Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 148.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 14 Февраль 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

102 Продаж

Аl-Ya’qubiyning “Ta’rix” asari tarixiy manba sifatida

Купить
Аl-Ya’qubiyning “Ta’rix” asari tarixiy manba sifatida MUNDARIJA: KIRISH ....................................................................................................... ...... 4-6 I BOB. AL-YAQUBIYNING HAYOTI VA UNING MARKAZIY OSIYO XALQLARI TARIXIDA TUTGAN О’RNI…. ………………………….. 7-16 1.1 Al-Ya’qubiyning hayoti va ijodi……………………...……………….... 7-11 1.2 О’rta Osiyo xalqlari tarixi о’rganishda Al-Ya’qubiyning tutgan о’rni…………………………………………………………………...……. 12-16 II BOB. АL-YA’QUBIYNING “TARIX” ASARI TARIXIY MANBA SIFATIDA........... …………………………………………… ...................... 17-25 2.1 Asarning yaratilish tarixi.......................................................................... 17-21 2.2 Al-Ya’qubiyning “Tarix” asarida keltirilgan muhim ma’lumotlar tahlili........................................................ ...................................................... 22-25 XULOSA ................................................................................................... ... 26-27 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО’YXATI ................................. 28 - 29 1 KIRISH Xalqimizning asrlar sinovida yanada kuchayib, toblanib borgan mustahkam irodasi, iymon-e’tiqodi nafaqat qadimiy ma’naviyatimiz, balki milliy o‘zligimizni saqlab qolishga asos bo‘ldi. “Agar biz dunyo tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, boshqa xalqlar ham ozodlik va mustaqillikni qo‘lga kiritish, milliy tiklanish, o‘z davlatchiligini, havas qilsa arziydigan fuqarolik jamiyatini mustahkamlash jarayonida ana shunday fazilatlarga tayanib va suyanib, barcha sohalarda - bu iqtisodiyot yoki ijtimoiy hayot bo‘ladimi, madaniyat, ta’lim-tarbiya va ilm-fan bo‘ladimi — o‘zining beqiyos ichki qobiliyat va salohiyatini ishga solish, uni ro‘yobga chiqarish hisobidan taraqqiyotga erishganini ko‘ramiz” 1 . Masalan, A rab mamlakatlarini olaylik. Ular nimaning evaziga uzoq davr mobaynida bu qadar rivojlanishga erisha oldi? Bu o‘lkalarda mo‘l-ko‘l tabiiy xomashyo manbalari, mineral resurslar deyarli yo‘q. Albatta, bu borada o‘sha paytda dunyoda mavjud bo‘lgan siyosiy omillar, xalqaro vaziyatning ta’sirini inkor etib bo‘lmaydi. Lekin arab xalqi asrlar davomida shakllanib, katta bunyodkor kuchga aylangan o‘ziga xos milliy ma’naviyati hisobidan ham rivojlangani bugungi kunda hech kimga sir emas. Shuning uchun Arab mamlakatlari haqida gap ketganda,taniqli ekspert va mutaxassislar ham birinchi galda arab xarakteri, arablar tabiati degan iboralarni tilga oladi. Tabiiyki, ular bu o‘rinda avvalo mazkur xalqlarga mansub ma’naviy fazilatlarni nazarda tutadi. Ya’ni, bu xalqlarning ichki dunyosi va irodasi ma’naviyat negizida yanada toblangan, kamolga yetgan. Bunday xulosaning tasdig‘ini nafaqat mazkur arab davlatlari, balki boshqa mamlakat va xalqlar misolida ham ko‘rish qiyin emas. Vijdon pokligi va bedorligi asrlar, zamonlar osha inson ma’naviyatining tayanch ustunlaridan biri bo‘lib kelmoqda. O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Abdug‘aniyevich Karimov o‘zining “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” nomli asarida shunday yozadi:” O‘z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini unutgan millatning kelajagi yo‘q. Bu haqiqat tarixida ko‘p bora o‘z isbotini topgan” 2 . O‘zbekistan Respublikasi 1 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T.: Sharq, 1998. – b.28. 2 Karimov I.A.Yuksak manaviyat – yengilmas kuch. T.:Manaviyat. 2008. – b. 74. 2 istiqlolga erishishi natijasida jamiyatimizning barcha sohalarda tubdan o‘zgarishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, Vatanimiz tarixiga milliy vatanparvarlik nuqtai- nazaridan qiziqish ortmoqda. Sovet mustamlakachiligi yillarida eng qadimgi davrlardan to O‘zbekiston mustaqillika erishguniga qadar bo‘lgan tariximiz soxtalashtirildi. Endilikda, ya’ni mustaqillik yillarida tarixshunosligimizda bir qator amaliy ishlar amalga oshirildi va amalga oshirilmoqda. Hozirgi kunda mamlakatimiz olimlari tomonidan qadimgi dunyo tarixidan boshlab, to hozirgi kungacha bo‘lgan davr tarixi qaytadan o‘rganib chiqilib, unga xolisan yondashish natijasida ko‘plab yangi tarixiy faktlar yaratilmoqda. Buning zamirida albatta hukumatimiz tomonidan tarixga qaratilayotgan e’tibor ayniqsa yetakchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Nafaqat tarixchi olimlar balki ilm-fan sohasida ilmiy tadqiqot olib borayotgan barcha soha hodimlariga hukumatimiz tomonidan kata e’tibor hamda iqtisodiy tomonlama yordam ko‘rsatilmoqda. Kurs ishida Arab tarixshunos olimlari, xususan Markaziy Osiyo tarixini o‘rganishda kata hissa qo‘shgan arab- islom olimlari to‘g‘risida batafsil to‘xtalib o‘tishga harakat qilindi.Buning natijasida o‘zim bilmagan ko‘plab yangi ma’lumotlarga ega bo‘ldim. Davr nuqtai nazaridan kelib chiqib, har bir tarixiy hodisalarga tarixchi sifatida baho berishga harakat qildim va bunga qisman erishdim. Mavzuning dolzarbligi. O‘rta asrlar tarixini yoritib berish, va tarixiy voqeeliklar bilan boyitib berish hozirgi kunda har bir tarixchi olimlarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, shuni ayta olamanki ilk o‘rta asrlarning nafaqat vatanimiz tarixiga oid qismi, balki jahon tarixi ham yangidan yangi tadqiqot va izlanishlarga muhtoj. Chunki biz tarixni o‘rganar ekanmiz o‘rganish davomida bir davrdan boshqa davrga o‘tish uchun mazkur davrga oid bilim va ko‘nikmalar bizga poydevor vazifasini o‘taydi. Xronologik jahatdan olib qaraydigan bo‘lsak ham o‘rganish jarayonida o‘rtada uzilish yoki kamchilik holati yuz bersa albatta kerakli natijaga erishilmaydi. O‘rganilayotgan mavzu doirasida ko‘plab tarixchi olimlar ilmiy izlanishlar olib borishgan. Ushbu olimlar tomonidan amalga oshirilgan ishlar hamda ilmiy 3 yangiliklar va xulosalardan kelib chiqib, mavzuga doir o‘z xulosamizni kurs ishida keltirib o‘tdik. Ishning maqsad va vazifalari. Har bir inson biron bir ishga kirishsa, inson o‘sha olib boryotgan ishiga nisbatan o‘z oldiga maqsad va vazifalar qo‘yib oladi. Jumladan, Arab-islom tarixchi olimlari to‘g‘risidagi manbaalarda ushbu olimlarning hayot yo‘li, amalga oshirgan ishlari hamda tarix sohasini rivojiga qo‘shgan hissalari to‘g‘risidagi ma’lumotlar uchraydi. Biz mazkur kurs ishimizda Markaziy Osiyo tarixini o‘rgangan Arab-islom olimlarining diyorimiz tarixini o‘rganishda qo‘shgan hissalarini yoritib berishni asosiy maqsad qilib qo‘yildi. Ushbu kurs ishida: - Arab islom tarixshunoslik maktabining vujudga kelishi; - Arab tarixchi olimlarining ilm-fanga qo‘shgan ulkan hissasi; - Arab islom tarixshunoslik maktabi yirik namoyondalarining hayoti, ilmiy me’rosi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni tahlil qilish kabi vazifalarni o‘z oldiga maqsad qilib olindi. Kurs ishining predmeti va obyekti. Mazkur kurs ishi nazariy asosini o‘rta asrlarga oid tarixiy manbalar, hamda keyingi davrlarda nashrdan chiqqan adabiyotlar, maqolalar, ilmiy ishlar, mustaqillik davrida e’lon qilingan xolis yoritilgan tarixiy materiallar maqola va monografiyalar shu kabilarga qaratilgan. Mavzuning o‘rganganlik darajasi. O‘rta asrlarda arab-islom tarixshunoslik maktabida faoliyat yuritgan olimlarning ilmiy merosini ko‘plab tadqiqotchi olimlar o‘rganishgan. Bular qatoriga: A.Doniyorov, A.Meds, G.Fuzailov, A.Madraimov, B.Abduhalimov, F.Sulaymonova, Ch.H.Haskins, S.Hangtinton, V.Smirnova, M.Rakitina va boshqa ko‘plab olimlarni misol qilishimiz mumkin. Kurs ishining tuzilishi. Kirish, ikki bob, to‘rt bo‘lim, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati hamda ilova qismidan iborat.(Jami 29 bet) I BOB. AL-YAQUBIYNING HAYOTI VA UNING MARKAZIY OSIYO XALQLARI TARIXIDA TUTGAN О’RNI 4 1.1 Al-Ya’qubiyning hayoti va ijodi Yorqin musulmon sivilizatsiyasining asosiy yutuqlaridan biri uning boy geografik adabiyoti edi. O‘sha davrning eng katta davlati – Bag‘dod xalifati o‘zining ma’muriy idoralari orqali bo‘ysunuvchi va boshqa mamlakatlar haqida ma’lumotga ehtiyoj sezardi. Bu esa geografiyaning turli yo‘nalishlar, jumladan, tasviriy geografiyaning rivojlanishiga asosiy sabab bo‘ldi. “Umuman olganda, — deb yozgan edi o‘rta asr arab geografiyasi haqida I.Yu.Krachkovskiy, — arablarning geografik adabiyoti juda katta qiziqish uyg‘otadi. Boy va xilma-xil, ilmiy ham, ommabop ham, texnik ham, afsonaviy ham, qiziqarli va tarbiyaviy – u o‘sha davrda dunyoning hech bir burchagida uchramaydigan ma’lumotlar majmuasini taqdim etadi. Bu adabiyot unga asos solgan insonlarning iste’dodi, jasorati va fidoyiligi uchun sharafdir” 3 . Shunday insonlardan biri IX asrda yashagan va xalifat hamda boshqa ko‘plab hududlar tavsifini o‘z ichiga olgan “Kitob al-buldon” (“Mamlakatlar kitobi”) asarini yozgan ilk arab geograf va tarixchilaridan Ahmad ibn Abu Ya’qub ibn Ja’far ibn Vahb ibn Vodih al-Kotib al-Abbosi, ya’ni al-Ya’qubiy edi. Uning ismi o‘rta asr arab manbalarida turlicha yozilgan. Ushbu kitobda al-Ya’qubiy nomining birinchi nashriyotchilari – golland arabshunoslari M.Ya. de Gue (1831– 1909) va M.T. Xautsmadan (1851–1943) foydalanilgan variant asos qilib olindi. Al-Ya’qubiyning hayoti haqida juda oz ma’lumot saqlanib qolgan. Uning ismidan shuni anglash mumkinki, u ta’sirli davlat arbobi va shia mazhabining e’tiborli vakillaridan biri bo‘lgan Vodihning avlodidan edi. Uning bobosi Ja’far xalifa al-Ma’munning (813–833) nabirasi Muhammadning kotibi bo‘lib xizmat qilgan. Bizning muallifimiz bolaligini Bag‘dodda, otasi – xizmatchi Abu Ya’qubning uyida o‘tkazgan (u ehtimol pochta idorasida ishlagan). Al-Ya’qubiy erta yoshdan davlat xizmatiga kirgan. Hayotining birinchi yarmida u xalifatning shimoli-g‘arbiy qismida, ya’ni Armaniston (Arminiya) hududida turli hukmdorlar 3 Историография IX-нач. XX вв. Отечественной истории Под ред. О.В. Сидоренко. Изд-во «Дальневосточного университета». Владивосток. 2004. – C .18. 5 va noiblar saroyida xizmat qilgan, keyin esa Xurosonda Tohiriylar saroyida ishlagan va 873 yilda ularning qulashigacha shu yerda qolgan. Uning “al-Kotib” – “yozuvchi” yoki “kotib” laqabi o‘sha davrda oliy martabali mansabdor shaxsga ishora qilgan, ammo al-Ya’qubiy aynan qanday lavozimda ishlagani noma’lum. Uning “al-Axbariy” laqabi esa uni yirik yozuvchi va tarixiy yilnomalar tuzuvchisi sifatida tavsiflaydi, “al-Abbosi” laqabi esa uning ajdodi Vodihning Abbosiylar sulolasiga aloqadorligini bildirgan. Xurosonni tark etgach, al-Ya’qubiy biroz vaqt Hindistonda bo‘lib, keyin xalifatning g‘arbiy qismida, Misrda paydo bo‘lgan (o‘sha paytda u yerni Tulinilar sulolasi boshqarayotgan edi). Taxminan 880 yilda u Mag‘ribga sayohat qilgan va Tohertda qisqa muddat yashagan. Keyinchalik u yana Misrga qaytgan va 897-yilda yoki 907-yilning 6-avgustidan keyin vafot etgan. Bag‘dod xalifati o‘zining siyosiy va iqtisodiy yuksalishi bilan birga ilm-fan va san’atning gullab-yashnagan pallasini boshdan kechirgan bir davrda al- Ya’qubiy ta’lim olgan. O‘sha yillarda intellektual doira vakillari bilan muloqot qilish uning asosiy qiziqishlarini belgilab berdi: bu – geografiya va tarix edi. Aynan o‘sha davrda qadimgi yunonlar ilmiy an’analari arab olimlari tomonidan o‘zlashtirila boshlandi. Yunon ilmiy asarlarini tarjima qilish ishi hali xalifa Horun ar-Rashid (786–809) hukmronligi davrida boshlangan edi. Keyinchalik, al-Ma’mun (813–833) bu jarayonga rasmiy davlat maqomi berdi va Bag‘dod ilmiy tarjimalar markaziga aylandi. Yunon tilidan suriyacha tarjima qilingan matnlar arab olimlariga yunon ilmiy merosini tezroq o‘zlashtirish imkonini berdi 4 . Al-Ya’qubiy yunon olimlarining asarlari bilan tanish bo‘lgan, jumladan, qadimgi yunon astronomi va geograf Ptolemeyning “Almagest” asari bilan. Ptolemey asarining arab tiliga tarjima qilinishi arab ilm-fani tarixida yangi bosqichni boshlab berdi. Al-Ya’qubiy o‘zining chuqur bilimlari va keng 4 Hoji Ismatilloh Abdulloh. Markaziy Osiyoda Islom madaniyati. Qisqacha ma`lumotnoma /Mas`ul muharrir N.Ibrohimov/ - T.: Sharq. 2005 . – B.36. 6 sayohatlari tufayli katta miqdordagi tarixiy va geografik ma’lumotlarni to‘plash imkoniga ega bo‘ldi. Al-Ya’qubiyning dastlabki muhim asari – u nomlanmagan bo‘lsa-da – Xurosonda yozilgan bo‘lishi mumkin. Mashhur tarixchi al-Mas’udi bu asarni «Abbosiylar tarixi» deb ataydi, M.Ya. de Gue esa uni “Jahon tarixi konspekti” deb baholagan. Ushbu asar 1883 yilda Leydenda chop etilgan va 1969 yilda qayta nashr qilingan. Bu asarning birinchi jildi insoniyat tarixini payg‘ambar Odam davridan Muhammad payg‘ambar davrigacha qamrab oladi. U Injil va apokrifik manbalarga asoslangan holda Iso va havoriylarning tarixini yoritgan. Shuningdek, Ossuriya, Hindiston, Makedoniya, Rim va Xitoy tarixi haqida ham ma’lumotlar berilgan. Ikkinchi jild Muhammad payg‘ambar hayoti va xalifalar tarixiga bag‘ishlangan. Unda har bir xalifaning hukmronligi alohida bo‘limlarda yoritilgan. Ayniqsa, Ali avlodlariga alohida e’tibor berilgan bo‘lib, bu muallifning shia e’tiqodiga mansub bo‘lishi bilan bog‘liq. Bu asar arab geografik adabiyotida muhim o‘rin egallaydi. Kitob 889–891 yillarda Misrda yozilgan. Unda al-Ya’qubiy xalifat va unga yondosh mamlakatlar haqida qimmatli ma’lumotlarni jamlagan. Al-Ya’qubiy o‘z zamondoshi Ibn Xurdodbihdan farqli o‘laroq, bu asarga yunon geografi Ptolemeyning yerning sharsimonligi haqidagi qarashlarini kiritmagan. O‘sha paytda geografik tasniflash yerdagi yashashga yaroqli hududlarni iqlim zonalariga ajratish asosida amalga oshirilgan. U yerdagi harorat va sharoitga qarab yer 7 iqlim mintaqasiga bo‘lingan edi 5 . Al-Ya’qubiyning geografik asarlari xalifatning siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti haqida qimmatli manba bo‘lib, keyingi asrlarning olimlari uchun bebaho dalillarni taqdim etgan. Al-Yaqubiyning ijodida Bag‘dod xalifalik poytaxti haqida katta bob mavjud. U Bag‘dodning savdo yo‘llaridagi qulay joylashuvi, tabiiy sharoitlarining a’lo darajada ekanligi haqida yozadi. Al-Yaqubiyshaharni geografik tasnif bo‘yicha 5 Адам Мец Мусульманский ренесанс M ., 1973. – C .87. 7 markaziy, to‘rtinchi iqlim mintaqasiga kiritadi va shu bilan yunon geografiyasidan xabardor ekanligini ko‘rsatadi. Keyin u poytaxt qurilishining batafsil tarixini keltiradi: joy tanlash, Bag‘dodning asos solinishi, qal’a devorlari va darvozalarining tasviri, Doira shaharning topografiyasi, al-Mansur va al-Mahdi tomonidan hadya qilingan yer uchastkalari va ularning egalari, shuningdek, kanal tizimi haqida ma’lumotlar beradi. Shundan keyin kichik bir bobda ikkinchi poytaxt – Samarri haqida yoziladi, uning ham qurilish tarixi va topografiyasi yoritiladi. Al-Yaqubiyyunoncha iqlim nazariyasiga asoslanmagan holda, o‘z tasnifida dunyoni to‘rt qismga bo‘lish usulini qo‘llagan: sharq, janub, shimol va g‘arb. Bunday bo‘linish unga an’anaviy yunon nazariyalari chegaralaridan cheklanmagan, ancha erkin va real hayotga yaqin tavsif berish imkonini bergan. Birinchi qism – sharqiy (ko‘proq shimoliy-sharqiy) hudud Bag‘doddan “turklar yurti” – Turkiston va Tibetgacha bo‘lgan yerni o‘z ichiga oladi. Bu qismga Jibal, Jurjon, Tabariston hamda Xuroson va Sijistonning bir qismi kiradi. Ikkinchi qism – janubiy hudud, Al-Yaqubiytasnifiga ko‘ra, G‘arbiy Iroq, Hijoz (Madina va Makka bilan birga) va Yamanni qamrab oladi. Uchinchi qism – shimoliy hudud, Sharqiy Iroq shaharlarini o‘z ichiga oladi, jumladan, Bag‘doddan janubda, Tigr daryosi bo‘ylab joylashgan Madain, Vosita va boshqa shaharlar. Bu qismda Basra haqida yozish boshlangan bo‘lsa-da, matnda bo‘shliq mavjud va keyin bir yo‘la Vizantiya harbiy tashkiloti haqida gap ketadi. Asosiy matnda Vizantiya mavzusidan keyin to‘g‘ridan-to‘g‘ri Suriyaning harbiy-ma’muriy to‘rt viloyati tasvirlangan, ammo ularning qaysi qismga tegishli ekanligi noma’lum. Shundan keyin Misr, Nubiya, Mag‘rib, Andalusiya va G‘arbiy Sudanning bir qismi tavsiflanadi. Al-Yaqubiyo‘z kuzatuvlari va so‘roq-savollar orqali olingan ma’lumotlarga katta ahamiyat bergan. Uning informatorlari orasida xalifa al-Mu’tasim saroyida xizmat qilgan Ja’far al-Xushshokiy, Tohiriylardan bo‘lgan bir kishi, Idrisiylar sulolasidan Abu Ma’bad at-Tahartiy kabi shaxslar bor edi. Andalusda bo‘lganligi haqida aniq dalillar yo‘q, u yer haqidagi ma’lumotlarini og‘zaki manbalardan olgan bo‘lishi mumkin. 8 Al-Yaqubiysoliq idoralaridan Xuroson va Sijiston kabi viloyatlardan olinadigan xiroj (soliq) miqdorlari, Qazvin, Qum va Isfahon kabi shaharlarning soliq summalari haqida ma’lumot olgan bo‘lishi mumkin. Xuroson va Sijiston hokimlari ro‘yxati ham ehtimol soliq idoralaridagi rasmiy hujjatlardan olingan. 9 1.2 О’rta Osiyo xalqlari tarixi о’rganishda Al-Ya’qubiyning tutgan о’rni Manbalari orasida 8–9-asrlarga oid arab geografik asarlari ham bo‘lishi ehtimol. U o‘sha davrda mashhur bo‘lgan masālik va mamālik (yo‘llar va mamlakatlar) janriga oid asarlardan foydalanishi mumkin edi. Masalan, 9-asrda yozilgan va bizgacha yetib kelmagan Ja’far al-Marvaziy asari yoki musulmon geografiyachilari Vizantiya haqida ma’lumot olgan Muslim ibn Abi Muslim al- Jarmiyning asarlari shular jumlasidandir. Al-Yaqubiyning “Kitob al-Buldon” asari o‘z davrida mashhur bo‘lgan boshqa geografik asarlardan farqli ravishda, yo‘l marshrutlari va soliq tushumlari ro‘yxatidan iborat emas. Aksincha, uning asarida xalifalik va unga qo‘shni mamlakatlarda yashovchi odamlar, ularning tabiati va hayoti haqida keng ma’lumotlar keltirilgan. Uning asari Bag‘dod, Samarri, Kufa, Makka, Iskandariya, Tahert, Qayruvon va Movarounnahr shaharlarini batafsil tasvirlaydi. X asrda masālik va mamālik janri yangi sayohatchi olimlar tomonidan rivojlantirildi. Masalan, Ibn Havqal 977-yilda al-Istaxri (951-yilda yozgan) asariga qo‘shimchalar kiritgan, al-Istaxri esa al-Balxiy (920-yilda yozgan) asaridan foydalangan. Shu davrning eng mashhur geograf va sayohatchilaridan biri al- Muqaddasiy bo‘lib, u 985-yilda o‘z asarini yozgan va 988-yilda qayta ishlagan 6 . XI asrda Xorazm olimi Abu Rayhon al-Biruniy Hindiston haqida mukammal geografik tadqiqotlar yozgan. 1068-yilda esa ispan arab olimi al-Bakri G‘arbiy xalifalik haqida batafsil asar yozgan, lekin uning hammasi saqlanib qolmagan. XIII-XIV asrlarda mamlyuk Misrida byurokratik ensiklopediyalar janri paydo bo‘ldi. An-Nuvayriy (1279–1332), al-’Umari (1301–1349) va al- Qalqashandiy (1355–1418) ushbu janrning yirik namoyandalari edi. Masālik va mamālik janri keyinchalik ham rivojlanib, arab geografiyasi 16-asr boshlarigacha uzluksiz davom etdi. Shu tariqa, Al-Yaqubiyning «Kitob al-Buldon» asari ushbu 6 Историография IX-нач. XX вв. Отечественной истории Под ред. О.В. Сидоренко. Изд-во «Дальневосточного университета». Владивосток. 2004. – C .29. 10 an’analar asosida rivojlangan geografik tadqiqotlarning dastlabki namunalardan biri bo‘ldi. “Kitob al-Buldan” (Mamlakatlar kitobi) qo‘lyozmasi Misrdan Sankt- Peterburg universiteti professori A.D. Muxlinskiy (1808–1877) tomonidan olib ketilgan. Uning muallifi va mazmuni haqidagi ma’lumotlarni rus sharqshunosi X.D. Fren (1782–1851) e’lon qilgan bo‘lib, bu Rossiya va G‘arbda katta qiziqish uyg‘otgan. Bu ilmiy doiralardagi qiziqish natijasida fransuz arabshunosi J.T. Reno tomonidan «Sharq geografiyasiga umumiy kirish» asarida al-Ya’qubi haqida ma’lumotlar paydo bo‘ldi. 1860 yilda M.Ya. de Gué «Mamlakatlar kitobi»ning bir qismini nashr qildi. Bu al-Mag‘rib (Shimoliy Afrika) haqidagi katta parcha bo‘lib, lotincha tarjima va izohlar bilan chop etildi. Bu izohlar hanuzgacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Qo‘lyozmaning to‘liq matni esa 1861 yilda niderlandiyalik sharqshunos T.V.Ya. Yeynbol tomonidan nashr etildi. 1892 yilda esa «Arab geograflari kutubxonasi»ning VII jildida M.Ya. de Gué bu asarning to‘liq matnini yana bir bor chop etdi. U boshqa o‘rta asr arab mualliflarining asarlari bilan solishtirgan holda batafsil izohlar qo‘shgan. Al-Ya’qubi haqidagi ma’lumotlar yirik Yevropa sharqshunoslik manbalariga, xususan K. Brokelman tomonidan yozilgan «Arab adabiyoti tarixi» va “Islom ensiklopediyasi”ga kiritilgan 7 . Keyinchalik “Mamlakatlar kitobi”ni G‘arb va Rossiya olimlari keng o‘rgangan va foydalanishgan. 1913-yilda G. Ferran BGA VII matnining B guruhidan ayrim parchalarning fransuzcha tarjimasini chop etdi. 1932 yilda R. Blasher tomonidan yana qisman tarjima amalga oshirildi. 1937 yilda esa G. Viet “Mamlakatlar kitobi”ning to‘liq fransuzcha tarjimasini e’lon qildi. Bizning mamlakatimizda esa turli yillarda Kavkaz, Markaziy Osiyo va Sahro janubidagi Afrikaga oid parchalar tarjima qilingan. 7 Hoji Ismatilloh Abdulloh. Markaziy Osiyoda Islom madaniyati. Qisqacha ma`lumotnoma /Mas`ul muharrir N.Ibrohimov/ - T.: Sharq. 2005 . – B.44. 11 Yuqoridagi ma’lumotlar M.Ya. de Gué nashr etgan matnning rus tiliga birinchi to‘liq tarjimasidir. Ilgari tarjima qilingan ayrim parchalar qayta ko‘rib chiqildi yoki qaytadan tarjima qilindi, eskirgan izohlar esa almashtirildi. Afsuski, XIX asrda topilgan “Mamlakatlar kitobi”ning ikkinchi qo‘lyozmasi, nemis sharqshunosi F. Kernga tegishli bo‘lgan nusxa, ikki jahon urushidan omon chiqqan va Berlindagi Prussiya davlat kutubxonasida saqlanayotgan bo‘lsa-da, men uchun mavjud emas edi. Ko‘rinib turibdiki, “Mamlakatlar kitobi” faqat davlat idoralari amaldorlari uchun emas, balki o‘sha davrning savodli qatlamlari uchun ham mo‘ljallangan edi. Chunki abbosiylar xalifaligida turli geografik asarlarga talab juda yuqori bo‘lgan. Bu kitob uzoq o‘tmishning qimmatli yodgorligi bo‘lib, o‘sha davr haqidagi ishonchli ma’lumotlarning kamligi sababli bugungi va kelajakdagi olimlar uchun katta ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga, u bilimga chanqoq keng kitobxonlar doirasi uchun ham qiziqarli manba bo‘lib xizmat qiladi. Tarix – bu bizning o‘zimiz, bizning ijodiy hayotimizdir. Nahotki, o‘zimiz haqimizda haqiqatni bilish kerak bo‘lmasa? Bizning mehnatimizni qanchalik yashirmasinlar, u baribir davr hujjati, norozi o‘quvchining ovozi bo‘lib qolaveradi va bu ovoz kechmi-kech, baribir eshitiladi... Biz «Ruslar tarixi»ni bekorchilikdan yoki shunchaki qiziqish uchun yozayotganimiz yo‘q. Go‘yoki o‘tmishda shunday va shunday voqealar bo‘lganini, bir knyaz boshqasini taxtdan tushirmoqchi bo‘lganini yoki tarixiy shaxslar bilan qanday sarguzashtlar sodir bo‘lganini bilish uchun emas. Bizni eng avvalo bugunimiz qanday shakllangani va nega aynan shunday ekanligi qiziqtiradi. Bizni tarixning shunchaki faktlari emas, balki ularning to‘g‘ri yoritilishi qiziqtiradi, chunki faqat shu yo‘l bilan biz ertangi kunimizni qurish uchun foydali saboqlar chiqarishimiz mumkin. 8 Sharq yozuvchilari bizga qadimgi Rus haqida juda katta meros qoldirib ketishgan. Afsuski, bu ma’lumotlar tartibga solinmagan, to‘g‘ri izohlanmagan va nihoyat, Garqavi, Xvolson va boshqa olimlarning asarlari nihoyatda noyobligi 8 Адам Мец Мусульманский ренесанс M ., 1973. – C .88. 12 sababli oddiy o‘quvchiga deyarli yetib bormaydi. Garqavining asosiy ishining xalqaro bozor narxi hayratlanarli darajada — 50 ingliz funtini tashkil qiladi. Bu manbalarga bo‘lgan e’tiborsizlikning asosiy sababi yana normanizmga borib taqaladi: sharq yozuvchilari «rus» atamasini norman-germanlarga taalluqli deb bilganliklari sababli rus tarixchilari bu ma’lumotlarga katta qiziqish bildirmagan, chet ellik tarixchilar esa, ular normanlarga tegishli bo‘lmaganligi sababli ularga qiziqmagan. Hozirgi vaqtda qadriyatlarning to‘liq qayta ko‘rib chiqilishi davom etar ekan, bu borada ishlarni yangidan boshlash zarur. Birinchidan, sharq yozuvchilari tomonidan qadimgi Rus haqida yozilgan barcha ma’lumotlarni jamlash lozim, chunki Garqavidan keyin ham ko‘plab qo‘shimcha materiallar chop etilgan. Ikkinchidan, Garqavi, Xvolson va boshqa tarjimonlarning asarlarini qayta tekshirib, barcha mavjud nusxalar bilan taqqoslash kerak, chunki ularda shubhasiz xatolar va noto‘g‘ri izohlar mavjud. Uchinchidan, ma’lumotlarning izchilligini o‘rganish, ya’ni qaysi yozuvchi oldingi manbalardan nimalarni olganini aniqlash lozim. To‘rtinchidan, barcha ma’lumotlarni izohlash va undagi skandinav afsonalarini chetga surish lozim. Beshinchidan, barcha mavjud ma’lumotlarning tanqidiy va bog‘liq sharhini berish kerak. Bu juda ulkan ish, ammo zarur, chunki u rus tarixchilari ishining asosi hisoblanadi. Bu ishlarsiz ruslarning tarixi havo uzra muallaq qoladi. Birinchi tom Odam Ato zamonidan Muhammad payg‘ambargacha bo‘lgan davrni qamrab oladi. Unda Eski Ahd rivoyatlari hamda Masih va havoriylar tarixi bayon qilinadi. Ushbu ma’lumotlar kanonik bo‘lmagan Injillardan arab tiliga tarjima qilingan bo‘lib, ularning siriyacha versiyasidan (Peshitta) olingan. So‘ng Islom paydo bo‘lishidan oldingi xalqlarning tarixi keltiriladi. Ayniqsa, yunonlarga bag‘ishlangan bob qiziqarlidir, chunki unda faqatgina «podshohlar» tarixi emas, balki faylasuflar va boshqa olimlar haqida ham so‘z yuritiladi. Shuningdek, Ossuriya, Hindiston, Makedoniya, Rim, Vizantiya va boshqa mamlakatlarning, jumladan, shimoliy xalqlar va Xitoyning hukmdorlari va aholisi haqida ma’lumotlar beriladi. 13 Shu bois X. Gibb Al-Yaqubiy asarini «umumiy tarix» emas, balki tarixiy ensiklopediya deb atash lozimligini ta’kidlagan. Shundan so‘ng Islomgacha bo‘lgan arablar tarixi yoritiladi. Ikkinchi tom payg‘ambar Muhammadning tarjimai holiga bag‘ishlangan. Undan keyin xalifalar tarixi bayon qilinadi. Har bir xalifaning hukmronligi alohida bobda yoritilgan. Masalan, at-Tabariy asarida voqealar yillar bo‘yicha tartiblangan bo‘lsa, Al-Yaqubiy har bir xalifaga bag‘ishlangan boblarda ularning hukmronligini alohida tasvirlaydi. Al-Yaqubiy, ayniqsa, Alaviylarga katta e’tibor qaratgan. Buni shunday izohlash mumkin: muallif o‘zi ham, ajdodi Vodih singari, shia bo‘lgan. 14 II BOB. АL-YA’QUBIYNING “TARIX” ASARI TARIXIY MANBA SIFATIDA 2.1 Asarning yaratilish tarixi Umaviyyalar davri haqidagi ma’lumotlar juda to‘liq bayon qilingan bo‘lsa- da, Al-Yaqubiy yashagan davrga yaqinlashgan sari voqealar tavsifi tobora qisqarib boradi. Ikkinchi tom al-Mu’tamidning hukmronligi va Tohiriylarning qulashi, ya’ni 873-yilgacha davom etadi. Al-Yaqubiy “Tarix” asarining asosiy afzalligi shundaki, u arab adabiyotida ilk bor musulmonlarning tarixini ularni o‘rab turgan xalqlar tarixi bilan birgalikda yoritishga harakat qilgan. Al-Yaqubiyning saqlanib qolgan keyingi asarlaridan biri — “Mushakalat an- nas li zamanihim” (“Insonlarning o‘z zamonasiga moslashuvi”) nomli kichik tarixiy risola bo‘lib, uning to‘liq nusxasi XIX asr o‘rtalaridan beri ma’lum. Bu asar amerikalik sharqshunos V. Millvard tomonidan 1962-yilda Bayrutda nashr etilgan. Risolada Abu Bakr (632–634)dan boshlab al-Mu’taid (892–902)gacha bo‘lgan xalifalar davri qisqacha bayon qilinadi. Konkret faktlarni tahlil qilgan holda, Al- Yaqubiy shunday xulosaga keladi: musulmon sivilizatsiyasining rivojlanishida taqlid (o‘xshashlik) tamoyili eng muhim omillardan biri bo‘lgan. Ya’ni xalifalar nafaqat oliy tabaqa, balki oddiy xalq uchun ham me’morchilik, kiyim-kechak va kundalik turmushda did va nafislik namunalari bo‘lib xizmat qilgan. Ushbu asar orqali Al-Yaqubiy tarixiy voqealarni bayon qilishdan tashqari, tarixiy jarayondagi umumiy kuchlar va ularning jamiyat taraqqiyotiga ta’siri haqida fikr yuritgan. Al-Yaqubiyning yo‘qolgan beshta kitobi ham ma’lum: 1. “Asmo‘ al-buldan” (“Geografik lug‘at”, to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarjimada “Mamlakatlarning nomlari”). 2. “Kitob fi axbor al-umam as-salifa” (“Qadimgi xalqlar haqida xabarlar kitobi”). 3. “Fath Ifriqiya” (“Afrikiyaning zabt etilishi”). 4. Tohiriylar haqidagi kitob. 15 5. “Axbor bilad ar-Rum va rijdaliha va muduniha va xusuniha va mavaniha va jibaliha” (“Rum mamlakati, uning aholisi, shahar va qal’alari, portlari va tog‘lari haqida xabarlar”). Ushbu asar Vizantiya tarixi va geografiyasiga oid 9 . Shuningdek, Al-Yaqubiyning ikkita she’ri ham bizgacha yetib kelgan. Ulardan birinchisi, ehtimol, Tuluniylar sharafiga bitilgan qasidaning bir qismi bo‘lishi mumkin. Ikkinchisi esa Samarqand shahriga bag‘ishlangan. “Mamlakatlar kitobi” mazmuniga o‘tishdan oldin, Islomdan avvalgi Arabiston va dastlabki Islom davrida arablarning geografik qarashlari qanday bo‘lganini eslab o‘tish lozim. Ko‘chmanchilar astronomik geografiya borasida katta amaliy bilimlarga ega edilar, ayniqsa, oy haqida ko‘proq ma’lumotga ega bo‘lishgan. Shuningdek, ular boshqa sayyoralar bilan ham tanish edilar. Biroq Arabiston yarim orolining yer yuzasiga oid tasavvurlari juda cheklangan bo‘lib, uning hududidan tashqariga chiqmagan. Ayrim geografik ma’lumotlar keyinchalik filologik adabiyotlarda, fantastik sayohat tavsiflarida va hadislar (Muhammad payg‘ambar va uning yaqin safdoshlariga oid rivoyatlar)da saqlanib qolgan. Xalifatning ilk yillarida geografik bilimlarning kengayishi, asosan, shahar muhitida sodir bo‘lgan bo‘lsa-da, yozma manbalarda bu juda kam aks etgan. Lekin keyinchalik, musulmonlar bosib olgan hududlar Hindistondan Andalusiyagacha, Volgadan Nilgacha kengaygan sari, arablarning geografik dunyoqarashi beqiyos darajada oshdi. VIII asrning o‘rtalariga kelib, geografik xaritalar va tasviriy- administrativ hamda iqtisodiy geografiya bo‘yicha asarlar paydo bo‘la boshladi. Ehtimol, aynan shu davrda pochta yo‘nalishlari ham shakllangan bo‘lib, keyinchalik geografik asarlar uchun asos bo‘lib xizmat qilgan. Musulmon geografiyasining boshlanishi zamonaviy tadqiqotchilar tomonidan VIII asr oxiri yoki IX asr boshi deb hisoblanadi. Dastlab bu matematik yoki astronomik geografiya bo‘lib, avval hind, keyinchalik yunon fanining ta’siri ostida rivojlangan. Yunon olimi Ptolemey asarlari arab-musulmon olimlariga eng katta 9 Историография IX-нач. XX вв. Отечественной истории Под ред. О.В. Сидоренко. Изд-во «Дальневосточного университета». Владивосток. 2004. – C .36. 16 ta’sir ko‘rsatgan. Unga asoslangan “ zidj”lar , ya’ni koordinatalar katalogi, IX asrda geografik asarlarning ikki asosiy turidan birini tashkil etdi. Musulmon olimlari bu kataloglarni o‘z davrining ma’lumotlari bilan to‘ldirib, yangilab borishgan. Astronomik geografiyaning eng yuqori cho‘qqisi X asrda «Islom atlasi» yaratilishi bo‘ldi. Zidjlar keyingi asrlarda ham tuzilgan. Biroq arab geografiyasining boshqa yo‘nalishi — “al-Masalik va-l-Mamalik” (“yo‘llar va saltanatlar”) , ya’ni tasviriy geografiya, mutlaqo boshqacha yo‘l tutdi. Bu yo‘nalish dastlab astronomik geografiya bilan bir vaqtda shakllangan bo‘lsa-da, keyinchalik sayohat hikoyalari bilan chambarchas bog‘liq holda rivojlandi. “Mamlakatlar kitobi” arab geografik adabiyotida aynan shu janrning birinchi namunasi hisoblanadi. Ushbu asarning katta qismi bizgacha yetib kelmagan bo‘lsa ham, muallifning Kirish qismidan uning keng qamrovli ekanligini bilish mumkin. Al-Yaqubiy o‘zi yozganidek, bu asar Samarra shahrining barpo etilganidan 55 yil o‘tib tugallangan. Samarra 834–836-yillarda qurilgan bo‘lib, demak, “Kitob al-Buldan” 889–891- yillarda yakunlangan 10 . Ehtimol, Al-Yaqubiy ushbu asarni Misrda yozgan. Ilgari qilgan yozuvlari — geografik, topografik, statistik va tarixiy ma’lumotlarga boy bo‘lib, keyinchalik tizimlashtirilgan. Ayrim bo‘limlari ancha oldinroq yozilgan bo‘lishi mumkin, chunki u «bu kitob ustida uzoq vaqt ishlaganman» deb ta’kidlaydi. Al-Yaqubiy zamondoshi Ibn Xurdodbih (taxminan 820–912) dan farqli o‘laroq, yunon geografiyasidan olingan umumiy kosmologik tamoyillarni o‘z asariga kiritmagan. Yunon nazariyasiga ko‘ra:  Yer sharsimon bo‘lib, olam markazida joylashgan.  Faqat uning to‘rtdan bir qismi , ya’ni shimoliy yarim sharning yarmi yashash uchun qulay, qolgani esa yoki suv (Qorong‘u dengiz) bilan qoplangan, yoki haddan tashqari issiq yoki sovuq bo‘lgani sababli yashash mumkin emas. 10 Hoji Ismatilloh Abdulloh. Markaziy Osiyoda Islom madaniyati. Qisqacha ma`lumotnoma /Mas`ul muharrir N.Ibrohimov/ - T.: Sharq. 2005 . – B.41. 17  Yashash mumkin bo‘lgan hududlar ekvatorga parallel bo‘lgan yetti iqlim ga bo‘lingan. Biroq Al-Yaqubiy bu yunoncha nazariyani chetga surib, dunyo xaritasini to‘rtta asosiy yo‘nalishga (rub’) bo‘lib tasvirlaydi: 1. Sharqiy yoki shimoliy-sharqiy hudud: Bag‘doddan turk yurtlarigacha — Turkiston va Tibetni o‘z ichiga olgan. Shuningdek, Jibol, Jurjon, Tabariston va Markaziy Osiyoning bir qismi: Xuroson va Sijiston ham shu bo‘limga kirgan. 2. Janubiy hudud : G‘arbiiy Iroq, Hijaz, Madina, Makka va Yaman . 3. Shimoliy hudud : Sharqiy Iroq, Tigr daryosi bo‘yida joylashgan shaharlar — qadimgi Fors poytaxti Madain, Vasit va boshqalar. 4. G‘arbiy hudud haqida esa ma’lumotlar yetarli emas. Kitobning asosiy qismlari:  Bag‘dod haqida katta bo‘lim : Al-Yaqubiy poytaxtning savdo yo‘llari kesishgan joyda joylashgani, tabiiy sharoitining qulayligi haqida yozadi. U Bag‘dodni to‘rtinchi iqlim ga joylashtiradi, bu esa uning yunoncha geografiya bilan tanish bo‘lganini ko‘rsatadi.  Bag‘dodning qurilishi : shaharning joylashuvi, devorlari, darvozalari, doira shaklidagi shahar tuzilishi, al-Mansur va al-Mahdi tomonidan ajratilgan yerlar va ularning egalari haqida batafsil ma’lumotlar.  Samarraning tarixi va topografiyasi 11 . Shuningdek, Shimoliy-sharqiy Arabiston, Sind, Hindiston va Xitoy tasviri ham bo‘lishi kerak edi, lekin ular bizgacha yetib kelmagan. Asarda Vizantiya harbiy tuzilmasi haqida qisqa ma’lumotlar bor, ammo matnda bo‘shliqlar mavjud. Bu asosiy matndagi bo‘shliq qisman kechroq arab geograf va tarixchilarining asarlaridan keltirilgan parchalar bilan to‘ldirilgan. Nashriyotchi ularni aslida “Kitob al-Buldan”ning uchinchi choragiga kirgan (A guruhi) yoki al- Y а ’qubiyning boshqa nomlanmagan asarlariga tegishli bo‘lgan (B guruhi) deb hisoblagan. Birinchi guruhda Shimoliy Suriya, al-Jazira, Kavkaz, Xuziston va Fors haqidagi parchalar bor. Ikkinchi guruh esa Hindiston, Xitoy va Janubi-Sharqiy 11 Адам Мец Мусульманский ренесанс M ., 1973. – C .106. 18 Osiyo davlatlariga oid ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Shuningdek, Ibn al-Faqih asarlarida Kavkazga oid yana bir katta bo‘lak saqlanib qolgan bo‘lib, u M.Ya. de Guga ma’lum bo‘lmagan. Asosiy matnda esa Vizantiya haqidagi qismdan keyin Suriya va Falastinning to‘rtta harbiy-ma’muriy okruglari bayon etiladi, shuning uchun muallif ularni qaysi dunyo tomoniga kiritganligi noma’lumligicha qolmoqda. Shundan so‘ng, Misr, Nubiya, al-Mag‘rib, Andalusiya va G‘arbiy Sudan ichida joylashgan bir hudud tasvirlanadi. Umuman olganda, asarning mazmuni shuni ko‘rsatadiki, unda qabul qilingan dunyo qismlari bo‘yicha bo‘linish hozirgi davrdagi tushunchalarga to‘liq mos kelmaydi. Bu o‘sha davrda mamlakatlarning tomonlarini aniq belgilash usullarining mukammal emasligi bilan bog‘liq, ayniqsa, Makkaga yo‘nalish (qibla) hisobga olinishi bunga ta’sir qilgan. Al-Y а ’qubiyning ijodida uning shaxsiy kuzatuvlari va savol-javob orqali olingan ma’lumotlar asosiy o‘rin tutgan. U o‘z axborotchilari orasida, masalan, xalifa al-Mu’tasim saroy a’zolaridan biri bo‘lgan Ja’far al-Hushshakiy, Taxiriylar sulolasi a’zosi va Idrisiylardan bo‘lgan Abu Ma’bad at-Tahartiy haqida eslatib o‘tadi. 19 2.2 Al-Ya’qubiyning “Tarix” asarida keltirilgan muhim ma’lumotlar tahlili Al-Y а ’qubiyning Andalusiyaga safar qilgani haqida aniq ma’lumotlar yo‘q, ammo uning bayonotlari asosan og‘zaki manbalarga asoslangan ko‘rinadi. Muallifning boshqa mumkin bo‘lgan manbalari haqida faqat taxmin qilish mumkin. U soliq idoralaridan Xalifatning ayrim viloyatlaridan (Ozarbayjon, Tabariston, Sijiston) yoki shaharlardan (Qazvin, Qum, Isfahon va boshqalar) yig‘ilgan soliq miqdorlari haqidagi ma’lumotlarni olgan bo‘lishi mumkin. Xuroson va Sijiston noiblari ro‘yxatlari ham rasmiy hujjatlardan olingan bo‘lishi ehtimoldan xoli emas. Xuddi shu manbalar XI asrda noma’lum muallif tomonidan yozilgan “Tarixi Siston” (Siston tarixi) asariga asos bo‘lgan. Al-Y а ’qubiyning rivoyatlar asosidagi manbalari haqida u hech qanday aniq ma’lumot bermaydi, ammo u dastlabki arab tavsifiy geografiyasi bilan tanish bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Masalan, faqat keyingi mualliflarning asarlarida bir necha parchalar orqali bizga yetib kelgan Tamim ibn Bahrning Sharqqa qilgan sayohati (VIII asr oxiri – IX asr boshi), hozir bizga yetib kelmagan, ammo masalik va mamalik janriga mansub bo‘lgan Ja’far al-Marvaziyning (887 yilda vafot etgan) asari yoki musulmon geograf va tarixchilari tomonidan Vizantiya haqidagi ma’lumotlarni olish uchun foydalanilgan Muslim ibn Abi Muslim al-Jarmiy asarlari shular jumlasidandir. Shuningdek, J. Sovajning tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, al-Y а ’qubiyning arab savdosi haqida Hind okeani orqali berilgan ma’lumotlari mustaqil bo‘lib, Sulaymon savdogar va Ibn Vahbning hikoyalariga bog‘liq emas. Bu hikoyalar keyinchalik (X asr boshlari) Abu Zayd Sirafiy tomonidan yozib olingan 12 . Yana bir ehtimoliy manba – Ahmad ibn Tayfur (893 yilda vafot etgan) tomonidan yozilgan “Kitob Bag‘dod”, ya’ni Bag‘dodning birinchi tarixi bo‘lishi mumkin. Hozircha bu asarning faqat oltinchi jildi ma’lum bo‘lib, u sof tarixiy xarakterga ega. 12 Историография IX-нач. XX вв. Отечественной истории Под ред. О.В. Сидоренко. Изд-во «Дальневосточного университета». Владивосток. 2004. – C .56. 20 Nemis arxeologlari XX asrning birinchi choragida Iroqda ishlagan paytida “Kitob al-Buldan”ni o‘rganib, al-Y а ’qubiyning Bag‘dod tavsifida mustaqilligi va boshqa yozma manbalarga bog‘liq bo‘lmaganligini tasdiqlashgan. Bu J. Sovaj tomonidan keyinroq boshqa materiallar asosida tasdiqlangan xulosalar bilan hamohangdir. “Kitob al-Buldan”ning mazmuni faqat yo‘l marshrutlari, stansiyalar va soliq tushumlarining ro‘yxati bilan cheklanmaydi. Bu uning zamondoshlari, Ibn Xurdadbeh (864 yilda yozgan) va Qudama ibn Ja’far (880 yilda yozgan) asarlaridan farqli jihati. Aksincha, al-Y а ’qubiyning asarida turli hududlarda yashovchi odamlar, ularning hayoti, shaharlar va tabiat haqidagi turli xil ma’lumotlar markaziy o‘rinni egallaydi. U tabiatni ham batafsil tasvirlab, dengizlar, daryolar, tog‘lar, daralar, vodiylar, ob-havo sharoiti, tuproq turlari va foydali qazilmalar haqida aniq va qisqa ma’lumotlar beradi. Ibn Xurdodbeh asosan Xalifatning markaziy hududlariga e’tibor qaratgan bo‘lsa, al-Y а ’qubiy musulmonlarning uzoq mintaqalarini ham o‘rganib chiqqan. U Armanistonni (uning tavsifi juda qisqa saqlanib qolgan), Sijiston, Movarounnahr va al-Mag‘ribni tasvirlagan 13 . Shuningdek, u Bag‘dod, Samarqand, Kufa, Makka, Iskandariya, Tohart, Qayruvon va Markaziy Osiyo shaharlarini batafsil tasvirlagan. Uning asari keyingi mualliflar tomonidan ko‘p ishlatilgan, lekin ularni ortda qoldirgan noyob ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Masalik va mamalik janrining gullab-yashnashi X asrga to‘g‘ri keladi. Al- Y а ’qubiyning o‘rnini, uning shaxsiy kuzatuvlari asosida tafsilotlarga boy ma’lumotlar qoldirgan bir qancha sayohatchi olimlar egalladi. Ularning orasida eng mashhurlaridan biri – Ibn Havqal bo‘lib, u 977 yilda al-Istaxriyning 951-yilda yozgan asarini kengaytirib, ko‘plab qo‘shimcha 13 Hoji Ismatilloh Abdulloh. Markaziy Osiyoda Islom madaniyati. Qisqacha ma`lumotnoma /Mas`ul muharrir N.Ibrohimov/ - T.: Sharq. 2005 . – B.50. 21 ma’lumotlar, xususan Fors viloyati, Shimoliy Hindiston va Xuziston haqida qo‘shgan. X asrda yana ikkita mashhur sayohatchi ham geografiyaga katta hissa qo‘shgan. Bular – al-Mas’udiy (956 yilda vafot etgan) va al-Muqaddasiy. Al- Mas’udiyning “Muruj az-zahab” asari tarixiy-geografik ensiklopediya sifatida katta ahamiyatga ega. Al-Muqaddasiy esa o‘zidan oldingi asarlarni o‘rganib, ularni to‘ldirib, 985 yilda asar yozgan va 988 yilda uni qayta ishlagan. V.F. Minorskiy al- Muqaddasiyni eng ajoyib musulmon geograflaridan biri deb hisoblagan. Masālik va mamālik janriga oid asarlar qatoriga forsiy tilida yozilgan noma’lum muallifning «Hudud al-Olam» («Olam chegaralari») nomli geografik asari ham kiradi. Bu asar 982-yilda yozilgan bo‘lib, O‘rta Osiyo haqida ko‘plab qimmatli ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan. Ushbu ma’lumotlar, ehtimol, hozirgacha yetib kelmagan al-Jayhanining asarlaridan olingan. Xalifalik parchalanganidan keyin musulmon geografiyasi bir necha yo‘nalishda rivojlandi. O‘sha davrning mustaqil mualliflari orasida Xorazmiy olimi Abu Rayhon al-Biruni (XI asr boshi) alohida o‘rin tutadi. U astronomik geografiyaga oid asarlari bilan bir qatorda Hindistonni tasvirlab, mahalliy manbalarga hamda o‘z kuzatuvlariga tayangan 14 . Shuningdek, ispan arab olimi al-Bakri ham muhim geografik asarlar yaratgan. Uning 1068-yilda yozilgan asari to‘liq saqlanmagan bo‘lsa-da, asosan G‘arbiy Xalifalik tasviriga oid qiziqarli ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan. Yana bir ispan arab sayyohi Ibn Jubayr (XII asr oxiri) o‘z asarida haj safari tafsilotlarini batafsil bayon qilgan. XIII asrda musulmon dunyosining boshqa chekkasida, Mamluk Misrida yangi janr – devonxona ensiklopediyalari paydo bo‘ldi. Bu ensiklopediyalarda davlat xizmatchilari bilishi lozim bo‘lgan masalalar, shuningdek, turli yurtlarga oid umumiy ma’lumotlar keltirilgan edi. 14 Адам Мец Мусульманский ренесанс M ., 1973. – C .114. 22 Bu yo‘nalishdagi eng yirik ensiklopedistlar qatoriga an-Nuvayri (1279– 1332), al-’Umari (1301–1349) va al-Qalqashandiy (1355–1418) kiradi. Ayniqsa, al-’Umarining “Masālik al-absār fī mamālik al-amsār” («Yirik shaharlar joylashgan mamlakatlar bo‘ylab sayohat») nomli asari musulmon geografik an’analarining rivojini yangi bosqichga olib chiqqan. Bu ensiklopedistlar o‘zlaridan oldingi olimlarning keng qamrovli bilim doirasiga ergashib, o‘z asarlarida aniq, tushunarli va xayoliy elementlardan xoli tasvirlash uslubini qo‘llaganlar. 23 XULOSA O‘zbekiston istiqlolga erishgandan so‘ng jamiyat ijtimoiy siyosiy hayotining barcha jabhalarida keng o‘zgarishlar davri boshlandi. Bu jarayon intelektual sohada ham o‘z aksini topdi. Eng asosiy ijtimoiy gumanitar fan hisoblangan tarix fani oldiga hal etilishi lozim bo‘lgan dolzarb muammolarni ko‘ndalang qilib qo‘ydi. Oqibatda sovet tarixshunosligi nuqtai nazaridan o‘rganilgan mavzular qaytadan ilmiy tadqiqot sifatida o‘rganila boshlandi. Buning isboti sifatida birinchi prezidentimiz, “Tarixiy xotira tuyg‘usi to‘laqonli ravishda tiklangan xalq bosib o‘tgan yo‘l o‘zining barcha muvaffaqiyat, yo‘qotish va qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o‘rganilgan taqdirdagina chinakam tarix bo‘ladi” 15 , deb aytgan fikrlari nihoyatda o‘rinlidir.Bundan tashqari tarixning “oq dog‘lari” sifatida o‘rganilmagan mavzularni tadqiq qilish imkoniyatiqo‘lga kiritildi. “Dunyo haritasida yangi mustaqil davlatlar paydo bo‘ldi, ularhozirgi til bilan aytganda sotsialistik o‘tmishga ega bo‘lgan o‘z siyosiy mustaqilligini tinch yo‘l bilan qo‘lga kiritgan davlatlardir. Bu davlatlar mustaqil rivojlanish va ijtimoiy munosabatlarni yaxshilash yo‘liga qadam qo‘ydi. Ular dunyodagi boshqa mamalakatlar orasida o‘z mavqeini mustahkamlashga intilmoqda”. Kurs ishi mavzusi doirasida o‘rganilgan mavzu ya’ni, Arab-islom tarixshunoslik maktabi va uning yirik namoyondalari mavzusiga oid ko‘plab ma’lumotlar bilan tanishib chiqdik. Ushbu ma’lumotlarga tayangan holda Arab- islom tarixshunoslari tomonidan tarixga doir amalga oshirilgan ishlar, yaratilgan tarixiy asarlarning davrga mutanosibligini tahlil qilib ko‘rdik. Arab-islom tarixshunoslik maktabi yirik namoyondalari to‘g‘risidagi kerakli ma’lumotlarni ushbu kurs ishining asosiy qismida bayon etib o‘tdik. Ularning hayot yo‘li va tarix sohasidagi ilmiy yangiliklariga batafsil to‘xtalib o‘tildi. Xulosa qilib aytganda mamlakatimiz tarixini o‘rganishda (asosan ilk o‘rta asrlar va o‘rta asrlar tarixini) arab-islom maktabi tarixchi olimlarining ahamiyati beqiyosdir. 15 Karimov I . A . Yuksak manaviyat – yengilmas kuch . T .: Manaviyat , 2008. – b . 48. 24 Chunki aynan ular tomonidan yozib qoldirilgan adabiyotlar orqali biz ma’lum bir davr to‘g‘risida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lamiz. Ushbu adabiyotlarni tahlil qilish orqali biz o‘z tariximizga xolisona baho berish imkoniga ega bo‘lamiz. Mamlakatimizning o‘rta hamda ilk o‘rta asrlar tarixiga oid manbalarning aksariyat qismi arab tarixchi olimlari tomonidan yaratilgan bo‘lib, ushbu asarlar hozirgi kunda o‘zining xolisligi bilan ajralib turadi. Albatta tarixchi sifatida ushbu asarlarni tahlil qilish orqali ma’lum bir davr yoki ba’zi bir tarixiy shaxslar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni analiz qilib, xolislik prinsipi asosida bir to‘xtamga kelishimiz mumkin. Ushbu kurs ishi ma’lumotlaridan o‘rta ta’lim maktablari va oily ta’lim muassasalarida tarix fani mashg‘ulotlarida foydalanish mumkin. 25 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati I. Rahbariy adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. ,,Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz’’T.:,,O‘zbekiston’’ 2016. 2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T., 1998. 3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. – T., 2008. II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar 1. Axunjanov E. Kutubxonashunoslik, arxivshunoslik, kitobshunoslik nazriyasi va tarixi. T .: « T afakkur bo‘stoni» 2011. 2. Berdiyeva Z., Mamatraimova H., Zokirova T. Bibliografiya. – Т .:O‘qituvchi, 2014. 3. Doniyorov A. Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi. –T.: NIF MSH, 2020 4. Drachuk V. Yozuvlar – o‘tmish sirlari shohidi.- T.:O‘zbekiston, 1980. 5. Hoji Ismatilloh Abdulloh. Markaziy Osiyoda Islom madaniyati. Qisqacha ma`lumotnoma /Mas`ul muharrir N.Ibrohimov/ - T.: Sharq. 2005 6. Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. -T.,1992. 7. Pugachyov V.P., Solovev A.I. Siyosatshunoslikka kirish. -T:, YAngi asr avlodi, 2014. 8. Shoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. –T.: ―Sharq , 2001.‖ 9. Xoja Ubaydulloh Ahror. Tabarruk risolalar. –T.: ―Adolat. 2004 . 10. Адам Мец Мусульманский ренесанс M ., 1973 11. Арслонзода Р.А. Источниковедение: Учебник. – Т.: Навруз, 2019. 12. Голицын Н. С. Всеобщая военная история. Древний мир. Часть 2. От Александра Великого до 2-ой Пунической войны (356-218 до Р.Х.). M:1966. 13. Сэмёнов В.Ф. Ўрта асрлар тарихи Т .: Ўқитувчи 1973 14. Историография IX-нач. XX вв. Отечественной истории Под ред. О.В. Сидоренко. Изд-во «Дальневосточного университета». Владивосток. 2004. 15. Мадраимов А., Фузайлова Г. Манбашунослик. Тошкент, 2008. 16. Репина Л.П., Зверева В.В., Парамонова М.Ю. История исторического знания. М., 2004. 26 17. Удалцова З.В., Карпов С.П.,,История средних веков’’ (1 том).М.:История,1990 III. Internet manbalari: 1. https://oefen.uz/ru/documents/diplom-ishlar/umumiy/arab-xalifaligi-tarixi-g- arb-tarixchilari-tadqiqotlarida 2. https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/tarix/o-rta-osiyoning-ix-xii-9-12- asrlar-tarihini-o-rganishda-arab-manbalarining-o-rni 3. https://oefen.uz/ru/documents/referatlar/umumiy/arab-xalifaligi-davrida- movarounnahr-va-xuroson 4. https://cyberleninka.ru/article/n/arab-manbalarida-axsikent-tarixining- yoritilishi 27

Аl-Ya’qubiyning “Ta’rix” asari tarixiy manba sifatida

Купить