qimmatli qog'ozlar, xususan
korxonalarning aksiyalari hamda davlat obligatsiyalari bilan amalga

oshiriladi. Savdolar onlayn tartibda Toshkent RFB yagona savdo tizimi
platformasi hisoblangan fondbozori.uz sayti orqali olib boriladi. Bu
shaffof bozor infratuzilmasi bo'lib, o'z ichiga talab va taklif, sof
raqobat, kotirovkalar, listing kategoriyalari kabi tushunchalarni
qamrab oladi. Aslida, birjalar ularda savdoga qo'yiladigan mahsulotlar,
ya'ni birja tovarlariga
qarab turlarga bo'linadi. Tovar birjasida xomashyo va mahsulotlar
asosiy o'rin tutsa, valyuta birjasida pul, fond birjasida esa qimmatli
qog'ozlar uning muhim ob'ekti hisoblanadi.
Umuman, bu onlayn savdo makoni ishlab chiqaruvchi va
xaridorlarni o'zaro bog'lovchi mexanizmdir. Qimmatli qog'ozlar
bozorining rivojlanishi esa milliy iqtisodiyotni uzoq muddatli moliyaviy
resurslarga bo'lgan ehtiyojini ta'minlab, uning yuqori va barqaror
o'sishiga qaratilgan muhim vosita hisoblanadi. Bu soha moliyaviy
resurslarni jamg'aruvchilar va qo'shimcha mablag'larga ehtiyoji
bo'lgan xususiy sektor vakillari, banklar, sug'urta kompaniyalari,
davlat korxonalari va hukumatning investitsiyalar asosida
transformatsiya jarayonlarini amalga oshirishiga xizmat qiladi.
Dunyoning yetakchi davlatlari tajribasida moliya bozorini
rivojlantirish va tarkibiy jihatdan o'zgartirish bevosita kapital
bozorining rivoji bilan bog'liq. Mamlakatimizda bu yo'nalish so'nggi
yillarda yangi bosqichga ko'tarilmoqda. Moliya bozorlari, jumladan,
fond bozorini rivojlantirish yangi iqtisodiy sharoitda asosiy
maqsadlarimizdan biri sifatida belgilangan.
Bu kapital bozordagi savdo-sotiq ko'rsatkichlarini yanada oshirmoqda.

Birgina misol, o'tgan yili fond birjasi savdo aylanmasi 1260,5 milliard
so'mni tashkil etib, 2020-yilga nisbatan ikki yuz foizdan ortiqroq yoki
2,2 baravarga oshgan. Tuzilgan savdo bitimlari hajmi bo'yicha ham
ijobiy natijalar qayd etilib, 71 489 ta qayd etilgan.
Davlatimiz rahbarining 2021-yil 13-apreldagi “Kapital bozorini
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi Farmoni bilan
kapital bozorining raqobatbardoshligini oshirish va uning
kapitallashuvini 2023-yil yakuniga qadar erkin muomaladagi qimmatli
qog'ozlarga asoslangan bozor kapitallashuvini amaldagi 1,9 dan 45
trillion so'mga etkazish vazifasi qo'yilgan. Bunda banklar tomonidan
kreditlashga muqobil bo'lgan samarali moliyalashtirish mexanizmini
ishlab chiqish, kapital bozorini tartibga solishning yaxlitligini va tizimli
tavakkalchiliklarning oldini olishni ta'minlovchi qonunchilik bazasini
yaratish hamda minoritar investorlar, kapital bozorining boshqa
ishtirokchilari hamda aholi keng qatlamlarining bilim, ko'nikma va
moliyaviy savodxonligini oshirishni qo'llab-quvvatlashni nazarda
tutilgan. Mazkur dasturlar doirasida 2023-yil yakuniga qadar 40 ming
nafar aholi qamrab olinadi.
Kapital bozori haqida turli ta'riflarni keltirish mumkin. Masalan,
yevropalik iqtisodchilar kapital bozoriga aksiyadorlik
kompaniyalarining investitsion jozibadorligini ta'minlashdagi muhim
omil sifatida qaraydi. Moliya bozorini optimallashtirish orqali minoritar
aksiyadorlarning ham manfaatlarini himoya qilishga erishish
mumkinligi ta'kidlanadi.
Chunki korporativ tuzilmalar faoliyati iqtisodiy taraqqiyotda

muhim o'rin tutadi. Shu bois, yurtimizda ularning faoliyati
samaradorligini oshirish, zamonaviy korporativ boshqaruv tizimini
joriy etishga doir qator islohotlar amalga oshirilmoqda. Mazkur
sohaning huquqiy asoslarini takomillashtirish maqsadida O'zbekiston
Respublikasining “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning
huquqlarini himoya qilish to'g'risida”gi, “Qimmatli qog'ozlar bozori
to'g'risida”gi Qonunlari yangi tahrirda qabul qilindi va amaliyotga joriy
etildi. Shuningdek, bir qancha qarorlar qabul qilindiki, ular aksiyadorlik
jamiyatlarini son jihatdan optimallashtirish, kapital bozoridagi
faoliyatini samarali tashkil etish, moliyaviy manbalarini
shakllantirishda qimmatli qog'ozlar salmog'ini oshirish hamda xorijiy
investorlarni jalb qilishga xizmat qilib kelmoqda.
Kapital bozorini rivojlantirish agentligining ma'lumotiga ko'ra,
bugungi kunda emissiya qilingan aksiyalarning umumiy nominal
qiymati 100 trillion so'mdan ortiq bo'lib, ulardan faqatgina 1,5
foizigina erkin muomalada harakat qilmoqda. Bu mamlakat yalpi ichki
mahsulotiga nisbatan hisoblaganda 1 foizdan kam bo'lib, ushbu
ko'rsatkich Singapurda 188 foiz, Malayziyada 112 foiz va Rossiyada 34
foizni tashkil etadi. Mazkur holat O'zbekistonda kapital bozorining
investitsiyalar va jamg'armalar o'rtasida vositachilik rolini sifat va
miqdor jihatdan oshirish zarurligini ko'rsatadi.
Hozirgi kunda mamlakatimizda iqtisodiyotning turli sohalarida
faoliyat yuritadigan ma ‟ suliyati cheklangan jamiyat (MChJ)
ko’rinishidagi 148 mingdan ortiq korxona mavjud. Aksariyat
aksiyadorlik jamiyatlariga qaraganda ko’proq investitsiya jalb qilishga

qodir ushbu korxonalarning barchasida bank kreditidan boshqa o’z
biznesini moliyalashtirishga alternativa yo’q. Korporativ obligatsiyalar
esa MChJlar uchun xuddi shundan alternativaga aylanishi mumkin.

Xulosa
Aksiyadorlik jamiyatining turli toifadagi rahbarlari, yetakchi mutaxassislari
va xodimlari mehnatini eng yangi texnologiyalarni, shuningdek, hisoblash
texnikasini qo’llash orqali maksimal darajada mexanizatsiyalash va
avtomatlashtirish zarur. Moliyaviy strategiyaning to’g‘ri belgilanishi va o’z
vaqtida to’liq amalga oshirilishi korporativ tuzilmalaming kelajakda ham raqobat
kurashida ustun bo’lishini ta’minlaydi. Umuman, tijorat tashkilotlari strategik
muvaffaqiyatini ta’minlashda moliyaviy strategiya muhim rol o’ynaydi.
Korxonalarda o’z faoliyat sohasiga ko’ra turli xil moliyiy strategiyalarni joriy
qilishi va qo’llashi mumkin. Tavsiya etiladan muhim strtegiyalardan alohida ajratib
ko’rsatish mumkin:
- moliyaviy rejalashtirishiga ko’ra
- moliyaviy maqsadlariga ko;ra
- maqsad belgilanishiga ko’ra
- davriyligiga ko’ra
Koxona moliyaviy strategiyasini ishlab chiqishda o’zining xususyatlaridan va
moliyaviy boshqaruvchilaridan kelib chiqqan holda tanlashi va amalga oshirishi
mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. O'zbekiston Respublikasi “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlaming
huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonuni. 2014-yil 6-may.
2. O'zbekiston Respublikasi “Qimmatli qog'ozlar bozori to‘g'risida’’gi Qonuni.
2015-yil 3-iyun.
3. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 4947-sonli “O'zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo'yicha Harakatlar strategiyasi to'g'risida” Farmoni. 2017-yil
7-fevral.
4. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 4720-sonli “Aksiyadorlik jamiyatlarida
zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy etish chora-tadbirlari”gi
Farmoni. 2015-yil 24- aprel.
5. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “O'zbekiston Respublikasida
investitsiya muhitini tubdan yaxshilash choratadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5495 sonli
Farmoni. 2019-yil 1-avgust.
6. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 4609-sonli «O'zbekiston
Respublikasida investitsiya iqlimi va ishbilarmonlik muhitini yanada
takomillashtirishga doir qo'shimcha choratadbirlar to'g'risida»gi Farmoni. 2014-yil
7-aprel.
7. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi. 2017-yil 22-dekabr
8. Bob Tricker. Corporate governance: principles, policies and practices. - UK.:
Oxford university press, 2012. - 546 p.
9. Хамидулин M . B . Финансовые механизмы корпоративного управления.
Монография. - Т.: Молия, 2008. - 204 с.
10. Rasulov N . M . Korporativ boshqaruv amaliyoti : milliy va xalqaro tajriba . //
“ Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar ” ilmiy elektron jumali . - Toshkent ,
2015. - №2.

11. Ashurov Z . A . Korporativ boshqaruv konsepsiyasi va mohiyati : ilmiy - nazariy
yondashuvlar va ulami rivojlantirish . // “ Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar ”
ilmiy elektron jumali . - Toshkent , 2015. - №6.
12. Brealey R.A., Myers S.C., Allen F. Principles of Corporate Finance. 11th
Global Edition. USA, 2015. - 1341 p.
13. Rustamova D. Moliya bozorini tartibga solishning evolyutsiyasi. // “Iqtisodiyot
va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. - Toshkent, 2016. - №2. 408
14. Rasulov N.M. Korporativ boshqaruv - investitsiyalar samaradorligi kafolati. -
Т.: Iqtisodiyot, 2011. - 126 b.
15. Abdujabborov Sh. Korporativ boshqaruv tizimini baholash nimani ko'rsatdi? //
Upravlenie predpriyatiem. Toshkent, 2017 - №10.
16.. Леванова Л.Н. Теория корпоративного управления. — Саратов, 2011. -
171 с.
17. Xashimov А.А. O'zbekistonda integratsiyalashgan korporativ tuzilmalami
boshqarish metodologiyasini takomillashtirish.: Iqtisod fanlari doktori ilmiy
darajasi uchun diss.ishi. - Т.: 2007. - 338 b.
Internet saytlari:
www.prezident.uz - O'zbekiston Respublikasi matbuot xizmati;
www.lex.uz - Qonunchilik hujjatlari milliy bazasi;
www.mf.uz - O'zbekiston Respublikasi moliya vazirligi;
www.openinfo.uz - Korporativ axborotlar yagona portali;
www.uzse.uz - Toshkent respublika fond biijasi;
www.oesd.org - Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti;
www.worldbank.org - Jahon banki;
www.doingbusiness.org - Biznes yuritish hisobotlari;
www.csm.gov.uz - Qimmatli qog'ozlar bozorini rivojlantirish va muvofiqlashtirish
markazi;
www.gkk.uz - Xusususiylashtirilgan korxonalarga ko'maklashish va raqobatni
rivojlantirish davlat qo'mita

Aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv samaradorligini baxolash

Sotib olish