Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	39990UZS
Размер	56.0KB
Покупки	2
Дата загрузки	29 Октябрь 2024
Расширение	docx
Категория	История

Aleksandr Makedonskiyning O‘rta Osiyoga yurishlari

II.BOB. ALEKSANDR MAKEDONSKIYNING HARBIY URISHLARI
VA JANG TAKTIKASI
Ulkan Ahamoniylar saltanati o‘zining g‘arbga qilgan ekspansiyasi natijasida
yunon davlatlari bilan to‘qnashadi va buning natijasida mil.avv. V asrning birinchi
choragida yunon-fors urushlari boshlanadi. Mil.avv. V asr davomida betinim
urushlar, saroydagi fitnalar, bosib olingan xalqlarning ozodlik uchun kurashlari
Ahamoniylar davlatini ancha zaiflashtirib qo‘ygan edi. Mil.avv. IV asrining
o‘rtalaridan boshlab esa, Bolqon yarim orolidagi shahar-davlatlar kuchaya
boshlaydi. Bu davrda Makedoniya podshosi Filipp II Bolqon yarim orolida o‘z
mavqeini mustahkamlab olib Ahamoniylarga qarshi kurashga tayyorgarlik ko‘ra
boshlaydi.
Filipp II o‘z davriga mos harbiy islohotlar o‘tkazib tartibli va yaxshi
qurollangan qo‘shin tuzishga muvaffaq bo‘ldi. Mil.avv. 336 yilda Ahamoniylar
davlatiga qarshi kurash boshlandi. Ammo, Filipp II ning o‘ldirilishi tufayli bu
kurash to‘xtab qoldi. O‘sha yili taxtga Filipp II ning o‘g‘li 20 yoshli Aleksandr
o‘tirdi. U Ahamoniylarga qarshi urushga jiddiy kirishib Kichik Osiyodan
Parmenion boshliq qo‘shinlarni chaqirtirdi. Harbiy kengash to‘zib quruqlikda va
suvda harakat qilayotgan qo‘shinlar oldiga aniq vazifalar qo‘ydi 7
.
Mil.avv. 334 yil mayida (Graniq daryosi yonida), 333 yil oktabrida
(Gavgamela, Shimoli-sharqiy Mesopotamiyada) bo‘lgan janglarda fors qo‘shinlari
to‘la mag‘lubiyatga uchradi. Shundan so‘ng Aleksandr uchun Ahamoniylar
davlatining markazlariga yo‘l ochilgan edi. Aleksandr dastavval Bobilni, so‘ngra
So‘za, Persepol, Pasargada shaharlarini egallab fors podsholarining xazinalarini
qo‘lga kiritdi. So‘nggi Ahamoniy hukmdori Doro III avval Midiyaga, keyin esa
Baqtriyada qochib ketdi. Kursiy Rufning ma’lumotlariga ko‘ra Baqtriyaga Doro III
ga qarshi fitna uyushtirilib u o‘ldiriladi va fitnaga boshchilik qilgan Bess o‘zini
Ahamoniylar podshosi deb e’lon qiladi. Ammo, Bess Aleksandrga harbiy
qo‘shinlarni qarshi qo‘ya olmadi.
7
Тревер К., Aлександр Македонский в Согде, "Вестник истории", 1947, № 5. C- 230.
15

faoliyati o`n chandon ortiqroq va ko`proq bo`lgan, bеhisob shahar va
qishloqlarning qo‘lini ko`kka sovurgan edi. Shu sababdan Iskandar Zulqarnayn
Markaziy Osiyoni obod qildi, xalqlar orasiga ma'rifat va madaniyat kiritdi, dеyish
adolatdan emas.
31

Aleksandrni bolaligida qizlar qiziqtirmagan. Hayotining bu tomoni uning
ota-onasini tashvishga solgan: Filipp va Olimpiada o‘g‘li 14—18 yoshga
to‘lganida unga fohisha yollagani haqida ma’lumotlar mavjud, ammo yigit qizni
rad etgan. Ayrim manbalarda keltirilishicha, u birinchi bor Barsina ismli ayol bilan
qovushgan. Bu voqea eramizdan oldingi 333-yilda Issa jangidan keyin sodir
bo‘lgan, qo‘mondonlardan biri Barsinani uning oldiga olib kelgan. Aleksandr bu
vaqtda 23 yoshda edi. Shundan so‘ng Aleksandr va Barsina nikohdan o‘tmagan
bo‘lsa-da , birga yashay boshlagan. Oradan olti yil o‘tgach, Barsina unga Gerakl
ismli o‘g‘il tug‘ib bergan. Shu yillarda Aleksandr baqtriyalik Roksanaga uylangan
edi. Ko‘plab ma’lumotlarda Aleksandrning erkaklar bilan aloqasi keltiriladi,
jumladan, do‘sti Gedestin bilan ham. Ammo bular o‘ylab topilgan bo‘lishi kerak,
chunki u hayoti davomida yurishlari bilan dong qozongan Makedoniya shohi edi,
tarix bo‘lsa, odatda bunday insonlarni aslidan ko‘ra bo‘rttiribroq ifodalaydi. Bir
safar Amazonka malikasi Falestra Aleksandr bilan uchrashadi va ular ikki hafta
davomida tinimsiz ishqiy munosabatda bo‘ladi. Ma’lumki amazonkalar o‘zlarining
jangovar qobiliyati va kuchi bilan tanilgan qabila bo‘lib, ularni qirolicha
boshqargan. Aftidan, Aleksandrning propaganda mashinasi uni ommaga maqtab
ko‘rsatish maqsadida Falestra haqidagi voqeani o‘ylab topgan. Imperator bilan
bog‘liq propaganda soni shu qadar ko‘p bo‘lganidan afsonalar ortidagi haqiqiy
Aleksandrga yetib borish mushkul. Aleksandr 33 yoshga to‘lishidan bir necha oy
oldin vafot etgan. Uning o‘limi borasida ko‘plab konspirologik versiyalar mavjud,
biroq u tabiiy o‘lim topgandi. Aleksandr Hindistonda og‘ir yaralangan. Tabib
uning ko‘ksiga tekkan o‘qni chiqarib olganida yaradan qon bilan birga havo ham
chiqa boshlagan. Bu o‘pkaning teshilganidan dalolat beradi. Aleksandr o‘ziga
kelishi uchun bir necha kun kerak bo‘lgan va u shu qadar kuchsizlanib qolganidan
shohni lagerga ko‘tarib olib borishgan. U juda ko‘p yaralangan bo‘lsa-da, bo‘kib
ichish odatini tashlamagandi 5
.
Aleksandr piyanista bo‘lmasa-da, ko‘p ichardi. Makedoniyaliklar vaqti-vaqti
bilan ichkilik ziyofatlarini uyushtirib turgan bo‘lib, u ba’zida bir necha kunga
5
Тревер К., Aлександр Македонский в Согде, "Вестник истории", 1947, № 5. C-226.
10

Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar
1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T., 1998.
2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. – T., 2008.
3. Mirziyoyev Sh.M. ,,Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz’’T.: ,,O‘zbekiston’’ 2016.
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi tarixi ( eng qadimgi davrdan Rossiya
bosqiniga qadar) –T.: Sharq, 2000
2. Doniyorov A. Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi. –T.: NIF MSH, 2020
3. Eshov B.J. O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va
texnologiya, 2008.
4. Madraimov A., Fuzailov G. Manbashunoslik. –T.: O‘zbekiston faylasuflari
milliy jamiyati, 2008.
5. Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. –
Guliston, 1998.
6. Qorayev S. Toponimika. – T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2006.
7. Sagdullaev A.S. va boshq. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. –
T., 2000.
8. O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: Alimova D,
Rtveladze. E – Toshkent: Sharq, 2001. Ergashev Sh.E. ,,O‘rta asrlar tarixi’’
T.:Cho‘lpon.2008
9. Бертелс Й. Е., Роман об Aлександре и его главние версии на Востоке, М.–
Л., 1948.
10. Ҳайдаров С.А. (2020). Ўзбекистон тарихини ўқитишда “Зафарнома”дан
фойдаланишни имкониятлари. Science and Education. 1(7). 192-198
34

Spitaman boshchiligidagi qo‘zg‘olonni (Maroqandda) bostirish uchun sarkarda
Farnux boshchiligidagi qo‘shinlarni jo‘natdi. O‘zi asosiy kuchlar bilan saklar
ustiga yurish qildi. Ammo, bu yurish muvafaqiyatsiz tugadi.
Farnux boshchiligidagi Maroqandaga jo‘natilgan qo‘shinlar Spitaman
tomonidan mag‘lubiyatga uchradi. Aleksandrning o‘zi asosiy kuchlari bilan
Sug‘diyonaga qaytishga majbur bo‘ldi. O‘rta Osiyo hududlarida ko‘tarilgan
qo‘zg‘olonlar yunon-makedon zulmidan ozod bo‘lishga qaratilgan bo‘lib,
Aleksandrning «varvar» larni osonlikcha bosib olmoqchi bo‘lgan rejalarini puchga
chiqardi 9
.
Sug‘diyonaning tog‘li hududlaridagi bosqinchilar qadami yetmagan joylarda
qo‘zg‘olonchilar yashirinib olgan edilar. Sug‘diyonaning deyarli barcha aholisi
Spitaman tomonida bo‘lib, uning g‘alabalariga katta umid bog‘lagan edilar.
Aleksandr esa, mil.avv. 329-28 yillar qishlovini Baqtriyada (ba’zi manbalarda
Navtakada deyiladi) o‘tkazar ekan vaqtni behuda ketkazmadi. U bu yerda Xorazm
hukmdori Farasman bilan mo‘zokaralar olib bordi. Natijada Aleksandrning
Xorazmga yurish rejasi to‘xtatildi.
Mil.avv. 328 yilning bahoridan yunon-makedonlarga qarshi kurash yana avj
oldi. Mahalliy aholi yirik shaharlar, qal’alar, tog‘li hududlarda kurashni davom
ettirdilar. Ahvol jiddiylashganidan xavotirga tushgan Aleksandr 30 ming
qo‘shinini 5 guruhga bo‘lib, bu guruhlarga ishonchli sarkardalar – Gefestion,
Ptolemey Lag, Perdikka, Ken va Artabozlarni boshliq etib tayinladi.
Yunon-makedonlarning shafqatsiz urushlari natijasida ko‘pgina mahalliy
aholi qirilib ketdi. Qolganlari ham tog‘li hududlarda kurashni davom ettirdilar. Bu
o‘rinda Spitamanning jasorati haqida to‘xtalish joizdir. U doimo raqiblarining zaif
joylarini izlar va ularga aynan o‘sha joylardan zarbalar berar edi. Spitaman Sug‘diy
va baqtriyalik zodagonlar, hamda saklar bilan ittifoqlikda dushmanga qarshi
kurashishga harakat qildi. Manbalarning ma’lumot berishicha mil.avv. 328 yilning
oxirida Spitaman o‘z vatandoshlari xiyonatining qurboni bo‘ladi. Spitaman
tajribali davlat arbobi va sarkarda bo‘lib, u bosqinchilarni Ona – yurtidan haydab
9
Бертелс Й. Е., Роман об Aлександре и его главние версии на Востоке, М.–Л., 1948. C- 98.
17

qabul qilib, Hindistonga harbiy yurishida Xorazm yordamidan foydalanishini
ma’lum qildi. Bu yerda shuni aytish lozimki, Xorazm podshohi bosqinchilarning
kuch-qudratini hisobga olib murosa qilishni lozim topdi. Natijada Xorazm o‘z
mustaqilligini saqlashga erishdi.
Miloddan avvalgi 328 yilning bahorida Aleksandr yana Samarqandga kelib
uning atrof joylarida yashiringan qo‘zg‘olonchilarga qarshi kurashdi. Shundan
so‘ng u Spitamenni ushlash uchun harbiy qismni jo‘natadi. Ammo Spitamen 600
otliq askarlar bilan to‘satdan Baqtriyada paydo bo‘lib harbiy garnizonga hujum
qiladi. U qo‘shimcha dushman askarlarini kelayotganligini eshitib, cho‘lga
chekinadi. Bu yerdan u yana Samarqandga hujum qiladi, lekin 800 kishini yo‘qotib
chekinishga majbur bo‘ladi 11
.
Xullas, vatan himoyachilari Spitamen boshchiligida mustaqillikni tiklash
uchun fidokorona jang qildilar. Ammo ular muntazam va yaxshi qurollangan
qo‘shinga bardosh berolmay pirovardida tor-mor etiladi. Vatan himoyachilarining
asosiy qismini esa harbiy mahoratni yaxshi o‘zlashtirmagan oddiy kishilar tashkil
etgan edi. Bu ozodlik kurashini yengilishiga olib kelgan asosiy omillardan biri edi.
Ayrim ma’lumotlarning ko‘rsatishicha, Spitamen uyqudaligida xotini o‘ldirib,
kallasini Aleksandrga yuborgan. Bu holat ham bosqinchilarga qarshi kurashga
qattiq zarba bo‘lib tushgan. Shuningdek ayrim yuqori tabaqa vakillari shaxsiy
manfaatlarini ko‘zlab dushmanga xizmat qildilar. Bu xoinlik ham Aleksandr
g‘alabasini ta’minlashda muhim o‘rin egalladi. Ammo xalq ommaviy ravishda
Aleksandr tajovuziga qarshi qahramonona kurashib vatanparvarlik namunalarini
namoyish etdi. Ozodlik kurashi shu darajada qizg‘in tus oldiki, Aleksandrga o‘z
hukmronligini o‘rnatish uchun uch yil (329-327) vaqt sarfladi. U miloddan avvalgi
323 yilda vafot etadi. Shundan keyin uning tuzgan imperiyasi Makedoniya, Misr
va Suriyadan iborat uch qismga bo‘linib ketadi 12
. Ayni paytda merosxo‘r
bo‘lmaganligi uchun hokimiyat lashkarboshilar o‘rtasida taqsimlanadi. Ulardan
11
Ҳайдаров Сулаймон Амирқулович . (2020). Тарих фанини ўқитишга оид экологик
муаммолар масаласи «Scientific Progress» 1(1). B - 12-17.
12
Eshov B.J. O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008.
B- 88.
22

XULOSA
Iskandar davlatini yaxlitligini saqlab qolishga uringan separat kayfiyatlarga
qarshi natijasiz kurashgan birdan-bir kishi Yevmen edi. U makedon podsholigining
“Qonuniy” podsholari nomidan harakat qilgan, qator sabablarga ko‘ra hech qanday
hudud va qo‘shinga ega bo‘lmagan birdan-bir diadox edi. Lekin uning qo‘lida
Iskandar sobiq davlatining turli shaharlarida bosib olingan katta miqdordagi
moliyaviy mablag‘lar bor edi. Yevmen ana shu mablag‘lar hisobiga katta yollanma
qo‘shin to‘plab Bobil va Eronni bosib olishga urindi. Bu xavfga qarshi Antigon
Bobil va Midiya satraplari Pifon va Salavk bilan ittifoq tuzdi va Yevmenga qarshi
yurish qildi. Mil.avv. 316-yilda Gabiyn yonida (Midiya va Eron chegarasi)
Yevmen bilan Antigon o‘rtasida hal qiluvchi jang bo‘ldi. Yevmenning yollanma
qo‘shinlarning xoinligi jangni Antigon foydasiga hal qildi. Yevmen qo‘lga olinib
qatl qilindi.
Mil.avv. 317-yilda Iskandarning onasi Olimpiada hokimiyatni Roksananing
o‘g‘liga qoldirish uchun Filipp Arridey va uning xotini Evridikani o‘ldirishga
buyruq berdi. Shundan so‘ng uning o‘zi Kassandr tomonidan qatl qilinadi,
Roksana va Iskandar IV Kassandrni asirligida bir necha yil ushlab turilib
o‘ldiriladi (Mil.avv. 311-yil yoki 310-yil). Yuzaga kelgan bu vaziyat diadoxlarni
o‘z hududlarida o‘z podsholik hokimiyatlarini o‘rnatishga intilishlari uchun hech
qanday rasmiy to‘siq qolmaganini bildirar edi 17
.
Diadoxlar o‘rtasidagi urushlar uzoq davom etib, Yunoniston, Misr, Kichik
Osiyo va Mesopotamiya asosiy jang maydonlariga aylandi. Mil.avv. 306-yilda
Antigonning o‘g‘li Demetriy Poliorket (“shaharlarni qamal qiluvchi”) makedon
garnizonlarini Yunonistondan haydab yubordi, Afina va Megarada erkinlik va
demokratiya e’lon qilindi.
Mil.avv. 306-yilda Antigon, keyinroq Ptolemey, Lisimax, Salauk va
Kassandr o‘zlarini podsho deb e’lon qildilar. Aleksandr Makedonskiyyaratgan
imperiya taxti uchun Aleksandr Makedonskiy diadox ( lashkarboshi) lari o‘rtasida
o‘rtasida hukmronlikka intilish kayfiyati kuchaydi. Aleksandr
17
Тревер К., Aлександр Македонский в Согде, "Вестник истории", 1947, № 5. C - 224.
32

dushmanlar aybdorligini aytib, shoh Doro uchun ulardan qasos olishini e’lon
qiladi. Aleksandr qo‘shinlari daryodan o‘tgach Bessni ta’qib etib «Sug‘d viloyati
Navtakaga» yo‘l oladilar (Avval Ptolomey Lag boshchiligidagi ilg‘or qism, keyin
asosiy kuchlar). Sug‘d erlarida Spitaman boshliq mahalliy sarkardalar Aleksandrni
to‘xtatib qolish maqsadida Bessni asir olib unga topshiradilar. Ammo, Aleksandrda
harbiy yurishlarni to‘xtatish niyati yo‘q edi. Navtakadan so‘ng Yunon-makedon
qo‘shinlari Sug‘diyonaning poytaxti Smarakandaga yurish qilib uni egallaydilar.
Kursiy Ruf ma’lumotlariga ko‘ra Yunon-makedonlar «Shaharda o‘zlarining kichik
gornizonlarini qoldirib, Yaqin atrofdagi qishloqlarni yondiri va vayron etib»,
Shimoli-Sharqqa tomon harakat qila boshlaydilar. Jizzax va O‘ratepa oralig‘idagi
tog‘li hududlarda Yunon-makedon qo‘shinlari qattiq talofat ko‘radilar.
Aleksandrning o‘zi ham og‘ir yarador bo‘ladi. Shunga qaramasdan tog‘li hudud
aholisini qiyinchilik bilan mag‘lub etgan.
Mavzuning dolzarbligi. Qadimgi davr tarixini yoritib berish, va tarixiy
voqeeliklar bilan boyitib berish hozirgi kunda har bir tarixchi olimlarning asosiy
vazifalaridan biri hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, shuni ayta
olamanki ilk o‘rta asrlarning nafaqat vatanimiz tarixiga oid qismi, balki jahon
tarixi ham yangidan yangi tadqiqot va izlanishlarga muhtoj. Chunki biz tarixni
o‘rganar ekanmiz o‘rganish davomida bir davrdan boshqa davrga o‘tish uchun
mazkur davrga oid bilim va ko‘nikmalar bizga poydevor vazifasini o‘taydi.
Xronologik jahatdan olib qaraydigan bo‘lsak ham o‘rganish jarayonida o‘rtada
uzilish yoki kamchilik holati yuz bersa albatta kerakli natijaga erishilmaydi.
O‘rganilayotgan mavzu doirasida ko‘plab tarixchi olimlar ilmiy izlanishlar
olib borishgan. Ushbu olimlar tomonidan amalga oshirilgan ishlar hamda ilmiy
yangiliklar va xulosalardan kelib chiqib, mavzuga doir o‘z xulosamizni kurs ishida
keltirib o‘tdik.
Kurs ishining predmeti va obyekti. Mazkur kurs ishi nazariy asosini
qadimgi davr va o‘rta asrlarga oid tarixiy manbalar, hamda keyingi davrlarda
nashrdan chiqqan adabiyotlar, maqolalar, ilmiy ishlar, mustaqillik davrida e’lon
5

chiqarishi uchun imkoniyati bo‘lgan barcha tadbirni ko‘rdi, choralardan unumli
foydalanishga harakat qildi. U mohir sarkarda bo‘lib dushmanning kichik
hatosidan ham unumli foydalanar va uning zaif tomonlarini topishga harakat
qilardi. Ammo, Aleksandr harbiy kuch-qudrati jihatdan Spitamandan ustun edi.
Spitaman halok bo‘lganidan so‘ng asosan tog‘ qal’alari qo‘zg‘olon
o‘choqlariga aylanadi. Yozma manbalarda eslatilgan «Sug‘d qoyasi» (yoki
«Arimaz qoyasi»), «Xoriyen qoyasi» shular jumlasidandir.
Aleksandr Makedonskiy mahalliy aholini kuch bilan yengish nihoyatda og‘ir
ekanligini anglab yetganidan so‘ng turli yo‘llar bilan ularga yaqinlashishga qaror
qildi. Mahalliy xalq vakillariga nisbatan siyosatini tubdan o‘zgartirdi. Xususan,
zardushtiy qohinlariga birmuncha erkinliklar berib o‘zi ham bu dinni qabul qildi.
Qo‘zg‘olon boshliqlari Oksiart, Sisimitr, Xoriyen kabilarni avf etib, mol-
mulklarini qaytarib berdi. Hatto, qo‘zg‘olonga qatnashganlarga mukofotlar tarqata
boshladi. Mahalliy aholi bilan qarindoshlik munosabatlarini o‘rnatib Oksiartning
qizi go‘zal Roksanaga (Rohshanak) uylandi. Natijada mahalliy zodagonlarning
deyarli barchasi Aleksandr hokimiyatini tan olib uning xizmatiga o‘tib ketdilar.
Mil.avv. 327 yilning oxirida Sug‘diyonadagi qo‘zg‘olonning so‘nggi o‘choqlari
ham bostirildi.
Yunon-makedon bosqinchilariga qarshi uch yil davomida kurash olib borar
ekan, O‘rta Osiyo xalqlari mislsiz jasorat namunalarini ko‘rsatdilar. Ular yunonlar
o‘ylaganidek, «varvarlar» va madaniyatdan orqaga qolgan emas, balki o‘z
davrining yuksak harbiy san’ati va madaniyatiga ega ekanliklarini namoyish
etdilar. Aleksandr qo‘shinlari butun Sharq davlatlarini o‘zlariga
bo‘ysundirganlarida Sug‘diyona va Baqtriyadagi kabi qattiq qarshilikka
uchramagan edilar. Bu holni Aleksandr tarixini yozgan ko‘pgina qadimgi davr
tarixchilari ham e’tirof etadilar.
O‘zbekiston hududlarida yashagan mahalliy aholi o‘z ozodligi va mustaqilligi
yo‘lida bir tan-bir jon bo‘lib harakat qilganlar. Ammo, kuchlar nisbati va harbiy
texnikaning teng emasligi ko‘p hollarda bosqinchilar ustunligini ta’minlagan.
Shunga qaramasdan bunday holatlar davlatchilik tarixida muhim iz qoldirgan.
18

II.BOB. MAKEDONIYALIK ALEKSANDRNING MARKAZIY
OSIYOGA HARBIY YURISHLARI
Aleksandr Makedonskiy, Iskandar Maqduniy (Sharq mamlakatlarida Iskandar,
Iskandar Zulqarnayn nomi bilan mashhur) (mil. av. 356, Pella-323.13.6, Bobil)
makedoniyalik sarkarda va davlat arbobi. Makedoniya podshosi Filipp II va uning
rafiqasi Olimpiadaning o‘g‘li. Aristoteldan ta'lim olgan, harbiy ishni otasidan
o‘rgangan. 336 y. Filipp II fitnachilar tomonidan o‘ldirilgach, Makedoniya taxtiga
o‘tirgan. 334 y. Aleksandr Eronga yurish boshlaydi; bu bosqinchilik urushi otasi
Filipp II davridayoq boshlangan bo‘lib, uning o‘limi tufayli to‘xtab qolgandi.
Aleksandr qo‘shinida sarkardalardan Antipatr, Parmyenion, Ptolemyey Lag va b.,
shuningdek 30 mingga yaqin piyoda jangchi, 5 ming otliq, yengil qurollangan
yordamchi otryadlar va 160 kyema bo‘lgan. Aleksandr Granik (334 y.), Iss (333 y.)
va Gavgamyela (331 y.) janglarida Doro III qo‘shinlarini yenggan. Aleksandr
Eronning markaziy shaharlari - Bobil, Suza, Persepol, Ekbatana hamda Misrni
egallagan. Aleksandr 329 y. Baqtriyani egallagach, satrap Bess, Oks (Ukuz,
Amudaryo) dan kechib o‘tib, Navtaka (Qashqadaryo vohasi)ga chekingan. Ammo
Bess tezda qo‘lga olinib, qatl etilgan. So‘ng, Aleksandr Samarqand (Marokanda)ni
egallab, Sirdaryo tomon yo‘l oladida, u yerda shahar barpo etib, uni Aleksandriya
Esxata (Chekka Iskandariya) deb ataydi. Umuman Aleksandrning O‘rta Osiyoga
nisbatan bosqinchilik siyosati qattiq qarshilikka uchragan 13
.
Usrushonadagi yettita shahar-qal'a Aleksandrga qattiq qarshilik ko‘rsatgan.
Bularning ichida eng kattasi - Kiropol bo‘lib, Kir II uni boshqa shaharqal'alarga
nisbatan baland devor bilan o‘rattirgandi. Uning ichida mahalliy aholining
ko‘pchilik qismi, eng jangovar jangchilar to‘plangandi. Aleksandr shahar atrofiga
xandaq qazittirgan, manjaniqlar (devorteshar mashinalar) bilan devorning bir necha
yeridan teshik ochib, u yerdan shaharga bostirib kirmoqchi bo‘lgan. Bu urinishi
natijasiz chiqqach, u harbiy hiyla ishlatib, shahar ichidan o‘tgan quruq daryo o‘zani
orqali o‘zining xos jangchilari bilan shaharga kirgan. Kiropol mudofaachilari bilan
Aleksandr jangchilari o‘rtasida shiddatli jang bo‘lgan. Unda Aleksandr boshi va
13
Тревер К., Aлександр Македонский в Согде, "Вестник истории", 1947, № 5. C -234.
24

qilingan xolis yoritilgan tarixiy materiallar maqola va monografiyalar shu
kabilarga qaratilgan.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan manba va
adabiyotlar ro‘yxati hamda ilova qismidan iborat.
6

O‘ZBEKISTON DAVLATCHILIGI TARIXI
FANI DAN
Aleksandr Makedonskiyning O‘rta Osiyoga yurishlari
mavzusidagi
KURS ISHI

1

biri Selevka Bobil mamlakati (Bobil) va uning sharqiga joylashgan mamlakatlarga
ega bo‘ldi. U Eron va Turkistonni ham qo‘l ostiga oladi. Shundan keyin bu yerda
ham Selevkiylar sulolasi hukmronlik qilib, xalqni ezib, “suvi”ni ichadi.
23

qaytishga majbur bo‘ladi. Aleksandr o‘z davlatining poytaxti qilib Bobil sh.ni
tanlagan va shu yerda yangi yurishlarga tayyorgarlik ko‘rish asnosida bezgak
kasaliga yo‘liqib, vafot etgan 14
.
Aleksandr yurishlari natijasida vujudga kelgan ulkan saltanat hududi Hind
daryosidan Dunayga qadar cho‘zilgan bo‘lib, u qad. dunyoning eng yirik davlati
edi. Lekin mustahkam ichki aloqalari bo‘lmagan bu saltanat Aleksandr vafot
etgach, tezda parchalanib ketgan va uning hududida bir qancha ellinistik davlatlar
vujudga kelgan. Aleksandr harbiy san'at tarixida yirik sarkarda sifatida mashhurdir.
Qadim zamonlardan (mil. av. 200 y.) Aleksandr haqida ko‘plab rivoyat, afsona,
doston va miniatyuralar yaratilgan. Ular o‘rta asr adabiyotiga ham kirib kelgan.
Spitamen (yun.-Spitamenes, sug‘dcha-Spitamana) (?-mil. av. 328)-
Sug‘diyonada vatan ozodligi yo‘lida Aleksandr (Iskandar)ga qarshi ko‘tarilgan
xalq qo‘zg‘oloni (q. Spitamen qo‘zg‘oloni) rahbari. Yozuvchi V.V.Yanning
yozishicha, Spitamenning onasi-sug‘d, otasi-sak qabilasiga mansub aslzoda
xonadondan bo‘lgan. Spitamen yoshligida abjir, chaqqon yigit bo‘lib o‘sgan. Otda
chopish, kamon otish, qilichbozlikda unga hech kim tenglasha olmagan. Spitamen
dastlab Doro III ning, so‘ngra Bessning lashkarboshilaridan, yaqin safdoshlaridan
bo‘lgan. Bess o‘limidan so‘ng, yunon - makedon istilochilariga qarshi 3 y.
davomida mardona q arshilik ko‘rsatgan. Arriannmng yozishicha,
qo‘zg‘olonchilarga qo‘shilgan ko‘chmanchi massaget qabilalari rahbarlari
Aleksandrning cho‘l ichkarisiga yurish qilishidan xavotirlanib Spitamenni o‘ldirib,
boshini Aleksandrga yuborganlar. Spitamenning q izi Apana Salavk I ga berilgan,
bu nikohdan salavkiylarning mashhur hukmdori Antiox tug‘ilgan. Spitamenning
nomi asrlar osha yashab mardlik va jasorat timsoli sifatida avlodlarga ruhiy madad
berib kelgan. Spitamen haqida ko‘plab badiiy (V.Yanning «Qo‘rg‘on uzra
olovlar», Ya.Ilyosovning «Sug‘diyona», M.Qoriyevning «Sug‘d qoploni»
romanlari), tasviriy asarlar yaratilgan.
14
Ковалев С. И., A лександр Македонский, Л., 1937. C - 68.
26

bo‘yniga tosh tegib yarador bo‘lgan, bir qancha lashkarboshilari (Krater va b.)
kamon o‘qidan shikastlangan.
Makedon qo‘shini katta qiyinchilik bilan shaharni egallagan. Shahar
mudofaachilari (jami 15 ming) dan 8000 ga yaqini halok bo‘lgan, qolgani ichki
qo‘rg‘onga yashiringan, so‘ng tashnalikdan qiynalib taslim bo‘lgan. Makedon
qo‘shini qolgan shaharlarni ham shu tariqa qiyinchilik bilan egallagan. Aleksandr
mahalliy xalqning jasoratidan shu qadar xavotirga tushganki, Ptolemeyning
aytishicha, u o‘z jangchilariga asir olingan kishilarni bo‘lib berib, to bu
mamlakatdan chiqib ketmagunlaricha ularni zanjirband holda saqlashni topshirgan.
Aleksandr Sug‘diyonada Spitamen qo‘zg‘olon ko‘tarib, Marokandani qamal
qilgani (q. Spitamen, Spitamen qo‘zg‘oloni) va Tanais ortidan saklar podshosining
ukasi Kartazis boshchiligidagi katta qo‘shin unga yordamga yetib kelgani haqida
xabardor bo‘lgach, qo‘zg‘olonchilarga qarshi 2000 kishilik qo‘shin jo‘natib, o‘zi
saklar tomon qo‘shin tortgan (q. Tanais daryosi bo‘yidagi jang). Mazkur qo‘shin
tor-mor keltirilgach, Aleksandr shaxsan o‘zi katta kuch bilan Spitamenni dasht
chegarasigacha ta'qib qilib borib, ortga qaytishda 120 mingdan ortiq tinch aholini
qirib tashlaydi, ko‘plab qishloq va qal'alarni vayron qiladi, ekinzor, bog‘-rog‘larni
payhon etadi.
Aleksandr mil. av. 329-328 yillar qishini Zariaspa (Balx, Baqtra)da o‘tkazadi.
Bahorda uning huzuriga xorasmiylar podshosi Farasman 1500 jangchisi bilan kelib
o‘zaro ittifoq tuzishni taklif etadi. Aleksandr 328-327 y. boshida Sug‘diyonadagi
tog‘lar ustida joylashgan qal'alardagi qo‘zg‘olonchilarni bo‘ysundirishga juda ko‘p
kuch sarflaydi, ularni mag‘lub qilgach, Oksiartning qizi Roxshanak (Roksana) ga
uylanadi (q. So‘g‘d qoyasi, Xorien kal'asi va b.). Mil. av. 327 y. yozida Aleksandr
so‘g‘dlik Oropiyni So‘g‘diyona hokimi etib tayinlab, o‘zi Hindistonga yurish
qiladi-da, Gidasp daryosi (Hind d. irmog‘i) sohilida katta qiyinchilik bilan podsho
Por qo‘shini ustidan zafar qozonadi. Shu tariqa Aleksandr Panjobni egallab, Gang
daryosi vodiysiga yurishni davom ettirmoqchi bo‘ladi. Biroq safar va kasallik
azobidan holdan toygan qo‘shinning ochiqdan-ochiq qarshiligiga duch kyeladi.
Shu bois Aleksandr Gifasis daryosi (Hind d. sharqiy irmog‘i) bo‘yidan ortga
25

MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………………. 4 -7
I.BOB. Aleksandr Makedonskiyning hayoti va faoliyati…………………… 8-15
II.BOB. Aleksandr Makedonskiyning harbiy urishlari va jang taktikasi….. 16-24
II.BOB. Makedoniyalik Aleksandrning O‘rta Osiyoga harbiy yurishlari…. 25-32
XULOSA …………………………………………………………………... 33-34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. ………………………………… 35-36
2

cho‘zilib ketgan. Eramizdan oldingi 324-yilda uyushtirilgan mashhur ziyofatda
Aleksandr kim ko‘p ichish bo‘yicha musobaqada qatnashgan. Shu kuni o‘ndan
ortiq inson ortiqcha alkogol iste’mol qilgani uchun vafot etgandi.
Makedoniyaliklar toza vino ichgan, greklar esa unga suv aralashtirishni ma’qul
ko‘rgan. Aleksandr ziyofatlarda ichib turgan, ammo jangga otlanganida yoki
kurash rejasini tuzayotganida hech qachon mast bo‘lmagan. Ziyofat boshlangach
esa to‘xtovsiz ichgan.
Urushlar davomida orttirgan barcha jarohatlariga qaramay, Aleksandr
o‘zining yashash tarzini o‘zgartirmagan. Tarixchilarning fikricha, unda alkogol
pankreatiti kuzatilgan. Bir safar u ziyofatda bo‘kib ichgach, yotog‘iga
ketayotganida do‘stlaridan biri shunday degandi: “Yana bittadan olaylik!”.
Aleksandr ortiga qaytgan va yana ichishni davom ettirgan.
Aleksandr o‘zidan keyin qonuniy merosxo‘r qoldirmagan: u vafot etganida
rafiqasi Roksana homilador edi. Bir necha hafta o‘tgach ayol o‘g‘il dunyoga
keltiradi va oxir-oqibat u Aleksandr IV ga aylangan. Aleksandr vafot etganida
Bobilning butun qo‘mondonligi to‘planib , endi qanday yo‘l tutish rejasini tuzgan .
Bu konstitutsiyaviy inqiroz edi: Aleksandrning merosxo‘ri hali dunyoga
kelmagandi. Qo‘mondonlar Roksana farzandini dunyoga keltirgunga qadar,
Aleksandrning ukasi Filipp Arridiy shoh vazifasini bajarishiga
kelishgan. Aleksandr IV tug‘ilganida u ham shohga aylangan va natijada dualistik
monarxiya paydo bo‘lgan. Oliy qo‘mondonlik imperiyani o‘zaro bo‘lishib olgan.
Armiya bosh qo‘mondonining o‘rinbosari Perdikka imperiyaning yangi
poytaxtiga aylanishi kerak bo‘lgan Bobil nazoratini qo‘lga kiritgan, qolganlar
bo‘lsa boshqa yerlarni bo‘lishib olgan. Ptolemey Misrni egallab, o‘z sulolasiga
asos solgan. Bu odamlar juda shuhratparast bo‘lgan, bir-birlaridan nafratlangan,
ehtimol Aleksandr bunga ataylab erishgan: u o‘z qo‘mondonlari birlashib, taxtga
da’vogarlik qilmasligi uchun ularni bir-biriga urushtirib qo‘ygandi. Uning
o‘limidan bir yil o‘tib, aynan shu qo‘mondonlar bir-biri bilan janglarni boshlagan
va bu urushlar 40 yil davom etgan.
11

bosqinchilar o‘rtasida qattiq jang bo‘lib tub aholidan 8 ming kishi halok bo‘ladi.
Ko‘p kishilar yaralandi. Dushman askarlari katta talafot ko‘rdi. Lekin ular
g‘alabaga erishdilar. Bu yerda ham Aleksandr jarohatlangan edi. U bundan
g‘azabga to‘lib toshib aholining ko‘pini qirib tashladi.
Bu vaqtda Baqtriya va Samarqandda bosqinchilarga qarshi umumxalq
qo‘zg‘oloni ko‘tarildi. Unga Spitamen degan shaxs boshchilik qildi. Miloddan
avval 329 yilda boshlangan bu qo‘zg‘olon shu darajada kuchli bo‘lganki, hatto
qudratli podshoh Aleksandrni ham sarosimaga solib qo‘ygan. U qo‘zg‘olonchilar
tomonidan Samarqandni qamal qilinganligini eshitib, ularga qarshi qo‘shin
jo‘natadi. Qo‘shin yaqinlashganda Spitamen Samarqanddan cho‘l tomonga
chekinadi. Qo‘shin qo‘zg‘olonchilarning orqasidan yurib jang qilishga da’vat etadi.
Ammo Spitamen qo‘shinni jo‘rtaga cho‘l ichkarisiga yaqinlashtiradi. So‘ngra unga
hujum qilib qirib tashlaydi. Shundan keyin Spitamen Samarqanddagi dushmanning
harbiy garnizonini qayta qurshab oladi. Shu bois Aleksandr katta qo‘shin bilan
Samarqandga yo‘l oladi. Spitamen jang qilishdan bosh tortib cho‘lga chekinadi.
Ammo Aleksandr cho‘lning ichkarisiga kirib urushishning xavfsizligini anglab,
Spitamen bilan to‘qnashishdan bosh tortadi. Biroq u yo‘ldagi tub aholini qoldirmay
qirib tashlash haqida farmon beradi. Shunisi diqqatga sazovorki, o‘limga hukm
etilgan 30 ta nufuzli kishilar o‘lim jazosi bajarilayotganda ashula aytganlar.
Dushmanlar ularning bunday mardligi va jasoratidan hayratlanganlar.
Qo‘zg‘olondan g‘azablangan Aleksandr Zarafshon vodiysida kechayu kunduzi
bilan odamlarni qirish bilan shug‘ullandi. Uning askarlari 120 ming tub aholini
boshini tanasidan judo etdilar. Ko‘p shahar va qishloqlarning nomigina qolib,
aholisi halok etildi. Bunday qilishdan asosiy maqsad ozodlik kurashlarini ildizi
bilan qo‘porib tashlash hamda o‘lkada greklarni joylashtirish uchun sharoit
yaratish edi. Shuning uchun ham mintaqada greklar yashaydigan qator shaharlar
bunyod etilgan edi. Aleksandr miloddan avval 329-328 yilning qishini Baqtriyada
o‘tkazadi. Bu yerga Xorazm podshohi Farasman nomidan elchi tashrif buyurib
Aleksand bilan do‘stlik aloqalarini o‘rnatish va unga Qora dengiz tarafiga harbiy
yurishda yordam berish istagini bildirdi. Aleksandr bu taklifni mamnuniyatlik bilan
21

I.BOB. ALEKSANDR MAKEDONSKIYNING HAYOTI VA FAOLIYATI
Aleksandr Makedonskiy — zamonaviy madaniyat kontekstida hozirga qadar
murojaat qilib kelinadigan kam sonli antik davr shaxslaridan biridir. Aleksandrning
faoliyati ko‘p jabhada g‘arb davlatlarining yangi tarixidagi ayrim epizodlarni
yodga soladi. Masalan, uning hozirgi Afg‘oniston va Iroqdagi kampaniyasi
G‘arbning oxirgi o‘n yilliklarda ushbu mintaqadagi aralashuviga o‘xshaydi .
Aleksandr turli tarix va madaniyatga ega xalqlarning yetakchisi bo‘lgan. Ba’zida
mahalliy odatlar va dinini tushunmagani bois uning boshqaruvi omadsiz kechgan.
Zamonaviy bosqichda Aleksandrning G‘arb va Sharq o‘rtasida ko‘prik qurishga
bo‘lgan urinishlaridan ko‘plab darslar chiqarish mumkin.
Aleksandrni kim va qachon birinchi marta buyuk deb ataganini bilmaymiz.
Aftidan, bu uning tirikligida sodir bo‘lmagan. Tarixchilarning hisoblashicha, uni
ilk bor eramizdan oldingi I asrda Rim komediyasida “buyuk” deyishgan . Ushbu
komediyada Magnum ismi qo‘llanilgan, bu lotinchada “buyuk” degani. Eramizdan
oldingi 323-yilda vafot etguniga va eramizning I asrga qadar uni “buyuk” deya
ta’riflash boshlangan 2
.
Taxminlarga ko‘ra, rimliklarning bunday deyishiga Aleksandr hukmronligi
davrida o‘limlar sonidan kelib chiqilgan: g‘olib rimlik sarkarda Rim ko‘chalari
bo‘ylab olamon orasidan tantanali yurib boriladigan taqdirlash marosimiga qadar 5
ming nafar dushmanni o‘ldirishi kerak bo‘lgan . Aleksandr esa o‘z yurishlarida yuz
minglab insonlar umriga zomin bo‘lgan, hozirgi Afg‘oniston va Hindiston
hududida butun boshli qabilalarni qirib tashlab, haqiqiy genotsid uyushtirgan.
Agarda Aleksandr bugungi zamonda yashaganida uni harbiy jinoyatlari uchun
tribunalga yuborgan bo‘lishardi, ammo antik davrda uning harbiy g‘alabalari
strategik daho sifatida baholangan va qurbonlar sonining ko‘pligi rimliklarni
o‘ziga jalb etgan.
Aleksandr favqulodda qobiliyatli hukmdor edi. Uning qo‘l ostidagi ayrimlar
xuddi Xudoga sig‘ingan kabi uning oldida tiz cho‘kkan. U juda yosh — 33 ga
2
Тревер К., Aлександр Македонский в Согде, "Вестник истории", 1947, № 5. C -224.
7

Shunday qilib Xorazm, Choch (Toshkent vohasi), Farg‘ona va saklar yurti
Aleksandrdan mustaqil bo‘lib qoladi. Sug‘diyona, Baqtriya, Marg‘iyona va Parfiya
Aleksandrning davlatiga qo‘shilib, keyinchalik ularning hududida ayrim yunon-
makedon davlatlari vujudga keladi.
Aleksandr bosib olgan hududlarda uning boshqaruv faoliyati dastlab
Gretsiyaning ayrim demokratik an’analariga (harbiy yo‘dboshchilar kengashi,
qo‘shinlar yig‘ini) asoslangan edi. Qo‘shinlar yig‘inida sud ishlari ko‘rib chiqilib,
jinoyat va jazo masalalari qat’iy muhokama qilingan. Jinoyat turlari ichida eng
og‘irlari-podshoga qarshi fitna, xiyonat, isyonga da’vat etish hisoblanib, ushbu
harkatlar uchun yagona jazo – o‘lim jazosi belgilangan. Qatl etish haqidagi qaror
qo‘shinlar yig‘inida qabul qilingan. Sharqqa qilgan yurishlari tugaganidan so‘ng
Aleksandr bu hududlarda barpo etgan o‘z saltanatida Ahamoniylar davlat
boshqaruvidagi idora-tartib usullarini o‘zgartirmagan. YA’ni, satraplik boshqaruvi
va soliqlar yig‘ib olish tizimi o‘zining ilgarigi ahamiyatini saqlab qolgan.
O‘rta Osiyoda istilo etilgan viloyatlar va shaharlarni boshqarish uchun yunon-
makedon sarkardalari bilan birga mahalliy hokimlar ham jalb etilgan. Yozma
manbalarning ma’lumot berishicha, Aleksandr davrida mahalliy aholi vakillaridan
Fratafarn-Girkaniyada, Artaboz-Baqtriyada, Oksiart va Xoriyen-Sug‘diyona
viloyatlariga hokimlik qilganlar. Mil.avv. 325 yilda Oksiart qo‘l ostiga Paropamis-
Hindiqush viloyati topshiriladi.
Mil.avv. 325-324 yillarda makedonlar yaroq-aslahalari bilan qurollangan
mahalliy aholi qo‘shinlari yunon-makedon armiyasi safiga jalb etiladi. Aleksandr
mahalliy hokimiyat vakillariga nisbatan maqsadli siyosat olib borgan. Mil. avv 324
yilda So‘za shahrida o‘n mingta yunon-makedon askarlari mahalliy ayollarga
uylanadilar. Aleksandrning o‘zi va sarkarda Gefestion Doro III ning qizlarini
hamda sarkarda Salavka Spitamanning qizi Apamani xotinlikka oladilar.
A. Sagdullayevning fikricha, bunday yondoshuv aniq siyosiy maqsad – yangi
davlatchilik barpo etish g‘oyasi bilan bog‘langan edi. Bu davlat nafaqat turli
halqlarning siyosiy birlashmasi bo‘libgina qolmay, balki uning kelajakda
19

11. Ҳайдаров Сулаймон Амирқулович . (2020). Тарих фанини ўқитишга оид
экологик муаммолар масаласи «Scientific Progress» 1(1). 12-17.
12. Ковалев С. И., A лександр Македонский, Л., 1937.
13. Тревер К., Aлександр Македонский в Согде, "Вестник истории", 1947, №
5;
Internet ma’lumotlari:
1. hozir.org
2. arxiv.uz
3. vvv. history.ru.
4. www.lex.uz
5. http.//library.byu.edu/-rdh/euridocs.
6. http://history.hanover.edu/texts.htm.
7. www.gov.
35

makedonlar va Sharq zodagonlari qon-qarindoshligi vorisligiga tayangan davlatga
aylanishi rejalashtirilgan edi.
Ko‘plab xalqlar va mamlakatlarni birlashtirib yagona davlat barpo etish
g‘oyasi, insonlarni umumiy ong va yagona tafakkurga bo‘ysundirish g‘oyasi
yangilik emas edi. Bunday g‘oyani qadimgi fors podsholari ham o‘z oldilariga
maqsad qilib qo‘yganlar va oqibatda mil.avv. 490 yilda yunon-fors urushlari
boshlangan 10
.
Aleksandrning harbiy yurishlari Sharq va G‘arb o‘rtasidagi keng savdo-sotiq
va madaniy aloqalarning rivojlanishiga olib keldi. Siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy
vaziyatning o‘zgarishi natijasida mahalliy va yunon madaniyatining qo‘shilish
jarayoni boshlanadi. Bu jarayonning ta’sirini moddiy madaniyatning
rivojlanishida, qurilish va me’morchilik, kulolchilik va tasviriy san’at, yangi
yozuvlarning tarqalishi, tangashunoslik hamda diniy e’tiqodlarda ko‘rish mumkin.
Yunonlar o‘z navbatida qadimgi Sharqning juda ko‘plab madaniy yutuqlarini
qabul qiladilar hamda mahalliy aholi madaniyatiga ham ta’sir o‘tkazadilar.
Aleksandr davridan boshlab, bir necha asrlar davomida, Sharqning siyosiy tarixi
(davlat tizimi, boshqaruv usullari, qonunlar va huquq) da turli an’analarning
qo‘shilib rivojlanganligini ko‘zatishimiz mumkin.
Aleksandr qayerni bosib olsa, shu yerning aholisini qirib tashladi,
boyliklarini taladi. Miloddan avvalgi 329 yilda Aleksandr Samarqandni bosib
oladi. Bu yerda u harbiy garnizon va atrof joylardagi qishloqlarni yondiradi.
So‘ngra u harbiy yurishni davom ettirib, Samarqand bilan Xo‘jand oralig‘idagi
Usrushanga kelganda vatan himoyachilari bilan to‘qnashgan. Bu yerda shunday
qattiq jang bo‘ldiki, 30 ming kishilik vatan himoyachilaridan 22 mingtasi halok
bo‘ldi. Hatto bu jangda Aleksandrning o‘zi jarohatlandi. U Usrushanliklarni
vahshiylarcha bo‘ysundirgandan keyin Sirdaryo bo‘ylab yurishni davom ettiradi.
Bu yerda joylashgan yettita shaharning aholisi Aleksandrga qarshi bosh ko‘tarib
mustaqillik uchun kurashdilar. Ayniqsa Kripol shahrida vatan himoyachilari bilan
10
Eshov B.J. O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008.
B- 98.
20

bosqinchiliklarini so‘ndirib, Gretsiyada Makedoniya hukmronligini o‘rnatadi.
Keyinchalik Iskandar butun Elladani birlashtirib, otasi Filipp bir umr orzu qilgan
Eronni zabt etish uchun buyuk yurushni boshlaydi. Aynan ana shu yurushda
eronliklar bilan bo‘lib o‘tgan janglarda Makedoniyalik Iskandarning ajoyib harbiy
mahorati namoyon bo‘ldi. Eramizdan avvalgi 334 yilda Granik daryosi bo‘yidagi
jangdan so‘ng deyarli butun Kichik Osiyo makedoniyaliklarning qo‘liga o‘tadi.
Iskandar esa buyuk sarkarda va jahongir nomini oladi. Buyuk Iskandarning
dovrug‘ini eshitgan mamlakatlar jangsiz uning qo‘shiniga taslim bo‘ldilar.
Sarkarda hech bir qiyinchiliksiz Siriya, Finikiya, Falastin, Kariya va Yaqin
Sharqning boshqa davlatlarini ishg‘ol qildi. So‘ngra u Misrga yurishini boshladi. U
yerda ham uni iloh sifatida ochiq yuz bilan kutib oldilar. Misrda sarkarda yana bir
shaharni o‘z nomi bilan atab, unga Iskandariya nomini berdi. 334 yil Aleksandr
Eronga yurish boshlaydi; bu bosqinchilik urushi otasi Filipp II davridayoq
boshlangan bo lib, uning o limi tufayli to xtab qolgandi. Aleksandr qo shinidaʻ ʻ ʻ ʻ
sarkardalardan Antipatr, Parmenion, Ptolemey Lag va boshqa, shuningdek 30
mingga yaqin piyoda jangchi, 5 ming otliq, yengil qurollangan yordamchi
otryadlar va 160 kema bo lgan. Mil.avv. 334 yil mayida (Granik daryosi yonida),
ʻ
333 yil oktyabrida (Gavgamela, Shimoli- Sharqiy Mesopotamiyada) bo‘lgan
janglarda fors qo‘shinlari to‘la mag‘lubiyatga uchradi. Shundan so‘ng Aleksandr
uchun Ahamoniylar davlatining markazlariga yo‘l ochilgan edi. Aleksandr
dastavval Bobilni, so‘ngra Suza, Persepol, Pasargada Shaharlarini egallab fors
podsholarining xazinalariniqo‘lgakiritdi. So‘nggi Ahamoniy hukmdori Doro III
avval Midiyaga, keyin esa Baqtriyada qochib ketdi. Kursiy Rufning
ma’lumotlariga ko‘ra Baqtriyaga Doro III ga qarshi fitna uyushtirilib u o‘ldiriladi
va fitnaga boshchilik qilgan Bess o‘zini Ahamoniylar podshosi deb e’lon qiladi.
Ammo, Bess Aleksandrga harbiy qo‘shinlarni qarshi qo‘ya olmadi. Iskandar
Eronga qaytib kelib, Suzu, Persepol hamda Vavilonni zabt etadi va Vavilonni
buyuk davlatining poytaxti qilib o‘zgartiradi. 329 yilda Eron shohi Doro ayonlari
tomonidan o‘ldiriladi, bu vaziyatda ham Iskandar o‘zini aqlli taktik va strateg
sifatida ko‘rsatadi. U Eron saltanatining qulashida zabt etuvchilar emas, ichki
4

16 yoshga to‘lganida Aristotel unga ustozlik qila boshlagan. Ammo baribir
Aleksandrga ko‘p ta’sirni Aristotel emas, balki otasi Filipp o‘tkazgan. Aleksandr
hayotining katta qismi davomida unga taqlid qilishga uringan, ulg‘ayib shaxsiy
harbiy muvaffaqiyatlarga erishganidan keyin Filippdan o‘zib ketishni istagan.
Har bir strategiya uchun yakuniy harakatlar rejasi qanchalik muhim
ahamiyatga ega bo‘lmasin, Aleksandrda u yo‘q edi. Strategiyada ma’lum
maqsadlar bo‘ladi: masalan, biror joyga bostirib kirsangiz qayerda to‘xtash
kerakligini va yakunda nimani xohlashingizni bilishingiz lozim .
U Fors urushida azob chekkan greklar uchun qasos olish maqsadida yurish
qiladi va oradan to‘rt yil o‘tib, Aleksandr uzoq asrlar davomida yashab kelgan Fors
imperiyasini yo‘qqa chiqargan. Eramizdan oldingi 330-yilda u o‘zini Osiyo
hukmdori deb atay boshlagan 4
.
Fors imperiyasi egallanganidan keyin Aleksandr armiyasi vataniga
qaytmoqchi bo‘ladi, ammo Aleksandr jangchilarni Baqtriya va So‘g‘diyonaga
(hozirgi Afg‘oniston hududlari) yurish qilishga ko‘ndirgan. Bu hujumning
ikkinchi fazasi edi. Baqtriya va So‘g‘diyona egallangach, Aleksandr Hindistonga
yurish qiladi. Panjob tekisliklariga kelganida uning armiyasi isyon ko‘targan.
“ Jangchilar yetarlicha yurish qilib bo‘ldik, endi uyga qaytamiz! ”, degan. Ushbu
isyon Aleksandrga ham sarkarda, harbiy qo‘mondon, ham shoh sifatida
ishonchsizlik ramziga aylangandi.
Aleksandr Gangaga yetib borishni orzu qilgan bo‘lishi mumkin. Chunki u
o‘sha yerda yashagan xalqlar haqida ko‘p gapirgan. Ammo Ganga egallanganidan
keyin ham uning to‘xtashiga hech kim kafolat bermagan. Faqatgina isyon uni
uyiga qaytishga majbur qilgandi. Aleksandr ortga qaytishni boshlaganida armiya
va nihoyat Gretsiyaga qaytayapmiz deb o‘ylagan, ammo u Arabiston yarimoroliga
hujum haqida gapira boshlagan. U eramizdan oldingi 323-yilda Bobilga yetib
kelgan va janubga yurish qilish rejalarini tuzishni boshlagan. Ammo o‘sha yilning
12-iyunida Aleksandr vafot etadi.
4
Бертелс Й. Е., Роман об Aлександре и его главние версии на Востоке, М.–Л., 1948. C-96.
9

Filipp IV o‘g‘lining salqinlashi davrida juda yaxshi vafot etdi. Filippning
o‘g‘li bilan munosabatlari juda yomon bo‘lgan paytda, otasi Aleksandrni o‘z
qo‘riqchisi pichoqlab o‘ldirgan va hatto shoh boshqa merosxo‘r haqida o‘ylagan.
Tsar Aleksandrni armiya e'lon qildi, chunki o‘sha paytdagi sulola qoidalari
juda erkin talqin qilinishi mumkin edi. Yangi podshoh mumkin bo‘lgan barcha
oppozitsionchilarni xochga mixlash, xanjar zarbalari bilan tezda yo‘q qildi va
tarixchilar nozik tarzda yozishicha "o‘z joniga qasd qilish". Ushbu tashvishlarda
Aleksandrning onasi Olympia Iskandarning sodiq yordamchisi edi. 7. Hokimiyatga
kelganidan keyin Aleksandr barcha soliqlarni bekor qildi. O‘sha paytdagi byudjet
qarzi qariyb 500 talant (taxminan 13 tonna kumush) edi.
Urushlar natijasida o‘lja yutish zaruriyati bilan bir qatorda, Aleksandrni har
xil dissidentlar va uning siyosati bilan rozi bo‘lmaganlar egallashi kerak bo‘lgan
yangi mustamlakalar yaratish istagi qo‘zg‘atdi.
Iskandar qo‘shini deyarli 10 yil ichida Misrdan Hindiston va O‘rta Osiyoga
qadar bo‘lgan ulkan hududlarni bosib oldi 6
.
Paradoksal ravishda, dushman kuchining kattaligi Buyuk Iskandarga qudratli
Fors imperiyasini mag‘lub etishga yordam berdi: makedoniyaliklarning birinchi
g‘alabalaridan so‘ng, satraplar - Forsning ayrim qismlarining hukmdorlari -
Iskandarga jangsiz taslim bo‘lishni afzal ko‘rishdi.
Diplomatiya ham Aleksandrning harbiy yutuqlariga hissa qo‘shdi. U tez-tez
yaqin dushmanlarini hukmdor sifatida qoldirib, ularga mulk qoldirgan.
Shuningdek, bu qarama-qarshi qo‘shinlarning jangovar samaradorligiga hissa
qo‘shmadi.
Shu bilan birga, Makedoniya shohi fitna yoki xiyonat qilishda gumon
qilinib, boshqa qabiladoshlariga nisbatan shafqatsiz edi. U hatto yaqin odamlarni
ham shafqatsizlarcha qatl etgan.
6
Eshov B.J. O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008.
B -108.
13

Iskandar qo`shinlarining ko`pchiligini Eroniylar, Markaziy Osiyo xalqlari
vakillari - «varvarlar» tashkil qilar edilar. Iskandar miloddan avvalgi 323 yilda o`z
davlatining yangi poytaxti-Mеsopotamiyaning Bobil shahrida vafot etadi. Shunday
qilib, makеdoniyalik Iskandar Zulqarnayn olib borgan bosqinchilik va talonchilik
urushlari oqibatida Markaziy Osiyoda Ahamoniylar zulmi yunon-makеdon
istilochilari zulmi bilan almashdi. Bu zulmdan qutulish uchun So`g`diyona
xalqlariga 150 yil, Baqtriya xalqlariga esa 180 yil kerak bo`ldi.
Tarixiy yozma manbalarda Iskandar Zulqarnayn adolatli, insofli va diyonatli
bir podsho sifatida tilga olinadi. Bu sohada xususan yunon muarrixlari alohida
jonbozlik ko`rsatganlar. Iskandarni Markaziy Osiyo xalqlarining do`sti,
adolatparvar, ilm-ma'rifat va madaniyatni yoyuvchi shahanshoh sifatida
ta'riflaydilar. Plutarxning yozishicha: «Iskandar Sharq xalqlari vakillarini yunon
madaniyatidan bahramand qilishga...» uringan ekan. Hatto Markaziy Osiyoda
bo`lganida «...yerli aristokratlarning 30 ming o`g`illarini tanlab olib, ularga yunon
tilini o`rgatib grеk madaniyati ilmidan ta'lim berishni» buyurgan ekan. Albatta
yunonistonlik muarrixlarning bu tutgan yo`llarini tushunmoq kerak. Ular nima
bo`lganda ham Markaziy Osiyoni zabt etgan, uni asoratga solgan fotih Iskandar
Zulqarnayn avlodidirlar. Zyero, ular o`z davlatlarining, o`z vatandoshlari bosqinchi
Iskandarning qonli yurishlarini oqlashga, uni ijobiy tomondan ko`rsatishga harakat
qilishlari tabiiy ekanligini fahm etsa bo`ladi. To`g`ri, Iskandar Markaziy Osiyo
hududlarida ham shaharlar barpo etgan. Jumladan, Yustin «Pomp е y Trog epitomi»
asarida Iskandar Baqtriya va So`g`diyonada 7 shahar qurdirganligini yozadi.
Shulardan biri Sirdaryo sohilida 17 kunda qurib bitkazishgan qal'a «Alеksandriya
Esxata», ya'ni olisdagi Iskandariya edi. Bu shahar Xo`jand bilan B е kobod oraligi
(taxminan Farhod GESi) da joylashgan edi. Bu qal'a shaharlarni Iskandar nеga
qurdi? U bu shaharlarda grеk-makеdon qo`shinlarini joylashtirib Baqtriya va
So`g`dda o`z istilochilik zulmini kuchaytirishni o`ylamaganmidik «Alеksandriya
Esxata»ni tеzda barpo etib, Iskandar, bu yerdan saklar ustiga yurish
boshlamaganmidik. Bundan tashqari Iskandarning Markaziy Osiyoda olib borgan
yaratuvchilik faoliyatiga qaraganda, uning vayron etuvchilik, buzg`unchilik
30

KIRISH
Aleksandr, Iskandar Maqduniy (Sharq mamlakatlarida Iskandar, Iskandar
Zulqarnayn nomi bilan mashhur) mil. av. 356 20 iyun kuni Pella shahrida tavallud
topgan. Otasi Makedoniya podshosi Filipp II va onasi esa Epir shohining qizi -
Olimpiada edi. Iskandarning onasi Olimpiada o‘zini butkul taxt vorisi bo‘lmish
o‘g‘lining tarbiyasiga bag‘ishladi. Otasi esa ko‘pincha harbiy yurishlarda bo‘lgani
uchun o‘g‘liga ko‘p vaqt ajrata olmas edi va hamisha undan uzoqda bo‘lar edi.
Shunga qaramasdan Iskandar otasining jasorati va armiyasining erishgan natijalari
bilan faxrlanar edi. Biroq Olimpiada o‘g‘lini doimo otasiga qarshi qayrab kelar edi,
shuning uchun bo‘lajak hukmdor otasiga nisbatan ko‘ra onasiga mehrini ko‘proq
bergan edi. Shahzoda Iskandar bo‘lajak hukdor bo‘lganligi uchun maxsus ta’lim
olgan. O‘n uch yoshidan boshlab esa u buyuk faylasuf Arastu (Aristotel)dan
ta’limtarbiya ola boshlagan. Arastu taxt vorisining murabbiyi bo‘lganligi uchun
shogirdiga ko‘proq siyosat, etika va falsafadan ta’lim bergan. Bundan tashqari
vasiyligidagi Iskandarga klassik ta’lim berishni xohlagan Arastu unga tibbiyot,
adabiyot va she’riyatdan ham saboq bergan. Iskandar yoshlik yillaridanoq
izzattalablik, qaysarlik va maqsad sari intilish kabi sifatlarni ko‘rsatib kelgan.
Boshqa tomondan esa u jismoniy lazzatlarga butkul befarq bo‘lgan, ortiqcha ovqat
yeyishdan o‘zini tiygan va ayollarga qiziqish bildirmagan.
Iskandar 16 yoshligida otasi Vizantiyani zabt etishga otlanar ekan, ilk bor
Makedoniya boshqaruvini o‘g‘liga topshirib ketadi. Huddi shu payt mamlakatda
isyon ko‘tariladi. Yosh shahzoda poytaxtda qolgan polklar bilan qo‘zg‘alonni
bosishga erishadi. Oradan ikki yil o‘tib, Iskandar yana qo‘mondon sifatida jang
maydoniga chiqadi - Xerondagi jangda makedoniyalik qo‘shinning chap qanotini
boshqaradi. Mill.avv. 336-yilda otasi fitnachilar tomonidan o‘ldirilgandan so‘ng
taxtga o‘tiradi 1
. Taxtga o‘tirishi bilanoq Iskandar birinchi navbatda otasining
o‘limiga sababchi bo‘lgan dushmanlarni yo‘q qiladi va soliqlarni bekor qiladi.
So‘ngra ikki yil davomida mamlakat shimolidagi frak qabilalarining
1
Ковалев С. И., A лександр Македонский, Л., 1937. C -.26.
3

Mil.avv. 329 yilning bahoriga qadar Aleksandr Ariya, Drang‘iyona,
Araxosiya kabi viloyatlarni egallab Oks-Amudaryo bo‘ylariga chiqib keladi.
Arrian va Kursiy ma’lumotlariga ko‘ra bu paytda daryo juda sersuv bo‘lib, to‘lib
oqardi. Amudaryodan kechuv joyini tadqiqotchilar Kelif atroflari, Chushqago‘zar,
Termez atroflari va SHo‘rob deb hisoblaydilar. Nima bo‘lganda ham, Aleksandr
qo‘shinlari qoplarga somon-xashak to‘ldirib, ular orqali besh kun davomida
Amudaryodan kechib o‘tganligi haqida yozma manbalarda ma’lumotlar saqlangan.
Aleksandr qo‘shinlari daryodan o‘tgach Bessni ta’qib etib «Sug‘d viloyati
Navtakaga» yo‘l oladilar (Avval Ptolomey Lag boshchiligidagi ilg‘or qism, keyin
asosiy kuchlar). Sug‘d yerlarida Spitaman boshliq mahalliy sarkardalar
Aleksandrni to‘xtatib qolish maqsadida Bessni asir olib unga topshiradilar. Ammo,
Aleksandrda harbiy yurishlarni to‘xtatish niyati yo‘q edi. Navtakadan so‘ng yunon-
makedon qo‘shinlari Sug‘diyonaning poytaxti Smarakandaga yurish qilib uni
egallaydilar. Kursiy Ruf ma’lumotlariga ko‘ra yunon-makedonlar «shaharda
o‘zlarining kichik gornizonlarini qoldirib, yaqin atrofdagi qishloqlarni yondirib va
vayron etib», shimoli-sharqqa tomon harakat qila boshlaydilar. Jizzax va O‘ratepa
oralig‘idagi tog‘li hududlarda yunon-makedon qo‘shinlari qattiq talofat ko‘radilar.
Aleksandrning o‘zi ham og‘ir yarador bo‘ladi. Shunga qaramasdan tog‘li hudud
aholisini qiyinchilik bilan mag‘lub etgan yunon-makedonlar dasht ko‘chmanchilari
saklar va Sug‘diylar o‘rtasida chegara bo‘lgan Yaksart-Sirdaryoga tomon harakat
qiladilar 8
.
Yunon-makedonlar Yaksart bo‘yida to‘xtab bu yerdagi shaharlarga o‘z harbiy
qismlarini joylashtira boshladilar. Ko‘p o‘tmay bu shaharlar aholisi Aleksandrga
qarshi qo‘zg‘alon ko‘taradilar. Daryoning o‘ng qirg‘og‘idagi saklar ham o‘z
qo‘shinlarini bir yerga to‘play boshlaydilar. Xuddi shu paytda Baqtriya va
Sug‘diyona hududlarida ham Aleksandrga qarshi qo‘zg‘olonlar boshlanib ketadi.
Aleksandr dastlab Yaksart bo‘yida o‘z mavqeini mustahkamlashga qaror
qilib, bu yerdagi qo‘zg‘olonlarni bostirdi. Sug‘diyonada mil.avv. 329 yil ko‘zida
8
Ковалев С. И., A лександр Македонский, Л., 1937. C- 46.
16

Makedonskiyvafotidan keyin diadoxlar –lashkarboshilar o‘rtasidagi kurashdan
so‘ng Aleksandr Makedonskiydavlati 3 qismga bo‘linib ketadi. Misrda
Ptolomeylar, Gresiya va Makedoniyada Antigonidlar, O‘rta еr dengizining sharqiy
qismidan to shim.g‘arbiy Hindistongacha bo‘lgan xududlarda Salavkiy qo‘lida
bo‘lgan 18
.
Ushbu kurs ishi ma’lumotlaridan o‘rta ta’lim maktablari va oily ta’lim
muassasalarida tarix fani mashg‘ulotlarida foydalanish mumkin.
18
Бертелс Й. Е., Роман об Aлександре и его главние версии на Востоке, М.–Л., 1948. C -
168.
33

Zikr qilingan manbada ta'kidlanishicha, Iskandar «varvar»larning (ya'ni yerli
xalqlarning Sh.K. P.Sh) kiyimlarini dastlab ularning vakillari bilan uchrashganda,
ularning uylariga tashrif buyurganda, ahyon-ahyonda kiygan bo`lsa, kеyinchalik u
butunlay «varvarchasiga» kiyinib yurishga ko`nikib qoladi. Iskandarning yerli
mahalliy xalqqa nisbatan bunday «odilona» va «insoniy» munosabatda bo`lishi
aholi ma'lum bir qismining, asosan yuqori tabaqa vakillarining Iskandar tomoniga
o`tishiga sabab bo`ldi. Xalq rahbarsiz qoldi.
Iskandar qalbining to`ridagi yashirin va pinxona istak va tilak ham aynan
shu edi. Bu xol uning Baqtriya va So`g`diyona xalqlari ustidan to`la hukmronlik
o`rnatilishiga imkoniyat yaratdi. Iskandar miloddan avvalgi 327 yilda Markaziy
Osiyoni batamom o`ziga bo`ysundirib mahalliy aslzodalardan bo`lgan Oropiyani
So`g`d podsholigiga tayinlaydi va Hindiqush orqali Hindiston sari otlanadi.
Hindistonni ham o`ziga tob е etgan Iskandar 324 yilda yana Markaziy Osiyoga
qaytadi. Shu yili Suzda Iskandar katta ommaviy to`y uyushtiradi. Uning
askarlaridan 10 ming jangchi, shu jumladan shohga yaqin bo`lgan Gеfеstion,
Krater, Ptolomеy, Salavk, Evmеn, Perdikka va boshqalar sharq ayollariga
uylanadilar. Iskandarning o`zi malika Roksana ustiga sharq odatiga ko`ra Doroning
katta qizini xotinlikka oladi. Shoh kuyov-k е linlarga katta tortiqlar va sovg`a-
salomlar beradi 16
.
Iskandarning Markaziy Osiyodagi xatti-harakatlari, uning bu yerda
yurgizayotgan siyosati grеk-makеdon lashkarlarning ma'lum bir qismiga
yoqmaydi. Ular, Iskandarning sharq xalqlari vakillarini grеk va makеdonlar, shoh
yaqinlari-Gеtayrlar darajasiga ko`tarishidan norozi lashkarlar Tigr sohilidaga Opis
dеgan shaharda isyon ko`taradilar. Iskandarning buyrug`iga bo`ysunmaydilar.
G`azablangan Iskandar 323 yilda 13 jangchini jazolaydi. F.Sulaymonova asarida
ta'kidlanishicha Baqtriya va So`g`diyonaga ko`chirib kеltirilgan 10 ming faxriylar
o`z vatanlariga qaytadilar. Biroq lashkarboshi Perdikka ularning barchasini
qurolsizlantiradi va mol-mulklarini sodiq askarlarga bo`lib beradi. Endilikda
16
Ҳайдаров Сулаймон Амирқулович. (2020). Тарих фанини ўқитишга оид экологик
муаммолар масаласи « Scientific Progress » 1(1). B -12-17.
29

Buyuk Aleksandrning ismi urush san'ati haqidagi suhbatlar doirasida uzoq
vaqtdan beri taniqli odamga aylandi. Bir necha yil ichida o‘sha paytda tanilgan
dunyoning deyarli yarmini zabt etishga muvaffaq bo‘lgan Makedoniya hukmdori
haqli ravishda insoniyat tarixidagi eng buyuk harbiy rahbar sifatida tan olingan.
Harbiy harakatlarda Aleksandr o‘z armiyasining kuchli tomonlaridan, birinchi
navbatda piyoda askarlardan ajoyib tarzda foydalangan va dushman
qo‘shinlarining afzalliklaridan foydalanishiga yo‘l qo‘ymaslikka harakat qilgan.
Xususan, Hindistonda makedoniyaliklar ilgari jang maydonida ko‘rilmagan fillar
bilan muvaffaqiyatli kurashdilar. U juda zaif flotga ega bo‘lib, dengiz kuchlarini
mag‘lubiyatga uchratdi va ularni asosiy portlaridan mahrum qildi.
Boshqa tomondan, Aleksandrning davlat qurilishidagi muvaffaqiyati juda
shubhali. U mamlakatlarni zabt etdi, shaharlarni tashkil etdi va butun dunyoni ellin
naqshlariga ko‘ra tartibga solishga intildi, ammo u yaratgan ulkan davlat beqaror
bo‘lib chiqdi va shohning o‘limidan deyarli darhol qulab tushdi. Shunga qaramay,
tarixchilar Aleksandrning Yunon madaniyati tarqalishiga qo‘shgan hissasini juda
muhim deb bilishadi.
Dunyoning bo‘lajak g‘olibi miloddan avvalgi 356 yilda tug‘ilgan. Miloddan
avvalgi, Herostrat Artemis ibodatxonasini yoqib yuborgan. Qadimgi PR ustalari
tasodifni to‘g‘ri talqin qilishdi: ma'buda, akusherlik uchun, uning sharafiga
qurilgan ma'badni qutqara olmadi.
Afsonalarga ko‘ra va sud nasabnomalari tomonidan tuzilgan, Aleksandr
deyarli yunon xudolarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri oqimi hisoblangan. U bu haqda
bolaligidan doimiy ravishda xabardor bo‘lgan. Yunonlarning o‘zlari Makedoniyani
barbarlar mamlakati deb hisoblashlari, albatta, bo‘lajak qirol bilan gaplashmagan.
Yosh Aleksandr otasining harbiy yutuqlariga qattiq hasad qilar edi. U Filipp
II merosxo‘rga hech narsa qoldirmasdan butun dunyoni zabt etishidan qo‘rqardi.
Yoshligidanoq, Aleksandr zabt etilgan qabilalarning qo‘zg‘olonlarini
bostirgan holda, qo‘shinlarni muvaffaqiyatli boshqargan. Ota, keyingi urushga,
engil yurak bilan uni regent sifatida qoldirdi.
12

Spitamen qo‘zg‘oloni - Sug‘diyona va Baqtriyada Aleksandr boshchiligidagi
yunon-makedon istilochilariga qarshi ozodlik harakati (mil. av. 329-327 y.lar).
Rahbari-Spitamen. Mil. av. 329 y. kuzida boshlangan. Spitamen boshchiligidagi
qo‘zg‘olonchilar Marokanda (Samarqand)dagi yunon-makedon garnizonini qirib
tashlab shaharni egallaydilar. Aleksandr ularga qarshi Farnux boshchiligida 3 ming
piyoda va 800 otliq qo‘shin jo‘natgan, Spitamen Politimet (Zarafshon) ning quyi
oqimidagi yerlarga chekingan. Bu yerda ko‘chmanchilarning otliq qo‘shinlari bilan
birlashib hujumga o‘tadi. To‘satdan qilingan hujum natijasida yunon-makedon
qo‘shinining katta qismi qirib tashlangan, qolgan qutganlari esa shahar qal'asiga
yashiringan. Spitamen yana Marokandani qamal qilgan. Aleksandr Spitamenga
qarshi Andromax, Menedem va Karan boshchiligida otliq va piyoda qo‘shin
yuborgan. Spitamen bundan xabar topib o‘rmon orasidan o‘tadigan yo‘lga pistirma
qo‘yib, ularga to‘satdan hujum qilgan. U mazkur jangda o‘zgacha harbiy usul
qo‘llagan. Har bir otga 2 tadan jangchi mindirilgan. Ular dushmanga 2 tomondan
zarba berar, biri nayza, qilich yoki kamon bilan hamla qilsa, ikki si tosh bilan urib,
yovning boshini majaqlar edi. Bu jangda dushman katta talafot ko‘rgan. Shundan
keyin Spitamenga qarshi Aleksandr asosiy kuchlari bilan otlangan, Spitamen cho‘l
ichkarisiga chekingan 15
.
Aleksandr uni ta'qib etmagan, lekin Zarafshon vohasining tinch aholisidan
qattiq o‘ch olgan (120 ming kishi qirib tashlangan), shahar, qishloqlarni vayron
qilgan, ekinlar, bog‘larni yondirgan. Aleksandr Sug‘diyonadagi bir necha qal'a va
poytaxt Marokandada katta qo‘shin qoldirib, o‘zi qolgan kuchlari bilan qishlovni
o‘tkazish uchun Baqtriya (ba'zi ma'lumotlarda-Navtaka)ga qaytgan. Mil. av. 328 y.
bahorida qo‘zg‘olonning 2 bosqichi boshlangan. Ko‘plab sug‘diylar turli qal'alarda
to‘planib yunonmakedon hokimlarini tan olmaganlar. Bu davrda Sug‘diyona
qo‘zg‘olonning o‘chog‘i bo‘lgan. Spitamen Aleksandrning yo‘qligidan foydalanib
raqibining orqa tomonidan aylanib o‘tib, 600 otliq bilan Baqtriyada yunonlarga
qaqshatqich zarbalar berib turgan. Yunonlar lashkarboshisi Ken Spitamenga qarshi
15
Бертелс Й. Е., Роман об Aлександре и его главние версии на Востоке, М.–Л., 1948. C-
102.
27

to‘lmay vafot etgan bo‘lsa-da, ko‘plab ishlarni amalga oshirishga ulgurgan. Ammo
uning buyukligi faqat harbiy karyerasiga bog‘liq. Aleksandr harbiy strategiya va
taktikada daho bo‘lgan . Qayerga yurish qilmasin o‘zining askarlaridan ko‘proq
qo‘shinga duch kelgan, biroq doim g‘alaba qozongan. Aleksandr bir vaqtning
o‘zida shoh bo‘lish bilan birga, mohir sarkarda, siyosatchi, davlat arbobi, diplomat
va xalq yetakchisi funksiyalarini bajarardi.
Aleksandr hayotidagi eng muhim inson — bu uning otasi Filipp II
Makedonskiydir. O‘z podshohligi uchun qilgan ishlar nuqtayi nazaridan
qaraladigan bo‘lsa, Filipp Aleksandrdan yaxshiroq shoh edi . Aleksandrdan farqli
o‘laroq u o‘limiga qadar oddiy makedon jangchisiligicha qolgan. Filipp Aleksandr
kabi ulkan imperiyani egallamagan, ammo shoh sifatida xalqining yaxshi yashashi
uchun majburiyatlarini bajargan. Antik davrdagi ayrim tarixchilar uni
Aleksandrdan yaxshiroq deya hisoblagan. Filipp eramizdan oldingi 359-yilda
taxtga o‘tirgan vaqtda Makedoniya ijtimoiy va madaniyat borasida qoloq edi.
Uning na iqtisodiyoti, na tayyorgarlik ko‘rgan muntazam armiyasi bo‘lgan, davlat
harob holatda edi. 23 yillik boshqaruvi davomida u mustahkam armiyani tuzgan,
keyinroq Aleksandr shu armiya yordamida Osiyoni qo‘lga kiritgandi 3
. Filipp
II tomonidan o‘tkazilgan iqtisodiy islohotlar Makedoniyani gullab-yashnaydigan
podshohlikka aylantirgan, keyin esa butun Gretsiya bo‘ylab chegaralarini
uzaytirgan . Aynan Filipp Gretsiyani egallab bo‘lganidan keyin Fors imperiyasiga
hujum qilishni rejalashtirgan, ammo buni boshlashdan bir necha kun oldin
o‘ldiriladi. Shunday qilib, Fors imperiyasiga hujum rejasi Aleksandrga tegishli
bo‘lmagan — u Filippdan o‘zib ketish maqsadida aqlbovar qilmas yurishlarni
amalga oshirishga kirishgan. Aleksandrning barcha yutuqlarga erishishiga otasidan
qolgan barqaror va mustahkam podshohlik hamda qudratli armiya xizmat qilgan.
Aleksandr bolaligidan yuqori intellekt sohibi edi. 6 yoki 7 yoshida lirada kuy
chala olgan, katta yoshli insonlar bilan turli mavzularda suhbatlar qurgan. U butun
grek adabiyotini o‘qib chiqqan, Gomer eng sevimli yozuvchisi edi. Aleksandr 14-
3
Ковалев С. И., A лександр Македонский, Л., 1937. C -36.
8

Harbiy rahbariyatning barcha qonunlaridan farqli o‘laroq, Aleksandr doimo
shaxsan o‘zi jangga kirishdi. Ushbu urinish unga ko‘p jarohatlar olib keldi.
Shunday qilib, 325 yilda Hindistonda u ko‘kragiga o‘q bilan jiddiy yaralangan.
Iskandar istilosining asosiy maqsadi Gang edi - qadimgi yunonlarning
g‘oyalariga ko‘ra, o‘sha erda odamlar yashagan. Qo‘mondon qo‘shinining
charchaganligi va unda boshlangan g‘uvillash tufayli unga etib bormadi.
324 yilda buyuk to‘y uyushtirilgan bo‘lib, u o‘z fuqarolarining Forslar bilan
nikohlari orqali Iskandar davlatini mustahkamlashga qaratilgan. Aleksandr
dvoryanlarning ikki vakiliga o‘zi uylandi va yana 10 000 juftga uylandi.
Oxir oqibat, Iskandar Fors shohi Doro rakiga qadam qo‘ydi. U yig‘gan
davlat juda katta edi. Hukmdorning o‘limidan so‘ng, u deyarli chaqmoq tezligida
qulab tushdi.
Aleksandrning o‘limining aniq sababi aniqlanmagan. Turli xil tavsiflarga
ko‘ra, u zaharlanish, bezgak yoki boshqa yuqumli kasalliklardan o‘lishi mumkin.
Qadimgi eng buyuk harbiy rahbar miloddan avvalgi 323 yil iyunida 10 kun ichida
kasallikdan kuyib o‘ldirilgan. e. U atigi 32 yoshda edi.
Mashhur Misr Iskandariyasidan tashqari Aleksandr yana shu nomdagi
ko‘plab shaharlarga asos solgan. Ba'zi qadimiy tarixchilar uchdan ortiq
Iskandariyani hisoblashgan.
Aleksandrning gomoseksualligi to‘g‘risida qarama-qarshi ma'lumotlar
mavjud. Ulardan biriga ko‘ra, buyuk general bu yunon an'analariga umuman
begona bo‘lmaydi. Boshqa manbalarda u yotishdan lazzatlanish uchun o‘g‘il
bolalarga berishni taklif qilishganda, u xafa bo‘lganligi haqida xabar berilgan.
14

chiqib, uni dashtga chekinishga majbur qilgan, Spitamen Zarafshonning quyi
oqimi bo‘ylariga ketgan. Mil. av. 328 y.ning kuzida Spitamen bu yerdagi
qal'alardan birini egallab, 3 ming otliq bilan Sug‘diyona poytaxti tomon yurgan.
Yunonlar butun kuchlarini unga qarshi tashlaydilar, jangda qo‘zg‘olonchilar
mag‘lubiyatga uchraydilar.
Sug‘diy va baqtriyalik zodagonlarning bir qismi Spitamenga xiyonat qilib
istilochilar tomoniga o‘tib ketganlar. Mil. av. 328 y. oxirida Spitamen xoinona
o‘ldirilgan. Ayrim tarixchilar uni Aleksandr hujumidan qo‘rqqan massagetlar
o‘ldirgan deb hisoblaydilar. Ba'zi ma'lumotlarga qaraganda, Spitamenni o‘z xotini
o‘ldirib, boshini Aleksandr huzuriga keltirgan, biroq Iskandar uni o‘ta sovuq kutib
olgan. Shunga qaramay, Spitamen qo‘zg‘oloni tugamagan, uning 3-bosqichi
boshlangan. Shu tufayli Aleksandr mil. av. 328-327 yillar qishlovini Sug‘dda
o‘tkazishga majbur bo‘lgan. Qo‘zg‘olonchilar tog‘ qal'alarida kurashni davom
ettirganlar. Hozirgi tadqiqotlarga ko‘ra, ular janubi sharqiy hududlarda joylashgan.
Aleksandr mahalliy aholi qarshiligini kuch bilan yenga olmasligiga ishongach,
ularga yaqinlashishga harakat qilgan, ularga nisbatan siyosatini o‘zgartirgan.
Tog‘li hududlardagi qo‘zg‘olon boshliqlari Oksiart, Sisimitr, Xorien kabilarni afv
etib, molmulkini qaytarib bergan. Oksiartning qizi Roxshanakka uylangan.
Mahalliy zodagonlarning aksariyati Aleksandr hokimiyatini tan olib uning
xizmatiga o‘tib ketishgan. Mil. av. 327 yil oxirida Sug‘diyona Aleksandr
tomonidan batamom egallanib, qo‘zg‘olon bostirilgan.
Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha Iskandar Roksana tufayli
Aksiartning barcha gunohlarini kеchiradi va uni Baqtriya satrapi etib tayinlaydi.
Bu voqеani eshitgan Iskandarga raqib bo`lgan Eparx Xoriеn Iskandarga jangsiz
taslim bo`ladi (qal'ani yunon-makеdonlar uning nomi bilan atashgan) va o`z
qal'asiga hokim bo`lib oladi. Ana shu tariqa Iskandar boshqa qal'alarni ham birin-
k е tin egallay boshlaydi. Plutarx Iskandarning yerli xalq urf-odatlari va
madaniyatiga katta hurmat bilan qaraganligini alohida ta'kidlaydi. «hatto, dеydi u,
varvarlarning milliy kiyimlarini kiyib yurishni o`ziga ma'qul ko`radi... hatto, shoh
makеdon jangchilariga ham yerli xalqning urf-odatlarini o`rganishni ta'kidlaydi». 2
28

Купить