Aleksandrning harbiy yurishlari - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	102.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	08 Октябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Sunnatillo

Дата регистрации 11 Апрель 2025

4 Продаж

Aleksandrning harbiy yurishlari

Купить

ALEKSANDR MAKEDONSKIY IMPERIYASI VA ELLINIZMNI
SHARQQA YOYILISHI
MUNDARIJA:
KIRISH
ASOSIY QISM
I BOB. MAKEDONIYALIK ALEKSANDRNING HARBIY YURISHLARI
VA UNGA QARSHI KURASH. DAVLAT BOSHQARUVI
I.1. Makedoniya davlati. Filipp II ning boshqaruvi, vafoti va Aleksandrning
hukmdor qilib ko‘tarilishi
I.2. Aleksandrning Sharqqa yurishlari
II BOB. ELLINIZMNING VUJUDGA KELISHI VA YOYILISHI
II.1. Ellinistik bosqich va uning xususiyatlari
II.2. Ellinizm madaniyati (Din, adabiyot, san’at, falsafa, tabiiy va aniq fanlar)
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
[ 1 ]

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Bolqon yarim orolining davlatlari, shuningdek
miloddan avvalgi III — I asrlarda mavjud bo‘lgan yunon polislari va shohliklari.
qadimgi dunyoning chekkasida, xususan Shimoliy Qora dengiz mintaqasida
so‘zning tom ma’noda ellinistik deb atash mumkin emas. Qadimgi va turli Sharq
sivilizatsiyalarining oldingi Osiyo va Misr mamlakatlariga xos bo‘lgan murakkab
o‘zaro ta’siri yo‘q edi. Biroq, Bolqon yarim orolining mintaqalari ham, periferik
yunon polislari ham ellinizm davrida o‘ziga xos rivojlanish xususiyatlariga ega edi.
Aleksandrning Makedoniya va Gretsiya uchun bosib olish kampaniyalarining
oqibatlaridan biri sharqqa ommaviy ko‘chib o‘tish edi, bu esa ushbu hududlarning
iqtisodiy hayotiga ta’sir qilishi mumkin emas edi. O‘rtayer dengizi bozorlariga
Sharqiy tovarlarning kirib kelishi ham bir vaqtlar rivojlangan markazlarning
pasayishiga olib keldi. Yunon hunarmandlari endi ishlab chiqarishning alohida
tarmoqlarida monopolist emas edilar va bir vaqtlar uzoq bo‘lgan mahalliy
hunarmandchilik, masalan, shaharlar hunarmandchiligi bilan muvaffaqiyatli
raqobatlashdi. AIjtimoiy hayotda ellinistik davlatlarning Bolqon yarim orolidagi
mamlakatlarga, ayniqsa Makedoniyaga ta’siri boshqaruvning ba’zi shakllarini
o‘zlashtirishda, Qirollik yer egaligini tashkil etishda va hokazolarda ta’sir
ko‘rsatdi. Ushbu kurs ishida ko‘rib chiqilgan hududlarning ichki holatini
belgilaydigan muhim xususiyat – ilgari qoloq bo‘lgan hududlarning iqtisodiy va
siyosiy o‘sishi va yunon markazlarining atrofdagi qabilalar bilan
munosabatlarining murakkablashishi edi (masalan, skiflar), ulardan ayrim polislar
qaram bo‘lib qolgan. Bunday qabilalarning kuchayishi, birinchi navbatda, ularning
ichki rivojlanishining natijasi edi, ammo bu o‘sishga kam rivojlangan mintaqalar
aholisining ellinistik dunyo bilan tovar-pul munosabatlariga jalb qilinishi ham
yordam berdi.
Biroq, butun ellinizm davrida Makedoniya qirollari mustaqillikka intilgan
Elladaning ba’zi va boshqa siyosatlari bilan kurashishlari kerak edi. Shohlar katta
yer hududlariga egalik qilishgan. Asosiy shoh yerlari bosib olingan viloyatlarda
joylashgan. Bu mulklarning bir qismini shoh o‘z yaqinlari va jangchilariga
tarqatgan, o‘rmonlar va konlar shohga tegishli edi.
[ 3 ]

Madaniy ellinizatsiya esa yunon an’analariga yot bo‘lgan ijtimoiy va harbiy
tuzilishga mos kelardi, buning o‘rniga keyingi jamiyatlardagi feodalizmga
o‘xshardi. (Ba’zi jihatlarda Makedoniya bilan eng ko‘p o‘xshash bo‘lgan
zamonaviy jamiyat Ahamoniylar Fors edi.) IV asrda Makedoniya qirollari harbiy
xizmat evaziga yer ajratgan; bu tizim adabiy manbalarda ishora qilinadi va
yozuvlar bilan tasvirlanadi. Makedoniya qirollari tomonidan nazorat qilinadigan
hududlarning kattaligi va unumdorligini hisobga olgan holda, Makedoniyaning
surunkali dushmanlari va bosqinchilarni tinchlantirish yoki tormozlash sharti bilan
harbiy yutuqlar uchun katta imkoniyatlar mavjud edi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Kurs ishida Makedoniya davlatining
boshqaruv tartibi, Makedoniyalik Aleksandrning davlatga hukmdor bo‘lishi va
harbiy yurishlari, Sharqda ellinizmning yoyilishi va uning ahamiyatlarini yoritish
maqsad qilib olingan.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 bob, 5 ta mavzu, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat 1
.
1
Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev Xaynazarov A.A., Jahon tarixi /o‘quv qo’llanma/. –T.: “Innovatsiya-
Ziyo”, 2020-y, 200-b.
[ 4 ]

I BOB. MAKEDONIYALIK ALEKSANDRNING HARBIY YURISHLARI
VA UNGA QARSHI KURASH. DAVLAT BOSHQARUVI
I.1. Makedoniya davlati. Filipp II ning boshqaruvi, vafoti va Aleksandrning
hukmdor qilib ko‘tarilishi
Makedoniya tarixi ko‘p asrlar davomida ellinistik dunyo tarixining ajralmas
qismi bo‘lib kelgan. Iskandar Zulqarnaynning fathlari natijasida yunon tili va
yunon madaniyati Bolqondan Misrgacha va u yerdan Hindistongacha bo‘lgan
uchta qit'ada tarqaldi. Bugungi ma’ruzada biz qadimgi Makedoniya tarixini batafsil
ko‘rib chiqamiz – geografik jihatdan Yunonistonning shimolidagi xuddi shu
nomdagi hududning chegaralari bilan belgilanadigan hudud. Yunon mifologiyasida
makedoniyaliklarning ajdodi makedoniyaliklarning kelib chiqishi haqida juda ko‘p
ma’lumotlar mavjud: Miloddan avvalgi V asr muallifi Elanik makedon Magnesiya
shohi Eolning o‘g‘li, Ellinning o‘g‘li bo‘lganligini yozadi. Ushbu afsona
makedoniyaliklar yunonlarning Aeolian oilasining bir qismi degan fikrni aks
ettiradi. Boshqa bir afsonaga ko‘ra, Makedoniya Arkadiyalik Likaonning o‘g‘li
edi. Nihoyat, Gesiodning so‘zlariga ko‘ra, Makedoniya Zevs va fiyaning o‘g‘li,
Tessaliya qiroli Deucalionning qizi edi. Bu afsonalarning barchasi
makedoniyaliklarning yunon kelib chiqishiga aniq ishora qiladi.
Qadimgi yunonlar tarixining o‘ziga xos jihatlaridan biri hududda uzoq vaqt
davomida o‘z mustaqilliklarini saqlab kelgan yunon polislarining mavjud
bo‘lganligidir. Ularning kichik hajmi va beqarorligi antik davrda ham hayratlanarli
bo‘lishiga qaramasdan forslar hujumidan omon qolganlar. Mil. avv. IV asrda
xorijliklar bosqini xavfi ajablanarli holat emas edi, lekin bu xavf-xatar qudratli
Fors imperiyasidan emas, balki o‘sha vaqtgacha unchalik ahamiyatga ega
bo‘lmagan Makedon yoki Makedoniya nomlari bilan tanilgan podsholik tomonidan
edi. Makedoniyaning muvaffaqiyatlariga Afinadagi siyosiy bo‘linishlar va
iqtisodiy bosim hamda yunon polislarining parokandalikka uchrashi sabab bo‘lgan
edi. Bularning barchasi mil. avv. 359-yilda Makedoniya shohi bo‘lgan noyob
harbiy va diplomatic mahoratga ega Filipp II uchun imkoniyat yaratdi. Filipp II
mil. avv. 382-yilda tug‘ilgan, otasi Aminta III va uning Illiriyalik xotini
[ 5 ]

Evridikaning farzandi bolgan. Plutarxning yozishicha Evridika bolalarini
tarbiyalash uchun o‘qishni o‘rgangan, lekin Filippning o‘qishi akasi Aleksandr II
mag‘lubiyati natijasida mil.
avv. 369-367- yillarda Fivaga garov sifatida asirlikka jo‘natish bahonasida to‘xtab
qoladi. Uning garov sifatida ushlab turilishi unchalik katta yo‘qotish bo‘lmadi.
Filipp Fivada bo‘lganida Lektra ustidan g‘alabasi unga zamonaviy yunon siyosati
va harbiy taktikasi bo‘yicha qimmatli ma’lumotlarni o‘rganishiga turtki beradi.
Filipp mil. avv. 367-yilda Makedoniyaga qaytganida mamlakatda hamon
tartibsizlik hukm surardi. So‘nggi yetti yil mobaynida uchta qirol davlatni
boshqargan edi. Siyosiy beqarorlik Filippga kutilmagan imkoniyat hosil qildi va u
Predikass o‘limidan keyin hokimiyatni egallashga da’vo qila boshladi. Filipp II
mil. avv. 359-yilda Makedoniya podshosi bo‘ldi. Filipp II taxtga kelganda,
Makedoniya har taraflama og‘ir iqtisodiy, siyosiy inqiroz holatida edi 2
.
Filipp II o‘zidan oldingi hukmdorlarning siyosiy harakatlaridan voz kechdi.
Makedoniyani birlashtirib, davlatni mustahkamladi. Undan oldingi podsholarning
markaziy hokimiyatni mustahkamlash borasidagi yagona sistemasini mantiqan
tugatgan. Shu tufayli Filipp II Makedoniyani Yunondunyosidagi kuchli
davlatlardan biriga aylantirish orqali Forslar bilan raqobatlasha oladigan davlat
maqomiga olib chiqqan. Filipp II birinchi bo‘lib Makedoniyaning xo‘jalik ishlarini
rivojlantirishga bor e’tiborini qaratgan. U iqtisodiy jihatdan tog‘li hududlardan
yangi yerlarni o‘zlashtirib, qishloq aholisining bir qismini o‘sha yerga ko‘chirgan.
Bu yangi shaharlar (masalan Filipp shahri) strategik jihatdan qulay joyga
qurilganligidan tashqari iqtisodiy-harbiy toinondan hammarkaz bo‘lgan. Filipp II
bor e’tiborini konlarni topishga va u yerdan temir ishlab chiqarib, harbiy jihatdan
armiyasini kuchaytirishga jalb etadi. Filipp II Pangeya konlarini bosib olib, u
yerdagi ishlab chiqarishni kuchaytirish orqali, yiliga 1000 talant oltin foyda
ko‘rgan 3
. Bu unga o‘zining oltin tangalarini ko‘plab ishlab chiqarish imkonini
bergan. Oltin va kumush tangalardan iborat katta zahiraga ega bo‘lishi
2
Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev Xaynazarov A.A., Jahon tarixi /o‘quv qo’llanma/. –T.: “Innovatsiya-
Ziyo”, 2020-y, 200-b.
3
Дьяконова И.М., История Древнего мира, том 2. Расцвет Древних обществ.(текст лекции:
https :// studfile . net / preview /7738130/ page :15/ )
[ 6 ]

Makedoniyaga Egey dengizi, Qoradengiz qirg‘oqlari va Sharqiy O‘rtayer dengizi
hududlarida savdo aloqalarini olib borish imkonini berdi. Ulkan flot qurilishi bilan
dengizda u katta o‘ljalarga ega bo‘ldi. Filipp II bir necha yil Yunonistonda
(Fivada) yashagani bois, yunon harbiy qismlari kamchiliklarini yaxshi bilar edi.
Filipp II ning islohotlaridan biri yunon harbiylarining kuchli taraflarini o‘z
armiyasiga joriy qilganida edi. Asosiy harbiy tuzilishga kiritilgan o‘zgarishlardan
biri sifatida og‘ir qurollangan piyoda qismlarni joriy qiladi. Agar yunon
qo‘mondonlari o‘zining harbiy qatorlarini bitta qismga birlashtirgan bo‘lsa, Filipp
II buni aksini qilgan va jangda ushbu harbiy taktika ustunlikni ta ’minlagan.
Bunday taktika va tuzilishi unga jangda muvaffaqiyatlar garovi bo‘lgan. Filipp II
davlat boshqaruvida ham katta islohotlarni amalga oshirdi. Birinchi bo‘lib mustaqil
knyazliklarni yo‘q qildi. U aristokratlarni to‘plab davlat xizmatiga oldi. Filipp II
mamlakatdagi yoshlardan shaxsiy gvardiya tuzib, podsho xos soqchilarini
tayyorlagan va o‘ziga sodiqlik ruhida tarbiyalagan. Filipp II o‘z oldiga davlatni
markazlashtirish maqsadini qo‘yadi. Boshqaruvining birinchi besh yilligida bir
qancha islohotlarni bajarishga harakat qiladi. Jumladan, o‘zining shimoliy
chegaralarini illeriyalik va frakiyaliklar hujumlaridan himoyalash va o‘z ta’sir
kuchini Xalkidika yarimoroliga yoyish edi. U frakiyalik bilan illeriyaliklarga
qarshi kurashish uchun ittifoq tuzdi. Chunki, ular mamlakat shimoli-sharqini talon-
taroj qilayotgan edi. Keyinchalik u Malos qabilasi oqsoqolining qiziga uylanib ular
bilan ittifoq tuzadi. Illeriyaliklar yengiladi va tinchlik so‘rashadi. Filipp II Olimp
shaharlari bilan kurashish uchun Afinaga yon berishga majbur bo‘ladi. Ayniqsa,
Filipp Anfiopol shahri bilan strategik aloqani yo‘lga qo‘yadi. Bu shaharga o‘z
vaqtida Afina da’vogar edi, biroz vaqt o‘tib bu safar Olimp bilan ittifoq tuzib shu
shaharni egallaydi 4
.
Mil. avv. IV asming 50-yillari o‘rtasida Filipp II sharqqa qarab yura
boshlaydi va Frakiyaning Egey dengizi qirg‘oqlarigacha yetib boradi va Filipp
shahriga asos soladi. Makedoniyani Xalkidika yarimoroliga harbiy yurishlari
Frakiya qirollarini birlashishga majbur etdi va Olimp hamda Afina boshchiligida
Xalkidika ittifoqi tashkil etiladi. Lekin Afina ittifoqchilariga o‘z qo‘shini bilan
4
https :// spravochnick . ru / istoriya / aleksandr _ makedonskiy _ kak _ istoricheskaya _ lichnost /
[ 7 ]

unchalik ko‘p yordam berolmaydi va makedoniyaliklar tomonidan mag‘lub etiladi.
Filipp II o‘zining shimoliy chegaralari va Xalkidikadagi siyosiy maqomini
mustahkamlab olgandan so‘ng, o‘rta yunon siyosatiga ta’sir ko‘rsata boshladi.
Yunon shaharlarini ichki ishlariga aralashishi oqibatida yunon-shahar
davlatlarining Vatan urushi (mil. avv. 355-346-yy) boshlanadi. Harbiy Yurishlar
natijasida Apollon ibodatxonasiga tegishli bir qancha hududlarni egallab oladi.
Apollon Xudosiga o‘z muhabbatini ko‘rsatish uchun Filipp 3000 ta fakidiyalik
asirlarni dengizga cho‘ktirib yubordi. Fessaliya ham Filipp II ning qudratini tan
olishga majbur bo‘ladi. Filipp II ning Yunonistonda mavqeyini ortib borishi,
doimiy ichki ishlarga aralashuvi Afinani ehtiyot bo‘lishga undaydi. Makedoniya
armiyasini o‘rta Yunonistonga kirib borishini to‘xtatish uchun Fermopil yo‘lini
egallab oladi va Filippni Fessaliyaga kirib borishini to‘sib qo‘yadi.
Makedoniyaliklarni O‘rta Yunonistonga yurishi omadsiz tugagandan so‘ng ular
yana janubiy Frakiya hududlarini bosib olishni boshlaydi. Kuchli tayyorgarlikdan
keyin Xalkidika ittifoqi markazi bo‘lgan Olimp shahriga hujum qiladi. Afinaliklar
Olimpga yordam berish uchun unga 17 triera 300 otliq va 400 goplit jo‘natadi.
Lekin Filipp yordam kelgunga qadar shahar taqdirini hal qiladi.Yunonlarning eng
katta shaharlaridan biri bo‘lgan Olimp vayron qilinadi va aholisi shahami tark etadi
(mil. avv. 348-y.). Xalkidika ittifoqi tarqatib yuboriladi. Filipp II yana Vatan
urushiga aralashishni boshlaydi. Afina esa Xalkidika va janubiy Frakiyadagi
yo‘qotishlardan keyin bu tarafdagi o‘z hududlarini saqlab qolish maqsadida Filipp
II bilan sulh tuzadi. (Bu sulh mil. avv. 346-yilda Filokrad sulhi nomi bilan tarixga
kirgan). Filipp II Afina bilan urushni to‘xtatgandan keyin markaziy Yunoniston
ishlariga aralasha boshladi. U Fivani taklifini qabul qilib o‘zining armiyasini
Fakidiya hududlariga olib kiradi. Filipp II o‘zining bor e’tiborini Fakidiya va
Fermopil yaqinidagi muhim strategik punktlarini nazorat qilishga qaratadi. Mil.
avv. 346-yil qariyb o‘n yil davom etgan Vatan urushi nihoyasiga yetadi. Bu urush
bir tarafdan yunon polislarining kuchsizlanishiga olib kelgan bo‘lsa, Makedoniya
davlatining siyosiy hokimiyatini yanada kuchaytirdi 5
.
5
Дьяконова И.М., История Древнего мира, том 2. Расцвет Древних обществ.( текст лекции:
https :// studfile . net / preview /7738130/ page :15/ )
[ 8 ]

Mil. avv. 337-yil Filipp II tashabbusi bilan Korinfda umumyunon kongressi
chaqirildi. Bu yo‘l kongressda Yunonistondagi Makedoniya gegemonligini
huquqiy jihatdan mustahkamlash va yunonlarni Makedon podshosi qo‘li ostida
birlashtirish edi. Kongressda yunon xalqlarining Ellin ittifoqi tuzildi, Filipp П esa
gegemon sifatida e’lon qilindi. Filipp II harbiy qo‘shin oliy bosh qo‘mondoni
bo‘ldi va tashqi siyosat boshqaruvini ham o‘z qo‘liga oldi. Barcha yunon urushlari
to‘xtatildi va Yunonistonda umumiy tinchlik o‘matildi. Bir-birining ichki ishlariga
aralashish ta’qiqlandi va siyosiy tuzilishni o‘zgartirish man qilindi. Qaroqchilarga
qarshi urush e’lon qilindi. Dengizlarda savdo-sotiq maqsadida suzuvchilarni
ozodligi mustahkamlandi. Filipp II mil. avv. 336-yilda Kichik Osiyoga yurish
arafasida o‘z xizmatkori tomonidan o‘ldiriladi. Makedoniyalik podshoning vorisi
sifatida uning o‘g‘li Aleksandr taxtga o‘tiradi. Uning ismi bilan yunon tarixida
ellinizm yangi davrga o‘tadi 6
.
Filipp II imperiyani boshqara turib Makedoniyani Dunay daryosidan
markaziy Yunonistongacha cho‘zilgan hududda yetakchi harbiy mamlakatga
aylantirdi. Uning o‘limi Osiyoga rejalashtirilgan hujumlar va barcha yutuqlarni
xavf ostiga qo‘ydi. Aleksandr III miloddan avvalgi 336-yilda otasi o‘lgan vaqtda
20 yoshda edi. Bashoratchilar keyinroq uning hukmronligi haqida aytgan edilar.
Garchi Filippni bir nechta xotinlaridan merosxo‘rlari bo‘lsa ham, Aleksandrga
Filippning butun hokimiyati merosxo‘ri sifatida qaraganlar va uning kelajagi
uchun qattiq qayg‘urganlar. Aristotel bilan birga bir nechta yunon ustozlari yunon
adabiyoti va madaniyatidan ta’Iim bergan. Aleksandr ulardan bir umrlik Gomerga
muhabbatni va afsonaviy ajdodlari Axilles va Geraklning qahramonoliklariga
tenglashish yoki o‘tib ketish maqsadini oldi 7
.
Aleksandrda, shuningdek, Filipp yo‘q paytida davlatni boshqarish bo‘yicha
amaliy tajriba bor edi va Frakiya qo‘zg‘olonini bostirgan edi. U hattoki miloddan
avvalgi 338-yildagi Xeroneya jangida otliq qo‘shinlariga qo‘mondonlik qilgan edi.
Shunday bo‘lsa-da, uning davomchiligini hem kim kafolatlamagan edi. Filippning
eng keksa qo‘mondoni Antipeyter Aleksandmi xavf-xatarlardan qutqarib
6
Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev Xaynazarov A.A., Jahon tarixi / o ‘ quv qo ’ llanma /. – T .: “ Innovatsiya -
Ziyo ”, 2020- y , 201- b .
7
Дьяконова И.М . История Древнего мира, том 2. Расцвет Древних обществ.( текст лекции:
https :// studfile . net / preview /7738130/ page :15/ )
[ 9 ]

hukmronlik ramzi bo‘lgan Egey dengizidagi makedon qo‘shinlarini unga taqdim
qildi. Aleksandrning shaxsiy mavqeyi imperiyaning dastlabki inqirozli yilida
unchalik mustahkam emas edi. Bunga Filippning ba’zi amaldorlari Yunonistonni
qo‘ldan berish xavfi tufayli Makedoniyaning shimoliy o‘lkalarini mustaqil qilishga
bo‘lgan harakatlari sabab bo‘ldi. Yunoniston Aleksandming e’tiborini tortdi.
Filippning dafn marosimi tugashi bilanoq, Aleksandr Filippning o‘chini olish
uchun o‘zini mustaqil deb e ’lon qilgan Yunonistonning asosiy polislari Afma va
Fivaga yurish qilishga qaror qildi. Aleksandr Makedoniyaning Fessaliya va Korinf
Ligalaridagi gegemonligini tasdiqladi. Yunonistondan qaytgan Aleksandr mil. avv.
335-yil bahorida Filipp o‘limidan keyin Makedoniya asoratidan qulutishga harakat
qilgan Tirakiya va Illiriyaga qarshi yurish qildi. Aleksandr harbiy harakatlarni
Danube daryosining shimoligacha uzaytirdi. Filipp II ning mil. avv. 339-yil
Skutiyadagi g‘alabasidan keyin kamsitilgan Triballi Aleksandrdan xotinlari va
bolalari bilan yashayotgan orolga omonlik so‘raydi. Qolgan Tirakiya qabilalari
Geta
va Danube orasida qolishga majbur bo‘lishdi 8
.
Aleksandr Makedoniya poytaxti Pella shahrida tug‘ilgan. U Argeadlar
sulolasidan bo‘lib, afsonaga ko‘ra, Gerkulesdan boshlangan. Aleksandrning otasi
qirol Filipp II edi. Onasi Epir shohi Olimpiadaning qizi, uning asoschisi
Axillesning o‘zi edi. Ikki buyuk sulolaga mansub bo‘lish yigitning shaxsiy
fazilatlarini shakllantirishga ta’sir ko‘rsatdi. Aleksandrning otasining
ko‘pxotinliligi tufayli bir nechta o‘gay opa-singillari va aka-ukalari bor edi, ammo
faqat aqli zaif deb tan olingan katta akasi Filipp qarindosh deb hisoblangan. Bola
noaniq sharoitda o‘sdi: otasining Yunonistonning siyosati bilan urush olib borgan
jasoratiga qoyil qolgan holda, u onasining ta’siri ostida bo‘lganligi sababli unga
nisbatan shaxsiy adovatni his qildi 9
.
Yoshligida Aleksandr an’anaviy ravishda uyda emas, balki qarindoshlari
bilan ta’lim olgan. U Miezada yashagan va uning o‘qituvchilari Spartan turmush
tarzini talab qilgan Leonid va taxt vorisiga axloq va ritorikani o‘rgatgan Lisimax
8
https :// spravochnick . ru / istoriya / aleksandr _ makedonskiy _ kak _ istoricheskaya _ lichnost /
9
Дьяконова И.М., История Древнего мира, том 2. Расцвет Древних обществ.( текст лекции:
https :// studfile . net / preview /7738130/ page :15/ )
[ 10 ]

bo‘lgan. O‘n uch yoshidan boshlab Aleksandr faylasuf Aristotel tomonidan
tarbiyalangan. Mutafakkir u kelajakdagi hukmdorga nimani o‘rgatayotganini
tushundi va axloq, siyosat va falsafani o‘rganishga e'tibor qaratdi. Tsarevichga
klassik ta’lim berish uchun o‘qituvchi palataga adabiyot, tibbiyot va poetikani
o‘rgatdi. Yoshligidan Aleksandr o‘jarlik, shuhratparastlik va qat'iyatlilikni
namoyon etdi. Shu bilan birga, u jismoniy obsesyonlarga befarq bo‘lib qoldi.
Bolaligidan bo‘lajak strateg ajoyib aql va zukkolikni namoyish etdi. Otasi
yo‘qligida forslar delegatsiyasini uchratganida, u hech qanday jiddiy savol
bermadi. Bola yo‘llarning sifati, shahar hayotining o‘ziga xos xususiyatlari va
xorijiy davlat madaniyati bilan qiziqdi. O‘n yoshida o‘smir Butsefal nomli
isyonkor otini minib, ayg‘ir o‘z soyasidan qo‘rqayotganini payqadi.
Otasi birinchi marta o‘g‘liga mamlakatni boshqarishni Aleksandr 16 yoshida
ishonib topshirgan. Vizantiya va shu vaqt ichida o‘z vatanida Frakiya
qabilalarining qo‘zg‘oloni boshlandi. Yosh hukmdor isyonni bostirdi va Frakiya
aholi punkti o‘rnida Aleksandropol shahriga asos soldi. 2 yildan so‘ng u yana
o‘zini muvaffaqiyatli qo‘mondon sifatida ko‘rsatdi, Xeroneya jangida Makedoniya
armiyasining chap qanotini boshqardi. Miloddan avvalgi 336-yilda Filipp
o‘ldirilganidan so‘ng, Aleksandr Makedoniya shohi deb e'lon qilindi 10
.
Makedoniyalik Filipp II ning o‘ldirilishi haqida quyidagi versiyalar mavjud:
1. Makedoniyalik Filipp II ning o‘ldirilishi odatiy hol edi.
2. Pavsanniy Makedoniyalik Filipp II ni o‘ldiradi, ammo buyurtma yo‘q edi, ya’ni
o‘ldirish haqida buyruq berilmagan.
Agar Makedoniyalik Filipp II odamning buyrug‘i bilan o‘ldirilgan deb
taxmin qilsak, savol tug‘iladi-kimning buyrug‘i? Ba’zi tarixchilar va boshqa
mutaxassislarning fikricha, Pavsanniy ikkinchi Makedoniyalik Filipni xotini
Olimpiada buyurtmasi bilan o‘ldiradi. Olimpiada erini o‘ldirishni buyurishi
mumkinmi? 11
Miloddan avvalgi 337-yilda Makedoniyalik Filipp II Kleopatraga uylanadi.
Olimpiada bu voqeadan norozi bo‘lib, o‘g‘li Aleksandr bilan birga Epirga akasi,
10
https :// spravochnick . ru / istoriya / aleksandr _ makedonskiy _ kak _ istoricheskaya _ lichnost /
11
Дьяконова И.М., История Древнего мира, том 2. Расцвет Древних обществ.( текст лекции:
https :// studfile . net / preview /7738130/ page :15/ )
[ 11 ]

Shoh Aleksandr Molosskiyga ketadi. Manbalarga ko‘ra, Olimpiada rashkchi
bo‘lgan. Uning rashki Filippga nisbatan his-tuyg‘ularini sovutishga olib keldi.
Shuningdek, Filipp Olimpiada zino qilgan deb gumon qilgani haqida ma’lumotlar
mavjud. Ular aytganidek, hamma narsa chalkash. Filippning Kleopatraga uylanishi
Olimpiada o‘g‘li Aleksandrning taxtga o‘tirishi uchun xavf tug‘dirdi, chunki
Kleopatra Filippning o‘limidan oldin Evropa ismli qiz tug‘di. Olimpiada
Filippning o‘ldirilishiga buyurtma bergan bo‘lishi mumkin, chunki u vafotidan
keyin o‘g‘li Aleksandrni taxt vorisi sifatida ko‘rishni xohlagan. Olimpiada ikkinchi
Makedoniyalik Filipp vafotidan keyin qirol taxtini Kleopatraning bolasi meros
qilib olishini istamadi. Yuqorida aytilganlarning barchasidan xulosa shuki,
Olimpiada ikkinchi Makedoniyalik Filippni o‘ldirishning buyurtmachisi bo‘lishi
mumkin, shunda shoh taxtini faqat uning o‘g‘li meros qilib oladi.
To‘g‘ri, ba’zi tarixchilar va boshqa mutaxassislarning fikriga ko‘ra,
Filippning o‘ldirilishining buyurtmachisi Olimpiada bo‘lishi mumkin, ammo u bu
harakatni o‘g‘li uchun emas, balki o‘zi uchun qilgan 12
.
I.2. Aleksandrning Sharqqa yurishlari
Makedoniya mustahkamlangach, Aleksandr mil. avv. 334-yilning bahorida
Osiyoga yurish boshladi. Uning anniyasi to‘liq 37000 kishi edi, bundan
Makedoniya falanga piyodalari 12000 nafar, qo‘shimcha 3000 kishilik « qirol
gvardiyasi» va 1800 kishilik otliq askarlar edi. Bundan tashqari, Illiriya va
Tihrasaning 9000 ga yaqin yunon piyoda va otliq askarlari ham mavjud edi.
Qo‘shinlarning transport vositasi bo‘lib 200 ta yunon kemalari xizmat qiladi.
Aleksandming Osiyodagi dastlabki harakatlari xuddi teatr sahnasidagiday bo‘ldi. U
Osiyo tuprog‘iga qadam qo‘ygan ilk
Makedoniya podshosi bo‘ldi. Keyinchalik Aleksandr Troya shahriga bordi,
afsonaviy Troya shohi Triamdan Afinani bosib olgani uchun kechirim so‘radi va
ajdodi Axillesga hurmat ko‘rsatdi 13
.
Granik jangi
12
https :// proza . ru /2016/04/28/821
13
Urakov D . J ., Tursunov R . N ., Biykuziyev A . A ., Xaynazarov B . B ., Jahon tarixi / o ’ quv qo ’ llanma /. – T .:
“ Innovatsiya - Ziyo ”, 2020- y , 202- b .
[ 12 ]

Forslar Aleksandmi dastlab hozirgi Turkiya hududida kutib olishdi. Ilk
to‘qnashuv Granik daryosi, hozirgi Ko‘chabosh bo‘yida, Anatoliyaning shimoli-
g‘arbida bo‘ldi. Bu davrda forslar tomonida yunon yollanma askarlari ham
bo‘lgan. Jangda Aleksandr Troyadan Afinaga keltirilgan zirhda tushdi. “Axilles
zirhi” deb nom olgan bu zirh forslarni sarosimaga soldi. Jangda Aleksandr
yaralanib, uning hayotini hamshirasining akasi Klit qutqarib qoldi. Jangda
Aleksandr 2000 nafar vatan xoinini qatl ettirdi, tirik qolganlarini Makedoniyagacha
bo‘yinlarida zanjir bilan olib bordi. Aleksandr askarlari Anatoliyaning janubi
bo‘ylab g‘arbga harakat
qila boshladi va fors satrapliklari Lidiya, Kariava Lusiani egalladi. Mil. avv. 333-
yil bahorigacha Aleksandr hozirgi Anatoliya markazi Anqara, o‘sha paytdagi
Frigiya poytaxti Gordiumga yetib bordi. Kichik Osiyodagi mag‘lubiyatlardan
keyin Doro III qo‘shinga iste’dodli sarkarda Memnonni qo‘mondon qilib
tayinlaydi. Memnon
Milet shahrini mustahkam qilishga harakat qiladi, lekin tasodifiy halokat tufayli
vafot etadi. Aleksandr ixtiyorida otliq va piyoda qo‘shinlardan tashqari, harbiy flot
ham bo‘lganligi va qamal dengizdan ham amalga oshirilganligi hisobiga Milet
shahri egallandi. Endi Aleksandr Kichik Osiyoning ichiga qarab - Kappadokiyaga
qarab harakat boshladi. Bu yerlarda yashovchi mahalliy qabila va elatlar Eron
hokimiyati ostida bo‘lsalar ham, mustaqillikka intilar va Eron zulmidan aziyat
chekar edilar. Shu tufayli ular Aleksandr va Makedoniya armiyasini xursandchilik
bilan kutib oldilar 14
.
Iss jangi
Kichik Osiyo yarimorolida, O‘rtayer dengizi shimoli-sharqiy qirg‘og‘idagi
Iss shahri yaqinida Fors podshosi Doro III va Makedoniya podshosi Aleksandr
o‘rtasida
dastlabki yirik jang bo‘lib o‘tdi. Doro III taktikasiga ko‘ra, podsho otryadi va eng
yaxshi harbiy tuzilmalar qo‘shin markazida joylashgan edi. Eron armiyasida chap
qanot ham kuchli bo‘lgan. Jang davomida forslar Filippning yaqin do‘sti
Pannenion boshchilik qilayotgan Makedoniya armiyasining o‘ng qanotini qisib
14
Дьяконова И.М., История Древнего мира, том 2. Расцвет Древних обществ.( текст лекции:
https :// studfile . net / preview /7738130/ page :15/ )
[ 13 ]

qo‘ydilar. Natijada, Aleksandr yordamga yetib keldi va forslarning rejasini barbod
qildi. Aleksandr fors qo‘shinlari markaziga nisbatan kuchli bo‘lgan otliq
qo‘shinlarini yuboradi. Jang maydoni noqulay bo‘lganligi sababli forslar butun
boshli qo‘shinni ishga sola olmaydilar. Jang og‘ir bo‘ldi va yakunda Eron qo‘shini
tor-mor keltirildi. Aleksandr shohning barcha aravalarini egalladi, ularning orasida
Doro III ning oilasi ham bor edi. Iss jangidan keyin forslar qarshiligini yetarli
miqdorda yenggan Aleksandr Suriya va Finikiya tomon yo‘l oldi. Lekin, bu
hududda Tir shahrigina ma’lum vaqt qarshilikni ko‘rsatdi. Qattiq qamal bo‘lganiga
qaramasdan Aleksandr Tir shahrini egalladi va shahami vayron etdi, 30000 ga
yaqin shahar aholisi qul qilib sotib yuborildi 15
.
Aleksadr yurishni Finikiyadan janubga qarab davom ettiradi. mil. avv . 332-
yilda Aleksandr Misrga yurish qildi. Misrliklar Makedon qo‘shinlarini
xursandchilik bilan kutib oldilar. Misrdagi Eron satrapi Aleksandrga qarshilik
ko‘rsatish o‘rniga unga xayrixohlik bildirdi va kohinlar bilan birga Aleksandrni
kutib olgani chiqdi. Misrliklar Eron asoratidan qutulganlariga xursand edilar.
Ularning xursand bo‘lishiga yana bir sabab Aleksandming Misr xudolariga
qurbonlik qilish haqida buyruq berganligi va Misr kohinlaridan bu diniy msum
qanday bajarilishi haqida so‘raganligi bo‘ldi. Nafaqat oddiy Misrahli, balki,
zodagonlar va kohinlar ham yosh Aleksandming Misr dini va urf-odatlariga
muhabbatini ko‘rib xursand bo‘lganlar. Kohinlar Aleksandmi fir’avn deb e’lon
qildilar va o‘z-o‘zidan Aleksandr quyosh xudosi Amon-Raning o‘g‘liga aylandi.
Mil. avv. 332-yilda Aleksandr Nil daryosi quyilish joyidagi deltada Aleksandriya
shahrini qurdirdi. Bu shahar keyinchalik shakllangan ellinistik dunyoning eng
ravnaq topgan shahriga aylandi. Aleksandriyada qisqa vaqt to‘xtagan Aleksandr
Misrni tark etdi va Doro III bilan qat’iy yuzlashishga yo‘l izladi. Doro III unga
jang oldidan o‘zining to‘ng‘ich qiziga uylanishni va Frot daryosidan g‘arbdagi
barcha yerlarni olishi va oilasining barcha a’zolarini katta pul evaziga qutqarib
qolishni taklif qildi. Parmenion Aleksandrga Doro III ning taklifini qabul qilish
kerakligini aytdi. Biroq, Aleksandr unga rad javobini berdi va “Men Parmenion
bo‘lganimda rozi bo‘lardim, lekin unday emas” deb javob berdi. Aleksandrdan rad
15
Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev Xaynazarov A.A., Jahon tarixi / o ‘ quv qo ’ llanma /. – T .: “ Innovatsiya -
Ziyo ”, 2020- y , 20 3 - b .
[ 14 ]

javobini olgan Doro III shoshma-shosharlik bilan makedoniyaliklarga qarshi
qo‘shin to‘pladi. Ikki o‘rtadagi hal qiluvchi jang mil. avv. 331-yil 1-oktyabr kuni
shimoli-sharqiy Iroqdagi Gavgamel qishlog‘ida bo‘ldi. DoroIII boshliq forslarning
mag‘lub bo‘lishi tufayli bu jang yunon tarixidagi eng yaxshi ta’riflangan jang
bo‘ldi.
Gavgamella jangi
Iss jangida mag‘lub bo‘lganidan keyingi yillar davomida Doro III
armiyasiga askarlarni ehtiyotkorlik bilan tanladi. Yangi armiyaning otliq qo‘shini
ayniqsa kuchli edi. Lekin, piyoda askarlarning oldingi qatori kuchsiz edi. Doro III
Gavgamel jangida qo‘llagan rejasi bo‘yicha otliq qo‘shinlar Aleksandr
qo‘shinlarini o‘rab olishga umidqildi. Doroning ehtiyotkorlik bilan qilgan
tadbirlariga qaramasdan Gavgamel jangi natijasi ham Issga o‘xshash bo‘ldi. Jangda
Aleksandr otliq qo‘shini
Fors armiyasining markaziga hujum qildi. Doro III jang maydonini tark etdi va
Eronning sharqi tomon qochadi. Aleksandr Doro III ni asirga ololmagan bo‘lsa-da,
Fors imperiyasining markazini egalladi. Doro III ning omon qolgan askarlari
Aleksandmi Osiyoning shohi deb olqishlashdi. Aleksandr Bobil, Suza va
Persepolni egalladi. Bular Aleksandr uchun berilgan uch ulkan in’om bo‘ldi.
Aleksandr Bobilga
mil. avv. 331-yil oktabr oyi o‘rtalarida tantana bilan kirib keldi. Misrdagidek,
Aleksandr ruhoniylarni tinchlantirish yo‘lini qidirdi, Bobilning bosh xudosi
Marduqqa qurbonlik qilishni taklif qildi va forsliklar deyarli bir asr oldin
qo‘zg‘olonchilarni jazolash uchun buzgan ibodatxonasini qaytadan qurish
to‘g‘risida buyruq berdi. Aleksandr taslim bo‘lgan va uning tomoniga o‘tgan Suza
va Bobil satraplarini mukofotlaydi. Lekin, Persepol shahri va aholisining ahvoli
boshqacha bo‘ldi 16
.
Persepol Fors imperiyasining markazi bo‘lib, forslarning ommaviy tadbirlari
va yangi yil bayramlari, shuningdek, soliq topshirishga oid diniy marosimlari ham
shu yerda o‘tkazilgan. Bu yerda Doro I hukmronligi davrida yunon elchilari
kamsitilgan edi. Persepol yunonlarga va boshqa xalqlarga forslar hukmronligini
16
Дьяконова И.М . , История Древнего мира, том 2. Расцвет Древних обществ.( текст лекции:
https :// studfile . net / preview /7738130/ page :15/ )
[ 15 ]

ko‘rsatishi kerak edi, shuningdek, boshqa insonlarga bu qo‘rquvni tarqatishi kerak
bo‘lgan. Aleksandr bu ishlarni mil. avv. Vasrda yunon-fors urushlarida vayron
etilgan shaharlar uchun o‘ch olish maqsadida tanladi. Mil. avv. 330-yil aprelida
Persepolni tark etishdan oldin makedoniyaliklar shahardagi saroylarga o‘t
qo‘ydilar.
Harbiy bo‘lmagan ko‘pchilik aholi xususan, ayollar, bolalar va barcha xohlovchilar
armiyaga qo‘shilishdi. Aytishlaricha, shirakayf ahvolda bo‘lgan afinalik Tais
Aleksandrga mil. avv. 480-yil forslar tomonidan vayron etilgan Afma uchun qasos
olish maqsadida Persepolni yondirishni taklif qildi, Persepolni yondirishga
askarlarni ruhlantirdi, lekin Aleksandr shahami butunlay zabt etish va vayron
qilishga qaror qildi. Taslim bo‘lganiga qaramasdan, Persepolning taqdiri Fiva va
Tirga o‘xshash bo‘ldi. XX asrda amerikalik arxeologlar Persepolni qazib topishdi.
Qazishmalar shuningdek, bu yerdagi saroylar xazinalarga boy bo‘lgani, ular Fors
imperiyasi hukmronligi davrida ikki asr davomida to‘plangani va haqiqatan
yong‘in natijasida vayron bo‘lganini ko‘rsatdi. Persepolning yondirilishi bilan
Aleksandr yunon yurishlarining oxiri g‘alaba bilan tugaganiga ishora berdi.
Aleksandr Persepolning yonishini kuzatar ekan, oldinda uni to‘rt yillik
mashaqqatli yurishlar kutayotganini bilmagan edi. Birinchidan, uning omadli
taqdiri chegarasi davom etayotgandek tuyulardi. Doro III Midiyadan sharqqa
tomon qochdi. Aleksandr Ekbatanni va Doro III ning xazinalarini to‘laligicha
egalladi. Fors va Midiya xavfsiz bo‘lgach, Aleksandr Doro III ning yunon
askarlarini ozod qildi. Bularning barchasi Doro III ni asirga olish va Ahmoniylar
sulolasini tugatish uchun qaratilgan edi. Aleksandr Doro III Baqtriyaga, hozirgi
Afg‘onistonga, yetib olmasidan avval xalaqit qilishga umid qildi va uni ta’qib
etishni davom ettirdi. Biroq, sharqiy satrapliklardagi siyosiy to‘da boshlig‘i
Baqtriya satrapi Bess tomonidan mil. avv. 330-yilda Doro III o‘ldirildi. Afsuski,
Bess Baqtriyaga qochdi va u yerda Artakserks IV nomi bilan Fors taxtiga o‘tirdi. 17
Doroning o‘limidan Aleksandr Makedoniya va Eronni birlashtirish uchun
o‘ziga xos belgi sifatida foydalanmoqchi bo‘ldi. Doroning jasadi Eronga qaytarildi
va udumga ko‘ra shohona e’tibor bilan yondirildi. Shundan keyin, “Aleksandr
17
Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev Xaynazarov A.A., Jahon tarixi / o ‘ quv qo ’ llanma /. – T .: “ Innovatsiya -
Ziyo ”, 2020- y , 20 4 - b .
[ 16 ]

Doroning qasdini oldi”, degan mish-mish tarqaldi. Aleksandming strategiyasi aqlli
va foydali edi. Chunki, omon qolgan Ahmoniylar oilasi vakillari va Fors
zodagonlari Aleksandr Makedonskiyga qo‘shildi. Unga qarshi bo‘lib qolgan Bess
kuch-quvvatdan siqib qo‘yildi. Qarshilik natijasida Aleksandr Iroq sharqigacha
siljidi. Oxiri, mil. avv. 329-yil bahorida, Bessning do‘stlari uning tirik qolishidan
xavfsirab, uni Aleksandrdan kechirim so‘rashga majbur qilishdi. Ahmoniylar
davomchilarining bu harakatlari tufayli Aleksandr Makedonskiy Bessni sudga
keltirdi va qatl hukmini ijro etdi.
So‘g‘diyona va Baqtriya chegaralari bo‘ylab makedonlarga qarshi ozodlik
kurashi boshlandi. Qo‘zg‘olon uchyil davom etdi. Qo‘zg‘olon tugaguncha, ya’ni
mil. avv . 327-yilgacha Aleksandr Makedonskiy harbiy mag‘lubiyatlardan aziyat
chekdi va hududni nazorat qilish bo‘yicha qiyinchiliklarga uchradi. Hukmdor Eron
satraplari o‘miga yunon va makedon rasmiylarini qo‘ydi. U shuningdek, armiyada
bo‘shab qolgan o‘rinlarni to‘ldirish uchun So‘g‘diyona va Baqtriya yoshlarini
tanladi. Yunon va makedoniyaliklardan iborat bo‘lgan armiya uzoq vaqt uydan
olisda bo‘lishdan charchagan edi. Aleksandr Makedonskiy qo‘shinlarga ortga
qaytish muddatini Doroning o‘limi deb aytgan edi. Lekin, Baqtriya va So‘g‘diyona
bosib oiingani bilan ham ortga qaytish haqida buyruq berilmadi. Ko‘pchilik
makedoniyaliklar podshoni tashlab ketib, Eron hududida Makedoniya qirolligi
nusxasidagi qirollik tuzish niyatida edilar. Norozilikning eng yuqori cho‘qqisi mil.
avv. 327-yil bahorida Aleksandr Makedonskiyning obro‘li Sug‘d zodagonining
qizi Roksanaga uylanishi bo‘ldi. Nikohdan albatta siyosiy manfaat ko‘zlangan edi.
Endi Baqtriya va So‘g‘diyona qabila yo‘lboshchilari unga ittifoqchi edilar.
Aleksandr Makedonskiy bu keng hududni ular orqali boshqarmoqchi edi.
Aleksandr Makedonskiyning muvaffaqiyatsiz qarorlaridan biri bu diniy sohaga oid
edi. Aleksandming xudo Amonning o‘g‘li deb e’lon qilishi ham qo‘shin orasida
ma’lum noroziliklarni keltirib chiqargandi. Bu haqidagi qarashlarni Arrian va
Plutarx asarlarida ham ko‘rishimiz mumkin. Muammoning dastlabki belgisi mil.
avv. 330-yil oxirida otliq qo‘shinlar sarkardasi, Parmenionning o‘g‘li Filotas bilan
sodir boidi.
[ 17 ]

U podshoga qaratilgan fitnada aybdor sifatida qatl etildi. Shuningdek, ushbu
fitnaga aloqador deb topilgan Antipateming o‘g‘li Aleksandr Linkestis bam
o‘ldirildi.
Eng daxshatli fojia mil. avv . 328-yil kuzida ro‘y berdi. Klit Qora
Aleksandrning hayotini Granik jangida asrab qolgan edi. Keyinchalik, Klit
hukmdoming forslarni qo‘llab-quvvatlash siyosatiga qarshi chiqdi. Aleksandr
Makedonskiyning tarixchisi Kallistenisning ma’lumotlariga ko‘ra, u qo‘lga olindi
va o‘ldirildi. Mil. avv. 327-yiI yozigacha So‘g‘diyona va Baqtriya
mustahkamlandi. Bu Aleksandr Makedonskiyga holdan toygan va ma’lum
miqdorda zerikkan armiyani qaytadan to‘ldirish va shakllantirishga imkon yaratdi.
Aleksandrning atrofida muhim o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Perdika, Krater, Lusimax
va Ptolomeylar Makedoniyaning “eski qo‘shin”iga aylandi. Ular Aleksandr
o‘limidan keyin bo‘lgan siyosiy o‘zgarishlarda muhim rol o‘ynadi 18
.
Aleksandr Makedonskiy mil. avv. 327-yil Hindistonga yetib kelganida,
noma’lum dunyoning oxiriga yetib keldim deb ishongan edi. Yunonlar va forslar
hozirgi Pokiston hududidagi Hind daryosini yerning oxiri deb ishonishgan.
Aristotel Hindistondan chetda bor-yo‘g‘i buyuk cho‘l va okean bor deb aytgan.
Dorol davrida forslar Hindistonni Fors imperiyasi tarkibiga qo‘shib olganlariga
qaramasdan ular yunonlar borgan hududlarga yetib bormagan edilar. Aleksandr
Makedonskiy Dionis va Gerakl, afsonaviy Ossuriya qirolichasi Semiramida bora
olmagan afsonaviy hududlar, daraxt yaproqlaridan kiyim kiyadigan odamxo‘r va
vahshiy odamlar va hayvonlar yashaydigan, chumolilar oltin qazib oladigan
yerlarga yetdim, deb hisoblagan. Aleksandr Makedonskiy qo‘shinlari dastlab Hind
vodiysidagi Panjobga kiradi. U tarqoq holda bo‘lgan hind knyazlaridan ma’lum
qismini o‘z tomoniga og‘dirdi. Panjob o‘lkasida Aleksandr Makedonskiyga taniqli
hind sarkardasi Por qarshilik ko‘rsatdi. Gidasp jangida makedon va hind
qo‘shinlari to‘qnash keldilar. Hind armiyasining asosiy yutug‘i jangovar fillarning
mavjud bo‘lganligi edi. Makedonlarning kuchli otliq qo‘shinlaridagi otlar fillardan
qo‘rqar edi. Biroq, Aleksandr Makedonskiy buyrug1 bilan askarlar fillarning orqa
tarafidan borib, ularning maxsus oyoq tomirlarini kesib tashlash orqali fillarni
18
Дьяконова И.М . , История Древнего мира, том 2. Расцвет Древних обществ.( текст лекции:
https :// studfile . net / preview /7738130/ page :15/ )
[ 18 ]

zararsizlantirishdi. Shiddatli jang natijasiga ko‘ra, makedonlar g‘alaba qozonishdi.
Aleksandr Makedonskiy ulkan imperiya tarkibiga kirgan Hindiston hududini
bevosita Makedoniyadan turib boshqarish mumkin emasligini yaxshi tushunar edi.
Shuning uchun ham u Hind vodiysidagi yerlarni boshqarishni mahalliy hukmdorlar
ixtiyorida qoldirdi. Natijada, bevosita ulkan hudud Makedoniyaning vassaliga
aylandi. Aleksandr Makedonskiy Gang daryosi vodiysigacha boorish niyatida edi,
lekin bu davrda mamlakatda boshlangan kuchli yog‘ingarchilik oqibatida qo‘shin
orasida bezgak va boshqa kasalliklar tarqala boshladi. Natijada, qo‘shin podsho
bilan Gang vodiysiga borishdan bosh tortdi 19
.
Aleksandr Makedonskiy ortiga qaytishga qarorqilar ekan, yangi hududlar
orqali qaytishga qaror qildi. Uning buyrug‘iga ko‘ra, harbiy kemalar qurildi va
qo‘shin Hind daryosi orqali Hind okeanigacha suzib boradi. Shundan keyin
qo‘shin ikki qismga bo‘linadi. Quruqlikdagi qo‘shinga shaxsan Aleksandr
Makedonskiy boshchilik qiladi va Gedroziya cho‘li orqali ortga qaytadi. Ikkinchi
qismi Aleksandming yordamchisi Nearx boshchiligida kemalarda Hind okeani
orqali Fors ko‘rfazidano‘tib, Frot orqali Bobilga chiqishi lozim edi. Aleksandr
Makedonskiy ulkan imperiya poytaxti etib aynan Bobil shahrini tanladi. Gedroziya
cho‘li orqali orqaga qaytar ekan, qo‘shin juda ham mashaqqatli sinovlarni boshdan
kechirdi. Cho‘ldagi suvsizlikdan qutulish uchun quduqlar qazildi, lekin suvsizlik
o‘z kuchini ko‘rsatdi. Natijada qo‘shirming uchdan bir qismi qirilib ketdi. Og‘ir
qiyinchiliklarga qaramay armiyaning ikki qismi ham Bobilga yetib keldi.Mil. avv.
323-yil bahorida Bobil shahrida Aleksandr Makedonskiy o‘zi bosib olgan
davlatlardan kelgan delegatsiyalarni qabul qildi. Jumladan, yunonlarning ham
maxsus delegatsiyalari kelgan edi. Aleksandr marosim davomida kelgusi rejasi
Arabistonni bosib olish kerakligini aytdi. Lekin, hech qancha vaqt o‘tmay
mash’um voqea sodir bo‘ldi. mil.
avv. 323-yil 29-may kuni bo‘lgan bazmda Aleksandr Makedonskiy o‘z askarlari
tomonidan zaharlandi. Ikki haftalik og‘ir betoblikdan so‘ng, mil. avv. 323-yil 10-
iyun kuni Aleksandr vafot etdi. Bobilda vafot etgan paytida, Aleksandr
Makedonskiy hali o‘ttiz uch yoshga ham to‘lmagan edi.
19
Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev Xaynazarov A.A., Jahon tarixi / o ‘ quv qo ’ llanma /. – T .: “ Innovatsiya -
Ziyo ”, 2020- y , 20 5 - b .
[ 19 ]

II BOB. ELLINIZMNING VUJUDGA KELISHI VA YOYILISHI
II.1. Ellinistik bosqich va uning xususiyatlari
Makedoniya, Yunoniston, O‘rtayer dengizining sharqiy sohillari, G‘arbiy
Osiyo, Qora dengiz atrofidagi mamlakatlar tarixining Aleksandri stilosidan mil.
avv. 30-yilda Misr Rim qo‘shinlari tomonidan ishg‘ol etilgan paytgacha bo‘lgan
davrni o‘z ichiga oladi. Ellinizm atamasi ilk bor nemis olimi I. G. Droyzenning
1836-1843-yillarda chop etilgan 2 jildlik “Ellinizm tarixi” asarida qo‘llanilgan.
Unda Yunon madaniyatining Sharq xalqlari madaniyati bilan uyg‘unlashib hosil
qilgan yangi madaniyat tushunilgan. Ellinizm davri sharqiy mamlakatlar uchun
taraqqiyotning yangi bosqichi bo‘ldi. Yunon-makedonlar sharqqa ishlab chiqarish
malakalarini, o‘z davlat va huquq me’yorlarini, urf-odat, din va madaniyatlarini
olib keldilar. O‘z navbatida, Sharqning qator yutuqlari ham o‘zlashtirildi.
Yunonlarning qadimiy nomi – “ellinlar” atamasi o‘z etnik mazmunini asta-sekin
yo‘qota borib, makedoniyalik, yunon va mahalliy yuqori tabaqaga mansub
kishilarni ifodalaydigan so‘zga aylanib qoldi. Bu davrda Aleksandriya, Antioxiya,
Salavkiya Pergam kabi shaharlar savdo va hunarmandchilik markazlari sifatida
yuksaldi. Qizil dengiz hamda Fors qo‘ltig‘I bo‘ylab Hindistonga savdo yo‘li
ochildi. Misr, Qora dengiz atroflari, Karfagen va Rim bilan savdo aloqasini yo‘lga
qo‘ydi. Pul va savdo munosabatlari rivojlangan o‘lkalarda polislar ravnaq topdi.
Polislar o‘zgardi, ya’ni ular mustaqil respublika bo‘lmay, ma’lum siyosiy va
iqtisodiy imtiyozlarga ega shahar jamoalariga aylandilar. Mil. avv. IV asrdan
Markaziy Osiyo xalqlari tarixida yangi davr boshlangan. Hindistondan
Yevropagacha, Yevropadan Misrgacha bo‘lgan hududni o‘z ichiga olgan ellinistik
davlatlarning iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy hayotida Markaziy Osiyo xalqlari ham
ishtirok etadilar. Shu tariqa, ellinizm davri Sharq va yunon xalqlari madaniyati,
adabiyotlarining o‘zaro boyishi jarayonining oliy cho‘qqisi bo‘ldi 20
.
Ellinizm Aleksandr Makedonskiy bosib olgan yurtlardagi xalqlar hayotining
turli sohalari - iqtisodiyot, siyosat, ijtimoiy-madaniy hayotiga katta o‘zgarishlarni
olib kirib, ellinistik madaniyatning ravnaq topishi va keng tarqalishiga zamin
20
Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev Xaynazarov A.A., Jahon tarixi / o ‘ quv qo ’ llanma /. – T .: “ Innovatsiya -
Ziyo ”, 2020- y , 20 7 - b .
[ 21 ]

hozirlagan. Osiyo va Yevropaning hamma mintaqalarida ellininizm bir tekisda
rivoj topmagan. Ammo ellinistik davlatlar inqirozga uchragandan so‘ng bir necha
asrlar mobaynida ellin madaniyati an’analar adabiyot va san’atda davom etib
kelgan.
II.2. Ellinizm madaniyati (Ilm-fan, din, adabiyot, san’at, falsafa, tabiiy va
aniq fanlar)
Ilm-fan. Ellin taraqqiyotini asosan ilm-fan sohasida ko‘rish mumkin.
Avvalo yunonlarning ilk bor sharq madaniyati bilan yaqindan tanishishlari
ularning ongini yana ham kengaytirib, fanning rivojiga kuchli ta’sir ko‘rsatdi. Shu
davrda ijod qilgan olimlar Evklid, Arximed-matematikani; Aristarx, Gipparx
astranomiyani; Eratosfen-geografiyani yuksak darajaga ko‘tarib, jahon ilmining
keyingi taraqqiyotiga yo‘l ochdilar. Buni ayniqsa ptolomeylar podsholigida yaqqol
ko‘rishimiz mumkin. Aleksandr Makedonskiyga o‘xshab, Ptolomey I va uning
vorislari yunon olim va faylasuflaridan ruhlanishgan. Olimlar, shoirlar va san’at
ahlining ishlari uchun qulay sharoit tug‘dirish maqsadida Misming dastlabki
Ptolomey xoqonlari Aleksandriya shahrida hozirgi fanlar akademiyasiga o‘xshash
muassasa-“muzey”, ya’ni muzalar koshonasini ochadilar. Ular ma’budlarga
bag‘ishlov joyi hisoblangan 21
.
Yunonistonning turli yerlaridan chaqirilgan olimlar muzey darsxonalarida
ma’ruzalar o‘qiydilar, laboratoriyalarda har xil tajriba ishlarini o‘tkazadilar. Muzey
qoshida maxsus kutubxona ham bo‘lgan. Muzey olimlariga yordam berish
maqsadida Ptolomey I yunon tilida yozilgan har bir kitobning nusxasidan tashkil
topgan kutubxonaga asos soldi. Kutubxonaning kolleksiyasi 700 ming papirus
o‘ramlariga yetgan (700 mingta kitob). Ptolomeylarning kutubxonalarga qiziqishi
afsonaviy edi. Ptolomey II Bibliyaning yunon tiliga tarjima qilinishiga homiylik
qilgan va Ptolomey III esa 3 ta diniy tragediyachilarning asarlarini Afma
nusxalarini o‘g‘irlagan. Hattoki olim va shoir Kallimachus 120 ta kitobni
kutubxona katalogiga kiritgan. Ular yunon adabiyoti tarixi uchun asos bo‘ladi.
21
Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev Xaynazarov A.A., Jahon tarixi / o ‘ quv qo ’ llanma /. – T .: “ Innovatsiya -
Ziyo ”, 2020- y , 20 8 - b .
[ 22 ]

Aleksandriya yozuvchilari yunon madaniyatida juda muhim yangiliklarni
qilishgan. Suqrot g‘arb adabiyotiga ham dunyoviy ham diniy usulni tanishtirgan.
Aleksandriya juda mashhur shaharlardan biri bo‘lib, unda Aleksandmmg qabri
joylashgan. U ptolomeylar, misrliklar, yunonlar, makedoniyaliklarni o‘z ichiga
olgan ellinistik dunyoning eng mashhur shahri hisoblanadi. Aleksandriya
jo‘shqinligining va haqiqiyligining eng yaqqol ramzi bu uning monumenti
hisoblangan Faros edi. Ptolomey 11 tomonidan qurilgan Faros birinchi osmono‘par
bino bo‘lgan. 400 fut balandlikdagi bino Aleksandriya shahriga kelayotgan
kemalarni yoritib turadigan mayoq va Zevs haykali tomonidan yuksaltirilgan.
Ptolomeylar Aleksandriyani yunon dunyosining markaziga aylantirdilar. Ellinizm
namoyondalari shuningdek adabiyot sohasiga ham katta hissa qo‘shdilar.
Kalimachus va faylasuflar, masalan, Zenodetus va Aristavchus biz hanuzgacha
foydalanadigan shoirlarning ajdodlari va Gomer she’rlarini tayyorlab, yunon
adabiyoti va yunon tilining tanqidiy ilmiga asos soldilar. Matematik va geograf
Aristofen ilmiy kartografiya prinsiplariga asos solgan va yerning holatini ishlab
chiqdi. Taniqli bo‘lmagan Ptolomaik esa Sudan va Misr bugungi kungacha hanuz
foydalanilayotgan hayvon kuchi yordamida harakatlanadigan suv g‘ildiraklarini
kashf qilgan. Doktorlar Gerofinlizva Eratistrat anatomiyada asosli kashftyotlarni
amalga oshirib, inson nerv sistemasining funksiyalari, optik va hazm qilish
sistemalari ustida ilmiy izlanishlar olib bordilar.
Adabiyot. Ellinistik adabiyotda nasr ustunlik qildi. Ko‘pgina asarlar she'riy
shakl ostida sof nasriy tarkibni yashirgan. Falsafa hali ham Afinada to‘plangan.
Akademik maktab Platon ta’limotini rivojlantirishda davom etdi. Ellinizm davrida
uchta falsafiy maktab - epikurchilar, kiniklar va stoiklar keng rivojlandi. Uchalasi
ham individualistik xarakterga ega bo‘lib, insonga tashqi dunyoda emas, balki
uning ichida baxt va’da qilgan. Suqrotning shogirdi Antisfen tomonidan asos
solingan kiniklar maktabi baxt uchun faqat tabiatdagi hayot tomonidan olinadigan
fazilat kerak degan fikrda edi. Ushbu maktabning ta’limotlari oddiy odamlar va
keng omma, shu jumladan qullar mafkurasini eng yaqin aks ettiradi.
Stoiklar maktabining ta’limoti katta obro‘ga ega edi. Uning asoschisi Kipr
orolining Kitiya shahridan Zenon edi. Ushbu maktabning ta’limoti kiniklar
[ 23 ]

ta’limotidan kelib chiqqan. Tabiatga muvofiq yashashga intilib, stoiklar axloqiy
erkinlikni, ehtiroslardan xalos bo‘lishni izladilar. Ular qullikka qarshi norozilik
bildirishdi va o‘zlarining ideallarini fazilatni qat'iy va barqaror amalga oshirishda
topdilar. Yunon romanining kelib chiqishi va birinchi namunalari ellinistik davrga
tegishli. Bular Aristidning “Milet hikoyalari” - bir qator sevgi hikoyalariga
o‘xshash narsa. Ushbu to‘plam lotin tiliga tarjima qilingan va parfiyaliklarga
qarshi yurish paytida ofitserlar tomonidan o‘qilgan. Biroq, bu asar haqida boshqa
ma’lumotlar yo‘q. Bu davr lirikasining o‘ziga xos xususiyati shundaki, she'r
musiqiy hamrohlik bilan majburiy aloqani uzdi va qo‘shiq aytish uchun emas,
balki o‘qish uchun mo‘ljallangan bo‘ldi 22
.
San’at. Mazkur davr san’ati ellinistik davming yangi va eskiliklari
uyg‘unligini o‘zida aks ettiradi. Klassik san’atkorlar chegaralangan janr va turlarni
mukammallashtirilgan. Masalan, ideal hissiz yosh erkak figurasini olaylik. Bunday
turdagi figuralar ellinizm qirollarini qahramon sifatida namoyon etadi. Kichik
geldan figuralar yasash mil. avv. IV asrdan boshlanganva ellinistik davrda gullab
yashnagan. Bunday qolip qilingan figurachalar yunon dunyosi bo‘ylab mashhur
bo‘lgan va unchalik qimmat bo‘lmagan 23
.
Din. Yunon dini ellin dunyosida ko‘pqirrali o‘zgarishlarni boshdan
kechirgan. Misrda masalan, Ptolomey Aleksandriyaning yangi homiy xudosi
sifatida yangi xudoni yaratishga buyurgan. Yangi xudo Sarapis, Osiris, Zevz,
Dionis, Xadesning umumlashma holatini birlashtirgan Misr xudosi edi.
Aleksandreyadan tashqari yunonlar odatiy Misr xudolari, jumladan, Osirisga
sig‘inishgan. Yunoncha madaniyat ta’sirida Misr xudolari o‘zgargan, masalan,
Isida (Isis) - Osirisning xotini va Xorusning onasi edi. Uni Afrotida, Demetra,
Afinalar bilan o‘xshatishgan. U koinot qirolichasi, barcha odamlarga muruvvat
qiluvchi, sivilizatsiya asoschisi bo‘lgan.
Tabiiy va aniq fanlar. Gumanitar va tabiiy fanlarning jadal rivojlanishi
ellinistik davrning o‘ziga xos xususiyati hisoblanadi. Hukmron monarxlar
davlatlarni boshqarish, uzoq va ko‘p sonli urushlar olib borish uchun yangi
22
https :// studwood . net /1423379/ literatura / literatura _ ellinizma
23
Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev Xaynazarov A.A., Jahon tarixi / o ‘ quv qo ’ llanma /. – T .: “ Innovatsiya -
Ziyo ”, 2020- y , 20 9 - b .
[ 24 ]

samarali usul va vositalardan foydalanishga muhtoj edilar va ularni faqat ilmiy
bilimlar natijalaridan foydalangan holda olishlari mumkin edi. Ellinistik
hukmdorlar sudlarida ilmiy muammolarni hal qilish bilan shug‘ullanadigan
hukumat tomonidan saxiylik bilan subsidiyalangan olimlar jamoalari tashkil
etiladi. Tabiiyki, hukmdorlar ilm-fan bilan emas, balki uni harbiy ishlarda,
qurilishda, ishlab chiqarishda, navigatsiyada va boshqalarda amaliy qo‘llash
imkoniyati bilan qiziqishgan.shuning uchun ellinizm davridagi ilmiy fikrning
o‘ziga xos xususiyatlaridan biri ilmiy tadqiqotlar natijalarini davlat boshqaruvi va
hayotning turli sohalarida amaliy qo‘llashni oshirishdan iborat edi. Ilm-fanning
jadal rivojlanishi va uning natijalarining amaliy qo‘llanilishi fanni falsafadan
ajratishga va uni inson faoliyatining mustaqil sohasiga ajratishga yordam berdi.
Agar klassik davrda har bir yirik mutafakkir (Pifagor, Anaksagor, Demokrit,
Aflotun, Aristotel va boshqalar) falsafaning o‘zi va ko‘plab aniq fanlar bilan
shug‘ullangan bo‘lsa, unda ellinistik davrda ilmiy fanlarning farqlanishi va
ixtisoslashuvi kuzatiladi. Matematika va mexanika, astronomiya va geografiya,
tibbiyot va botanika, filologiya va tarix o‘ziga xos muammolarga, o‘ziga xos
tadqiqot usullariga, o‘ziga xos rivojlanish istiqbollariga ega bo‘lgan maxsus ilmiy
mutaxassisliklar sifatida qaraldi 24
.
24
https://history.wikireading.ru/92772
[ 25 ]

XULOSA
Aleksandr o‘zi orzu qilgan yagona «ellin» xalqining yaratilishini ta’minlay
olmadi va hatto o‘zi yaratgan davlatning yaxlitligini ta’minlay olmadi. Ammo u
yaqin Sharqda yangi, yanada moslashuvchan siyosiy shakllarni yaratishga yordam
berdi. Aleksandrning Markaziy hukumatning mustahkamlanishiga hissa qo‘shgan
birinchi muhim harakati satrapiyalarda hokimiyatni taqsimlash edi. Aleksandr
ularni moliyaviy va harbiy hokimiyatdan mahrum qildi. Satrap bilan bir qatorda
maxsus harbiy rahbar tayinlandi, soliq yig‘ish va boshqa barcha moliyaviy
masalalar satrapga bo‘ysunmagan maxsus amaldorga, faqat podshoh oldida mas'ul
bo‘lgan bosh xazinachiga topshirildi. Aleksandr davrida bosh g‘aznachi lavozimini
Garpal egallagan, u shohning ishonchini oqlamagan va Aleksandrning Sharqiy
yurishdan qaytganligi haqidagi xabar bilan g‘arbga g‘aznachilikning katta qismi
bilan qochgan.
Aleksandrning bosib olingan viloyatlardagi faoliyatining muhim tomoni
shaharsozlik edi. An’anaga ko‘ra, u 70 ta shaharga asos solgan, ammo bu raqam,
ehtimol, bo‘rttirilgan (biz hozir uning poydevori haqida o‘nga yaqinini bilamiz).
Aleksandr tomonidan asos solingan barcha “shaharlar” haqiqatan ham shaharlar
emas edi — ularning aksariyati Makedoniya harbiy aholi punktlari, podsho
yerlarida joylashgan koloniyalar bo‘lib, ular keyinchalik faqat siyosat huquqlarini
olishgan; ba’zi hollarda biz yangi shaharni tashkil etish bilan emas, balki eski
Sharqiy shaharni kengaytirish va unga siyosat huquqlarini berish bilan
shug'ullanmoqdamiz.
Ilmiy bilimlarni rivojlantirish to‘plangan ma’lumotlarni tizimlashtirish va
saqlashni talab qildi. Bir qator shaharlarda kutubxonalar yaratilmoqda, ularning
eng mashhurlari Iskandariya va Pergamda. Aleksandriyada Ptolemeylar saroyida
ilmiy markaz bo‘lib xizmat qilgan Museyon (muzlar ibodatxonasi) tashkil etilgan.
Unda turli xil o‘quv xonalari, kollektsiyalar, auditoriyalar, shuningdek, olimlar
uchun bepul turar joy mavjud edi.
Ellinistik davrda klassik davrda deyarli yo‘q bo‘lgan yangi bilim sohasi
rivojlanmoqda-so‘zning keng ma’nosida filologiya: grammatika, matnni tanqid
[ 26 ]

qilish, adabiy tanqid va boshqalar.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Т .: 1998.
2. Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev A.A., Xaynazarov B.B., Jahon
tarixi /o‘quv qo‘llanma/. –T.: “Innovatsiya-Ziyo”, 2020-y.
3. Qodirova L.B., Jahon sivilizatsiyalari tarixi. O‘quv-uslubiy qo‘llanma. –
Guliston, 2015-y.
4. Дьяконова И.М., История Древнего мира, том 2. Расцвет Древних
обществ.( текст лекции: https :// studfile . net / preview /7738130/ page :15/ )
5. Rajabov R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim). - Т .: “Fan va
texnologiya”, 2009-y.
6. Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т .: 2004.
7. Ю.С.Крушкол “Қадимги дунё тарихи” 2 том Т.: 1978-йил.
8. Антология мировой философии. М., 1969, т. I, ч. I. Виц Б. Б. Демокрит.
М., 1979.
9. История древнего мира/Под ред. И. М. Дьяконова, В. Д.
10. Каллистов Д. П. Очерки истории античного театра.М., 1969.
11. Лурье С.Я. Демокрит. Л., 1970.
12. Нерсесянц В. С. Сократ. М., 1977.
13. Ривкин Б. И. В долине Алфея. Олимпийские игры в искусстве Древней
Греции.М.,1969
14. Рожанский И.Д. Развитие естествознания в эпоху античности. М., 1979.
15. Фролов Э. Д. Факел Прометея. Л., 1981.
16. Ярхо В. Н. У истоков европейской комедии. М., 1979.
17. Колпинский Ю. Д. Скульптура древней Эллады. М., 1963.
[ 27 ]

FOYDALANILGAN INTERNET MA’LUMOTLARI:
1. https://spravochnick.ru/istoriya/
aleksandr_makedonskiy_kak_istoricheskaya_lichnost/
2. https://proza.ru/2016/04/28/821
3. https://studwood.net/1423379/literatura/literatura_ellinizma
4. https://history.wikireading.ru/92772
5. http://www.sno.pro1.ru/lib/istoriya_evropy/18.htm#a1
6. https://vk.com/wall-50270185_23899
[ 28 ]

Купить

Похожие документы
Qadimgi Xorazm, Qang’ va Dovon davlatlari
Ashtarxoniylar davrining tarixiy adabiyotlarda yoritilishi
Zahiriddin Muhammad Bobur tarixchi olim sifatida
Etnogenez va uni o’rganish masalalari
Xisrav I Anushervon davrida Eron