Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	68.7KB
Покупки	8
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	docx
Категория	История

Al- Hakim at Termiziy asarlari manba sifatida

bo‘lgan Kashfiy Termiziy adabiy merosi borasida so‘z yuritilgani diqqatga
sazovor.
Termiziylarning ilmiy tafakkuri asarida Termiziy adabiy va ilmiy muhiti
qadimdan rivojlangani, bu yerdan dunyoga tonga taratgan muhaddislar,
mufassirlar, faqihlar, mashoyixlar, yetuk ulamolar, xattotlar va shoirlar yetishib
chiqqanini alohida ta’kidlab o‘tiladi. Asarning yettinchi bobi “Termiziylar” nomi
bilan boshlanib Kushon Baqtiriyasidan yetishib chiqqan buddaviylik ta’limoti
namoyandasi Gxoshaka boshlanib Xoja Hasan at-Termiziy bilan to‘gaydi.
Adabiyotshunos olim B. Murtazoyev 111 ta ko‘pchilikka tanish bo‘lmagan
Termiziylar ro‘yxatini tuzgani ilmiy etiborga molikdir. Muhammad Solih bin
Amir Abdulloh Husayniy Termizy – Mir Abdullohning fazandi haqida qisqacha
ma’lumot berib o‘tilgan.
Tadqiqotchi olim “Termizning bezavol qal’alari yoxud Termiz tarixi”
asarida 130 Termiziy namoyandalar hayoti va faoliyati haqida ma’lumot berib
o‘tgan.
Kashfiy Termiziy hayoti va faoliyati bo‘yichi ushbu kitobda ma’lumot
uchramaydi, biroq otasi Mushkinqalam Vasfiy Termiziy haqida quyidagi
ma’lumotlarni keltiriladi: “Sayyid Abdulloh ibn Dehlaviy. Termiz sayyidlaridan.
U Ne’matulloh Valiyning nevaralaridan. Laqabi “Mushkinqalam” taxallusi
“Vasfiy” bo‘lib 1625 yilda vafot etgan. Uning fors tilidagi she’riy devoni bor...”
Termiz adabiy muhiti borasida ko‘plab ilmiy tadqiqot ishlar amalga
oshirilganiga qaramay bugungi kunga qadar Imom Termiziy xalqaro ilmiy
tadqiqot markazi xodimlari tomonidan Termizdan yetishib chiqqan Termiziylar
hayoti faoliyati borasida ham keng samarali ishlar amalga oshirilmoqda. 2021 yil
Markaz jamosi ilmiy xodimlari tomonidan “Buyuk Termiziylar” rukni ostida 10 ta
Termiziy olimlaru shoirlar hayotiga daxldor xalqchil risolalar nashrdan chiqdi.
30

Xulosa
Termiz adabiy maktabining eng yetuk namoyandalari Adib Sobir Termiziy
bilan Munjik Termiziydir. Bu ikki zotning izdoshlari Abu Sayid Termiziy, Abu
Bakr Umar at-Termiziy, Adib Ismoil Termiziy (Adib Sobir Termiziyning otasi),
Qatron ibn Mansur Ajaliy Termiziy, Ali ibn Adib Sobir ibn Adib Ismoil Termiziy
— Adib Sobirning farzandi, Jamoliddin Abu Bakr Xol at-Termiziy, Najibuddin
Abu Bakr at-Termiziy al-Xattot, Anboriy Termiziy, Hakim Jalol Termiziy, Sirojiy
Termiziy, Fathiy Termiziy, Javhariy Termiziy, Muhammad ibn Mo‘min at-
Termiziy, Saxboni Soniy Ali Xakim Termiziy, Amir Sayyid Ali Akbar Termiziy,
Amir Sayyid Abdulloh Termiziy, Mir Abdullox; Termiziy, Muhammad Solih bin
Amir Abdullo Husayniy Termiziy, Mir Muxammadmumin al-Husayniy al-Arshiy
ibn Mir Abdulloh Mushkinqalam Termiziy, Mir Musavvir Termiziy, Mir Sayid Ali
Termiziy, Xoja Samandar Termiziy, Mavlono Qudsiy Termiziy Majzub, Xonzoda
Ali Termiziy, Abu Abdullo Muhammadfozil binni Sayyid at-Termiziy al-
Akbarobodiy, Mir Muxammad Ma’sum bin Sayyid Safoy Husayniy at-Termiziy
Bakariy, Mir Muhammad Taqiy Termiziy, Abu Sayyid Termiziy, Muhammad ibn
Ahmad Termiziy kabi zotlar yashab o‘tgani yoki Termiziy nisbasi bilan
Afg‘oniston, Eron, Pokiston va Hindistonga borib ijod qilgan. Mana shu dalillar
Termiz adabiy maktabining rivojlangani qolaversa dunyo adabiyotiga ta’sir
ko‘rsatganidan dalolat beradi. Shuning uchun Kashfiy Termiziy kabi yetuk shoir,
mohir xattot va olimni Termiz o‘lkasi yetishtirib har tomonlama tarbiyalashga
qodir edi. Albata bir olim, yoki bir shoir yetishib chiqish uchun ushbu zaminda
shunday muhit bo‘lish shart. Har bir natijaning boshi bo‘lgani kabi Kashfiy
Termiziydek yuzlab Termiziy va Chag‘oniylar yetishib chiqishiga bosh sabab
ma’naviy muhit va uning namoyandalari roli katta.
Kashfiy Termiziy o‘z devonida garchi Termiz adabiy muhitiga ishora qilmagan
bo‘lsa, ona yurti mehri, adabiy vakillarining ta’siri, ustozlari manoqibi, vatanga
bo‘lgan alohida ehtiromi va shu kabi holatlarni tilga oladi. Biroq shoir ona
31

musharraf bo'lganlar.
Hakim Termiziy yozgan asarlar.
Hakim Termiziy qalamiga mansubasarlar haqida yozgan mualliflar, uning
asarlarining soni haqida turli raqamlarni keltirganlar. Ba'zilarning fikrlariga ko'ra
uning asarlari soni to'rt yuztaga yaqin bo'lsa, yana boshqalar Hakim Termiziy
saksonta yoinki qirqta asar yaratganligi haqida yozgan. Jumladan, misrlik olim,
shayx Abdulfattoh Abdulloh Barakaning yozishicha, Hakim Termiziy to'rt yuzdan
ortiq asarlar yaratgan bo'lib, ulardan oltmishga yaqini 30 bizgacha yetib kelgan.
Eng muhimi, Hakim Termiziyning bizgacha yetib kelgan asarlari, ilmiy
merosining muhim qismi "Ma'rifati ahodis ar-Rasul"ni tashkil qiladi. Mana shu
asarlaridan, eng avvalo, payg'ambar alayhissalomning hadislariga bag'ishlangan
"Navodir al-usul fi Rasul" ("Rasululloh hadislarini bilishda nodir usullar"] nomli
asarini aytish kerak. Bu asar, shuningdek, "Salvat alorifiyn va bo'ston al-
muvahhadiyn" ("Oriflar ovunchog'i va Allohning yagonaligiga ishonuvchilar
bo'stoni") deb ham ataladi. Hijriy 1294 (1876)-yilda Istanbulda chop etilib, o'zi
tanlab olgan 31 291 hadisdan iborat ushbu kitobda Hakim Termiziy o'z
qarashlarini mufassal holda sharhlagan. Ushbu asarning bir qo'lyozma nusxasi
O'zbekiston musulmonlari idorasining kutubxonasida saqlanadi. Hakim Termiziy
asarlarining aksariyati qo'lyozma holda ja honning yirik shaharlaridagi
qo'lyozmalar xazinalarida saqlanadi. Jumladan, Parij milliy kutubxonasida
quyidagi asarlarning qo'lyozmalari mavjud: "Kitob ussalot va maqosiduhu"
("Namoz va uning maqsadlari ), "Kitobu-1- -hajj va asrorihi" ("Haj va uning‖
sirlari"), "Kitobu-l-ihtiyotot" 32 ("Ehtiyotkorlik yo'llari }, "Kitobu-l-juma al-lozim
‖
ma'rifotiho ("Bilish lozim bo'lgan jumlalar }, "Kitobu-l-furuq va man'attaroduf
‖ ‖ ‖
("Farqlar va tarodif (ketma-ketlikni)ni man qilish ), "Kitob haqiqat ul-odamiya
‖ ‖
("Insoniyat haqiqati to'g'risida kitob ), "Kitob urs al-muvahhidiyn ("Yakka
‖ ‖
Xudoga e'tiqod qilganlarning zavqi ), "Kitobu-1- a'zo va-n-nafs va yusammo
‖
kazolika g'avr ul-umur ("A'zolar va jon yoki ishlarning mohiyati haqida kitob ).
‖ ‖
Allomaning keyingi yillarda nashr etilgan asarlaridan tasavvufga oid ikki asarini
ko'rsatish mumkin. Ulardan biri ―Kitob haqiqat al-odamiya ('Tnsoniyat haqiqati
‖
6

namoyandalari bilan bog‘liq. Davr adabiy muhitini o‘rganilishida tarixiy-adabiy
va ilmiy manbalarning o‘rni beqiyos. Bugungi kunga qadar Termiz va
Chag‘oniyon tarixi, ilmiy-adabiy muhiti va uning namoyandalari borasida bir
qancha asarlar yozildi. Haligacha tadqiq etilmagan va o‘z tadqiqotchilarini
kutayotgan ko‘plab dolzarb mavzular bor. Termiz tarixi va madaniy muhiti
borasida dastlabki tarixiy va ilmiy ahamiyatga molik tadqiqotlar arab va fors
olimlari tomonidan amalga oshirilgan. E’tiborli jihati shundaki bu kabi tadqiqotlar
o‘rta asrlarda amalga oshirilgan.
Ibn al-Fariqun tomonidan yozilgan “Hududu-l-olam minal-mashriqi ilal-
mag‘rib” asari boshqa dunyoning mashhur shaharlari qatori Termiz shahri tarixi,
madaniy muhiti borasida qimmatli manba sanaladi. Asarda muallif Termizni
“ko‘rkam va obod shahar” deb ta’riflashi bejiz emas. “Hududu-l-olam” asarida
Termiz shahrini quyidagicha tavsiflayd:
ذمرت تسیرهش مرخ و رب بل دور نوحیج هداتفا و ارواا uتسیزدنهق رب بل دور و نیا رهش هگراب
نلاتخ
و نایناغج وتسا زا یو نوباص کین و یایرب وزبس نزیبداب دزیخ
(Mazmuni: Termiz chiroyli bir shahar bo‘lib, Jayhun daryosi yon atrofida
joylashgan, uning bir qal’asi bor, bozori dunyoga mashhur Xatlon va Chag‘oniyon
ahli shu yerga kelib savdo qiladi).
Ma’lum bo‘lishicha Termiz nafaqat madaniyat markazi bo‘lgan, balki savdo
va tijorat sohasida ham o‘z davrining yirik markazlaridan sanalgan.
O‘z davrining muhim adabiy va tarixiy manabalaridan biri “Safinai Tirmiz”
tazikrasi muhim ahamiyatga ega. Bu asarni VIII hijriy-qamariy asrda Muhammad
ibn Yag‘mur tomonidan yozilgan. Unda 115 shoir adabiy merosi va hayoti haqida
so‘z yuritiladi. Kitob Termizda yozilganligi hamda Temiziy namoyandalar hayoti
va merosi joy olganligi sababli “Safina-e Tirmiz” , nomini oladi. Asarning
ahamiyatli jihati shundaki, ko‘plab mo tabar tazkiralarda kelmagan shoirlar hayoti
ʻ
va faoliyati bu kitobda mavjud. Asar 1396/2017 yili eronlik fors olimlari Umid
Sururiy va Sayyid Boqir Abtahiy tomonidan tadqiq etilib nashrga tayorlangan.
22

Imom Termiziy yoshligidan o‘ta tirishqoq, idrokli, aql- zakovatli bo‘lganligi bois
o‘z tengdoshlari ichida ajralib turgan. Ilmga o‘ta qiziqishi tufayli o‘sha davrning
ko‘pgina ilmlarini, ayniqsa, hadis ilmini chuqur egallagan. Termiz, Samarqand,
Marv va Markaziy Osiyoning boshqa yirik shaharlarida istiqomat qilgan mashhur
ulamo va muhaddislar asarlarini qunt bilan o‘rgangan. Qo‘shni Balx va Hayraton
shaharlaridagi ilm ahllari bilan ilmiy aloqalar o‘rnatilishiga munosib hissa
qo‘shgan yetuk olimlardan biridir. Yoshligidan ilmu-fanga tashna Imom Termiziy
850 yildan, ya’ni yigirma olti yoshidan boshlab uzoq yurtlarga, qator xorijiy
mamlakatlar va shaharlarga safarlar qiladi. Jumladan, u Hijozda — Makka va
Madina, Iroq, Xurosonning qator shaharlarida ko‘plab muhaddis, faqih, va
ulamolar bilan uchrashib, muloqotda bo‘lib, ulardan ta’lim oladi, qizg‘in ilmiy
munozara va bahslarda ishtirok etadi. 3
Shu bilan bir qatorda Iso Termiziy payg‘ambar alayhissalom hadislarini
to‘plashga alohida e’tibor bilan qaraydi. Bu borada u har qanday qiyinchiliklarga
bardosh beradi. U o‘zi o‘qigan yoki biror roviydan eshitgan hadisini alohida
qog‘ozlarga qayd etib borar, ularning asli va isnodini izchillik bilan aniqlab
to‘g‘riligiga to‘liq ishonch hosil qilsagina maxsus qog‘ozlarga qayd etardi.
Hadislarning to‘g‘riligiga shubha bo‘lganda ularni alohida ajratib yozardi. Shu
tariqa hadislar sahiyh (to‘g‘ri, ishonchli), hasan (yaxshi, ma’qul), zaif (bo‘sh,
ishonchsiz), g‘ariyb (g‘alati) kabi turlarga ajratilgan.
Hadis ilmini egallashda va takomillashtirishda Imom Termiziy o‘z davrining
mashhur muhaddislaridan tahsil oldi. O‘ o‘sha davrning yetuk muhaddisi sifatida
ko‘pgina shogirdlarga ustozlik ham qilgan. Alloma zehnining o‘tkirligi hamda
quvvai-hofizasi kuchliligi xususida tarixiy manbalarda ko‘plab misol va rivoyatlar
keltiriladi.
Muhaddis bobokalonimiz Imom Iso Termiziy zamonidagi olimlar uning
hadis ilmidagi xizmatlarini yuqori baholagan. Ulardan biri Imom Termiziyni
“Hadis ilmida iqtido qilinadigan yagona olim” deb yozsa, boshqa biri esa uni
“Birinchilardan bo‘lib hadislarni sahih, hasan, zaifga taqsim qilganiga guvohlik
3
Jamahmatov K. Adib Sobir Termiziy. – Toshkent: Shamsuddin Boboxonov, 2021. – S. 14.
11

to'g'risida kitob ) va ikkinchisi ''Adab an-nafs (''Nafs odobi ) nomli asaridir.‖ ‖ ‖
Hakim Termiziy asarlarini shartli ravishda besh guruhga (majmuaga) bo'lish
mumkin. Allomaning asarlari Parij, Qohira, Damashq, Iskandariya, Istanbul va
London kabi shaharlardagi qo'lyozmalar jamg'armalarida saqlanadi. 1
1.2.Hakim At- Termiziyning hayotidagi o`chmas xotiralar.
Fariduddin al-Attorning yozishicha, yoshi yigirma yettiga yetganda Hakim
Termiziy ikki 12 o'rtog'i bilan o'sha paytda butun Sharqda ilm-u ma'rifatning eng
yirik markazlaridan biri sanalgan Bag'dodga borib ta'lim olishni niyat qilganda,
birdan onasi betob bo'lib qoladi va unga: "Ey o'g'lim! Men bir mushtipar, zaifa
ayol bo'lsam, menga sendan bo'lak boshpanoh bo'lib yordam beradigan biror kimsa
bo'lmasa, mening butun borlig'im faqat sen bilan bog'liq bo'lsa. Sen meni kimga
tashlab ketmoqchisan?" - deb unga iltijo qiladi. Volidasining bu so'zlari Hakim
Termiziyga qattiq ta'sir qilib, u ilm talabidagi ushbu safaridan voz kechadi. Uning
ikki o'rtog'i esa safarga otlanib yo'lga tushadilar. 13 Ushbu voqeadan keyin ma'lum
vaqt o'tgach, Hakim Termiziy Bag'dodgaborolmaganligi uchun g'oyatda afsuslanib,
maqbaralardan birining yonida yig'lab xafa bo'lib turganida, uning yonida yuzidan
nur yog'ilib turgan bir shayx paydo bo'ladi va undan yig'isining sababini so'raydi.
Termiziy unga yuz bergan voqeani birma-bir aytib beradi. Shunda shayx:
"Istasang, men senga har kuni turli ilmlardan saboq berib, seni o'qitaman", -deydi.
Hakim Termiziy uning bu so'ziga darhol rozi bo'ladi. Bu hol bir necha yil davom
etadi. So'ng u bilsa, bu kishi Xizr alayhissalom ekanlar. 14 Uning bu saodatli
marhamatga erishishi volidai mushfiqasining duosi barokotidan bo'lgan >d&di.
Ayni shu voqea boshqa manbalarda biroz boshqacharoq tarzda hikoya qilinadi. Bu
hikoya haqiqatmi yoki afsonaviy rivoyatmi, qanday bo'lmasin, uning oilasi haqida
muayyan darajada tasavvur beradi. Chunonchi, ushbu hikoyadan ma'lum
bo'lishicha, u ota-onasining yakka-yu yagona farzandi bo'lgan, onasining iltijosiga
qaraganda, ularning oilasida al-Hakimdan boshqa unga boshpanoh bo'lib
qaraydigan kimsa bo'lmagan. U o'z onasiga 15 mehribon, uni boquvchisiz tashlab
1
Abdullayev R. Hayot va ijodiyoti Amiru-sh-shuaro Muizz ӣ . – Dushanbe: .... – S.15-30.;
7

1.3.At-Termiziyning yoshlar tarbiyasiga oid to'plagan hadislari haqida
Termiziy Abu Iso, Imom Termiziy (to liq nomi Muhammad ibn Iso ibn Savraʻ
ibn Muso ibn Zaxdok Sullamiy Bug iy Termiziy) (824, Termiz — 892, Bug
ʻ ʻ
qishlog i, hozirgi Sherobod tumani) — buyuk muhaddis. Sullamiy deb nisbat
ʻ
berilishiga sabab bobolaridan biri sullam degan arab qabilasiga do st tutingan,
ʻ
Bug iy deyilishiga sabab o sha vaqtdagi But nomli qishloqda vafot etib, shu yerga
ʻ ʻ
dafn qilingan. Umrining oxirida ko zi ojiz bo lib qolgani uchun adDarir taxallusi
ʻ ʻ
bilan ham atalgan. Termiziyning yoshlik yillari Termiz shahrida o tgan, dastlabki
ʻ
ma lumotni ham shu yerda olgan. Bolaligidan o ta ziyrakligi, xotirasining
ʼ ʻ
kuchliligi, noyob qobiliyati bilan o z tengqurlaridan ajralib turgan. Diniy va
ʻ
dunyoviy fanlarni, ayniqsa, hadis ilmini alohida qiziqish bilan o rgangan, bu
ʻ
boradagi bilimlarini yanada oshirish uchun ko pgina Sharq mamlakatlariga
ʻ
borgan. Uzoq yillar Iroq, Isfahon, Xuroson, Makka va Madinada yashagan. Uzoq
davom etgan safarlari chog ida qiroat ilmi, bayon, fiqh, tarix, ayniqsa, o zi
ʻ ʻ
yoshlikdan qiziqqan hadis ilmi bo yicha o sha davrning yirik olimlarndan ta lim
ʻ ʻ ʼ
oladi. Mashhur muhaddislardan Imom Buxoriy, Imom Muslim, Imom Abu
Dovud, Qutayba ibn Sayd, Ishoq ibn Muso, Maxmud ibn G aylon va boshqa uning
ʻ
ustozlari edi.
Termiziy Imom Buxoriy bilan uchrashganida (bu uchrashuv Nishopurda
bo lgan va ikki alloma 5 yil birgalikda yashashgan) hadisning matninigina emas,
ʻ
uning hikmati va falsafasini tushunib yetganini e tirof etadi. O z navbatida Imom
ʼ ʻ
Buxoriy o z shogirdini maqtab, kamtarinlik bilan: "Sen mendan bahra
ʻ
topganingdan ko ra men sendan ko proq bahra topdim", degan. Bu Termiziyga
ʻ ʻ
berilgan juda katta baho Termiziy yo lda, safarda bo lganda ham, yoki bir joyda
ʻ ʻ
muqim turganda ham ustozlaridan, uchratgan roviylardan eshitgan hadislarni
yozib olar, ularni tartibli ravishda alohida alohida qayd qilib borardi. 868 yil xorij
safaridan o z yurtiga qaytgan Termiziy ilmiyijodiy ish, shogirdlar tayyorlash bilan
ʻ
mashg ul bo ldi va yirik muhaddis olim, imom sifatida shuhrat qozondi.
ʻ ʻ
9

I.Bob. Al- Hakim at Termiziy asarlari manba sifatida
1.1.O z davrining yetuk muhaddis olimi sifatida tanilgan Abu Abdullohʻ
Muhammad Ibn Ali At-Termiziy
Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekin bizning mamlakatimizdagidek boy
ʻ ʻ
tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda yo q. Bu merosni chuqur
ʻ
o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz kerak. Bu markazga kelgan
ʻ
odam tariximiz haqida to la tasavvurga ega bo lishi, katta ma naviyat olib ketishi
ʻ ʻ ʼ
zarur , -
‖ dedi Mirziyoyev
Abu Abdulloh Muhammad ibn Ali at-Termiziy ( 750 - 760 - yillarda,
Termiz, - 869, Termiz) - Sharqiy sufizmning mashhur namoyondasi, 80 dan ortiq
asarlar muallifi. At-Termiziy chuqur ilm va keng dunyoqarashga ega bo lgani
ʻ
uchun "Al-Hakim"(dono) degan taxallusni olgan. Bu allomaning to liq ismi —
ʻ
Abu Abdulloh Muhammad ibn Ali ibn Hasan ibn Bashir (ayrim manbalarda Bishr)
al-Hakim at-Termiziy. Hakim at-Termiziyning ilmiy va ijodiy faoliyati haqida
ma lumot Tojiddin Subkiy ("Tabaqot ash-shafi`-iyya al-Kubro"), Xotib al-
ʼ
Bag dodiy ("Tarixi Bag`dod"), Ibn Hajar al-Asqaloniy ("Lison al-miyzon"), as-
ʻ
Sulamiy ("Tabaqot as-sufiyya") va boshqa bir qator olimlar asarlarida keltirilgan.
Hakim at-Termiziy o z hayoti to g risida o zining "Bad`u sha`ni Abu Abdulloh"
ʻ ʻ ʻ ʻ
asarida bayon etadi. Bu asar 1965-yilda Bayrutda Yahyo Ismoil tomonidan
olimning "Xatmul avliyo" asari bilan birga chop etilgan. Hakim at-Termiziyning
tavalludi va vafoti sanalari yozma manbalar hamda hozirgi adabiyotlarda turlicha
keltiriladi. Ba zi mualliflar, masalan, Hoji Xalifa "Kashf az-zunun"da Hakim at-
ʼ
Termiziy vafoti yilini milodiy 869 yil deb ko`rsatgan. Allomaning qabr toshida
ham shu sana keltirilgan. Hakim at-Termiziy yuz yildan oshiq vaqt umr
ko`rganidan kelib chiqilsa, manbalarda ham u 112, 116, yoki hatto 120 yoshgacha
umr ko`rgani keltiriladi, u holda alloma I taxminan 750 — 760 yillar oralig`ida
tug`ilgan bo`lib chiqadi. Ayni mahalda bundan 30 yil oldin "Al-Hakim at-Termiziy
va nazariyyatuhu fil valoyati" asarini yozgan misrlik mashhur olim Abdulfattoh
4

sharhlanadi.
Birinchi manzil-Tavba manzili, “Allohni izlovchi va unga talpinuvchilarning
eng avvalgi manzilidir. Bu manzilga yetishish sharafiga erishgan bandalar
Allohning buyruqlariga so’zsiz amal qilguvchi, U man etgan narsalardan
tiyiluvchilardir” 6
. Bu manzilda nafsga, kibr-u havoga qarshi kurash muhim
ahamiyat kasb etadi. Bu “jihod”(kurash) uning ta’biricha, ikki xil bo’lib, botiniy
jihod nafs, hasadga qarshi qilingan ichki jihod bo’lsa, ikkinchisi- dushmanga
qarshi kamon, nayza bilan urushib, uning molini tortib olish zohiriy jihoddir” 7
.
Ikkinchi manzil- Zohid(parhexkor)lik yo’lidagi insonlarning odatlari
sharhlanadi. Zohid (nobop harakat va nopok qiliqlardan tiyilish)lik yo’li
mashaqqatli yo’l, uni bosib o’tish, zabt etish uchun sobitlik talabi ustuvor turadi,
chunki “dunyo shayton tuzoqlari”ga limmo-limdir. 8
Bu yo’lni faqat banda
gunohlaridan poklansagina, banda “qalb ko’zi” bilan bu dunyoga nazar tashlasa
maqsadiga erishadi. Zotan, hadislarimizda bejizga “Bu dunyo mo’min kishi uchun
hibsxona, kufr ahli uchun jannatdir”- deb aytilmagan.
Uchinchi manzil- adovatun nafs, ya’ni nafsga dushmanlik manzilidir. Banda
nafsga qarshi kurashni doimo olib borish, shuningdek kurash oxirida o’z
samarasini berib, banda yuvosh va itoatgo’y bo’lishi shu manzilda namayon
bo’ladi. Hakim at-Termiziy nafsga jihod bu- “xalq uchun mezon. U bilan
odamlarning darajasi o’lchanadi. Chunki nafs Allohning dushmanidir” ,- deydi. 9
To’rtinchi manzil- muhabbat manzili bo’lib, muhabbat kalomi, uning ijtimoiy
negizi, hayotiy o’zagi tasavvuf ilmida boshqa talqinda uchraydi. Xususan,
“Manozil ul-ibod min al-iboda” asarida muhabbatga “xabbat ul-qalb” deb
murojaat qilib, bu yerda qalbning tomirlari jam bo’ladigan makonidir deb
ta’kidlaydi.
Beshinchi manzil- Qatul- havo manzilidir. Bu manzilda banda xoy-u
havasni yengib o’tishi, uning “o’ta yashovchanligi”, u bandalarni mag’lub etishi
mumkinligi aytib o’tilgan. Uni yo’q qilguvchi qurol esa insonning iroda kuchi
ekanligi “Toxa”,”A’lo” va “Tavba” suralari bilan fikrini asoslaydi. 10
Oltinchi manzil- qurquv manzilida bandaning Allohga shak keltirishi va
17

Abdulloh Baraka Hakim at-Termiziy milodiy 820 yilda tavallud topib 112 yil
yashab 932 yilda vafot etgan, deb yozgan. Allomaning bolalik va yoshlik yillari
haqida manbalarda batafsil ma lumot berilmagan. "Tarjimai hol" iga ko ra, uʼ ʻ
sakkiz yoshidan boshlab diniy ilmlar bilan jiddiy shug ullangan, yigirma sakkiz
ʻ
yoshida esa Makkaga haj safariga jo nagan. Safardan qaytgach, Hakim at-Termiziy
ʻ
sufiylik yo lini tutgan: xilvatga ketib, nafsi, ammorani yengib, sufiyona risolalarni
ʻ
o rgangan. Uning otasi Ali ibn Hasan bilimdon muhaddis olim bo lgan, ilm izlab
ʻ ʻ
Bag dodga borgan, o sha davrning taniqli olimlari bilan xadisning turli masalalari
ʻ ʻ
borasida ilmiy munozaralarda faol ishtirok etgan. Volidai muhtaramasi hamda
tog asi ham hadisi nabaviyyaning durust bilimdonlari hisoblanishgan. Binobarin,
ʻ
Hakim at-Termiziy o z dunyoqarashiga ulkan ta sir ko rsatgan bilimli va ilmiy
ʻ ʼ ʻ
muhitda voyaga yetgan.
At-Termiziy qalamiga mansub asarlarning aksariyati bizgacha yetib kelgan,
«Al-jomi‘» («Ja‘mlovchi»);
«Ash-shamoil an-nasaviya» («Payg‗ambarning alohida fazilatlari»);
«Al-ilal fi-l-hadiys» («Hadislardagi og‗ishishlar»);
«Risola fi-l-xilof va-l-jadal» («Hadislardagi ixtilof va bahslar haqida
risola»); «At-tarix» («Tarix»);
«Kitob az-zuhd» («Taqvo haqida kitob»);
«Kitob ul-asmo va-l-kuna» («Ismlar va laqablar haqida kitob») kabi asarlar
shular jumlasiga kiradi.
Hakim Termiziy islomiy ilmlarning turli sohalarida ijod qilganlar. Qaysi
sohada ijod qilmasinlar, har narsaning tub mohiyatiga, yashirin hikmatiga yetib
borishga intilar edilar. Zero, borliqdagi hech narsa behikmat emasligini barchamiz
ham sezib turamiz, lekin ularni ko'p ham ko'ra olmaymiz. Hakim Termiziy esa har
narsada, u ilm bo'lsin yoki Alloh taolo bandalari uchun yaratgan ne'matlari bo'lsin,
ato etgan shariati bo'lsin, ularning barchasida ilohiy hikmatni
anglashga, tevarak-atrofda, bizni o'rab turgan dunyoning hikmatli jihatlarini o'zlari
anglab yetib, boshqalarni ham ularni ko'ra bilishga targ'ib etar edilar. Shuning
uchun ham alloma "al-Hakim", ya'ni "(borliqdagi] hikmatni anglagan zot" nomiga
5

ketishga jur'at qilmagan -oilaparvar, qanchalik ilm olishga ishtiyoqi kuchli bo'lgani
bilan o'z volidasining so'ziga quloq solib, uning duosini olganligi bois oxiroqibatda
u ilm olishda ham o'z maqsadiga erishadi. Shuningdek, manbalarda uning oilaviy
ahvoli uning rafiqasi soliha, taqvodor, pokiza ayol bo'lganligi ularning oltita
farzandi bo'lganligi, shuningdek, Hakim Termiziyning o'z farzandlari bilan
munosabatlari haqida ham ba'zi ma'lumotlar keltirilgan.
Al Hakim at-Termiziy maqbarasi.
Musulmonlar uchun muqaddas bo‗lgan Al Hakim at-Termiziy maqbarasi
me moriy yodgorlik bo‗lib, qadimgi Termiz shahrining chekkasida joylashgan.ʼ
Maqbarada buyuk islom arbobi, turli falsafiy va diniy asarlar muallifi, darveshlar
jamoasining yaratuvchisi Abu Abdulloh ibn Hasan ibn Bashir al-Hakimiy at-
Termiziy maqbarada dafn etilgan. U xalq orasida Termiz-ota deb ham nomlanadi.
Afsonaga ko‗ra, o‗n yoshida unga vahiy kelib, bir qariya unga bilim bergan. Vaqt
o‗tishi bilan u shuhrat qozondi, lekin ota-onasining uyida kamtarona yashashni
davom ettirdi. Hakim at-Termiziy shahid sifatida vafot etdi – qarilik chog‗ida
shaharga bostirib kirgan dushmanlar uni boshidan judo qildilar (IX asr oxiri).
Afsonaga ko‗ra, Chingizxon ushbu noyob durdonadan hayratda qolgan, o‗z
qo‗shiniga yodgorlikka zarar bermaslikni buyurgan, chunki u bu binoni odamlar
emas, balki xudolar yaratgan deb ishongan. Maqbara ustida gumbaz ko‗tarilgan,
bino ichida esa juda hashamatli bezaklar bor. Marmardan yasalgan va noyob
naqshlar va arab yozuvlari bilan bezatilgan avliyoning qabr toshli diqqatni o‗ziga
tortadi. Ansamblning yonida sal keyinroq qurilgan jome masjidi joylashgan. At-
Termiziy majmuasi hududida yana bir nechta qiziqarli diqqatga sazovor joylar
mavjud: Chillaxonalar – milodiy V-X asrlarga oid qadimiy g‗or inshootlari,
qadimgi Tarmita shaharchasining xarobalari (Eski Termiz), Termiz shahri va
Termiz shahar muzeyi. 2
2
Devoni ash’ori parokanda/Tahiyakunandai chop, muallif peshguftor va tavzehoti doxili matn: R. Abdullayev. –
Toshkent: Yangi nashr, 2016. S. 3-27.
8

Mutasavvif shoirlardan Mavlaviy Jununiy o‘zining “Ma’danu-l-hol” asarida
Hakim Termiziy va Varroq Termiziy kabi buyuk zotlarni bu zaminda voyaga
yetib, davrining mashhur mashoyixi bo‘lganini tavsiflab quyidagi baytlarni
yozadi:
Azize bud, xo ҷ a Bulhakim nom,
Payopay n ӯ sh kard ӣ , ҷ ur’ai ҷ om.
Bin ӯ sh ӣ bodahoi ҷ omi labrez,
Muqimi shar’i din dar shahri Tirmiz .
(Mazmuni: Ilohiy sharobdan (ma’rifat) doimo mast bo‘lgan Xoja Abulhakim
degan bir aziz zot bor edi. Termiz shahrida Islom shariatiga sobitqadam zotlardan
edi, uni ko‘rsang ilohiy sharobni simirib ichgandek bo‘lasan).
Yuqorida zikr qilingan asarlar, termizlik namoyandalarning merosi va ilmiy
tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki Termizda qadimdan ilmiy adabiy maktab bo‘lgan.
Ilmiy maktab bo‘lganligining yana bir isboti termiziyshunos olimlardan Mirzo
Kenjabek va Jo‘rabek Cho‘tmatovlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda
ularning ro‘yxati yuzdan ortiq ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Ushbu vakillarning
nomu nasabidan ma’lumki, aksari termizlik bo‘lgan yoki Termizda ma’lum
muddat ilmiy-adabiy faoliyat yuritgan. Quyida keladigan termiziy vakillar
nomining ro‘yxati bilan tanishamiz:
Abu Abdurahmon Xolid ibn Ziyod ibn Jarv (yoki: Jurv) Azdiy Termiziy,
Abdulaziz ibn Xolid ibn Ziyod Termiziy, Abu Ishoq Ibrohim ibn Abdulaziz ibn
Xolid ibn Ziyod ibn Jarv Termiziy, Ismoil ibn Ziyod Termiziy, Abu Muhammad
Hajjoj ibn Muhammad A’var Missiysiy Termiziy, Ahmad ibn Hajjoj Termiziy,
Sufyon ibn Omir Termiziy, Muhammad ibn Ali ibn Ismoil ibn Sahl ibn Dallo
Termiziy, Abulhasan Ali ibn Hakam ibn Zibyon Ansoriy Marvaziy Muazzin,
G olib ibn Hilol Termiziy, Abu Bishr Bakr ibn Bishr Termiziy, Ali ibn Ishoqʻ
Abulhasan, Bani Sulaymning mavlosi Marviy (=Marvaziy), Abu Bakr Muhammad
ibn Sa’id Termiziy, Qosim ibn Muhammad Termiziy, Abu Ja’far Muhammad ibn
Sa’iyd Termiziy, Solih ibn Muhammad ibn Sa’iyd Termiziy, Abu Abdulloh Solih
ibn Abdulloh ibn Zakvon Bohiliy Termiziy, Abulhasan Ahmad ibn Hasan ibn
26

chiqadi. Termiz shahri ham Samarqand Buxoro va Nasaf shaharlari kabi obod va
qutlug‘ maskan bo‘lib dunyoga taniladi. XIV asrning birinchi yarmidan boshlab
tarixiy bitiklar Termizda zarb qilingan tangalarda shahar nomiga uning tavsifini
bayon etish maqsadida “Madanat ar-rijol” (Mardlar shahri) qo‘shib ishlatila
boshlaydi. Ya’ni bu tavsif shuni ko‘rsatadiki, xalqi qo‘rqmas, jasoratli,
donishmand bo‘lib dushmandan doimo vatanining himoya qilib kelgan.
Taniqli termiziyshunos olim Mirzo Kenjabek “Buyuk Termiziylar” asarida
Termizni quyidagicha tavsiflaydi: “Azim Jayhun sohilidagi ko‘hna Termiz
xarobalariga nazar tashlasak, qadimiy qal’a devorlarini ham ko‘ramiz.
Darhaqiqat, inson qo‘li bilan bunyod etilgan imorat borki, bezavol qolgan emas.
Har qanday qasr, qo‘rg‘on, saroy, maqbara asta-sekin yemiriladi, cho‘kadi,
nuraydi, ta’mirga yoki qayta tiklanishga muhtoj bo‘ladi. Tarixning beshafqat
vayronalik qahqahasi hech bir qal’ani chetlab o‘tgan emas... Ammo ulug‘ tarixiy
shaharlarning asl bezavol qal’alari – ulug‘ siymolar, ular qoldirgan o‘lmas
ma’naviy meroslar, valiy zotlar, allomalar, nodir shaxsiyatlardir.... Qadimiy
Termizning shon-shavkati, e’tibor va sharafi ham mangu Termiziylar bilandir.
Termizning abadiy bezavol qal’alari ulug‘ Termiziylar sanaladi.
Bu kabi ulug‘ siymolarni tarbiya qilgan Termiz madaniy muhiti X va XI
asrning o‘zida boshqa ilm-fan maktablari qatorida adabiyot va san’atga ham
o‘zining adabiy maktabi bilan nom qozondi. Jumladan Adib Sobir Termiziy
(1078-1147), Farruxiy ( 1039-vaf), Amir Muizziy (1072-1127), Munjik Termiziy
(988-vaf) kabi nomdor shoirlar kuhna Termiz va Chag‘oniyon adabiy muhitidan
yetishib chiqqani barchamizga sir emas. Bundan tashqari Chag‘oniyon adabiy
muhitida Abu Ali Husayn ibn Ahmad as-Sallomiy, Abumansur Muhammad ibn
Ahmad Daqiqiy , Abulqosim Ali ibn Muhammad Iskofiy, Tohir Chag‘oniy singari
shoir va yozuvchilar ijod qilgani ham muhim ahamiyatga molik. Chag‘oniyon –
Amudaryoning yuqori qismida joylashgan hudud nomi bo‘lib, uning eng muhim
va obod shahri Termiz edi. Shu nuqtai nazardan bir qator termiziy olimlar va
shoirlar yetishib chiqishga sabab bo‘ldi.
Biz e’tiborimizni qaratayotgan mavzu Termiz adabiy muhitining
21

izzat, ulug’lik va tubanlik kabi xislatlarni ato etib, ularni imtihon qiladi” 3
.
Shunday ekan, inson dunyoda Allohning imtihonidan qochib qutalolmaydi, Alloh
ham faqirlik ortidan bandasi boylik bilan siylaydi. Bu kabi yaxshi-yomon
tushunchalar inson hayotida yonma-yon va uzluksiz davom etib boradi.
Allomaning hikmatlarida bir nechta insonlar toifasiga ta’rif beradi, xususan:
- Aziz odam shuki, gunoh uni xor qilmagan bo’ladi
- Ozod odam shuki, ta’ma uni qul qilmagan bo’ladi;
- Xoja odam shuki, shayton uni asir etmagan bo’ladi;
- Oqil odam shuki, xudo yo’lida zararli qiliqlardan o’zini tiygan va o’z
nafsining hisobini qilgan insondir 4
.
Alloma insondagi ichki xilqatlar “ruh”, “qalb” va “aql” to’g’risida ham
purma’no hikmatlar qoldirgan. Uning fikricha, “ruh” ning qarorgohi inson
boshida, nafsning qarogohi inson qornida bo’ladi. “Qalb” Allohning rahmatini,
Uning nuri xususiyatlarini va bulardagi sirlarni idrok etadi. “Aql’ esa Allohning
tadbiri va uning xususiyatlari hamda undagi hikmatni anglaydi. “Qalb” “aql”
ustida hukmdordir. Keyinchalik allomaning qarashlarini Ibn al-Arabiy
rivojlantirib : “Inson dunyosining asosi- “qalb”dir, uning vaziri- “aql”dir”,- degan
qarashni ilgari suradi 5
.
Hatim at-Termiziyning “Manozil ul-iboda” asarida Alloh bandalarining yetti
manzili haqida so’z yuritiladi. Asarda har bir manzilning asl xususiyatlari,
ularning talablari, maqomi va mavqeyi bayon etilgan. Har bir manzilda inson
nafsga duch kelib, manzilga yetmoqlik uchun inson shu nafs bilan kurash olib
borib, uni yengishga undaydi. Asarning umriboqiyligi ham shunda, ya’ni nafs
insonni ko’zini ko’r, quloqlarini kar qiladi, unga qarshi kurash esa “qalb” ko’zini
nurli qiladi, zotan bu insonni teran mushohadaga yetaklaydi. Ushbu asar insonni
islomiy ma’naviyatni anglashga, yosh avlodni kamolot sari mushohada etishga
da’vat etadi. Asar ikki bobdan iborat bo’lib, birinchi bobida inson yetishi kerak
bo’lgan yetti manzil bayoni keltirilgan. Bular quyidagilar: Tavba, Zohidlik,
Adovat un-nafs, Muhabbat, Qat’ ul-havo, Qurquv, Qurbat (yaqinlik). Ikkinchi
bobda birinchi bobdagi ayrim manzillar Qur’oni Karim oyatlari va hadislar bilan
16

Muhammad ibn Makkiy Termiziy, Solih ibn Muhammad Termiziy, Abu Abdulloh
Muhammad ibn Solih ibn Sahl Termiziy, Muhammad ibn Solih ibn Yahyo
Termiziy, Abu Sahl Muhammad ibn Muhammad ibn Hasan Termiziy, “Ibn
Termiziy” nomi bilan tanilgan Umar ibn Muhammad ibn Abdulloh ibn Hotim
Abulqosim Bazzor, Solih ibn Muhammad ibn Rumayh Termiziy, Sahl ibn Abbos
Termiziy, Quraysh ibn Marzuq Termiziy, Sahl ibn Mattavayh Termiziy, Ahmad
ibn Shaddod Termiziy, Abu Zarr Muhammad ibn Ahmad ibn Shaddod Termiziy,
Muhammad ibn Jayhon Termiziy, Qosim ibn Abbod ibn Muhammad Termiziy,
Abu Horun Muhammad ibn Nu’aym Termiziy, Abulhasan Ali Termiziy, Homid
ibn Abdulloh Termiziy, Muhammad ibn Yusuf Termiziy, Yusuf ibn Ya’qub
Termiziy, Ahmad ibn Ya’qub Termiziy, Abu Zarr Ahmad ibn Abdulloh ibn Molik
ibn Ismoil Termiziy Andarobiy, Muhammad ibn Ya’qub Termiziy, Hasan ibn
Muhammad Termiziy, Abu Ya’qub Ishoq ibn Ibrohim ibn Jabala Bojavayh
Termiziy, Abu Sa’id Haysam ibn Kulayb ibn Shurayh ibn Ma’qil Shoshiy
Binkatiy, Abu Ya’lo Hasan ibn Ismoil Termiziy, Jay’una ibn Muhammad
Termiziy, Abu Samiyr Termiziy, Abulfazl Muhammad ibn Ahmad ibn Yahyo
Termiziy, Abulfazl Muhammad ibn Amr ibn Mihron Xatib Termiziy, Muhammad
ibn Muhammad Termiziy, Abu Bakr Ahmad ibn Ruh Termiziy, Abu Bakr Ahmad
ibn Najm Termiziy, Abulmuzaffar Ahmad ibn Muhammad ibn Ahmad ibn Habbol
ibn Matt Termiziy, Sa’iyd ibn Abu Shayba Termiziy, Ibrohim ibn Ahmad ibn Sahl
Termiziy, Hofiz Abulhasan Ali ibn Ishoq ibn Ahmad ibn Muhammad ibn Rayhon
Termiziy, Shayx Muhammad ibn Ali ibn Muhammad Termiziy, Abu Muhammad
Termiziy, Abu Ibrohim Termiziy, Abu Rizo Muvaffaq ibn Mansur ibn Ahmad ibn
Abdulaziz ibn Ahmad Suhayliy, Abu Muhammad Abduljalil ibn Ahmad ibn Ali
Termiziy, Abu Ali Hasan ibn Umar Termiziy, Abu Bakr Ahmad ibn Ali Varroq
Termiziy, Bahouddin Termiziy, Abulabbos Ahmad Termiziy, Umar Termiziy,
Shayx Nosiriddin Ahmad Termiziy, Husayn ibn Mu’iyniddin Mubiydiy Termiziy,
Mushkinqalam Vasfiy, Nosiriddin Termiziy, Ja’far ibn Yahyo Termiziy, Nasr ibn
Muhallab Sarminjoniy, Abu Muhammad Abdulvohid ibn Muhammad ibn Molik
Termiziy, Nasravayh Xatib Sarminjiniy, Abu Nasr Ahmad ibn Ahyad Shayshaqiy,
28

Taqvodorlik, islom dini va o z obro siga gard yuqtirmaslikka intilish, dunyoʻ ʻ
molmatosi va boylikka beparvo qarash, oxiratning g amini yeyish Termiziyning
ʻ
hayoti tarzi edi. Termiziyning shogirdlari uning ishlarini davom ettirdi. Ular
ichida Makhul ibn alFadl, Muhammad ibn Mahmud Anbar, Hamod ibn Shokir,
Abd ibn Muhammad Nasafiy, Haysam ibn Kulayb Shoshiy, Ahmad ibn Yusuf
Nasafiy va boshqalarni ko rsatish mumkin.
ʻ
Termiziy qalamiga mansub asarlarning aksariyati bizgacha yetib kelgan. "Al-
jome as-sahih" ("Ishonarli to plam"), "ashShamoil annabaviya" yoki
ʼ ʻ
"AshShamoil annabiy sallolohu alayhi va sallam" ("Payg ambar alayhissalomning
ʻ
shakl va sifatlari"), "alIlal filhadis" ("Hadislardagi illatlar"), "Risola filxilof
valjadal" ("Hadislardagi ixtilof va bahslar haqida risola"), "atTa rix" ("Tarix"),
ʼ
"Kitob uzzuhd" ("Zohidlik kitobi"), "Kitob ulasmo valkuno" ("Ismlar va kunyalar
kitobi") va boshqa Termiziyning asarlari ichvda eng mashhuri, shubhasiz, "Al-
jome as-sahih" bo lib, 6 ta ishonchli hadislar to plamidan biridir. Ushbu asar
ʼ ʻ ʻ
ilmiy manbalarda "Jome at-Termiziy", "Sahihi Termiziy", "Sunani Termiziy"
ʼ
nomi bilan ham ataladi. Termiziyning muhim asarlaridan yana biri "ash-Shamoil
an-nabaviya" Muhammad (alayhi sallom)ning shaxsiy hayoti, u zotning suvrat va
siyrati, ajoyib fazilatlari, odatlariga oid 408 hadisi sharifni o z ichiga qamragan
ʻ
manbadir. Bu kitob azaldan islomshunos olimlar, tadqiqotchilarning diqqatini
o ziga tortib keladi. Arab tilida bitilgan ushbu asarga bir qancha sharhlar ham
ʻ
yozilgan. Uning tili ravon, uslubi g oyatda oddiy. Asar fors va turk tillariga
ʻ
tarjima qilingan. "Ash-Shamoil annabaviya"ning 1-qismida keltirilgan hadisi
shariflar payg ambarning suvrat (tashqi qiyofasi) iga, 2-qismida keltirilgan hadisi
ʻ
shariflar esa ichki dunyosiyu, axloqiy fazilatlarini bayon qilishga bag ishlangan.
ʻ
Kitobning 16-asrga oid bir qo lyozmasi Toshkentda, O zbekiston musulmonlari
ʻ ʻ
idorasi kutubxonasida saqlanadi. "Ash-Shamoil an-nabaviya" o zbek tiliga
ʻ
o girilib so nggi yillarda Toshkentda bir necha bor nashr etildi. 1990-yil Termiziy
ʻ ʻ
tavalludining 1200-yilligi yurtimizda keng nishonlandi. Mustaqillik yillarida
Termiziyning yodgorlik majmuasi 2016 2017-yillari qaytadan ta mirlanib, qutlug
ʼ ʻ
ziyoratgohga aylantirildi.
10

Termiziy» (undan ikki qismi nashr qilingan), deb atalgan.
Bulardan tashqari Muhammad ibn Abduqodir Abu at-Tayyib al-Madaniyning
«Sharh Sunan at-Termiziy», Ahmad Muhammad Shokirning «Tahqiyq va sharh
Jomi' at-Termiziy» (o‘ndan ikki qismi 1937 yidda Mustafa al-Bobiy al-Halabiy
tomonidan nashr qilingan), Muhammad Yusuf al-Bannuriyning «Maorif sunan
sharh sunan at-Termiziy» (uning birinchi qismi 1963 yilda Pokistonda nashr
kilingan), Siroj Ahmad as-Sarhandiyning «Sharh sunan at-Termiziy» nomli
forscha sharhi, shuningdek Rashib Ahmad al-Kanuhiyning «Al-kavkab ad-durriy
ala at-Termiziy» (Hindistonda chop etilgan), Muhammad Anvarshoh al-
Kashmiriyning ikki juz'dan iborat «Al-Urf ash-shaziy ala Jomi' at-Termiziy» (bu
asar ham Hindistonda chop etilgan) va nihoyat Abul-Hasan Muhammad ibn
Abdulhodiy as-Sanadiyning (u 1138 yilda vafot etgan) «Hoshiya ala sunan at-
Termiziy» kabi sharhlarini ko‘rsatish mumkin.
Avval eslatib o‘tganimizdek, hijriy uchinchi asr (melodiy to‘qkizinchi asr)
hadis ilmining rivojida oltin davr hisoblanadi. Dastlab bu davrda yashab ijod
qilgan Imom al-Buxoriy, Imom Muslim kabi allomalarning sermahsul faoliyati
katta ahamiyat kasb etadi. 4
ILMU AMALI IBRATLI ALLOMA
Mashhur muhaddis Abu Iso at-Termiziyning shaxsiy hayoti va barkamol
ijodining har tomonlama o‘rganilishi tufayli buyuk bobokalonimizning hozirgi
davrimiz uchun ham o‘rnak bo‘ladigan ko‘p ibratomuz fazilatlarining guvohi
bo‘lamiz. Eng avvalo, at-Termiziyning yoshligidan ilm-fanga g‘oyatda
chanqoqligi va zo‘r havas bilan qiziqishi, bu borada har qanday qiyinchiliklarga
ham bardosh berib o‘z maqsadi, ya'ni o‘z bilimini oshirish yo‘lidagi jiddu-jahdi
katta-katta tahsinga sazovordir.
Yozma manbalarda keltirilishicha, hadisshunoslik ilmi sakkizinchi asrning
ikkinchi yarmidan o‘n birinchi asr o‘rtalarigacha asosiy va zaruriy
mashg‘ulotlardan biri darajasiga aylangan. Bu davrda Sharqning turli
mamlakatlaridan bo‘lgan to‘rt yuzdan ortiq mualliflar ana shu ilm (hadisshunoslik)
4
Mirzo Kenjabek. Termiz tazkirasi. – Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2017. –
B. 6.
13

vatanidan uzoqda yashaganini ham she’rlarining ba’zi o‘rinlarida zikr etib, o‘zini
“murg‘i az chaman judo” (chamandan ayrilgan qush” deb biladi:
یفشک همه ناغرم نمچ هناخ هب دنشود
ای بر هب ناهج یور هیس ذاب نازخ ار1
Mazmuni: Ey Kashfiy chamandagi barcha qushlar o‘z maskanidan ayrilgan,
ey Robbim, bu ayriliqning yo‘zi jahonda qora bo‘lsin.
Baytning siyoqida “murg‘oni chaman”, “ro‘i siyah” kabi iboralar borki,
Kashfiyning bevosita g‘ariblikda hayot kechirgani va o‘z yurtini sog‘inganidan
tilga ko‘chgan.
Avliyo haqidagi sufiyona tasavvurlarni birinchi bo`lib nazariy asoslab, hukuk
borasida ularni rusul va anbiyo bilan amalda tenglashtirgan ham, aftidan, Hakim
at-Termiziydir. Allomaning risolat va valoyat nisbati, sufiylikdagi avliyolik
darajasi to`g`risidagi g`oyalari taniqli olim Ibn Arabiy ijodida o`z rivojini topdi.
Ibn Arabiy o`z asarlariga ko`pincha Hakim at-Termiziy risolalaridan katta-katta
bo`laklar kiritgan. Tadqiqotchilar ta`kidlashicha, Hakim at-Termiziy budda-viylik,
xristianlik va moniylik ta`limotlaridan xabardor bo`lgani ehtimol. Uning asarlarida
shu ta`limotlar ta`sirini ko`rish mumkin. Allomaning chuqur va har tomonlama
bilimini e`tirof etgan zamondoshlari unga faxrli al-Hakim donishmand rutbasini
bejiz berishmagan.
Xulosa o’rnida, allomaning ilmiy merosi nechog’lik inson ma’naviyatini
shakllantirishda muhim manba ekanligini anglamoq uchun Abdurahmon as-
Sulamiyning “Tabaqot us-sufiya” tazkirasida Hakim at-Termiziyning purma’no
hikmatni keltirib o’tadi. Ushbu hikmatga ko’ra, “Bolalarning tuzatuvchi, tarbiyasi-
maktablarda, qaroqchilarning tuzatuvchi, tarbiyasi- qamoqxonalarda, ayollarniki-
uylarda, yoshlarniki- ilmda, keksalarniki esa masjidlardadir” 13
,- degan so”zlari
keng mushohadaga yo’l ochadi. 8
8
Jamahmatov K. Adib Sobir Termiziy. – Toshkent: Shamsuddin Boboxonov, 2021. – S. 14.
32

beradi”. Ayniqsa, muhaddis olimning asarlaridagi ravonlik faqat ziyoli kishilar
uchun emas, balki har bir inson tushunishi mumkin bo‘lishiga sabab ekanini
alohida ta’kidlash joiz. Dunyo ulamolari buyuk ilm sohibi bo‘lgan hamda yuksak
e’tirofga munosib ko‘rilgan bobokalonimizning ibratli hayot yo‘llari va boy
ma’naviy merosini har tomonlama o‘rganish biz yoshlar uchun ham ilmiy, ham
amaliy jihatdan muhim ahamiyatga ega.
«AL-JOMI' AS-SAHIYH»
At-Termiziyning ijodiy faoliyatida yaratilgan asarlari ichida «al-Jomi' as-
sahiyh» («Ishonchli to‘plam») eng asosiy o‘rinni egallaydi. Ushbu asar yuqorida
qayd qilganimizdek, «al-Jomi' al-kabiyr», («Katta to‘plam»), «Sahiyh at-
Termiziy», «Sunan at-Termiziy» («Termiziy sunnatlari») kabi nomlar bilan ham
yuritiladi. Tarixchi Ibn Xajar al-Asqaloniyning yozishicha, at-Termiziy ushbu
asarini 270 hijriy (884 melodiy) yilda, ya'ni qariyb oltmish yoshlarida, ilm-fanda
katta tajriba orttirib, imomlik darajasiga erishgandan keyin yozib tugatgan
Ushbu asar qo‘lyozmalari dunyoning bir qancha shaharlarida, shuningdek,
o‘zimizda, O'zbekiston Fanlar Akademiyasi, Abu Rayhon Beruniy nomli
Sharqshunoslik institutida ham saqlanmoqda. Muhim manba sifatida «Al-Jomi' as-
sahiyh» bir necha marta nashr qilingan. Bunga dalil sifatida 1283 (1866) yili
Mitohda, 1292 (1875) yili Qohirada, shuningdek, 1980 yili Bayrutda nashr
etilganligini ko‘rsatish kifoya. At-Termiziyning bu muhim asariga bir qator
sharhlar ham yozilgan bo‘lib, ulardan ibn al-Arabiy (vafoti 543 hijriy, 1148
melodiy yili) nomi bilan mashhur bo‘lgan imom hofiz Abu Bakr Muhammad ibn
Abdulla al-Ashbiliyning «Oridat al-Ahvaziy ala kitob at-Termiziy» nomli 13 juz'
(qism)dan iborat sharhlarini keltirish mumkin. Ushbu sharh dastlab 1931 yidda
Qohirada nashr qilingan. Imom Hofiz Abu Ali Muhammad Abdurrahmon ibn
Abdurahim al-Muborakfuriy (1283-1353) qalamiga mansub yana bir sharh ham
«Tuhfat ul-Ahvaziy bisharhi at-Termiziy» deb ataladi. To‘rt juz'dan iborat bo‘lgan
bu asar 1979 yilda Bayrutda nashr qilingan (Hindiston nashri ham mavjud).
Misrlik olim va adib Jamoliddin Abdurrahmon ibn Abu Bakr as-Suyutiyning
(1445-1505) at-Termiziy asariga yozgan sharhi «Qut al-mug‘taziy ala Jomi' at-
12

Axborot manbalari
1. www.ziyonet.uz .
2. www.edu.uz .
3. www.google.uz .
4. www.gov.uz .
35

قوشعم فیطل ار ناهن نتفای تسا
نیا ار مگ نک رگا وت نآ یبلطیم
نیاک مگ ندرک ز رهب نآ نتفای تسا
Mazmuni: Ilohiy muhabbat – ishq yo‘lida taslim bo‘lishlik haqiqiy hayotni
topish bilan barobar. Latif ma’shuqni – Alloh taoloni qalbingdan riyosiz, sof ixlos
bilan topishing mumkin. Agar sen haqiqiy muhabbatga vosil bo‘moqchi bo‘lsang,
bu jismingni fano et. Bu fano qilishlik Uni topishga vasila bo‘ladi.
O‘z davrining salmoqli asarlaridan biri Shamsiddin Aflokiyning “Manoqibu-
l-orifin” , asarida Jaloliddin Rumiyning mashhur ustozlaridan biri asli termizlik
mutasavvuf olim va mufassir Sayyid Burhoniddin Muhaqqiq Termiziy hayoti
faoliyati, Termiz madaniy va ilmiy muhiti haqida so‘z yuritiladi.
Bularga qo‘shimcha tarzda Xoja Abdulloh Ansorinyning “Tabaqotu-s-
sufiya” asarini, Hujviriyning “Kashfu-l-mahjub” asarini, Sayyid Nizomiddin
Sayyid Mir Safoiy Termiziyning “Torixi Ma’sumiy” asarini, Abdulhamid
Eroniyning “Paydoishi xat va xattoton” asarini, Fariduddin Attorning “Tazkiratu-
l-avliyo” asarini, Abdurrahmon Jomiyning “Nafahotu-l-uns” asarini, Davlatshoh
Samrqandiyning “Tazkiratu-sh-shuaro”, Husaynqulxon Azimobodiyning
“Nashtari ishq”, Xoja Hasan Nisoriyning “Muzakkiru-l-ahbob”, asarlarini ham
misol keltirish mumkin.
NATIJALAR VA MUHOKAMA
Termiz ilmiy-adabiy muhiti arablar fathidan keyin ilm-fan taraqqiyoti
borasida jahonga o‘rnak bo‘lgan darajada rivojlandi. She’riyat rivojlanishidan
oldin islomiy ilmlar ancha rivojlanib o‘lgurgan edi. Termiz tarixi, madaniyati,
namoyandalarininig ilmiy-ma’naviy merosi borasida xorijlik tadqiqotchilarning
ilmiy tadqiqot ishlari tahsinga sazovor. Marokashlik arab olimi Xolid Zahriy ...,
germaniyalik nemis olimi Berndt Rudolf Radtkning “Badv ush-sha’n” va “Siyrat
ul-avliyo” asarlarini ingliz tilidagi tarjimasi va sharhi, “Siyrat ul-avliyo”ning
B.Radtk tomonidan nashrga tayyorlangan tanqidiy matni (asliyatda, arab tilida) esa
1992 yil Bayrutda chop etilgani e’tiborga molik ishlardandir.
Mahalliy olimlarmiz tomonidan bugungi kunga qadar Termiz tarixi va ilmiy-
24

Abulhusayn Muhammad ibn Ishoq Karobiysiy Ruxshabuziy, Abulhasan Ali ibn
Raziyn Termiziy yoki Haraviy, Abu Sahl Termiziy, Ja’far ibn Ali Termiziy, Abu
Bakr Muhammad ibn Umar Hakim Varroq Termiziy Balxiy, Abu Bakr
Muhammad ibn Homid ibn Muhammad ibn Ismoil ibn Xolid Termiziy,
Abulmuzaffar Habbol ibn Ahmad Termiziy, Yusuf Xayyot Termiziy, Sayyid
Burhonuddin Muhaqqiq Termiziy kabi Termiziylar bevosita Termiz ilmiy-adabiy
muhiti bilan aloqasi bo‘lgan namoyandalardir.
Tadqiqotchi olim va mohir tarjimon Mirzo Kenjabek tomonidan “Termiz
tazkirasi” asarida asli Termizlik, yoki Termizda ijod qilgan 93 nafar olimlar,
shoirlar, muhaddislar, mufassirlar, mutakallimlar va mutasavvuf zotlarni sanab
o‘tadi. Tazkiraning yettinchi bobini muallif “Shoir va adib Termiziylar hamda
Chag‘oniylar” nomi ostida Adib Sobir Termiziy, Munjik Termiziy, Mavlono
Qudsiy Termiziy, Qatron ibn Mansur Termiziy, Abdulloh Termiziy, Muhammad
Solih Termiziy, Abu Abdulloh Muhammad Fozil Sayyid at-Termiziy, Xonzoda
Ali Termiziy, Abul-Hasan Ali al-Lahhom al-Harroniy, Abu Muhammad Hasan
al-Matroniy, Javhariy Zargar Termiziy, Jamoluddin Abu Bakr Xol at-Termiziy,
Mir Muhammad Taqi Termiziy, Tohir ibn Fazl Chag‘oniy Makkaniy. Abul-
Muzaffar Ahmad Chag‘oniy, Burqa’iy Chag‘oniy, Tahoriy, Ma’rufiy, Abul-
Husayn Muhammad ibn Muhammad al-Murodiy Buxoriy, Daqiqiy, Bade’iy
Balxiy, Farruxiy, Maseho Boysuniy, So‘fiy Hisoriy, Muhammad Yusuf Ma’yusiy
Xondizagiy tarjimai holi haqida ma’lumot berib o‘tadi. Bu kitob boshqa o‘zbek
tilidagi tazkiralardan farqli o‘laroq Muhammad Solih Kashfiy Termiziy haqida
birinchi marta qisqacha ma’lumot berilgani bilan e’tiborlidir. Muallif asarda
“Muhammad Solih Termiziy mohir xattotlardan bo‘lib, Kashfiy taxallusi bilan
she’rlar yozgan...” ligini ta’kidlab Hindistonda Boburiylar saroyida alohida
hurmat ehtiromga sazovor bo‘lganligini zikr etadi.
“Termizlik olimlar asarlarining jahon fondlaridagi qo‘lyozmalari” ], nomli
katalogi asarida Termizlik mutafakkirlar va shoirlarning dunyo kutubxonalarida
saqlanib kelayotgan minglab qo‘lyozma nusxalari haqida ma’lumot beruvchi
muhim manbalardan sanaladi. Ushbu kitobda tadqiqotimizning asosiy mavzusi
29

Uning otasi Ali ibn Hasan bilimdon muhaddis olim bo lgan, ilm izlab Bag dodgaʻ ʻ
borgan, o sha davrning taniqli olimlari bilan
ʻ hadisning turli masalalari borasida
ilmiy munozaralarda faol ishtirok etgan. Volidai muhtara-masi hamda tog asi ham
ʻ
hadisi nabaviyyaning durust bilimdonlari hisoblanishgan. Binobarin, Hakim at-
Termiziy o z dunyoqarashiga ulkan ta sir ko rsatgan bilimli va ilmiy muhitda
ʻ ʼ ʻ
voyaga yetgan.
Yozma manbalarda Hakim at-Termiziy ustozlari haqida ishonchli
ma lumotlar keltirilgan. Uning dastlabki ustozi otasi Ali ibn al-Hasan at-Termiziy
ʼ
bo lgan. Al-Xotiyb al-Bag dodiyning "Tarixi Bag`dod" asarida bir muncha
ʻ ʻ
ma lumot keltirilgan. Ustozlari orasida Qutayba ibn Sa id as-Saqafiy al-Balxiy
ʼ ʼ
(798 — 888-yillar), Ibn Xib-bonning "Mashxur kishilar to`g`risida kitob" asarida
ancha dilbar gaplar aytilgan Solih ibn Abdulloh at-Termiziy, bir qancha vaqt
Termiz qozisi bo lgan Solih ibn Muhammad at-Termiziy, Sufyon ibn Vakiy`
ʻ
(vafoti 860-yil ), Hasan ibn Umar ibn Shafiq al-Bahriy (vafoti 840-yil ), Ahmad ibn
Hadravayh (vafoti 854-yil ), Abu Turob al-Naxshabiy, Yahyo ibn Maoz ar-Roziylar
(vafoti 875-yil ) bo lishgan.
ʻ
Kurs ishining maqsadi : Al- Hakim at Termiziy asarlari manba sifatida
Kurs ishining vazifasi : O’quvchilarga O z davrining yetuk muhaddis olimi
ʻ
sifatida tanilgan Abu Abdulloh Muhammad Ibn Ali At-Termiziy haqida ma’lumot
berish
Kurs ishining ob'ekti : Hakim At- Termiziyning hayotidagi o`chmas
xotiralar haqida
Kurs ishining predmeti : Hakim At- Termiziy ilmiy merosida inson
mohiyatining germenevtik tahlili
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 5 ta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
3

“Ixtilojoti a’zo” deb nomlangan risola debochasida inson sochi yoki ko’zining
rangi, bundan tashqari, qosh, kiprik, yuzining ranglari va ularning inson tabiatiga,
fazilatiga, xususiyatiga ta’siri haqida sharh berilgan. 12
Hakim at-Termiziyning ya’na bir risolasi “Aql va havo” da “aql va havoning
ellikta yordamchisi” ni sanab o’tadi. Shuningdek, risolada insonning har bir
xususiyatlari ziddi orqali tafsir etgan. Xususan, “aqlning yordamchilari”- aql,
fahm, basar(ko’rish), ma’rifat, yaqiyn(shak-shubhasiz),fiqh, vaqf(to’xtab turish),
hilm(yumshoqlik),ilhom, ixlos, tavozu’, saxovat, to’g’rilik, nasihat, xisba, niyat,
shafqat, murosayu madora, vara’, shukr, rizo, sabr, xavf, taqvo, jaxd, istiqomat,
zuhd,farosat, ulfat, inobat, shavq, tazarru’,muhabbat, xifz, sidq, hidoyat, zehn,
farog’at, omonlik, tavakkul, ishonch, qanoat, to’lib toshmoq, ofiyat, rohat, xushu’,
tafakkur, ibrat, istixora, salomatlik, hurmat-e’tibor, uzlat, tayyorgarlik.
2.2.Muhammad Solih Kashfiy va Termiz adabiy muhiti
Termiz shahri azaldan “madinat ar-rijol” nomi bilan jahonga tanilgan. Bu
zaminda ko‘plab mutasavvuf ulamolar yetishib chiqqani ilmiy-tarixiy manbalarda
keltiriladi. Raziyn Termiziy, Ja’far ibn Aliy Termiziy, Abu Sahl Termiziy, Yusuf
Xayyot Termiziy, Hakim Termiziy, Varroq Termiziy, Sayyid Burhonidddin
Muhaqqiq Termiziy, So‘fi Allohyor, Mavlaviy Jununiy va boshqa tasavvuf ahli
ulamolarni misol keltirish mumkin. Sharq olamida e’tirof etilgan zabardast
olimlardan Hakim Termiziy o‘zining katta boy ilmiy merosi bilan hakimiya
tariqatiga asos solgan. Imom Abu Iso Termiziy esa hadis ilmida dunyoning
mashhur muhaddislari qatorida joy olgani ham e’tiborga molik. Termiziy va
termiziylar deyilganda albatta birinchi ko‘z oldimizga Imom Termiziy va Hakim
Termiziy kabi buyuk zotlar gavdalanadi. Termiz shahri qadimdan mana shunday
buyuk zotlarni tarbiyalashga zamin bo‘lganligining ba’zi sabablarini sanab o‘tsak
to‘g‘ri bo‘ladi.
Tarixiy kitoblarda keltirilishcha Termiz Sharqdagi shaharlarining qadimiy
shaharlaridan biri bo‘lgan. Buyuk ipak yo‘lining muhim bir tarmog‘i ham qadimgi
19

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Hakim at-Termiziy tarjimayi holiga oid
ma’lumotlar o‘rta asr arab mualliflaridan Tojuddin Subkiy , Xatib Bag‘dodiy, Ibn
Hajar Asqaloniy, Abdurrahmon Sullamiy va boshqalarning asarlarida,
shuningdek, allomaning o‘zi yozgan “Bad’u sha’ni Abu Abdulloh” (“Abu
Abdulloh ishining boshlanishi”) biografik risolasida keltirilgan. Hakim at-Termiziy
qabri ustiga o‘rnatilgan sag‘ana bitiklarida ham hayoti haqida ba’zi ma’lumotlar
bor. Hakim at-Termiziy yoshlik yillarida o‘z yurtida taniqli olimlardan ta’lim
olgan. Ilmini takomillashtirish maqsadida Sharq mamlakatlarining ko‘p
shaharlarida, jumladan, Balx , Nishopur , Bag‘dod , Makka va Madinada bo‘ladi.
O‘sha davrning yirik allomalari bilan ilmiy bahs va munozaralarda ishtirok
etadi. Hakim at-Termiziy o z hayoti to g risida o zining "Bad`u sha`ni Abuʻ ʻ ʻ ʻ
Abdulloh" asarida bayon etganligi Bu asar 1965-yilda Bayrutda Yahyo
Ismoil tomonidan olimning "Xatmul avliyo" asari bilan birga chop etilgani bizga
ma'lum.
Hakim at-Termiziyning tavalludi va vafoti sanalari yozma manbalar hamda
hozirgi adabiyotarda turlicha keltiriladi. Ba zi mualliflar, masalan, Hoji Xalifa
ʼ
"Kashf az-zunun"da Hakim at-Termiziy vafoti yilini milodiy 869-yil deb
ko`rsatgan. Allomaning qabr toshida ham shu sana keltirilgan. Hakim at-Termiziy
yuz yildan oshiq vaqt umr ko`rganidan kelib chiqilsa, manbalarda ham u 112, 116,
yoki hatto 120 yoshgacha umr ko`rgani keltiriladi, u holda alloma I taxminan 750
— 760 yillar oralig`ida tug`ilgan bo`lib chiqadi. Ayni mahalda bundan 30 yil oldin
"Al-Hakim at-Termiziy va nazariyyatuhu fil valoyati" asarini yozgan misrlik
mashhur olim Abdulfattoh Abdulloh Baraka Hakim at-Termiziy milodiy 820-
yilda tavallud topib 112 yil yashab 932-yilda vafot etgan, deb yozgan. Allomaning
bolalik va yoshlik yillari haqida manbalarda batafsil ma lumot berilmagan.
ʼ
"Tarjimai hol" iga ko ra, u sakkiz yoshidan boshlab diniy ilmlar bilan jiddiy
ʻ
shug ullangan, yigirma sakkiz yoshida esa Makkaga
ʻ haj safariga jo nagan. ʻ
Safardan qaytgach, Hakim at-Termiziy sufiylik yo lini tutgan: xilvatga ketib, nafsi,
ʻ
ammorani yengib, sufiyona risolalarni o rgangan.
ʻ
2

Junaydib Termiziy, Abu Ismoil Muhammad ibn Ismoil ibn Yusuf Sulamiy
Termiziy, Abu Ishoq Ibrohim ibn Abu Lays Nasr Termiziy, Ali ibn Sa’iyd
Termiziy, Najiyd Termiziy, Bihar Termiziy, Muhammad ibn Hasan ibn Xolid
Termiziy, Abu Ja’far Muhammad ibn Ahmad ibn Nasr Termiziy, Abu Amr Hafs
ibn Amr ibn Ishoq Shayboniy Termiziy, Abu Abdurahmon Muhammad ibn Ahmad
ibn Hasan ibn Madduvayh Qurashiy Termiziy, Abu Abdulloh Muhammad ibn
Abbos ibn Muhammad Termiziy, Abu Dovud yoki Abu Mu’oz Jorud ibn Mu’oz
Sulamiy Termiziy, Abu Amr Muhammad ibn Jorud ibn Mu’oz Termiziy, Maktum
ibn Abbos Abulfazl Marvaziy Termiziy, Abu Imron Muso ibn Hizom Termiziy,
Abu Abdulloh Huraym ibn Mis’ar Azdiy Termiziy, Abu Abdulloh Termiziy, Abu
Ali Husayn ibn Muhammad Mezoniy Termiziy, Ahmad ibn Yusuf Termiziy,
Ahmad ibn Mansur Termiziy, Abu Iso Muhammad ibn Iso ibn Savra ibn Muso ibn
Zahhok Sulamiy Termiziy, Abu Zarr Muhammad ibn Ibrohim Termiziy,
Muhammad ibn Xiyv ibn Homid ibn Dilluvayh Termiziy, Ali ibn Hasan ibn Bishr
ibn Horun Termiziy, Ibrohim ibn Ali ibn Hasan Termiziy, Abu Abdulloh
Muhammad ibn Ali ibn Hasan ibn Bishr Hakim Termiziy, Solih ibn Muhammad
ibn Ali ibn Hasan Termiziy, Abu Bakr Muhammad ibn Abdurahmon (yoki:
Abdurahim) Termiziy Muqri’, Burhoniddin Muhammad ibn Muhammad Zayniy
Husayniy, Solih ibn Sa’iyd Termiziy, Abulhasan Muhammad ibn Hasan ibn Ali
ibn Sa’iyd Termiziy, Muhammad ibn Ali ibn Sa’iyd Termiziy, Abu Abdulloh
Muhammad ibn Ahmad ibn Sufyon Bazzor Termiziy, Ahmad ibn Nasr Termiziy,
Abu Sufyon Muhammad ibn Ibrohim ibn Hafs Termiziy, Muhammad ibn Hotim
ibn Yusuf ibn Hudayr Termiziy, Abu Umar Muhammad ibn Umar ibn Horis
Termiziy, Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Homid ibn Muhammad ibn
Ismoil ibn Xolid Termiziy, Ahmad ibn Muhammad ibn Isom Termiziy, Abu Ali
Muhammad ibn Daysam Termiziy Daqqoq, Muhammad ibn Sayyor ibn Nasr
Termiziy, Abu Ali Husayn ibn Muhammad ibn Ahmad Termiziy, Abu Usmon
Sa’iyd ibn Xolid ibn Muhammad ibn Maxlad ibn Xolid Termiziy, Abu Muhammad
Solih ibn Muhammad ibn Nasr ibn Muhammad ibn Iso ibn Muso ibn Abdulloh
Termiziy, Abu Muhammad Solih ibn Muhammad ibn Dovud Termiziy Obid,
27

Yana bir manba – eronlik fors olimi Mehdiy Bayoniy tomonidan 6 – jildlik
nashrga tayyorlangan “Ahvol va osori xo‘shnavison” asari 1345/1966 yili
Tehronda nashr etilgan. Asarning qimmatli jihati shundan iborat, ki muallif turli
fan sohasida o‘z zamonasida xizmat qilgan namoyandalar hayoti va faoliyatini
misol keltiradi, qisqacha tarjimai holi bilan o‘quvchini tanishtiradi. Boburiylar
hukmronligi davrida termiziy sayyidlardan Kashfiy Termiziy, Sayid Nizomiddin
Muhammad Ma’sum Termiziy, Fathiy Termizy, Sayid Ali Termiziy kabi
zotlarning ota-bobolari Hindiston va Pokiston o‘lkalariga ko‘chib borishganini
ishora qilib o‘tadi.
Termiz adabiy muhiti va namoyanadalar hayotini o‘rganishda muhim
manbalardan biri mashhur fors olimi Ahmad Gulchin Ma’oniyning “Korvon-hind”
6,885], asarini zikr etmasdan iloji yo‘q. Chunki asarda Akbarshoh saroyida ijod
qilgan termiziyning yirik vakillari bor. Unda mashhur Xattot Judoiy Termiziy Mir
Mansur Musavvir Termiziy, Sayyid Hoshim Termiziy kabi namoyandalar zikr
etilgani diqqatga sazovor.
Qozi G avsuddin Mustamand G uriy tomonidan yozilgan “Torixi muxtasariʻ ʻ
G o‘r” asarida termizlik shoirlardan Vazir Termiziy hayoti va faoliyatiga alohida
ʻ
to‘xtalib o‘tadi. Vazir Abu Bakr Termiziyni Muhammad Avfii Buxoroiy “Lubobu-
l-al-bob” asarida devoni sohibi bo‘lganligi ta’kidlaydi. Bu kishi 586/1190 yillari
atrofida hayot bo‘lib, o‘z devonini tartib bergan.
Muhammad Hodi Rizoqulixon Hidoyatning “Riyozu-l-orifin” asari ham
Termiz adabiy muhitini o‘rganishda muhim manbalardan sanaladi. Tazkirada
boshqa adabiy muhit vakillari bilan birgalikda Termizda ijod qilgan yoki asli
termizlik bo‘lgan ba’zi namoyandalar zikri keladi. Asarda termizlik tasavvuf
namoyandalari Hakim Termiziy, Varroq Termiziy va shoirlardan Fathiy Termiziy
hayoti va ijodidan namuna keltiradi. Adolat va donishmandlikda Fathiy
Termiziyni o‘z zamonasining peshvolaridan bo‘lganligini, irfoniy ma’nolarga boy
she’rlar yozilganini ta’kidlab o‘tadi. U kishidan muallif ikki ruboiy misol
kelitiradi:
میلست هب هار قشع ناج نتفای تسا
23

Al- Hakim at Termiziy asarlari manba sifatida
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................... 2
I.Bob.Al- Hakim at Termiziy asarlari manba sifatida ..................................................................... 4
1.1.O z davrining yetuk muhaddis olimi sifatida tanilgan Abu Abdulloh Muhammad Ibn Ali At-ʻ
Termiziy ........................................................................................................................................... 4
1.2.Hakim At- Termiziyning hayotidagi o`chmas xotiralar. ........................................................... 7
1.3.At-Termiziyning yoshlar tarbiyasiga oid to'plagan hadislari haqida ......................................... 9
II.Bob.Hakim At- Termiziy ilmiy merosi ...................................................................................... 15
2.1.Hakim At- Termiziy ilmiy merosida inson mohiyatining germenevtik tahlili ........................ 15
2.2.Muhammad Solih Kashfiy va Termiz adabiy muhiti ............................................................... 19
Xulosa ............................................................................................................................................ 31
Foydalanilgan adabiyotlar .............................................................................................................. 34
1

adabiy muhiti vakillari borasida bir qancha ishlar amalga oshirilgan. Bu boradagi
eng muhim izlanishlarni Sayyid Mahmud Taroziy, Abdulg‘ani Abdullo, U.
Uvatov, I. Usmonov, J. Hamroqulov, A. Abdullayev, J. Cho‘tmatov, S. Tursunov,
J. Mirzayev, S Azimov, B. Murtazoyev, R. Xoliqova, Q .Jo‘rayev, J .Esanov, M.
Ismoilov va boshqalar tomonidan bu hududdan yetishib chiqqan termiziy
namoyandalar borasida ilmiy izlanishlar olib borilgan.
Termiziy namoyandalar va ularning bebeaho merosi haqida M. Kenjabekning
“Termiz tazkira”si kitobi, diqqatga sazovor.
Yosh olimlardan J. Cho‘tmatovning “Termizning bezavol qal’alari yoxud Termiz
tarixi” , monografiyasida ilk bor arab va fors tilidagi asosiy manbalar asosida
Termiziy namoyandalar haqida muhim ma’lumotlarni yaxlit tarzda umumlashtirib
muhim tahlil va xuloslar bilan xalqga taqdim etdi. Termizlik shoirlar hayoti va
adabiy maktabining yuzaga kelshi borasida adabiyotshunos olimlardan Taniqli
adabiyotshunos olim, A. Abdulloyev tomonidan tayyorlanib, Eronning “Al-Huda”
xalqaro nashriyotida bosilib chiqqan “Devon”i Adib Sobir Termiziy diqqatga
sazovordir.
Taniqli adabiyotshunos olim Ramazon Abdullayev “Hayot va e ҷ odiyoti
Amirush-shuaro Muizz ӣ ” va Munjik Termiziyning “Devoni ash’ori parokanda” ,
kabi ilmiy tadqiqot ishlari Termiz adabiy maktabining o‘ziga xos xususiyatlarini
yoritib berishga keng xizmat qiladi. Adabiyotshunosning ushbu tadqiqotlarida
Chag‘oniyon va Termiz adabiy muhitida yetishib chiqqan Amir Muizziy va
Munjik Termiziy borasida so‘z yurtilib monografik tarzda tadqiqot olib boradi.
Eng muhimi birinchi marta Munjik Termiziy “Devoni”ni fors tilidan krill
alifbosiga tabdil qilib, muqaddima, tahqiq va izohlar bilan to‘ldirilgan holda keng
kitobxon ommasiga taqdim etadi.
Termiz adabiy maktabi va uning vakillari hayoti va ilmiy merosini
o‘rganishda eronlik adabiyotshunos olimlari boshqa olimlardan ko‘ra ishlar
anchagina. Ehson Shavorib Muqaddam, Abbos Iqbolning “Devoni Amirush-
shuaro Muizz ӣ ” asarlarini tahqiq etib, Termiz Movarounnahrning ilm beshigi va
olimlar yurti bo‘lganini e’tirof etishadi.
25

amaliy jihatdan katta ahamiyatga egadir. 6
II.Bob.Hakim At- Termiziy ilmiy merosi
2.1.Hakim At- Termiziy ilmiy merosida inson mohiyatining germenevtik
tahlili
Tasavvuf ilmida inson mohiyatini ochib berishda “ilm – bu nurdir”, “Nur-
Haqni nopokdan ajratadi”, “Nur- sodiq qulini iymonga yetaklaydi”, “Nur- Alloh
tomonidan banda qalbiga joylashtirilgan”, “Qalblarni munavvar etuvchi narsa-
Alloh nuri” singari g’oyalarni ilgari surgan buyuk allomalarimizdan biri Hakim at-
Termiziy sanaladi. Uning inson ma’naviyati haqidagi fikr-mulohazalarini o’zining
mashhur “Al-Jomi’ as-sahih” asaridan tashqari ‘Shimoili
Nabavariya”(‘Payg’ambar alayhissalomning shakl va sifatlari”), “Kitob uz-Zuhd”
(“Zohidlik kitobi”), “Asomi’u as-sahoba” (“Sahobalarning ismlari”), “ А 1-asmo’
valkuno” (“Ismlar va kun’yalar”), “Kitobul ilal” (“Illatlar kitobi”) va boshqa
kitoblarida bayon etdi 1
.
Uning ta’kidlashicha, inson ma’naviy kamolotini shakllantirishda va uni
yanada rivojlantirishda bilim muhim ahamiyatga ega ekanligini alohida
ta’kidlaydi. Ayniqsa, uning hikmatlarining ma’no- mazmuni beqiyos, ayniqsa
ularda dunyo iztiroblari, bandalarining nojoiz qiliqlari qoralangan. U “Navodir al-
usul” asarida ayrim kimsalarning goho o’zini ojiz va notavon deb his qilishi,
o’zini xurlangan deb bilishining asosiy sabab qilib, “Insonning umidsizlikka
tushishi bu uning Allohni bilmaganidandir” 2
,- deb ko’rsatadi. Alloh insonni
yaratib, nega umidsizlikka tushuradi degan savol tug’iladi. Bunda alloma
aytmoqchiki, Allohni tanigan banda zinhor umidsizlikka tushmaydi, u doim
Allohga suyanadi. Inson taqdiridan nolish bandaga xos ish emas, inson taqdiridan
emas, o’zini umidsizlik botqog’iga kishanlagan- nafsidan o’pkalashi kerak.
Shuningdek, asarda inson butun umr sinovlarda sinalib, Allohning imtihonidan
o’tadi. “Navodir al-usul” bayonida “Alloh bandasiga bu dunyoda boylik, faqirlik,
6
Cho‘tmatov J. Termizning bezavol qal’alari yoxud Termiz tarixi. –Toshkent: Yangi nashr, 2017. - 352 b.
15

Termiz shahri orqali o‘tgan. Qadimdan Parfiya, Sug‘diyona, Xorazm, Marg‘iyona
davlatlari bilan savdo-sotiq aloqalarini yo‘lgan qo‘ygan. Hidndiston kabi yirik
savdo markazi davlatlari bilan keng aloqa o‘rnatgan. Miloddan avvalgi III-IV
asrlarda odamlar bu yerda yashab kelgan. III-II asrlarga kelib Termiz Baqtriya
davlatining siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatidan taraqqiy topgan shaharlaridan
biriga aylangan. Kushonlar davlati hukmronligi davrida Termiz shahri obod
maskanga aylanib, Shimoliy Baqtiriyaning yirik shaharlari qatoridan joy oladi.
Savdo-sotiq va madaniyat markazi bo‘lgan Termiz shahri Buyuk ipak yo‘liga
tutashganligi uchun qadimdan shahar madaniyati kirib keladi. Bu borada
“Hududu-l-olam”
asarida Termiz “Jayhun bo‘yidagi ko‘rkam va obod shahardir. Qal’asi daryo
bo‘yida, ulkan bozori dunyoga mashhur, Xuttalon va Chag‘oniyon ahli shu yerda
savdo qiladi”, - deb yuqori baho bergani fikrimizni dalillaydi.
Demak bundan ma’lum bo‘ladiki, Termiz X asrga kelib ko‘rkam, obod,
bozori dunyoga mashhur shaharga aylanib bo‘lgan ekan. Darhaqiqat mana
shunday markazlarda boshqa sohalar qatori hunarmandchilik, tijorat va yirik
binolar barpo etilishi yo‘lga qo‘yilgan edi. Qadimgi binolarning qoldiqlari
bugungi kunga qadar Eski shahar qismida saqlanib qolganligi ham buning yorqin
natijasidir.
Termiz ijtimoiy-iqtisodiy islohotlari qatori siyosiy islohotlarda ham faol
bo‘lgan. G aznaviylar, Qoraxoniylar, Qoraxitoiylar Saljuqiylar, Xorazmlarʻ
davlatlari tarkibiga kirgan. Qadimgi Termiz shahrining birinchi xarobaga
aylanishi mug‘ullar bosqini davriga to‘g‘ri keladi. Termiz mug‘ullar isyoniga
katta qarshilik ko‘rsatgan. Amir Temur davriga kelib Termiz Temuriylar davlati
tarkibi kiradi. Amir o‘zining oqilona siyosati bilan Termiz shahrini obod qiladi.
Jumladan Termiziy sayyidlarga alohida ehtirom ko‘rsatadi. 1407 yil Xalil Sulton
farmoni bilan daryo sohilidagi Termiz qal’asi qayta tiklandi. Ko‘p o‘tmay, o‘z
tangalarini zarb etadigan katta shaharga aylandi,
Ta’kidlash joizki, Temuriylar davrida ilm-fan adabiyot va san’at boshqa
davrlardan ko‘ra ancha rivojlanadi, turli sohalarda ko‘plab olimlar yetishib
20

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
har bir rahhar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”. O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga
bag‘isiilangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. Xalq so‘zi
gazetasi, 2017-yil 16-yanvar, №11.
2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz”. O‘zbekiston, 2017-yil.
3. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil.
4. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017-yil.
5. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv qo‘llanma.
Toshkent. Fan va texnologiya. 2012-yil.
Asosiy adabiyotlar
1. Abdullayev R. Hayot va ijodiyoti Amiru-sh-shuaro Muizz ӣ . – Dushanbe: .... – S.
15-30.; Munjik Tirmiz ӣ . Devoni ash’ori parokanda/Tahiyakunandai chop, muallif
peshguftor va tavzehoti doxili matn: R. Abdullayev. – Toshkent: Yangi nashr,
2016. S. 3-27.
2. Jamahmatov K. Adib Sobir Termiziy. – Toshkent: Shamsuddin Boboxonov,
2021. – S. 14.
3. Mirzo Kenjabek. Termiz tazkirasi. – Toshkent: O‘zbekiston milliy
ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2017. – B. 6.
4. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 8-jild. – T., 2004. 387–388-betlar.
5. Cho‘tmatov J. Termizning bezavol qal’alari yoxud Termiz tarixi. –Toshkent:
Yangi nashr, 2017. - 352 b.
34

bilan shug‘ullanganlar.
Ma'lumki, o‘z bilimini oshirish borasida at-Termiziy ko‘pgina xorijiy
mamlakatlarni ziyorat qilgan. Elma-el kezib, cho‘lu biyobonlar oshib roviylardan
eshitgan hadislarini yitish bilan shug‘ullangan. Ularni tartibli ravishda yozib qayd
qilish bilan birga ushbu hadislarni qanchalik darajada sahiyh, hasan yoki zaif,
mavzu (soxta, o‘ylab chiqarilgan) ekanligini qayta-qayta tekshirgan, ilmiy
ravishda chuqur tadqiq etgan. Allomaning shogirdlari orasida turli millat vakillari
ham bo‘lgan.
Yoshi qirqdan oshgan va turli mamlakatlar olimlaridan ta'lim olgan at-
Termiziy ham Imom al-Buxoriy mashhur bo‘lgan paytda yetuk olim darajasida
tanilgan. Ikkala olim o‘rtasida 863-868 yillar oralarida Nishopurda ko‘pdan-ko‘p
samarali ilmiy munozaralar, samimiy do‘stona uchrashuvlar bo‘lgan. At-Termiziy
o‘z asarlari uchun ko‘pgina foydali ma'lumotlarni al-Buxoriy bilan bo‘lgan
uchrashuvlarida olganligini yozadi
Abu Iso at-Termiziy asarlari hozirda ham o‘z qimmatini yo‘qotgan emas.
Uning «Al-Jomi' as-sahiyh», «Ash-shamoil an-nabaviyya» kabi asarlarida
keltirilgan hadisi shariflar katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lib insonlarni halol,
adolatli, iymon-e'tiqodli, diyonatli, pokiza, mehnatsevar, muruvvatli, rahm-
shafqatli, ota-ona, ayollarga nisbatan hurmat-e'tiborli bo‘lishga chorlaydi.
Bu ibratli pand-nasihatlar va o‘gitlar xalqimizni, jamiyatimiz ahlini, ayniqsa
yosh avlodni tarbiyalashda beqiyos ahamiyat kasb etishini alohida ta'kidlash
o‘rinlidir. At-Termiziyning asarlari faqat diniy ilmlar majmuasiga oid bo‘lib
qolmasdan, balki dunyoviy ilmlarga oid ma'lumotlarga ham boydir. Masalan,
uning bosh asari bo‘lgan «al-Jomi' as-sahiyh»da tarix, mantiq huquqshunoslik,
tabobat, ziroatga oid ko‘plab qimmatli ma'lumotlarni uchratamiz. Arab tilini
rivojlantirishda at-Termiziyning xizmatlari kattaligini zamonaviy olimlar qayta-
qayta ta'kidlaydilar. 5
Xulosa qilib aytganda, buyuk bobokalonimizning shaxsiy hayoti va uning
boy ma'naviy merosini chuqur va har tomonlama o‘rganish ham ilmiy, ham
5
O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 8-jild. – T., 2004. 387–388-betlar.
14

uning ziddi bo’lgan Alloh rizoligi uchun yomon yo’llardan qaytishi bayon etilgan.
Bu manzil boshqa manzillardan farq qilib, uning asosi insonni Alloh ma’rifatiga
yo’llash hisoblanadi. 7
Oxirgi manzil esa- bu qurbat, ya’ni yaqinlik manzilidir. Bu manzil banda uchun
eng og’ir sinovlar badaliga vosil bo’ladi. Alloh vasliga munosib bandalar “qurbat”
manzilida mustahkam makom egallaydilar. Ushbu bob quyidagi so’zlar bilan
tugallanadi: “Hidoyat( to’g’ri so’z), tavfiq(madad), qurquv va quvvat- barchasi
ulug’ Allohdandir” 11
. Shuningdek, alloma nafs va dunyo boyliklariga xirs
qo’yish yomon illatlardan biri deb hisoblab, “Dunyo sevgisi-achchiq suv, nafs
sevgisi esa sho’r suv deb ta’rif beradi. Hakim at-Termiziy o’z asarida Allohning
bandalarini uch toifaga ajratadi, bular: Allohning maxbuslari- mo’minlar,
shaxvatning maxbuslari-fosiqlar, shaytonning maxbuslari- kofirlardir. Xullas,
ushbu asarda bandaning eng katta jihodlaridan biri- o’z nafsiga qilingan jihod
ekanligi, haqiqiy mo’min banda esa Allohga yaqinlik maqomiga erishish uchun
bir necha mashaqqatli sinovdan o’tishi kerakligi, bu imtihonda “xurmo bargigek
yonishi” mumkinligiga qaramay iroda orqali Allohning madadiga tayanib bosib
o’tib, “qalb nuri” ila manzilni yakunlashi bayon etilgan. Asarning qiymati ham,
uning bandani Allohga ixlos, chin e’tiqod, itoat, so’ng ilmga amal qilishlikni
targ’ib qiladi.
Allomaning “Navro’znoma” risolasi alohida tahlil etish uchun muhim manba
hisoblanadi. Risolada tabiat va jamiyat, tabiat va insoniyat aloqalari, ular
o’rtasidagi mutanosiblik va nomutanosiblik holatlari, shuningdek tabiat
mo’jizakorligi oldida insonning ojizligi bilan bayon etiladi. Insoniyatning necha
asrlik turmush tarzi, ularning hayotiy tajribalari mujassam etilgan. Sharq olamida
yetti raqami ulug’lanib kelingani, hatto inson a’zolarini ham yetti sayyora bilan
nomlangan. Masalan, orqa miya-Zuhal, qalb (qon aylanish tizimi)- Quyosh,
oshqozon- Oy, bosh miya-Mirrix, o’pka (nafas yo’llari)-Atorud, jigar- Mushtariy,
buyrak- Zuhra. Allomaning fikricha, inson tabiatida ham yettita xulq mavjud:
g’azab, rag’bat, raxbat (hadik, qo’rquv), shaxvat, g’aflat, shak, shirk. Shuningdek,
7
R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv qo‘llanma. Toshkent. Fan va texnologiya. 2012-
yil.
18

Al- Hakim at Termiziy asarlari manba sifatida

Купить