Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 126.1KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 13 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Adabiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

167 Sotish

Alisher Navoiy ijodida naqshbandiylik tartib-qoidalarining poetik ifodasining ahamiyati

Sotib olish
Alisher navoiy ijodida naqshbandiylik tartib-qoidalarining poetik ifodasining ahamiyati MUNDARIJA Kirish………………………………………………………………………………3 I BOB. NAQSHBANDIYLIK TARIQATINING O‘RTA ASRLAR O‘ZBEK ADABIYOTIDA RIVOJLANISH BOSQICHLARI……..6 1.1. Xo‘jagon (Naqshbadiylik) tariqatiga bir nazar………………………………6 1.2. Naqshbandiylik g‘oyalarining Navoiy ijodididagi o‘rni va ahamiyati……11 II.BOB. ALISHER NAVOIY IJODIDA NAQSHBANDIYA TARIQATINING POETIK IFODASI………………………………………………………………40 2.1. “Xamsa” dostonlarida “solik-murshid” munosabatining ifodalanishida Navoiy mahorati……………………………………………………………..…....40 2.2 . “Lison ut-tayr” dostonida tasavvufning yetti bosqichi. ………….................46 III.BOB. YOSH AVLOD MA’NAVIY KAMOLOTI UCHUN TARIQATNI O‘RGATISH AFZALLIKLARI………………………..………………………55 XULOSA………………………………………………………………………....63 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………………….65 1 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi va o‘rganilishi Asrlar mobaynida inson tushunchasining “hayot guli” degan asosiy mohiyati keng va ulkan ma’noga egadir. Ushbu ma’no-mazmunda insonning hayotga kelish, yashashni bilmoq, va yashay olmoq kabi katta missiya yuklanadi. Shunday ekan, odam, inson, bashar bo‘lgan favqulodda betakror, benazir, chiroyli hodisasi bo‘lgan inson o‘zi bilan faqatgina jism-jonni emas, balki tuyg‘u, his-ehtiros, qalb, yurak, ong, tafakkur degan ko‘zga ko‘rinmasa-da, biroq aniq mavjud bo‘lgan xilqatning aniq manzarasi doim badiiy adabiyotning bosh masalasi bo‘lib kelgan. Agar inson “hayot guli” konsepsiyasining abadiy va doimo navqiron bo‘lgan da’vati juda qadim zamonlardan badiiy adabiyotga o‘z vazifasini yuklab kelgan bo‘lsa, bu borada qadimdan, o‘tmishdan ibratga molik badiiy so‘z ma’naviy ustoz sifatida shu missiyani hozirgacha oqlab kelmoqda. Bu borada barcha asrlarga ibrat maktabi bo‘lib kelayotgan antik davr adabiyoti, muhtasham Sharq badiiy adabiyot xazinasi ma’rifatini o‘rganish o‘z dolzarbligini yo‘qotmasdan kelmoqda. Buyuk Homer, Ezop, “Bilga Xoqon”, Firdavsiy, Hofiz, Sa’diy, Rumiy kabi buyuk daho mutafakkirlar bilan birga, albatta, Alisher Navoiy siymosi ham oltin suv yugurilgan oltin devorlardek abadiyatga muhrlanib kelmoqda. Bugun Alisher Navoiy ijodiga munosabat har doimgidan ham muhim ehtiyoj sezmoqda. Boisi, shiddatli harakatlanayotgan moddiy olamning raqamlashishi tobora jadal tus olayotgani inson ma’naviy qiyofasining abadul abad “Hayot guli” tendensiyasiga zid o‘laroq namoyon etilishiga ham sabab bo‘lmoqda. Prezidentimiz Sh.Mirziyoyevning: “Dunyo shiddat bilan o`zgarib, barqarorlik va xalqlarning mustahkam rivojlanishiga raxna soladigan turli yangi tahdid va xavflar bo`layotgan bugungi kunda ma’naviyat va ma’rifatga axloqiy tarbiya yoshlarning bilim olishga, 3 kamolga yetishiga intilishi uchun e’tibor qaratish har qachongidan muhimdir, 1 “Biz yoshlarga oid davlat siyosatini hech erinmasdan qat’iyat bilan davom ettiramiz. Nafaqat davom ettiramiz, balki bu siyosatni eng ustuvor vazifamiz sifatida bugun zamon talab qilayotgan yuksak darajaga ko`taramiz. Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo`lib, dunyo miqyosida o`z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo`sh kelmaydigan insonlar bo`lib, kamol topishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz”, 2 deb fikrlagani bejiz emas. Chunki yoshlar ma’naviyati, bilimi har qachongidan ham ustuvor vazifa sifatida ahamiyat kasb etib kelmoqda. Modomiki raqamlashishning sharofati bilan o‘ziga xos tarzda asoratlari ham mavjud ekan, bunday sharoitda biz adabiyotga qayta-qayta suyanaveramiz. Alsiher Navoiy ijodiga xos bo‘lgan tasavvuf mavzulari bugungi kun keksayu yoshga ma’rifat bulog‘idan suvlar uzatadi. Insoniyat yaratilgandan buyon unsurlri mavjud bo‘lgan turli tariqat yo‘llari yaratilgan davrida qolib ketmadi, balki bugunga kelib tariqatga “yo‘lovchilik” tamoyillari yana ham ehtiyoj sezmoqda. Shu bois daho adib Alisher Navoiyning ijodi misolida tariqat tartib-qoidalarini talqin qilish masalasiga alohida to‘xtalish va shu asosda yosh avlodga tariqatning “solik-murshid” an’analarining bugungi “ustoz-shogird” tizimga bog‘liqlik jihatlarini tadqiq qilish ilmiy qiziqish uyg‘otadi. Mazkur bitiruv malakaviy ishi ayni masalani kichik tadqiqiga bag‘ishlanadi. 1 Мирзиёев Ш. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз. –Тошкент: Ўзбекистон, 2017., Б.27. 2 Мирзиёев Ш. Эркин ва фаровон демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз.- Тошкет: Ўзбекистон, 2017, Б.14. 4 Mazkur mavzuni I.Sulton, S.G‘aniyeva, N.Komilov, H.Homidiy, S.Rafiddinov, S.Olimov kabi o‘zbek adabiyotshunos olimlari va tadqiqotchilari tomonidan ham o‘rganilgan bo‘lib, bugungi kunga kelib Alisher Navoiy ijodida tasavvuf, tariqat yo‘li masalasining o‘rganilishi davom etmoqda. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. Bitiruv malakaviy bitiruv ishi Alsiher Navoiy ijodiga mansub “Xamsa” hamda “Lison uttayr” dostonlarida naqshbaniylik tariqati tartib-qoidalarining poetik ifodasini tahlil qilish hamda xulosalar berishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari: - Xo‘jagon (Naqshbadiylik) tariqatiga bir nazar solish; - Naqshbandiylik g‘oyalarining Navoiy ijodididagi o‘rni va ahamiyatini aniqlash; - “Xamsa” dostonlarida “solik-murshid” munosabatining ifodalanishida Navoiy mahoratini kuzatish; - “Lison ut-tayr” dostonida tasavvufning yetti bosqichini belgilash; - Yosh avlod ma’naviy kamoloti uchun tariqatni o‘rgatish afzalliklarini ko‘rsatishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining obyekti. Alisher Navoiyning “Xamsa” hamda “Lison uttayr” dostonlari asosida naqshbandiylik tariqatinining tartib-qoidalarining poetik ifodasini tekshirishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishi ning tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan. 5 6 I BOB. NAQSHBANDIYLIK TARIQATINING O‘RTA ASRLAR O‘ZBEK ADABIYOTIDA RIVOJLANISH BOSQICHLARI 1.1 Xo‘jagon (Naqshbadiylik) tariqatiga bir nazar. Xojagon-Naqshbandiya tariqati uzoq tarixga ega bo‘lganligi bilan bir qatorda Markaziy Osiyodagi tasavvuf maktabi an’analari davomchisi sifatida o‘z mahalliy ildizlariga ega tariqatlardan biri sanaladi. Barchamizga ma’lumki, payg‘ambar Muhammad alayhissalom islom risolatini insonlarga yetkazish davomida shariat, tariqat, tasavvuf va ma’rifatning ahkomlarini ham yo‘l-yo‘lakay ularga hosil qilish uchun baholi qudrat doimo jiddi-jahd bilan harakatda bo‘ldilar. Ul zot solllallohu alayhi vassalamning vafotlaridan so‘ng bir qancha vaqt o‘tib milodiy sananing V-VII aslariga kelib islom g‘oyasiga asoslangan tasavvuf haqida qator kitob bitildi va tasavvufning nazariy va amaliy ta’limotlari shakllandi. Natijada, so‘fiylikning Qur’on va sunnatga asoslangan solikning amaliy, ruhiy mashqlari, o‘z-o‘zini tarbiyalash va chiniqtirish tadbir usullari paydo bo‘ldi. Tariqat, marifat, haqiqat degan tushunchalar, qarashlar paydo bo‘ldi. Tariqat deb amalga oshiriladigan yo‘l-yo‘riqlar orqali shariat va tasavvuf ta’limotlarini amalga oshiradigan hamda hayotga tadbiq etiladigan tariqat murshidlari yetishib chiqdi. Avvalo, tariqat so‘zining lug‘aviy va istilohi ma'nolarga bir nazar tashlasak. Tariqat so‘zi “Taraka-yatruqu” fe’lidan yasalgan ism bo‘lib mafaul manosini anglatadi. Ya’ni bosib o‘tilgan, zabt etilgan yo‘l tushunchasini ifodalaydi. Ya’ni arablar ta’biri bilan aytganda “falonchining bosib o‘tgan yo‘li”, “taraqa”dan sun'iy ravishda ism yasab “Tariqatu fulon”, ya’ni “falon-falon yo‘li” deb ibora tuzilgan. “Tariqat” so‘zi ko‘p ishlatilgani bois bora-bora u nomga aylanib ketgan. Tasavvuf va tariqat xususida biroz ma’lumotga ega bo‘lingandan keyin, Naqshbandiya tariqati yuzaga kelgan. 7 Xojagon-Naqshbandiya tariqati sahih silsilaviy sanad bilan payg‘ambarimiz alayhissalomga borib taqaladi. Bitiruv malakaviy ishimizning mazkur faslida ushbu silsilaga muxtasar to‘xtalib o‘tirmasdan, Xojagon tariqatining sanadi bilan tanishishni maqsad qilib oldik. Jumladan, Xojagon-Naqshbandiya tariqati hakim at-Termiziy, Abu bakr Kalobodiy, Mustambiy Buxoriy kabi so‘fiylar va tasavvuf nazariyotchilari g‘oyalaridan ta’sir olgan. Shunday bo‘lsa-da, Xojagon- Naqshbandiya tariqatining bevosita muayyan bir tashkilot sifatida vujudga kelishi Xoja Yusuf Hamadoniy (440/1048-535/1140)ning Qur’on va sunnatga asoslangan o‘z ta’limotini yoyish hamda shogirdlar (muridlar) tarbiyalash maqsadida O‘rta Osiyoga kelishi, Buxoro shahrida xonaqoh (halqaxona) ochib bu yerda o‘z so‘fiylik maktabiga asos solishi bilan bog‘liqdir. Shu maqsadda bitiruv malakaviy ishimizning ushbu faslida Xojagon tariqatining asoschisi va solik murshidi bo‘lgan Yusuf Hamadoniyning hayot yo‘llariga e’tiborimizni qaratmoqchimiz. Rojih bo‘lmagan ma’lumotlarga ko‘ra, Yusuf Hamadoniy quddusu sirruhu 1048-yil 17-iyulda (Afg‘oniston) Hamadoniyning Buzanjirol qishlog‘ida dunyoga kelgan. Bag‘dodda Abu Is’hoqdan tahsil olgan. Keyinchalik esa Isfahon, Samarqand, Buxoroda ma’rifiy bilimlarini yanada orttirgan 3 . Tasavvufning amaliy va nazariy ilmlarini Abu Ali (Formadiy, Abdulloh Juvayniy va Hasan Simnoniylarning tavajjuhlaridan hosil qilganlar. O‘z o‘rnida zamonasining yetuk allomalari Abdulqodir Jiyloniy, G‘azzoliy, Hamididdin Multoniy kabi valiy zotlar bilan o‘zaro mashvaratda bo‘lganlar. Yusuf Hamadoniy dunyodan uzilgan zohid zot bo‘lgan. Dunyo va diniy ishlarni nihoyatda puxta egallagan. Ibodatlarga juda haris bo‘lgan Yusuf Hamadoniy, kechalari tahajjud bilan, kunduzi ro‘zador holida marifat yo‘lida zohir bo‘lgan avliyolardan bo‘lgan 3 Homidiy H. “Tasavvuf allomalari” – Toshkent; 2009.– B.101. 8 ekan. Hayoti davomida juda ko‘plab marotaba Qur’oni Karimni xatm qilgan va 30 bora haj ziyoratini amalga oshirganligi haqida ma’lumotlar saqlanib qolingan. Hazrati Yusuf Hamadoniy juda ham bosit hayotda kun kechirib, dunyoning hashamatlaridan va anjumanlaridan o‘zini yiroqda tutib yurgan. Yashash tarzi ham shunga yarasha kasb va tirikchilikni o‘z ichiga olgan ekan. Yusuf Hamadoniy ko‘pincha etikdo‘zlik kasbi bilan mashg‘ul bo‘lgan. Bundan tashqari dehqonchilik bilan ham shug‘ullangan. Har doim halol mehnat bilan tirikchilik qilishga targ‘ib qilgan. Hazrati Hamadoniy sulkiy faoliyatlari davomida “Rutbat ul hayot” (Hayot mezoni), “Kashf”, “Risola dar odobi tariqat”, “Risola dar axloq va munojat” 4 kabi yirik asarlar yaratgan. Ayniqsa, Hamadoniyning “Risola dar odobi tariqat” asarida haqiqiy komil insonning tariqatdagi umumiy konsepsiyasi bayon etilgan. Xoja Yusuf hazratlari hayotlari davomida 10 ga yaqin yirik asarlar yaratgani bilan bir qatorda tasavvufning eng nozik jihatlarini badiiy tilda, tushunarli va sodda yo‘sinda bayon qilganliklarini ko‘rishimiz mumkin bo‘ladi. Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiy tazkiralarida Yusuf Hamadoniy ko‘p vaqt Marvda yashagani va u yerdan Hirotga ikki marta kelib bir necha muddat turgani haqida bir qancha ma'lumotlar yozilgan. Hazrati Yusuf 1140-yilda Hirotdan Marvga qaytib ketayotgan mahali yo‘ldaligida Allohga rihlat qiladilar. Manbaalarda kelishicha, Bomiyon Yusuf Hamadoniy vafot etgan joy sifatida ko‘rsatiladi. Oradan bir qancha vaqt o‘tib Hamadoniyning muborak jasadlari Marvga keltirilib dafn qilinadi. Hali hanuz Yusuf Hamadoniyning qabri saqlanib qolingan. Biz Bahouddin Naqshbandiyning sulkiy tarixini o‘rganish maqsadida dastlab fikrimizni Xoja Yusuf Hamadoniydan boshladik va ko‘proq to‘xtaldik. Chunki Naqshbandiya tariqati aynan Xojagon sulkiyning tarib-qoidalaridan ajralib 4 Navro’zova G.N. Naqshbandiya-kamolot yo‘li – T.; 2000. 9 chiqqan va butun boshli e’tiqodiy raxshalari 5 ham aynan Xojagon tariqatiga asoslangandir. Yusuf Hamadoniyning muridlari va tariqat silsilasi. Hayoti mobaynida Xoja Yusuf ko‘plab kamolot hosil qilgan muridlarini tarbiyalagan. Jumladan, ulardan to‘rttasi-mazkur silsilaga rahbarlik qilgan. Bulardan: Xoja Hasan Andaqiy (vafoti 552-1157), Xoja Abdulloh Baraqqiy (vafoti VI), Xoja Ahmad Yassaviy (562-1166) va Xoja Abduxoliq G‘ijduvoniy (taxminan 496-1103, 575-1179) uning asosiy xalifalari bo‘lsa-da, ilk ikki shogirddan keyin silsila rahbarligini o‘z zimmasiga olgan Yassaviy va G‘ijduvoniylargina Xojagon ta’limotini rivojlantirib, mazkur silsilani so‘fiylik tariqatiga aylantirishga ya'ni o‘z mustaqil tariqatlariga- Xojagoniya hamda asli Xojagon silsilasidan ildiz olgan Yassaviya tariqatlariga asos solishga muvaffaq bo‘ldilar. Xojagon Naqshbandiya tariqati ham aynan Xoja Abduxoliq G‘ijduvoniy ushbu tariqat asoschisi ekanligini ta’kidlaydilar. Xossatan “Rashahot ayn al hayot” muavifi G‘ijduvoniyni “Xojagon zanjirining bosh halqasi”, “Xojagon tariqatining asoschisi va azizon (sharaf jihatidan) silsilasining boshlovchisi” deb tanishtirar ekan, uning hayot tarzi barchaga o‘rnak va barcha guruhlar uchun maqbul ekanligini ma’lum qiladi. Xoja Abduxoliq G‘ijduvoniy, umuman, Xojagon- Naqshbandiya tariqati, jumladan, uning Xojagoniya bosqichi, asoschisi sifatida ushbu tariqatning shariat va sunnatga qattiq rioya etish, tavba va taslimlik bilan boshlanuvchi sayru suluk maqomlarini bosib o‘tish va undan ko‘zlangan ma’rifatni hosil qilish, zikri xafiy hamda sakkiz rashhadan (hush dar dam, nazar bar qadam, safar dar vatan, xilvat dar anjuman, yodkard, bozgasht, nigohdasht, yoddasht) iborat bo‘lgan ilk asoslarni yaratib berdi. Undan keyin ham silsila pirlari ushbu rashhalar asosida o‘z faoliyatlarini davom ettirdilar. Demak, G‘ijduvoniylardan 5 Sayfiddin S “Yetti pir” – Toshkent. “O’zbekiston”; 2019. 10 so‘ng tariqat rahbarligini o‘z zimmasiga olgan Xoja Muhammad Orif Revgariy, Xoja Muhammad Anjir Fag‘naviy, Xoja Ali Romitoniy, Bobo Samotiy va Sayyid Amir Kulollar ham G‘ijduvoniy ta'limotining asosiy qismini davom ettirgan bo‘lsalar ham, Xoja Mahmud Anjirfag‘naviy davridan boshlab Zikriy Xafiy o‘rnini Zikri Jahriy egalladi. Xojagon Naqshbandiya tariqatidagi bu amaliyot sahih holda Xoja Bahouddin Naqshband davrlariga qadar davom etdi. Ayni Bahouddin Naqshband faoliyati bilan Xojagon Naqshbandiya tariqatining Xojagoniya bosqichi o‘z poyoniga yetib, Naqshbandiya bosqichi amalda o‘z faoliyatini boshladi. Ushbu bosqichda hazrati Bahouddin rahshalarga ayrim o‘zgarishlar kiritdi va shu bilan bir qatorda solikning virdiga oid ayrim ahkomlarni ham Qur’on va sunnati soniyaga muvofiq takomillashtirdi. Xoja Bahouddin Naqshband birinchi navbatda zikri xafiyni qaytadan joriy etdi hamda shu bilan birga jahriy zikrni ham o‘z o‘rnida targ‘ib qilgan bo‘ldi. Yusuf Hamadoniy va Abduxoliq G‘ijduvoniy tomonidan ishlab chiqilgan. Yuqorida zikr qilingan sakkiz rashhaga uchta yangi rashha (vuqufiy zamoniy, vuqufiy adabiy, vuqufiy qalbiy) qo‘shib ularning sonini o‘n bittaga yetkazib qo‘ydi. Shu o‘rinda bir narsani ta’kidlash joizki, yuqorida biz qilgan tariqat murshidlari tomonidan ishlab chiqilgan rashha va solikning ruhiy kamolot hosil qilish uchun zarur bo‘lgan vird(vazifalar)ni Qur’onda kelgan ahkom, payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomning muborak hadislariga muvofiq amaliy dastur ishlab chiqishgan. Buning sababi o‘sha davr ahli shariatning asl ahkom va maqsadlarini esdan chiqarib qo‘yishgandi yoki bilsa ham mohiyatiga tushunish uchun ilmiy salohiyati yetishmas edi. Ushbu mutasavvuf va muhaqqiqlarning asl maqsadi insonlarga islom ta’limotini ular tushunadigan sodda va jonli usulda anglatib, eng xavfsiz va oson yo‘l bilan Allohga qurbat hosil 11 qilishdan iborat bo‘lgan. Shariatning asl hakom va maqsadlaridan boshqa narsani anglatuvchi ishga hech qachon qo‘l urishmagan va qo‘l urishmaydi ham. Demak, Bahouddin Naqshband tarkidunyochilik va qo‘shanishinlikni inkor etar ekan, odamlar bilan samimiy va faol munosabatda bo‘lishlik, qolaversa, halol bo‘lgan kasb-kor bilan shug‘ullanish, shu bilan bir paytda bir lahza bo‘lsa ham xudoni esdan chiqarmaslikni jiddi-jahd bilan targ‘ib etdi. 6 Xulosa o‘rnida aytish joizki, Bahouddin Naqshband ilmiy faoliyati butun boshli tariqat maktabi hisoblanadi. U kishining tariqat maktablari ayni xalqchil va insonlarni silayi rahm, mehr, muhabbat, o‘zaro go‘zal qo‘shnichilik munosabatlari g‘oyat yuksak ruhiy kamolotni hosil qilish bilan haqning tavajjuhiga yanada tez va oson yetishish mumkinligi, nufuzini xalq orasida nihoyatda kibor etdi. Xoja Bahouddin vafotidan keyin xalifalari Xoja Alouddin Attor va Xoja Muhammad Porso - Xojagon-Naqshbandiya tariqatining jipslashuvi, tashkiliy tuzilmasining mustahkamlanishi hamda ushbu tariqat keng yoyilishida katta rol o‘ynashdi. Bu davrda Movarounnahrning deyarli barcha yirik va o‘rtacha shaharlarida ushbu tariqatning xonaqoh, Halqaxonalari paydo bo‘ldi. Xoja Ubaydulloh Ahror(804-1404) davrida esa Xojagon-Naqshbandiya tariqati katta iqtisodiy va siyosiy nufuzga ega bo‘ldi. Buning sababi Xoja Ubaydulloh Ahrorning Temuriy hukmdorlar o‘ta yaqin munosabatlari edi. Markaziy Osiyoga anchayin yoyilib ulgurgan ushbu tariqat endilikda boshqa o‘lkalarga tarqala boshladi. Hattoki chet o‘lkalardan Xojagon-Naqshbandiya tariqatining ta'limotini o‘rganish uchun tolibi ilmlar Markaziy Osiyodagi xonaqohlarga yopirilib kela boshladi. Ammo, Temuriylar sulolasidan so‘ng ushbu tariqat anchayin sustlashib, bid'at va xurofotga aralashib ketdi. Naqshbandiy tariqatining sof va samimiy ta’limoti 6 Sayfiddin S “Yetti pir” – Toshkent. “O’zbekiston”; 2019. 12 bevosita shu davr adabiy muhitiga o‘z ta’sirini o‘tkazmasdan qolmadi. Jumladan, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoi, Mashrab kabi yetuk allomalarning tub ijod mohiyati aynan Naqshbandiya tariqati asosida edi. Naqshbandiya sulkining ta’sirida juda ko‘plab asarlar yaratildi. Juda ham ko‘p muridlar aynan shu tariqatning konsepsiyasi asosida o‘zining zohiriy va botiniy kamolotini hosil qilishdi va hozir ham davom etishmoqda. 1.2. Naqshbandiylik tariqati g‘oyalarining Alisher Navoiy ijodidagi o‘rni va ahamiyati haqida. Hech kimga sir emaski, ulug’ mutafakkir va iste’dodli shoir Hazrat Alisher Navoiyning hayot yo‘li, ijodi haqida juda ham ko‘p ilmiy va tarixiy manbalarda izlanishlar olib borilgan. Shu bilan bir qatorda Navoiy ijodidagi bosh maqsad undagi inson kamoloti haqidagi bayonotlar va Naqshbandiya tariqatiga bo‘lgan munosabati ham u yoki bu darajada yoritilganiga guvoh bo‘lishimiz mumkin. Qilmoqchi bo‘lgan tahlilimiz Alisher Navoiy ijodida Naqshbandiya tariqatining bosh g‘oyasini o‘rganishdan iborat bo‘lgani uchun uning hayot yo‘liga bir nazar tashlash bilan kifoyalanamiz. Alisher Navoiy she’r zavqi va ilmga tashnalik Navoiyda juda ham erta uyg‘ongan. Bolaligidanoq Farididdin Attorning “Mantiq ut tayr” asarini to‘laligicha yod olgani va buyuk tarixchi Sharafiddin Ali Yazdiyning nazariga tushgani buning yorqin misolidir 7 . Bundan tashqari Mavlono Lutfiy ham yosh shoir ijodiga yuqori beho bergan. O‘z davrining yetuk allomalaridan hisoblangan Kamol Turbatiyning ham e’tirofini qozongan. Alisher Navoiy bir qancha ustozlardan ta’lim oladi va ulardan nazm va tasavvufga aloqador ilmlarni juda ham puxtalik bilan egallay boshlaydi. Hattoki, o‘ziga ustoz deb bilgan Abdurahmon Jomiy bilan ham ijodiy hamkorlikda bo‘lgan. Din va dunyo ilmlarini mukammal 7 Navro‘zova G.N. “Naqshbandiya-kamolot yo‘li” – T.; 2000. 13 egallab kelayotgan Navoiyini bir qancha sinovlar ham kutib turgandi. Temuriylar sulolasidagi ichki nizolar yosh, yetishib kelayotgan Alisher Navoiyning ilmiy faoliyatiga o‘z ta’sirini o‘tkazmasdan qolmadi. Aynan shunday siyosiy ixtiloflar tufayli ijodkor 1469-yilgacha Hirotdan yiroq yashashga majbur bo‘ldi. Husayin Boyqaro Xuroson taxtiga o‘tirgandagina(1469) Navoiyning hayoti va ijodida yangi bosqich boshlandi. Shu tariqa Navoiy Husayin Boyqaro buyrug‘iga binoan bir necha rasmiy mansablarda ish yuritadi va xalq uchun juda manfaatli bo‘lgan xayrli ishlarning hammasiga o‘zi bosh bo‘ladi. Navoiy “Xamsa”chilik an’anasini davom ettirgan holda XV asr mumtoz adabiy jarayonida katta renessansni paydo qildi. Mumtoz adabiyotga doir ko‘plab ilmiy asarlar, tazkira va tasavvuf asosiga oid mavzularda mashhur bo‘lgan asarlarni yaratdi. “Xamsa”chilikka yangicha navotorlikni olib kirdi. Ijodkorning ayni shu yangicha tamoyili sabab turkiy tillar oilasi yo‘qotib borayotgan mavqeyini yana qayta tikladi. Alloh ko‘p darojatlar bilan siylagan bo‘lsin. Hazrat Navoiyning tarjimayi holi xususida Xondamir, Vosifiy, Husayin Boyqaro,Bobur kabi allomalarning asarlarida o‘z ifodasini topgan. Navoiy ijodi asosan tasavvuf g‘oyalariga yog‘rilgan bo‘lib, ijodkor solik sifatida barkamol shaxsning maqomini, uning manzamatini, go‘zal xulqi va himmatini eng nozik yo‘llar bilan ko‘rsatib bergan. Navoiy o‘ttiz besh yoshida Abdurahmon Jomiyga qo‘l bergandan so‘ng, ijodida tamomila yangicha burilish sodir bo‘ladi. Jomiy ham o‘zidan avvalgi salaflariga o‘xshab, ijodida Xojagoniyya (naqshbandiya) tariqatini ta’limotini bosh mezon qilib olgan edi. Ayan Navoiy ijodi ham bundan mustasno bo‘lmadi. Ma’lumki, Naqshbandiya tariqati hazrat Payg‘ambarimizdan, uning birinchi xalifasi Hazrat Abobakri Siddiq va boshqa shayxlar vositasida Bahovuddin Naqshbandga yetib kelgan. Bu suluk Bahovuddin Naqshband Buxoriy (1318–1389) tomonidan 14 rivojlantirilib, eng yuksak cho‘qqiga ko‘tarilgan, sunniylikning barcha qarashlarini o‘zida jamlagan, diniy tamoyillarga mo’tadil amal qilishni, go‘zal axloqni, mehr- muhabbatni, xayru saxovatni targ‘ib qiladigan dunyoga mashhur tariqatdir. Sunnatga bog‘langan, xojagon va yassaviylik g‘oyalariga asoslangan, bu tariqat to‘rt tamoyil asosiga qurilgan: shariat bilan zohirni poklash, tariqat bilan botinni poklash, ma’rifat bilan Allohga erishmoq, haqiqat bilan qurbi ilohiyga erishmoqdan iborat. Bahouddin Naqshband “Az-zohiru lil-xalqi val-botinu lil Haqqi” 8 , ya’ni zohirda xalq, botinda Haq bilan bo‘lib, tasavvufiy hayot kechirishga chaqirgan. Amallarni bajarish barobarida mehnatni tark etmaslikni, halol kasb bilan shug‘ullanib, halol luqma yeyishni doim targ‘ib qilgan. Xojagon- naqshbandiylik tariqatining mashhur o‘n bir rashha (qoida va talab)lari bor bo‘lib, ular quyidagilardir: hush dar dam, nazar bar qadam, Safar dar vatan, xilvat dar anjuman, yodkard, boz gasht, nigohdosht, yoddosht, vuqufi zamoniy, vuqufi adadiy, vuqufi qalbiy. Mazkur rashhalarning dastlabki sakkiztasi Abduxoliq G‘ijduvoniy tomonidan va oxirgi uchtasi Bahovaddin Naqshband tarafidan ishlab chiqilgan va tariqatga kiritilgan. Bu rashhalar sekin-sekin nafaqat maxsus risolalarda balki, mumtoz adabiyot asarlarida ham talqin qilina boshladi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, naqqshbandiya tariqat nomlar bilan atalib kelingan bo‘lsa-da, keyingi asrlarda hazrat Bahovuddin Naqshband nomi bilan “Naqshbandiya” deb ataldi va shu nom bilan mashhur bo‘ldi. Buning ikkita sabablari mavjud. Birinchisi, Bahovuddin Naqshband tariqatni taraqqiy ettirib, mukammal bir tizimga soldi. Ikkinchisi esa tariqatda solik sifatida eng yuqori maqomlarni o‘zida hosil qilganligi uchun ham alohida ehtiromga sazovor bo‘ldi. Ayni shu xususida Alisher Navoiy o‘zining “Nasoyim ul muhabbat”asarida so‘nggi ikki yuz 8 Suyma G’aniyeva “Alisher Navoiy hayoti va ijodi” Toshkent-2009 15 yillikda ham Bahouddin Naqshbandiydan ulug‘roq shayx chiqmaganlini Mavlono Jaloliddin Homidiyning tilidan zikr qiladi. Alisher Navoiyning ijodida xojagoniya tariqatining barcha tartib-qoidalari, nazariy rahshalari o‘z ifodasini topgan. Masalan, ijodkorning “Xamsa”dostonidagi ilk “Mahbub ul qulub” asaridagi barcha nadlar aynan insoniy kamolotning, xulq-atvor, hilm va himmat va hakazolarni o‘z ichiga olgan bo‘lib,tamomila naqshbandiya tariqatining tavajjuhi asarda o‘z ifodasini topganiga guvoh bo‘lishimiz mumkin. Naqshbadiya tariqati juda ham xalqchil bo‘lib, avom xalq uchun shariatning eng basit va amal qilish oson bo‘lgan jabhalarni ko‘rsatsa, xoslar uchun esa eng mas’uliyatli va g‘am (har bir ishda ilohiy yorning g‘amida yashash va har lahzada unga qurbat hosil qilib, buyurganlariga inobat qilish) ila qorilgan yo‘lning boshini ushlash kabi go‘yalar bilan ajralib turadi. E’tibor berib qaraydigan bo‘lsak, Navoiyning ham hayoti juda oddiy, dunyoga bo‘lgan rag‘bati umuman bo‘lmaganini, har doim xalqning manfaati uchun harakat qilganini ko‘rishimiz mumkin. Navoiyda ruhiy kamolot ham juda yuqori maqomda shakllanganini ko‘p tarixchilar e’tirof etishgan. Xususan, ayrim manbalarda kelishicha, Navoiyda jazba hosil bo‘lgan oni aynan uning davlat boshqaruvida vazir bo‘lib, ishlayotgan paytiga to‘g‘ri kelgan. Bir qalbda dunyo va haq muhabbati jamlanmasligini juda daqiq tushinib yetgan Navoiy boshqaruvdan o‘z ixtiyoriga binoan voz kechadi va shundan keyin butunlay ijodida yangicha ma’rifat qirralari ko‘rina boshlaydi. Umuman olganda, Navoiy butun hayoti davomida tasavvufga e’tibor qaratgan, yuksak axloq egasi bo‘lgan, nafsning hoyu havaslarini tark etib, zikr va ibodatlarga jiddiy ahamiyat bergan. Xondamir, shuningdek, “Ul hazrat tomonidan ham, mashoyix va so‘fiya zikrida va sayr-suluk yo‘llari bayonida asarlar yuzaga kelgan”ni va “Nasoyimul- muhabbat” va “Lisonut-tayr” kitoblarini zikr etadi. Shuningdek, “fuqaro va darveshlarning farovonligi, g‘arib va musofirlarning farog‘ati uchun Xuroson 16 atroflarida ko‘p miqdorda xonaqoh, rabot, hovuz va hammomlar qurgan”ligini ta’kidlab ularning nomlarini keltirib o‘tadi. Navoiy tasavvufni komillik yo‘li deb biladi. Tasavvuf g‘oyalari goh oshkoro goh yashirin tarzda uning ko‘plab asarlari qatidan mustahkam joy olganki, ular umuman alohida bir tadqiqot talab etadi. Alisher Navoiy o‘zining “Favoyid ul kibar”devoning 306-g‘azalida tasavvufni shunday ta’riflaydi. Birovga musallam tariqi tasavvuf Ki, zotida mavjud emastur taxalluf . Tasavvuf rizo ahlidin yaxshi axloq , Erur istilohoti zebu takalluf . Tasavvuf emas zuhdu taqvo-yu toat Ki , anda riyo yo‘l topar betavaqquf . Erur mahz taqvo-yu lekin riyosiz Ubudiyat sarfu ayni talattuf . Ne el qavlu fe’lig‘a andin taaddi , Ne Haq amru nahyig‘a andin tasarruf . O‘zin uyla beixtiyor anglabonkim , Ne qolib taraddud anga, ne taassuf. Qilib Haq vujudida mahv o‘z vujudin, Navoiy, muni bil tariqi tasavvuf. 9 9 Valixo'jayev B. Buyuk ma’naviy murshid. – O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Fan., 2004. 17 Navoiyning fikricha, tasavvuf sulkiga tushgan solikda asosan ushbu sifatlarga ega bo‘lishi lozim sanalgan:  Solik har doim rizo ahlidan bo‘lib, xushaxloq bo‘lishligi;  Barcha ibodat va riyozatlari faqatgina Alloh uchun bo‘lishi lozim;  Zuhdu taqvo toatida, zohiriy-u, botiniy amallarida umuman riyo bo‘lmasligi va tili va qo‘lidan xalq batamom omon bo‘lishligi;  Allohning amru nahiylariga inobat etmaslik, o‘zboshimchalik bilan harakat qilmaslik;  Hodisalar qarshisida taraddud etmaslik, barchasini Allohdan deb bilish, erisha olmagan narsasiga afsus chekmaslik, Allohning hukmiga taslim bo‘lish;  Haq vujudida o‘z vujudini mahv etish ya’ni solik vujudida faqat Allohning haqqi qolishi lozim va haqning ishqida har oni lahza fano bo‘lishlik; Navoiy mana shuni tasavvuf deb ataydi va solikdan faqat va faqat uzluksiz istiqomat bo‘lishiligi kerakligini ta’kidlaydi. Ijodkor o‘zidagi bu ma’rifatlarni naqshbandiya tariqati in’om etgan deb hisoblaydi va uni “Tariqati oliya”,”Qanoat yo‘li” va “Faqirlik yo‘li” nomlari bilan ulug‘laydi. “Alisher Navoiy naqshbandiya sulkiga mansub bo‘lgan holda boshqa tariqatlarga ham ehtirom ko‘rsatadi. Butun ijodi davomida naqshbandiylikni o‘ziga xoslik jihatlarini ko‘rsatib berishga harakat qiladi va maqsadiga erishdi ham. Navoiy nazm va nasrdagi asarlarida tasavvuf arboblarini, ayniqsa, xojagon- naqshbandiy mashoyixlarini alohida boblarda keltiradi. Xususan, “Xamsa”,” Xazoyin ul-maoniy”, “Nasoyim ul- muhabbat” va “Lison ut tayr” kabi asarlarida Xoja Bahovuddin Naqshband, Xoja Ahror, Xoja Muhammad Porso va 18 Abdurahmon Jomiy kabi zotlarning muborak nomlarini tilga oladi va ular bilan bog‘liq ba’zi rivoyatlar keltiradi, o‘zining munosabatlarini ham bildirib o‘tadi. Jumladan, Navoiy buyuk “Xamsa” asarining dastlabki dostoni “Hayrat ul abror”da Bahovuddin Naqshband quddusa sirruhu madhidakim..” 10 , deb boshlanadigan alohida faslini shunday so‘zlar bilan boshlaydi: “Sun’ naqqoshi hikmat xomasi bila ro‘zgor sahifasida aning vujudi naqshin islomiy tarh etti va surati irshodi bila kufr ahli ko‘ngli varaqidin Xitoyi va farangi naqshi ketti va Xoja Ubaydulloh sallamahumullohg‘a Niyoz arzikim,ul Hazratqa xalafi mutlaq , balki xalifai barhaqdurur” . Shoir asarda 31 marta “naqsh” so‘zini turli-tuman ma’nolarda qo‘llaydi. Jumladan, Sun’ naqqoshi ya’ni Allohning qalami go‘zal naqshlar chizgan holda, Bahovuddinning naqshidek dilbar naqshni boshqa yaratmadi. Uning ko‘nglidan avvalo saxiylik naqshi mustahkam o‘rin olgan, borliq sahifasidan vujud naqshi o‘chib ketgan, Chin naqshlari ham u yasagan naqshlarga teng emasdir. Butun olam uning qo‘lida naqshli uzukdek, u uzukning naqshiga mohir naqqosh bo‘lgan devu parilar ham bo‘yso‘nar edi… Uning naqshi osmon naqshlaridan ham afzal. O‘zining ajoyib naqshlari bilan olamga tanilgan naqsh soluvchilar shohi Bahovaddin Naqshbanddir, boshqa kishi emas. U aziz joniga ranju mashaqqatlar chekar, joni naqshlar makoni bo‘lgani sababli, naqshdan boshqa hamma narsalar foniy, uning jonida boqiylik naqshidan boshqa narsa qolmaguncha, boshqa biror naqshga qaramadi. Ko‘rib o‘tganimizdek, Bahouddinning tahallusi bevosita u kishining kimxobga naqsh solish kasbidan olingan bo‘lsa ham, har xil falsafiy- tasavvufiy ma’nolarda sharhlash uchun imkon beradi. 10 Sadriddin Salim Buxoriy “Bahouddin Naqshband yoki yetti pir”. Toshkent-“Yangi asr avlodi” 2003 19 Dostonda Bahovuddin hazratlarining ta’riflari tugagandan keyin Xoja Ahrori valiy madhi boshlanadi. Navoiy bu ulug‘ zotni Hazrat Naqshbandga haqiqiy xalafi mutlaq, ya’ni o‘rinbosar, izdosh deb biladi. Shoir ta’kidlaydiki, bu zot uchun shohu gado barobar, ziyoratiga podshohlar oshiqadi va maktublarini bosh kiyimlari orasiga qistirib qo‘yishadi, u kishining bo‘z to‘ni har bir ipi bilan faqr tariqida yuz pir uchun zanjirdir. U zot odamlarga Xudoning hukmlarini tushuntirar ekan, shohu gado barobar. Ulug‘ pir suhbatini topganlar jahon ahliga emas, osmondagi farishtalarga ham rahnamodir, ular barcha suluk ahliga rahbar bo‘lib, qorong‘u kechada yo‘lda qolganlarga yulduzdirlar. Ularning yuklari ichida fano boyligidan tuhfalar bo‘lib, shu tuhfalar orqali boy bo‘lishni istaydilar. Ularning kumush tangalari fano konidan, durlari esa yo‘qlik ummonidan, ular hamma yoqni kiyim-kechak bilan to‘ldirib, dunyoni to‘rt tomondan to‘sganlar. Xaridorlari zarar ko‘rishdan qo‘rqsalar ham xarid qilgach, foyda ko‘rganlar. Navoiy she’r oxirida Xudoga iltijo qilib, Xoja Ahror ruhoniyatidan madad yetishini so‘raydi: Himmatidin bizni ham etsun Xudoy faqr yo‘lida g‘ani, imong‘a boy.Navoiy“Lisonut-tayr” dostonida ham Xoja Bahouddin Naqshband haqidagi hikoya va uning so‘zini mukammal foniylik timsoli sifatida keltiradi. Shoir yozishicha, “Xojai oliy sifoti arjmand,Shah bahoul–haq vad-din Naqshband ” o‘z vujudini nimaga qiyos qilsa ham undan o‘zini kam bilardi. Nogahon Xojaning ko‘zi murdor bir itga tushadi va o‘zini unga tenglashtiradi. Shunda ko‘zidan yosh oqib deydi: Dedi: “Ul ahli vafodur, men-emon, O‘zni oning birla emdi teng demon. Ul Xudovandig‘a qilmas juz vafo, 20 Lek menda zohir o‘lmay juz jafo.” Ya’ni, men emas, u it vafo ahlidan. Shuning uchun o‘zimni u bilan tenglashtirmayman.U o‘z egasiga vafo qiladi, lekin mendan faqat jafo sodir bo‘ladi. Sohib nazar valiy bunday xayollarga borib turgandan keyin it uning oldidan o‘tib ketadi. U zot tuprog‘da it ayog‘ining izini ko‘radi. “Men ortiqmanmi yo bu iz?”, degan xayolga boradi va darhol “Ey insofsiz, U iz vafo ahli ayog‘idan nishon, sen esang etagingni sudrab vafosizlik sari borasan”, deydi va egilib, u izga ko‘zini surtadi. Shoir qissadan xulosa chiqarib: Ahli Haq ana shunday vujudlarini inkor etadilar, borliqlarini bu kabi sabablar ila nobud qiladilar. Fano jomini ichib o‘zlaridan asar qolmaydi va Boqiyi Mutlaq bo‘lgan (Alloh)ga vosil bo‘ladilar, deydi: Haq vujudidin baqoe topmayin, Jomi vahdatda liqoe topmayin. Chun fano xaylig‘a dohil bo‘ldilar, Boqiy mutlaqg‘a vosil bo‘ldilar. 11 Ayni mana shu baytda keltirilgan fikrlar Navoiyning na qadar tavoze sohibligini sayru sulukda haqiqy solik o‘ziga nisbatan qanday tasarrufda bo‘lish kerakligini ko‘rsatib berganiga guvoh bo‘lishimiz mumkin. Navoiy inson kamolotiga aloqador bir sifatni izohlar ekan, birinchi navbatda ahli salaflardan naqllar keltiradi va nozik baytlar bilan uning sharhini ham tushuntirib o‘tadi. Alisher Navoiy zamonida ham tasavvuf ta’limoti botil, yot tushuncha, Qur`on va hadisga asoslanmagan targ‘ibotlar juda ham ko‘payib ketgan edi. O‘z navbatida Navoiy ham bunga yetarlicha raddiyalar berib, sof tasavvuf ta’limotini bayon 11 Rafiddiniov S. "Alisher Navoiy va naqshbandiylik" – T.; 2022 21 qilishdan charchamadi va bu deyarli barcha asarlarida o‘z aksini topdi. Keyingi fasllarimizda 8 kabi ishtihodli holatlar haqida so‘z yuritamiz. Alisher Navoiy ijodida qalandariylik ta’limotining tartib va qoidalari: Hech kimga sir emaski, barcha tariqat shayxlari ilgari surayotgan ta’limotining asosini Qur’oni karim va sunnati saniyadan oladilar. Bunda zaif yoki marjuh (kuchsiz) deb qaralgan hadislarga ham rioya qilishni sunnat deb hisoblanib, ayni paytda ta’limotning ajralmas bir qismi deb amal qilingan va muridlarga ham shu yo‘sinda sulkda sayr qilishlikni qat’iyan vird(vazifa) qiladilar. Albatta, bu tasavvuf mashoyixlarining naqadar omonatdor ekanligini dalolat qiladi. Ammo, tasavvuf adabiy muhitida ham shunday cho‘kishlar har zamonda ko‘zga tashlanib turdiki, tariqatda Qur’on va hadisga yod bo‘lgan botil bid’at va xurofotlar uni zaiflashishiga sabab bo‘ldi. Qalandariylik, malomatiya firqasi, murjiya va soxta salaflar aynan shunday Qur’on va hadisdan ajralib chiqqan botil ta’limotlardan edi. Bu xususida quyida muxtasar ma’lumot berib o‘tamiz. Qalandariya 12 (qalandariylik, qalandarlik) tariqati XI-XII asrlardan e’tiboran shakllana boshlagan. Ilmiy manbalar bu tariqatning asoschisi Jamoliddin Soviy (vaf. 1232) ekanligini ta’kidlaydi. Qalandariya o‘ziga xos urf-odatga ega bo‘lgan tariqat bo‘lib, ko‘p olimlar uni malomatiylikdan ajralib chiqqanligini e’tirof etishgan. Qalandariylikning paydo bo‘lishi va kelib chiqishi haqida turli-tuman fikrlar yo‘q emas. Qalandarlik – tasavvufga aloqasi bo‘lmagan, tashkillashgan bir jamoadir, degan olimlar ham bor. Qalandarlik tarixiga nazar solsak, dastlabki davrlarda uyushgan va ma’lum qonun-qoidalar asosida qurilgani, a’zolarining maxsus liboslar kiyib yurgani ma’lum bo‘ladi. 12 Hamidjon Homidiy “Tasavvuf allomalari”. Toshkent-2009. 22 Shu bilan bir qatorda qalandarlar orasida diyonatlilari ham giyohvandlari ham bo‘lgan. Ularning ko‘pi mujarrad, ya’ni bo‘ydoq yurgan holda haqqa yetishamiz deya tasarruf qilganlar. Qalandarlar aynan mana shu uylanmasliklari va tilanchilik qilishlari uchun ba’zi mutasavviflar tomonidan tanqid ostiga olingan va ularning tanqidi ayni ilmiy asosga tayangan edi. Chunki, Islom dinida uylanmaslik ham, tilanchilik orqasidan kun ko‘rish ham gunoh sanalgan. Tasavvuf fuqaholari bunga hujjat tarzida payg‘mabarimiz Muhammad alayhissalotu vassalomni “Kim nikohdan yuz o‘girsa, bizdan emas” degan hadislarini keltirishgan. Davrlar o‘tishi bilan esa ularning qonun-qoidalarida, yashash tarzida, liboslarida va qalandarxonalardagi tartiblarida mana shu kabi botil tushunchalar jadallik bilan yoyila boshlagan. Qadimgi lug‘at va ilmiy manbalarda qaraydigan bo‘lsak, qalandar atamasining bir necha xil lug‘aviy ma’nolarini ko‘rishimiz mumkin bo‘ladi. Jumladan: “eshik tez ochilib ketmasligi uchun orqasidan tirab qo‘yiladigan tarashlanmagan (yo‘nilmagan) yog‘och”; yoki bo‘lmasam “diniy g‘azallar o‘qib, ham dinni targ‘ib qilib, ham darbadar sayr-suluk qiluvchi darvesh”; majoziy ma’noda “dunyodan tamomila kechib, tarki dunyo qilgan kishi, zohid”; “o‘zbek xalq kuylaridan birining nomi”; “erkaklarga qo‘yiladigan nom”. Qalandarbachcha – qalandarning shogirdi. Qalandarxona – qalandarlar yig‘iladigan va tunaydigan joy kabi ma’nolarni ifoda qilar ekan. Sayyid Ja’far Sajjodiy degan Eron olimining fikriga ko‘ra: “Qalandarlikdan maqsad, ikki dunyodan o‘zini yiroq tutish va ikki olam uyidan chetga, uzlatga ketish. Qalandar biror mansab, maqomga ega bo‘lmagan, dunyoning ortiqcha g‘am-tashvishlaridan forig‘ bo‘lgan kishidir. U jamiyatga ichdan emas, tashqaridan ta’sir ko‘rsatadi, joriy urf-odatlarni buzadi. Shu sababdan ayrim manbalarda ular “so‘fiyoni xorij”, ya’ni tasavvufdan, jamiyatdan tashqarida bo‘lgan so‘fiylar, deb nomlangan. So‘fiy, 23 malomatiy va qalandar orasidagi qisqacha farq shunday: so‘fiyning qalbi xalq bilan emas, doim Haq bilan bog‘liq bo‘ladi; Malomatiy qilgan ibodatini xalqdan yashiradi, xalqning ta’nayu malomatidan cho‘chimaydi, hazrat Muhammad alayhissalomni malomatiylarning sardori biladi; qalandar esa xalq urf-odatlarini oshkora buzadi. Faqat majburiy farz amallarini bajarib, ortiqcha toat-ibodatga mayl ko‘rsatmaydi. Qalandar va qalloshni tajrid va tark ahli, deydilar”. Ko‘p fuqaholarning ta’kidlashicha qaladariylarning adashgan joyi ilmiy asosga ega bo‘lmagan amallarni “mana shu tasavvuf” deb davo qilganliklari bo‘lgan. Naqshbandiya, yassaviya, kubroviya, qodiriya tariqatlari shayxlari esa bu holatni yaxshi tahlil qilishib, bor g‘ayratini ishga solishgan. Bosh maqsadlari musulmonlarning dinini bu kabi xurofotlardan himoya qilish bo‘lgan. Qalandariylik, – deydi tojik olimi Qurbon Vose’, – malomatiy ta’limi asosida o‘sib, rindlik, javonmardlik va hurufiylikka bir qadar hamohangligi (monandligi, uyg‘unligi) bo‘lgan. 13 Bu hamohanglikni hammadan oldin rasmiy islom va tasavvufga bo‘lgan munosabatda ko‘rish mumkin. Ma’lumki, darveshlik tariqatlari orasida qalandariylik ham o‘z uyushmasiga ega bo‘lib, ular odamlarning xayr-ehsoni hisobiga yashar edilar. Turkistonda rasmiy islom dini bilan bir qatorda tasavvuf ham keng tarqaldi, ommalashdi. Yassaviylik, naqshbandiylik, kubraviylik, qodiriylik kabi mashhur tariqatlarning falsafasi, axloqi va qonuniyatlari halqqa yaqin bo‘lganligi uchun butun xalq ommasini o‘ziga jalb etdi. Qalandariylikning bir qator qonuniyatlarini xalq o‘ziga singdirolmagani uchun ham bu tariqat xalq orasida ommalashmagan. Tarixiy va ilmiy manbalarning guvohlik berishicha, qalandariylik Eronda XVI asrning oxirlarigacha mavjud bo‘lgan. Safaviylarning siyosatdon diniy vakillari tariqat 13 Komilov. N. Tasavvuf yoki komil inson axloqi. 1-kitob.–T .: Yozuvchi, 1996. 24 a’zolarini Turkiya va Hindistonga ko‘chirib yuboradilar. Turkiyada esa bu tariqat XIII asrning birinchi yarmida paydo bo‘lib, to XVIII asrning oxiriga qadar faoliyat ko‘rsatgan. Qalandariya Hindistonda XIII asr boshlarida paydo bo‘lib, uning ba’zi tarmoqlari XX asrga qadar yetib kelgan. Tariqatning G‘arbda Suriyadan to Marokkogacha, Sharqda Hindistongacha hamda Movarounnahr va Xuroson o‘lkalarida yoyilganligi tasavvuf tariqatlari ichida o‘z mavqei borligidan dalolat beradi. Qalandarlik ta’limoti ayrim xususiyatiga ko‘ra boshqa musulmon tariqatlari nazariyalaridan biroz farq qiladi. Unga budda va moniylik an’analarining jiddiy ta’sir etganligi haqida ham fikrlar bildirilgan. 14 Tasavvufiy manbalarda aytilishcha, datlabki qalandarlar faqirona hayot kechirib, xayru sadaqa evaziga kun ko‘rar edilar. Muayyan manzil-makonlari bo‘lmay, ko‘pincha, ko‘chib yurishardi. Bu ta’limot asosida foniy dunyodan bezish tuyg‘usi, botiniy qanoat, o‘zni ko‘z-ko‘z qilmaslik, shuhratparastlikni qoralash, joriy urf-odat va rasm-rusumlarni buzish, xayru sadaqa yig‘ishda haddan oshmaslik, nafs pokligiga, ruh xotirjamligiga erishish, har bir amalda ixlos qilish kabi qator tushunchalar yotadi. Ular islomning majburiy farz amallarini bajarib, nafl (qo‘shimcha toat- ibodat)ni bajarishga e’tibor bermasdilar. Jamoat namozlariga, shuningdek, Ramazon oyida o‘qiladigan “tarovih” namoziga ham qatnashmas edilar. 30 kunlik farz ro‘zani, ko‘pincha, ado qilmas, nafl ro‘zalarini tutishdan umuman bosh tortardilar. Arzimas narsalarni, buyumlarni hisoblamaganda, boylikka hirs qo‘yish ularga yot odat edi. Qalandarlarning bir qismi mujarrad (bo‘ydoq) yashash uchun ahdu paymon qilishardi va uylanmaslik, vasvasaga berilmaslik choralarini izlashardi. Dunyoni o‘tkinchi va nisbiy bilib, ruhiy erkinlikka intilgan qalandarlar malomatiylarga aks tarzda xulq-atvorini qanday bo‘lmasin namoyish qilish, ko‘z- 14 Yusupova D. “Aruz vazni qoidalari va mumtoz poetika asoslari. O‘quv qo‘llanma T.; 2018. –87 B. 25 ko‘zlash ishtiyoqida bo‘lishgan, malomatga qolish payida jamiyat hayotining, axloqning belgilangan normalarini buzish uchun oshkora bahona izlaganlar. Jamolparastlik va ishqbozlikni haddidan oshirganlar. Ularning tashqi ko‘rinishi va kiyim-kechagi ham g‘ayrioddiy edi. Soch, soqol-mo‘ylov hatto qoshlarini ham qirtishlab yurardilar (ba’zilari mo‘ylovni qirtishlamasdan qoldirishardi). O‘ziga xos to‘n, hirqa, pahmoq yungli kuloh, har xil jez bezaklar-munchoqlar, halqalar, bilaguzuklar, uzuklar taqib olishardi. Qo‘lda aso, belda kachkul bilan qalandarona mavzudagi g‘azallarni o‘qib yurishardi. Alisher Navoiy “Mahbub ul-qulub” asarida zohiran qalandar, aslida insoniy g‘ururini oyoq osti qilib tilanchilik va gadolik bilan mashg‘ul bo‘luvchi kimsalarni nafrat bilan tilga olib, odamshavandalikdan yiroq, hayvonsifatlar, deb baholaydi: “Bular orasida o‘ziga qalandar ot qo‘yg‘on mal’un odamiylig‘din mag‘bun. Va dev va shayton olida mat’un. Insoniyat va musulmonlikdan yiroq, to‘ng‘uz va ayiq odamiylig‘da alardin yaxshiroq. Shakl tag‘yiri bila odamiylig‘din karona, po‘stin evura kiymaklari hayvonlig‘ va sabu’iyatdin nishona. Ulug‘ kichikdin har turlukda gadoyi muvahish fosil xavotirdek sofiy ko‘ngulga mushavvash”. Z. Bobur esa “Boburnoma”da xalqni din yo‘lidan chalg‘itishga uringan Shahboz qalandarning qabrini tekislab tashlagani haqida yozadi 15 . Abdurahmon Jomiy ularni: “Islom kamandini bo‘ynidan olib tashlagan soxta qalandarlar” deb atasa 16 , eronlik olim doktor Ali Asg‘ar Halabiy qalandarlarni sharobxo‘rlik va qoradori iste’mol qilishda ayblaydi 17 . Islomda tilanchilik qilish va shu asosida kun ko‘rish qattiq qoralanganlig bois qalandarlar tanqid ostiga olingan. Chorimizning rus istilochi qo‘shinlari bilan birga qo‘shilib O‘rta Osiyoga kelgan musavvir 15 Valixo'jayev B. Buyuk ma’naviy murshid. – T.: Fan., 2004 –B.69. 16 Valixo'jayev B. Buyuk ma’naviy murshid. – T.: Fan., 2004 –B.69. 17 Rafiddiniov S. “Alisher Navoiy va naqshbandiylik”– T.; -2022. – B 106. 26 V.V.Vereshagin “ Из Оренбурга до Ташкента ” 18 nomli kitobida (SPB. “ Всемирного путешественника ”, 1874, 46-56) Toshkentda qalandarxonalarni ko‘rgani va ulardagi bangi, ko‘knorixo‘r qalandarlarning kulgili va ayanchli ahvollarini tasvirlab beradi. Qalandariylik ta’limoti to‘g‘risidagi bu ma’lumotlar to‘g‘ri va ishonchli ma’lumot bo‘lganligi uchun V.V.Vereshaginning ushbu qo‘lyozmalarini o‘z holicha ko‘chirdik. Mumtoz adabiyotda obraz sifatida kelgan qalandarlar esa bu boshqa gap. Ba’zi tadqiqotlarda ta’kidlanishicha, mumtoz adabiyotimizda qalandar lirik qahramon sifatida bir necha ma’naviy qiyofalarga ega bo‘ladi: Birinchisi – oshiq qalandarlar . Bular chinakam Haq oshiqlari. Botinni obod kilish uchun zohirning xarob bo‘lishiga parvo qilmaydigan, shafqat va muruvvat sohiblari. Ikkinchisi – majzub qalandarlar. Bular qissa, manoqib, tazkira va ayrim she’riy asarlarda ta’rifu tavsif etilgan valiysifat zotlar. Uchinchisi – ujb va riyodan poklana olmagan , adab talablaridan chekingan, tilanchilik bilan kun ko‘rishni odatga aylantirgan qalandarlar. Abdurauf Fitratning yozishicha: “Qalandarlik musulmon tasavvufining sho‘basidir 19 . Bu maslak bizning o‘lkamizda so‘ng kunlargacha davom etdi”. Shunga diqqat qilaylikki, o‘zbek xalq og‘zaki ijodi va yozma adabiyotda tasvirlangan qalandarlar ko‘p jihatdan ibratli zotlardir. Masalan, “Alpomish”, “Shirin bilan Shakar”, “Rustamxon”, “Orzigul”, “Malikayi ayyor” kabi dostonlardan o‘rin egallagan qalandarlar yaxshilik va ezgulikka sodiq, karomat sohibi sifatida xalqning xohish va istaklarini, ideal orzu-umidlarini yuzaga chiqaruvchi qahramonlar sifatida 18 Rafiddiniov S. “Alisher Navoiy va naqshbandiylik”– T.; -2022. – B 106. 19 N.Komilov. Tasavvuf yoki komil inson axloqi. 1-kitob.–T.: Yozuvchi, 1996.–B.7. 27 namoyon bo‘ladi. Yozma adabiyotda oshiq qalandar yoki qalandar oshiqlarning maqomlari yanada yuksak. Shu bois qalandarlarning tashqi ko‘rinishini xarakterlaydigan “kuloh”, “aso”, “janda”, “kamar” kabilar ham ichki ma’noga ega poetik timsollarga aylangandir. Navoiyga qadar yashab o‘tgan turkiy adabiyot vakillari ijodida qalandariylik ta’siri keng miqyosda bo‘lmasa-da, mavjud. Hofiz Xorazmiy, Xo‘jandiy, Yusuf Amiriy Sayyid Ahmad, Sayyid Qosimiy, Haydar Xorazmiy, Lutfiy, Gadoiy, Atoyi singari shoirlar asarlarida qalandarona ruh va ohanglar bilan sug‘orilgan baytlar talaygina. Ular qalandarlik tariqati haqiqatlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri targ‘ib qilmasalar-da, ruh hurligi, faqru fanolik, analhaqlik, ishq iztiroblarining zavqu hayajonli manzaralarini qalandarona usulda tasvirlab berganlar. Hofiz Xorazmiy g‘azallaridan birida yozadi: Hofizo, rindu qalandarvashu qallosh o‘lg‘il, Chun bu atvorda yo‘q mansabsanji islom. Alisher Navoiy esa qalandarlik haqiqati va timsollariga keng ahamiyat bergan. Ulug‘ shoir qalandarlik maslagi talablarini naqadar teran mushohada etgan bo‘lsa, uning odobu shartlariga ham alohida e’tibor bilan qaragan. Navoiyning “Badoe’ ul-vasat” devonidan joy olgan “Qirqib erdi qoshin ul bodaparast xudroy” satri bilan boshlangan g‘azali boshdan-oxir qalandarlik istilohi va tushunchalari asosida yozilgan. Tasavvuf ta’limoti, qalandarlik odoblarini yaxshi bilmagan kishining ushbu g‘azaldagi nozik ma’no va ishoralarni ilg‘ab olishi maholdir. Shoirning ishq ta’rifida qalandarliqdan ham bahs yuritishi bejiz emas: Ishq aro poku qalandarlik kerak, Shu’la bahrida samandarlik kerak. 28 Qalandarona ishqu oshiqlikning yirik namoyandalaridan biri – Boborahim Mashrab. Uning g‘azallarida qalandarona ruh yetakchilik qiladi. Shoir bir muxammasida: “Kulohu jandani kiygil, qalandarlikni hu qilgin” 20 , deb yozadi. Mashrab ham naqshbandiya ruhidagi ijodkorlardan biri hisoblanishi barchamizga ma’lum. Uning “qalandar bo‘l” radifli maxsus g‘azali ushbu bayt bilan boshlanadi: Murodingga yetay desang, qalandar bo‘l, qalandar bo‘l, Sitam ahlin yutay desang, qalandar bo‘l, qalandar bo‘l. Mazkur g‘azalda “og‘izdan dur sochmoq”, “sharobi ishq ichmoq”, “yomonlardan qochmoq”, “fasod ahlin quvmoq”, “jahonni sayr etmoq”, “razolatni kuydurmoq”, “haqiqatni ochmoq”, “hammani kuldurmoq” uchun qalandar bo‘lmoqqa da’vat qilinadi. Zero, shoir Haqni talab qilish yo‘lini qalandarlikda ko‘radi: Nigorim vaslini izlab talabda bir qalandarman, Kechib dunyoi foniydin talabda bir qalandarman. Manbalardan ma’lumki, Mashrab tug‘ma valiy, orif va yurt kezgan qalandar shoir bo‘lgan. Is’hoq Bog‘istoniyning “Tazkirayi qalandaron” asarida Mashrabning shogirdi Pirmat Setoriy va qirq qalandar bilan qilgan sayohatlari tasvirlanadi. Shoirning qalandarligi – oddiy tilanchilik, darbadarlik emas. Balki dunyo sevgisidan kechib, tajrid ahlidan bo‘lish, “Bir Xudodan o‘zgasini g‘alat bilib”, faqat Haqni sevish, visol umidida ikki dunyoni “pushti po urish”, chinakam ruh erkinligiga erishishdan iborat edi. Mashrabning qalandarona ruhdagi she’rlari 20 Ғаниева С. Aлишер Навоий ҳаёти ва ижоди. – T.: 2009. – B . 122. 29 ishq va jununning yoniq ehtiroslari bilan sug‘orilgan. Shoir Ibrohim Adham va Mansuri Halloj timsoliga ko‘p murojaat qiladi. Bu ikki Haq oshig‘ining hurligi, ishqdagi kamolot va imkoniyatlaridan bahs yuritadi, mohiyatan insonni o‘zligini anglashga, anglatishga undaydi. Uning isyonkor va shakkoklikka o‘xshab ketadigan she’rlarida insonning “mukarram”ligi va Ollohning unga in’om etgan sharofati, ma’shuqi azal tomonidan oshiqning ham sevilishi, oshiq va ma’shuqlikning asl mohiyati ko‘rsatib beriladi. Shoir chin oshiqlarga xos hamma ham tushunavermaydigan tavhid, “visol”, “analhaqlik”, “faqru fanolik” kabi asl haqiqatlardan gapiradi. Mashrabning she’riy salohiyatini, Xoliq va maxluqotga bo‘lgan munosabatini, axloqiy-ma’rifiy qarashlarini ochib berishda qalandarlik maslagining o‘ziga xos o‘rni bor. Masalaning diqqatga molik yana bir jihati shundaki, qalandarlik maslagi faqat shoirlarimizni emas, balki shoiralarimizni ham ilhomlantirgan. Masalan, Mohlaroyim Nodira “qalandar” radifli g‘azalida: Mehri Xudo – rafiqi, Haq yodi – oshnosi, Dunyo muhabbatidin begonadur qalandar, 21 deb yozadi. Shoira “dunyodan begonalar”, “Haq yodi bilan yashash” tuyg‘usini forscha g‘azallarga ham singdirdi: Kisvati ishq dar baram, toji murod bar saram, Gardishi charx sog‘aram, rindi qalandar omadam. 21 Navro‘zova G.H. Naqshbandiya-kamolot yo‘li. – 30 Ya’ni: Egnimda – ishq libosi, boshimda – murod toji, qadahim – charx gardishi, rind, qalandar bo‘lib keldim kabi baytlaridan Nasimiy, Rumiy, Mashrab g‘azallarining o‘tli nafasi ufurib turadi. Shoira Haq va haqiqat ko‘yidagi oshiqona tuyg‘ularini qalandarlik maslagi orqali ro‘yobga chiqarishga intiladi. Turkiy devonining “Debocha”sida qayd etilganidek, uning she’rlari “shavq g‘alabasi va junun tug‘yonida aytilgan, ba’zisi behudlik va ba’zisi behushlik ifrotida yozilg‘on”. Shuning uchun ham Nodira g‘azallari ishq iztiroblari, qalb kechinmalari, ilohiy tuyg‘ularga boy. U g‘azallarida irfoniy sirlarni ochishga urinadi. Shoiraning falsafiy xulosalaridan ma’rifatli o‘zbek ayoliga xos bo‘lgan komillikka intilish, ziyoga tashnalikni his qilamiz. Nodira ijodining muhim jihati sanaladi. Qalandarlik g‘oyasini Huvaydo, Sufiy, Qalandar, Xarobotiy, Qoriy, Majzubi Namangoniy, Azim Xoja Eshon (Azimiy) va boshqa bir qator shoirlar davom ettirdilar. Bu mutasavvuflarning barchalari Movarounnahr o‘lkalaridan yetishib chiqqani shu davrlarda tasavvuf ma’rifatining markazi shu o‘lka bo‘lganligidan dalolat beradi. Tasavvuf falsafasi va axloqi mumtoz adabiyotimizga uzoq davrlardan beri ta’sir o‘tkazib kelgan, xalq ruhi va ma’naviyatidan chuqur joy olgan. Shu bois har bir tariqat va uning mumtoz adabiyotimizga ko‘rsatgan ta’sir doirasini aniqlash va baholash adabiyotning bugungi va kelgusi rivojida alohida o‘rin tutadi. Alisher Navoiy asarlaridagi badiiy obrazlarning naqshbandiylik sulki ruhida ifodalanishi; Badiiy asarlarda, u hoh nazm bo‘lsin, hoh nasr bo‘lsin ijodkor tomonidan tanlangan obrazlar ma’lum bir go‘ya yoki maqsad ustida syujetga kiritilgan bo‘ladi. Hazrat Alisher Navoiy quddisu sirruha asarlaridagi obrazlar ayni shunday birlamchi maqsad ustida ishlangan obrazlar sirasiga kiradi. 31 Navoiy asarlaridagi barcha qahramonlar tassavuf go‘yalari ta’siridagi obrazlar bo‘lib, ijodkor ularni komil inson darajasini hosil qilgunicha hayot foniy makondan butkul yechilish lozimligini, har doim haq zikri va uning ishqida fano bo‘lish kerakligini, shu asnoda haq ishqiga yetish uchun xalq muhabbati ham birlamchi vazifa ekanligini murshidlar tilidan zikr qiladi. Ya’ni naqshbadiylik ta’limotining qoidasi ko‘ra solik yo‘qlikni arjumand ichida hosil qilishi bosh ustuvor maqsad qilib qo‘yilgan. Navoiyning aynan mana shu targ‘iboti qaysidir ma’noda boshqa “raqiblaridan” ko‘ra ko‘proq shuhrat qozonganiga zamin bo‘lgan desak adashmasak kerak. Xususan, Alisher Navoiyning “Xamsa” dostonidan o‘rin olgan “Hayrat ul abror”, ”Farhod va Shirin”, ”Layli va Majnun”, ”Saddi Iskandariy”, ”Lison ut tayr” dostonlari bosh g‘oyasi naqshbadiylikning mashhur 11 rahshasiga binoan yaratilgan. “Hayrat ul abror” dostonidagi barcha natlar komil insonning dunyoviy va uhroviy fiqhiga bag‘ishlangan. Bir so‘z bilan qisqa qilib aytganda hazrat Navoiy nazdilarida haqiqiy ma’rifatga ya’ni haqning tajallasiga vosil bo‘lish uchun haqning tavajjuhini qozonmoq lozim bo‘ladi. Ularning xizmatini qilib, haqqiga duoda bo‘lishligi, ularga har doim mehr-muhabbat bilan, ma’ruf bilan arjumanda bo‘lishligi, har doim ularning xizmatini bajo qilib, muskullariga malham bo‘lishligi talab qilinadi. Rumiyning quyidagi misralari so‘zimizning isboti bo‘lsa, ajab emas: Xalqqa ishqi yo‘qning, Ishqqa haqqi yo‘q. Naqshbandiylik tariqatining boshqa tariqatlarlardan ajralib turadigan jihati ham shundadir. Biz tariqatlarni bir-biriga qarama-qarshi qo‘ymoqchi emasmiz, ammo adabiy tahlil o‘laroq bu tasarruflarni rojih (kuchli) va marjuhga (kuchsiz) 32 ajratishga majburmiz. Alisher Navoiy o‘z asarlarida Xoja Bahouddin Naqshband tasarruflarini yoritish uchun, birinchi navbatda buyuk mutasavvuf merosida mana shu avliyoga, umuman, naqshbandiya tariqatiga munosabat shuningdek, shoir ijodida naqshbadiya tariqatining g‘oyalari targ‘ibi ko‘rinishlari va yo‘nalishlarini ochiqlab olish lozim bo‘ladi. Masalan, shu jihatga ko‘ra aniqlaydigan bo‘lsak, Alisher Navoiy ijodida quyidagi tartibotga guvoh bo‘lishimiz mumkin: 1. Xoja Bahouddin Naqshband hayoti va faoliyatini yoritish (“Nasoyim ul-muhabbat min shamoyim ul-futuvvat”). 2. Xojagon – naqshbandiya tariqati vakillari hayoti va faoliyatini yoritish (“Nasoyim ul-muhabbat min shamoyim ul-futuvvat”, “Xamsat ul-mutahayyirin”, “Holoti Sayyid Hasan Ardasher”, “Holoti Pahlavon Muhammad”, “Majolis un- nafois”, “Siroj ul-muslimin”, “Muhokamat ul-lug atayn”, “Tarixi anbiyo vaʻ hukamo”, “Arba in”). ʼ 3. Naqshband va naqshbandiylar badiiy timsollarini yaratish (“Hayrat ul- abror”, “Lison ut-tayr”). 4. Badiiy asarlarda naqshbandiya ta limoti g oyalarini targ ib etish ʼ ʻ ʻ (“Xazoyin ul-maoniy”, “Devoni Foniy”, “Hayrat ul-abror”, “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Sab ayi sayyor”, “Saddi Iskandariy”, “Lison ut-tayr”, ʼ “Mahbub ul-qulub”, “Siroj ul-muslimin”). Hazrat Navoiy bu ishga kirishishdan oldin adabiy muhitning standartlariga juda ham daqiq yondashganiga qoyil qolmasdan iloj yo‘q. Yuqoridagi yo nalishlarning har biri alohida-alohida tadqiqotga mavzu bo lgulik ʻ ʻ darajada katta qamrovga ega. Ammo ilmimizda hali masala aynan shu tarzda qo yilib, kompleks ravishda izchil o rganilganicha yo q. Bu yo nalishlar yuzasidan ʻ ʻ ʻ ʻ 33 qarashlarimiz ham muntazam ravishda o zgarib, rivojlanib, takomillashib boryapti.ʻ Shuning uchun ham davrlar o tgani sayin ulug avliyo Naqshband bilan dohiy ʻ ʻ shoir Navoiyni o zaro bog lab turgan talay rishtalarni izchil va teran o rganishga ʻ ʻ ʻ ehtiyoj kuchaygandan-kuchayib boraveradi. Chunki tasavvuf tarixida naqshbandiya eng so nggi mukammal tariqat bo‘lganligi bois, Navoiy merosi ʻ milliy ma naviyatimizning yuksak cho qqisi hisoblanishi, uning asarlarida bu ʼ ʻ tariqat muallifning asl e tiqodi, mafkurasi yanglig namoyon bo lgani inobatga ʼ ʻ ʻ olinsa, bu xususda so z yuritishning ahamiyati o z-o zidan ayonlashadi. Shu tariqa ʻ ʻ ʻ hayot bilan falsafaning, falsafa bilan tasavvufning, tasavvuf bilan adabiyotning, adabiyot bilan g oyaning, g oya bilan so zning bir-biriga chambarchas aloqasi ʻ ʻ ʻ ochila boradi. Eng muhimi, shu asosda biz Naqshband bilan Navoiyning bashariyat shuuriy xazinasiga buyuk hissa bo lib qo shilgan durdona fikru g oyalaridan ʻ ʻ ʻ bugunimiz uchun bevosita kerak bo ladigan muhim jihatlarni ham topamiz. ʻ Alisher Navoiy ijodi va Naqshbandiylikda Uvaysiylik: Xalqda: “Xudo – yor, pirlar – madadkor bo lsin!” – degan duo bor. ʻ Shuning o ziyoq bizda uzoq yillar zararli ta limot sifatida nohaq qoralanib kelgan ʻ ʼ tasavvufning milliy hayotimizga naqadar chuqur kirib borib, uning ezgu g oyalari ʻ qon-qonimizga singib ketganidan dalolat beradi. Tasavvuf nafaqat hayot bo lgan ʻ shayxlarning nafasini, hatto ko p ilgarilar o tib kelgan ulug avliyolarning ruhini ʻ ʻ ʻ ham tan oladi. Inson ko nglini, aniqrog i, ruhini kamol toptirishning, ehtimolki, ʻ ʻ bashariyat tarixidagi eng oliy darajasiga yetgan ana shu tasavvuf ta limotining ʼ qat iy qoidasiga ko ra, solik, ya ni so fiy, albatta, bir pirning etagini tutib, unga ʼ ʻ ʼ ʻ murid tushishi shart. Ammo shunday istisno hollar ham bo ladiki, qay bir so fiyni ʻ ʻ ilgari zamonlar olamdan o tib ketgan biror mashhur shayxning ruhi kelib ʻ tarbiyalaydi. Bundaylar Uvaysiylik deyilgan. Rivoyat qilishlaricha, Muhammad 34 alayhissalom olamdan o tar paytlarida sahobalar, ya ni atroflaridagi suhbatlarigaʻ ʼ musharraf bo lgan zotlar u azizdan eski xirqalari, ya ni to nlarini kimga berish ʻ ʼ ʻ lozimligini so rashibdi. Navoiy so zlari bilan aytganda: ʻ ʻ “ul zoti sharif (s.a.v.): “Debturlarki: “Uvays Qaraniyg a bersunlar va ʻ desunlarki, mening ummatimni duo qilsun”.Yamanning Qaran degan yeridan bo lgan bu tuyaboqar Uhud tog idagi urushda payg ambarimiz (s. a. v.)ning ʻ ʻ ʻ muborak tishlari singanini eshitib, urib-urib o zining o ttiz ikki tishini sindirgan ʻ ʻ edi. Ammo Muhammad alayhi-s-salom bilan Qaraniy hech qachon yuzma-yuz ko rishmagan edi. Shunday bo lsa ham, Navoiyning “Nasoyim ul-muhabbat…” ʻ ʻ asarida qayd etilishicha, Rasulilloh (s.a.v.) uni: “Ma ni va ruhoniyat yuzidin ʼ tarbiyat qilib erdilar. Bu jihatdin har kishiningki, bu toifadin (ya ni shayxlardan) ʼ zohir yuzidin (ya ni bevosita hayotda tarbiya qilgan) piri ma lum bo lmasa va ʼ ʼ ʻ mashoyixlaridin birining ruhi oni tarbiyat qilg an bo lsa, oni ʻ ʻ “uvaysiy” derlar” 22 . Demak, “uvaysiy” degan tasavvufiy atama ana shu Uvays Qaraniyning ismidan olingan. Uvays Qaraniyning o zi esa musulmon olamida, xususan, ʻ adabiyotda juda mashhur edi. Navoiy “Nasoyim ul-muhabbat…”da ta riflagan ʼ birinchi shayx ham – shu. Uvaysiylik haqidagi tasavvurni yanada oydinlashtirish maqsadida shuni eslatish kerakki, mashhur shoira – Jahon otin Uvaysiy taxallusining ma nosi ham ʼ xuddi ana shu tushunchadan olingan. Nazdimizcha, shoira Uvaysiy ham qadim mashoyixlarimizdan birining ruhi kelib tarbiya qilgandir, hech bo lmaganda, ʻ Uvaysiyning o zi shuni orzulagandir. Birgina dalil: shoiraning “Uvaysiyman” ʻ radifli g azali shunday tugallanadi: ʻ Vaysi(y) beriyozat deb sahl tutma, ey orif, 22 N.Komilov. Tasavvuf yoki komil inson axloqi. 1-kitob.–T .: Yozuvchi, 1996. 35 Ishq aro nihon dardi bedavo Uvaysiyman . 23 Birinchidan, “Vaysi(y)” – vazn taqozosiga ko ra, “Uvaysiy” so ziningʻ ʻ shartli ravishda qisqargan shakli, istilohni “vaysamoq” ma nosiga aloqador so z ʼ ʻ deb tushunmaslik kerak. Ikkinchidan, tasavvufda solik pirning yo l-yo riqlariga bevosita amal ʻ ʻ qila borib, ruhni kamolga yetkazish uchun istilohda “riyozat” deb ataladigan maxsus qiyinchiliklar bosqichini bosib o tishi kerak. Bu – pirsiz amalga oshishi ʻ mumkin bo lmagan bir mushkul mashg ulot. Ayni matnda so zni bir yo la ham ʻ ʻ ʻ ʻ lug aviy va ham taxallusiy ma noda qo llashdek badiiy san at “ittifoq” deyiladi. ʻ ʼ ʻ ʼ Shoira orif, ya ni so fiyga: “Riyozatsiz, deb menga ta na qilma, men – ʼ ʻ ʼ uvaysiyman, ya ni meni shayxlardan birining ruhi (o zi emas!) tarbiyalagan!” – ʼ ʻ deb pisanda qilayotibdi. Xo‘jalik bilan rost kelmaydigan bandalik: Bunday o ylab qaralsa, bu dunyoda o zi bor-yo g i birgina ijtimoiy muammo ʻ ʻ ʻ ʻ bor. Qolgan jamiki muammolar – nazarimda, ana shu bosh masalaning bo laklari, ʻ tarmoqlari yoki oqavalari. Bu – bosh muammo, nima? Bu – mehnat va mahsulot taqsimoti, kishilarning ishlashga va aksincha, mehnat tufayli barpo etilgan boyliklarga egalik qilishga munosabatlari.Naqshbandiya tariqati jahonning ana shunday eng muhim ijtimoiy muammosi – mehnatga va uning natijasida erishiladigan boylikka munosabat 23 Rafiddiniov S. "Alisher Navoiy va naqshbandiylik" – T.; 2022. – 36 masalasiga nihoyatda jiddiy e tibor beradi. “Dil – ba yor-u, dast – ba kor!” shioriʼ soliklarning mehnat qilib turib ham tasavvuf bilan mashg ul bo lishi mumkinligini ʻ ʻ isbotlaydi va shunga undaydigina emas, hatto, so fiyni o z mehnati, ya ni qo l ʻ ʻ ʼ ʻ kuchi bilan tirikchilik qilishga ham da vat etadi va bu solikning bosh vazifalaridan ʼ biri qilib qo‘yilgan. Agar har kim o z mehnati ila tirikchilik o tkazsa, boyliklarga ʻ ʻ faqat mehnati darajasidagina ega bo lishga intilsa, bu dunyoda nohaqlik yuz ʻ bermaydi, ijtimoiy adolat tantana qiladi. Naqshbamdiya shayxlarining bu tasarrufi dunyodan tarki dunyo qilib o‘zini ham,ahillarini ham mushkulotga solib qo’yuvchi mutassib toifalarni kamaytirishda va ularni haqiqiy ruhiy tarbiya ila kamolotga yrtkazishdan iborat edi. Ayan,Alisher Navoiy ham shayxlarining ko‘rsatmalariga binoan o‘z asarlarida bu mutassiblikni juda ko‘p o‘rinda qoralaydi.Naqshbandiya yo liga kirganlar uchun bu shunchaki bir g oya emas edi. Ular shu aqidalariga ʻ ʻ qat iy amal qilib yashar edi. Bu tariqat jahonning ana shu, eng asosiy ʼ deyayotganimiz, ijtimoiy muammosini har kimning o zi adolat bilan hal etishiga ʻ chorlar edi. Navoiy tazkirasida Naqshbandning o zgalar mehnatidan ʻ foydalanmasliklari aytiladi: “Derlarki, alarg a hargiz qul va dadak (cho ri) bo lmas ʻ ʻ ʻ ermish. Alardan bu ma nida so rubturlar. Alar debturlarki: “Qachon bu bandalig ʼ ʻ ʻ xojalig bila rost kelur?!” Demak, agar inson Allohning quli bo lsa-yu, u yana ʻ ʻ qanday qilib birovni o ziga qul qilib oladi? ʻ Naqshbandiya xojalikni emas, mehnatkashlikni targ ib qilgani jihatidan ʻ ham o z davri uchun ulkan ijtimoiy hodisa edi va bu hozir uchun ham nihoyatda ʻ ahamiyatli. “Qachon bu bandalig xojalig bila rost kelur!” degan so zlar – ʻ ʻ ʻ hammaning ham Alloh oldida teng bir banda ekanini targ ib qilishdir. ʻ Haqiqatni maqsad qilgan solikning “Murshidi komili” bo‘lishi xususida Naqshbandiya tariqatida ifodalanishi: 37 Ba zi so fiylar bir necha pirning tarbiyasini olgan. Masalan,ʼ ʻ Naqshbandning ham pirlari ko p bo lgan. Navoiyda keltirilishicha: “Alarg a qabul ʻ ʻ ʻ nazari Xoja Muhammad Bobo Samosiydindur va odobi tariqat ta limi zohir ʼ yuzidin Amir Sayyid Kuloldindur, andoqki, der ermishlar. Ammo haqiqat yuzidin alar uvaysiydurlar (ta kid bizniki) va tarbiyat hazrati Xoja Abdulxoliq G ijdivoniy ʼ ʻ ruhidin topibdurlar”. Xoja Bahouddin tug ilmaslaridan burun Xoja Muhammad Bobo Samosiy ʻ buyuk bir shaxs dunyoga kelayotganini ona qornidagi bolaning hididan sezadilar: “… Xoja Bahouddin hazratlarig a alardin (Samosiydan) qabul ʻ farzandlig qa voqe bo lubtur va alardurlarki, Qasri hinduvon (ya ni Bahouddin ʻ ʼ ʻ ʼ tug ilgan qishloq) o tarda der ermishlarki: “Bu tufrog din bir er isi keladur, ʻ ʻ ʻ bo lg ayki, Qasri hinduvon Qasri orifon bo lg ay”. To bir kunki, Sayyid Kulol ʻ ʻ ʻ ʻ manzilidinki, alarning xulafosidindur, Qasri orifon sori mutavajjih (borayotgan) erdilar, dedilarki: “Ul er isiki, bizning dimog imizda yetar erdi, ortuqroq ʻ bo lubtur, hamonki, ul er mutavallid bo lubtur” (tug ilibdi). Chun nuzul qilibturlar ʻ ʻ ʻ (mehmonlikka boribdilar), hazrati Xoja Bahouddin valodatidin (tug ilganidan) ʻ uch kun (o tgan) ekandur, alarning jaddi (ya ni Bahouddinning bobolari) bar ʻ ʼ muomala alarning (Samosiyning) ko ksig a qo yub, alarni (Bahouddinni) ixlos va ʻ ʻ ʻ niyoz bila Xoja Muhammad Bobo nazarig a kelturubtur. Xoja Muhammad Bobo ʻ dedilarki: “Ul bizing farzandimizdur va biz ani qabul qilduq”. Va as hob sori ʼ boqib, debturlarki: “Bu ul erdurki, bizga aning isi kelib erdi, ro zgor (hayot)ning ʻ muqtadosi (yo lboshchisi) bo lg ay” va Amir Sayyid Kulolg a buyur: “Farzandim ʻ ʻ ʻ ʻ Bahouddin haqida tarbiyatu shafqatni darig tutmag aysen va senga bihil ʻ ʻ qilmag aymen (kechirmayman), agar taqsir (xato, qusur) qilsang”. Amir dedikim: ʻ “Er bo lmag aymen, agar Xoja vasiyatig a taqsir qilsam” ʻ ʻ ʻ 38 Demak, Naqshbandga Samosiy – “qabul nazari” yuzasidan, Amir Kulol esa zohiriy tarafdan, ya ni tariqatga o rgatgani jihatidan – pir. Ammo Xojaʼ ʻ Abdulxoliq G ijduvoniy u kishiga haqiqat yuzasidan, ya ni ruhiy tarbiya tarafidan, ʻ ʼ ta bir joiz bo lsa, botiniy pir. Ikki asr oldin yashagan, milodiy 1179-yili vafot etib ʼ ʻ ketgan Abdulxoliq G ijduvoniyning ruhlari qanday yo l bilan Xoja Bahouddinga ʻ ʻ tarbiya bergan, degan savol tug‘iladi. Navoiyda aytilishicha, yoshlik chog larida Bahouddin bir kechasi ʻ chiqib, Buxoroning uch mozoriga boradilar. Har mozorda yog i to la, piltasi yog i ʻ ʻ ʻ ichiga solib qo yilgan chiroq ko radilar. Faqat yaxshiroq yonib, tuzukroq yoritishi ʻ ʻ uchun o sha piltalarni harakatga keltirish kerak ekan. Uchinchi muqaddas mozorda ʻ qiblaga qarab o tirgan paytlarida u tarafda devor yorilib, ajib bir manzara namoyon ʻ bo libdi. ʻ “Nasoyim ul-muhabbat…”da ham Bahouddinning so‘zlari keltiriladi. “Qibla devori shaq bo ldi (ajraldi, ochildi) va bir ulug taxt paydo bo ldi va yashil ʻ ʻ ʻ parda ul taxt oldig a tortilg an va tegrasida jamoate va Xoja Muhammad Boboni ʻ ʻ alar orasida tanidim. Bildimki, ul xayl (to p, jamoa) g oyiblardindurlar (vafot ʻ ʻ etgan, ammo u dunyoda ruhi tirik kishilardandirlar). Oralaridin birov menga ayttiki: “Taxti Abdulxoliq (G ijduvoniy)dur va ul jamoat alarning xulafosi ʻ (o rinbosarlari) dindurlar”. Va birin-birin alarning otin atadi va Xoja Muhammad ʻ Bobog a yetganda dediki: “Alarni xud hayotlari chog ida ko rubsen va sening ʻ ʻ ʻ piringdurlar va senga bir bo rk (bosh kiyimi) beribdurlar va karomat qilibdurlarki, ʻ nozil bo lg an balo sening barakatingdan da’f bo lg ay”. Andin so ngra ul jamoat ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ayttilarki: “Quloq tut va yaxshi eshitki, ulug Xoja hazratlari sanga so zlar ʻ ʻ aytg usidurlarki, Haq subhonahu va taolo yo li sulukida sanga andin chora ʻ ʻ yo qdur”. Ul jamoatdin iltimos qildimki: “Hazrati Xojag a salom qilay va muborak ʻ ʻ diydorlarig a musharraf bo lay”. Pardani illayidin oldilar. Pire ko rdim nuroniy. ʻ ʻ ʻ 39 Salom qildim. Javob berdilar va so zlarki, suluk mabda ida (boshida) va oxiridaʻ ʼ kerakliktur, menga bayon qildilar va dedilarki: “Ul charog larki, ul kayfiyat bila ʻ sanga ko rguzdilar, ishorat va bashoratdur sanga bu yo l qobiliyat va iste dodidin. ʻ ʻ ʼ Ammo iste dod fatilasin (ya ni mozorlarda ko ringan chiroqlardagi kabi piltasini) ʼ ʼ ʻ harakatg a kelturmak kerak, to yorug ay va asror (sirlar) zuhur qilg ay ʻ ʻ ʻ (ko ringay)”. Va yana buyurdilar va mubolag a qildilarki: “Borcha ahvolga ʻ ʻ qadamni amru nahy jodasig a (buyurilgan va man etilgan ishlar yo liga) qo yg il ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ va azimat bila amal qil va sunnatni bajo kelturgil va ruxsatlar va bid atlardin yiroq ʼ bo l va Mustafo (s. a. v.) ahodisini (Muhammad alayhissalom hadislarini) o zungga ʻ ʻ peshvo qil…”. Hazrati Naqshbandning o zlari-ku uvaysiy edilar. Ammo olamdan ʻ o tganlaridan keyin u azizning ruhlari kelib kimsan – hazrati maxdum ʻ Abdurahmon Jomiyga tarbiya bergan. Navoiy piri va ustozi haqida shunday deb yozadi: “Zohir yuzidin o zlarin qutb ul-muhaqqiqin (Xudoni – Haqni izlovchilar ʻ qutbi) va g avs us-solikin (soliklar madodkori) Mavlono Sa d ul-millati va-d-din ʻ ʼ (millatu dinning baxti) il-Koshg ariy muridi ko rguzurlar erdi, ammo, hamonki, ʻ ʻ uvaysiy erdilar va Xoja Bahouddin Naqshband ruhoniyatidin tarbiyat topib erdilar”. Naqshbandning qabuliy pirlari Muhammad Bobo Samosiy, zohiriy pirlari Amir Sayyid Kulol va botiniy pirlari Xoja Abdulxoliq G ijduvoniy ekanini bilib ʻ oldik. Biroq bu zoti sharif bevosita yassaviya tariqati shayxlariga ham murid tushganlar. Hatto, ingliz tasavvufshunos olimi J.S.Trimingem Ahmad Yassaviy shajarasini sanaganda Bahouddin Naqshband nomlarini silsilada Xalil Otaning muridi sifatida ko rsatadi. ʻ Chindan ham, Bahouddin Naqshband yassaviy shayxlardan Xalil Ota xizmatida ham bo lganlar. ʻ Alisher Navoiyning dalolat berishicha, Bahouddin Naqshband hazratlari bir kecha Hakim Ota, ya ni milodiy 1186-yili vafot etgan so fiy va shoir Sulaymon ʼ ʻ 40 Boqirg oniyni tushlarida ko radilar. Ul zot Bahouddinni bir darvesh ixtiyorigaʻ ʻ topshiradilar. Bahouddin bu tushlarini ona tarafdan bibilariga aytsalar, u kishi: “Ey farzand, senga turk mashoyixi (yassaviya tariqati shayxlari)din nasiba bo lg usidur” – deydilar. Bahouddinning ko ngillari o sha tushlarida ko rgan ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ darveshni ko p tusaydi. Bir kuni Buxoro bozorida o sha tushlarida ko rganlari ʻ ʻ ʻ darveshni uchratib, taniydilar va u bilan tanishadilar. Oti Xalil ekan. O sha kuni ʻ bozorda u bilan yaxshiroq gaplasha olmaydilar. Oqshom uylariga odam kelib, Xalil chaqirtirayotganini aytadi. Kuz mahali ekan. Bahouddin bir oz meva olib, o sha ʻ darveshning huzuriga boradilar. Unga tushda ko rganlarini aytmoqchi bo lib ʻ ʻ turganlarida Xalil: “Ulcha sening xotiringdadur, bizga ayondur. Bayon qilmoq hojat emas”, – deydi. Chunki ko p shayxlarga birovning ko nglidagi gapni ʻ ʻ aytmasidan ham uqib olish qobiliyati berilgan bo ladi. Shu tariqa Bahouddin olti ʻ yil Xalil Otaning xizmatini qilib, uning tasavvuf yo lidagi suhbatlaridan bahra ʻ topadilar. Keyinroq Xalil Ota Movarounnahr mamlakatiga podshohlik ham qiladi. Bahouddin u kishining podshohlik davrida ham yana olti yil xizmatda bo lib, ʻ shayx tarbiyatini oladilar. Pir va murid xoli qolganlarida tasavvufdan suhbat qurar, ko pchilik ichida esa ular shoh va mulozim kabi muomalada bo laverar edilar. Bu ʻ ʻ haqda Bahouddinning o zlari: “Xaloda (xoli qolganda) xos suhbatining mahrami ʻ erdim va maloda (ko pchilik orasida) saltanat odobin rioyat qilur erdim”, – ʻ deydilar. Bahouddin Naqshband yosh paytlari yana bir yassaviy pir – Qusam Shayxdan ham ta lim olganlar. Bir kuni Amir Sayyid Kulol shogirdlarini yonlariga ʼ chaqirib, shunday dedilar: “…Ey farzand Bahouddin! Xoja Muhammad Bobo nafasi vasiyatin sizning borangizda ba joy kelturdum…” Dedilarki: “Har ne tarbiyat bobida bormen, sening haqingda ko rguzubmen. Sen farzand Bahouddin ʻ bobida ko rgizgil. Andoq qildim”. Keyin o z ko ksilariga ishorat qilib: “… Bu ʻ ʻ ʻ emchakni sizning uchun quruttum va sizing ruhoniyatingiz qushi bashariyat 41 bayzasidin (tuxumidan) chiqdi. Ammo sizing himmatingiz shahbozi (ov qushi) balandparvoz tushubtur. Emdi ijozattur. Har yerda matlubdin (talabdan) ise (biron hid) dimog ingizga yetsa, tilang va talabda o z himmatingiz mujibi (sababi) bilaʻ ʻ taqsir (qusur) qilmang”.Demak, Amir Sayyid Kulol o zlaridagi bor bilimni ʻ shogirdlariga berib bo lgan, ammo shogirdning iste dodi juda baland va unda ʻ ʼ bundan ham yuqoriroq darajalarda ta lim olish ishtiyoqi kuchli edi. Bahouddin ʼ pirlarining ana shu gaplariga amal qilib, ilm istabon yassaviya tariqati shayxlarining mashhurlaridan bo lmish Qusam Shayx oldilariga – Naxshab, ya ni ʻ ʼ hozirgi Qarshiga bordilar. Navoiy keltirgani ma lumotga ko ra, Bahouddinning ʼ ʻ Qusam Shayx bilan uchrashuvlari juda qiziq kechgan. Darveshlar davrasi. To rda ʻ pir, ya ni Qusam Shayx o tiribdi. Qovun yeyilyapti. Shayx oldiga bir notanish ʼ ʻ shogird salom berib kiradi, ta zim bajo aylab kirib kelgan bolaning qadrini yerga ʼ urgandek, shayx hozirgina yeb bo lgani qovun tilimining po chog ini uning oldiga ʻ ʻ ʻ otadi. Yigit hech ikkilanmay po choqni olib, chaynay boshladi. Chaynay-chaynay, ʻ batamom yeb qo ydi. Shayx hech narsani sezmagandek, yana bir tilim qovunni ʻ paqqos tushirib, po chog ini mehmon yigitning oldiga irg itadi. Yana o sha ahvol: ʻ ʻ ʻ ʻ yigit po choqning bunisini ham yeb qo ydi. Shayx tashlagan uchinchi po choq ham ʻ ʻ ʻ bemalol hazm qilindi. Xo sh, nima gap o zi? Nahotki, kimsan – Xoja Ahmad ʻ ʻ Yassaviy xonadonidan bo lgan zamonasining mashhur shayxi mehmon yigitga ʻ nisbatan shunchalar bepisandlik bilan munosabatda bo lsa?!Navoiy voqeaning ʻ o zinigina bayon qiladi, uni sharhlab o tirmaydi. Chunki tasavvufdan boxabar ʻ ʻ o sha davr kishilari uchun ishoraning o ziyoq yetarli edi. Biroq biz uchun so zu ʻ ʻ ʻ suxansiz – qovun po chog i “til”i bilan gaplashilgan bu “suhbat” sharhga juda-juda ʻ ʻ muhtoj. Qusam Shayx gap-so zsiz ham yosh yigitning bu yerga ilm istab kelganini ʻ biladi. Xo sh, qani, shogird butun izmini ustozga topshirishga tayyormi-yo qmi? ʻ ʻ Qolaversa, ilm olish mahali pirdan juda og ir, inson g ururiga tegadigan vazifalar ʻ ʻ 42 topshirilsa, uni ham bajarishni ko ngliga tugib kelganmi bu yigit yo bu birʻ shunchaki hoyu havasmi? Bunday o ta muhim va nozik savollarni so z bilan ʻ ʻ ifodalashga hech bir hojat yo q. Negaki, so fiylik, avvalo, kishi ko nglini anglash ʻ ʻ ʻ ekan, ko ngilni haddi a losida soflagan, ya niki takomilga yetkargan komil insonlar ʻ ʼ ʼ uchun gap-so zsiz ham bir-birlarini anglashlari tabiiy hol-ku. Demak, Qusam ʻ Shayxni shogirdlik istab kelgan yigitning ana shu jihatdan qay darajaga yetgani, ya ni uning fahmu farosatini ham imtihon qilish tuyg usi chulg agani rost. Shu ʼ ʻ ʻ nuqtayi nazardan qaralsa, Qusam Shayx uch bor Bahouddinning oldiga po choq ʻ tashlash bilan bo lg usi shogirdni obdon sinab oldi. Navoiy matnidagi “g oyati ʻ ʻ ʻ talab haroratidin” degan kalimalarda gap ko p. Po choqni yeyish bilan Bahouddin: ʻ ʻ “Men Sizning oldingizga ilm istab keldim, bu yo lda nimaiki mashaqqat chekishga ʻ to g ri kelsa, men bunga tayyorman”, – demoqchi bo ldi. Pir kutgan javobini olgan ʻ ʻ ʻ edi. Alisher Navoiyda Qusam Shayxning po choq tashlashi voqeasi “ikki-uch ʻ qatla ” takrorlangani yoziladi. ʼ Tahminimizcha, mazkur keltirilgan ma’lumotga ko‘ra bu voqea uch marta bo‘lgan. Chunki Abdurahmon Jomiy “Nafahot ul-uns…” asarida “uch marta” deb, ya ni aniq qilib yozadi. So fiylar shu qadar zehnkor kishilarki, ana shu ʼ ʻ uch marta po choq tashlashning zamirida ham muayyan ma noyu mazmun bo lishi ʻ ʼ ʻ mumkin. Ya’ni tasavvufda avval shariat, keyin tariqat va so ngra haqiqat ʻ bosqichlari mavjud. Birinchi marta po choq tashlanganda pir shogirddan: ʻ “Shariatdan ilming bormi?” – deb so ragan bo lsa, ajab emas. Po choqni yeb ʻ ʻ ʻ qo ygach shogird: “Bor. Lekin Sizdan yana ta lim olishga mushtoqman!” – ʻ ʼ degandir. Ikkinchi bor kelib tushgan po choq: “Tariqatdan xabardorliging qalay?!” ʻ – degan savol edi, balki. “Bexabar emasman. Ammo Sizning tarbiyangizga muntazir bo lib keldim!” – degan javob edi, ehtimol, ikkinchi po choqni yeb ʻ ʻ qo yish. Uchinchi daf a tashlangan po choq: “Haqiqat ilmini bilasanmi?” – degan ʻ ʼ ʻ 43 so roq bo lishi mumkin. “Bilaman, – demoqchi, shekilli, shogird uchinchiʻ ʻ po choqni yeyish bilan. – Biroq Sizning ta limingiz yetmay turibdi!.. “Agar ʻ ʼ shunday bo lsa, pir kutgan javobini olgan edi. ʻ Aytish joizki, tasavvuf uchun sabru chidam ayricha ahamiyatga ega. Binobarin, tojik tasavvufshunosi Muhammadqul Hazratqulovning bu haqdagi fikri e tiborli: “Tasavvuf adabiyotida keltiradilarki, sufiyning iymoni ikki qismdan ʼ iborat. Uning avvalgi yarmini sabr va keyingi yarmini shukr tashkil etadi. Sufiylarning e tiqodiga ko ra, har bir farzni oxiriga yetkazish va har bir ma siyatni ʼ ʻ ʼ tark etish sabrsiz amalga oshmaydi, zero tariqatga kirgan solik boshiga tushgan mushkulliklarning barisini sabr-toqat bilan kutib oladi. Sobir shunday kishiki, u haqiqat ma rifati uchun sabrni bo yniga oladi va qiyinchiliklardan shikoyat va ʼ ʻ e tiroz qilmaydi” ʼ 24 . Farididdin Attor sabrni so fiy hayotining eng yaxshi jihati deb biladi ʻ 25 . Bahouddin Naqshband bilan bog ‘liq po choq yeyish voqeasi bo lgan mahalda bir ʻ ʻ xodim kirib, Qusam Shayxga, uch tuya va to rt otni yo qotganini bildiradi. Shayx ʻ ʻ ataylabdan Bahouddinga qarab: “Ani yaxshi tutingiz!”– deydi. Xizmatchilar Bahouddinni o g ri hisoblab, ustlariga shu darajada tashlanadiki, hatto, Xojaning ʻ ʻ badanlaridan qon ham chiqadi. Shunda ham miq etmaydilar. Agar u kishi sabrsizlik ko rsatib o zlariga nisbatan tuhmat qilinayotganini aytganida yoki asabiylashib, ʻ ʻ muridlar bilan talashib ketganida, pirning: “Tasavvuf yo lidagi darajasi hali juda ʻ ham past ekan”, – degan bahosini olgan bo lar edi. Tasavvuf yo liga kirgan, Haqqa ʻ ʻ yetishni orzulagan solik ruhiyatida metindek iroda va o ta kuchli chidam bo lishi ʻ ʻ kerak. Binobarin, bu dunyoda jiddiyroq bir maqsadga erishmoq uchun ham odam bolasida qanchalar matonat shakllangan bo lishi lozim. Bahouddin ustozning bu ʻ 24 25 “Tazkirat ul-avliyo” 44 imtihonidan ham eson-omon o tadilar. Namozshomga borib esa yo qolgan uchʻ ʻ tuya, to rt ot o zi kirib keladi. Ana shunday jiddiy sinovlar bilan boshlangan ʻ ʻ Qusam Shayx va Bahouddin Naqshband aro piru muridlik shu darajaga yetdiki, shogird uch oycha ustoz xizmatida bo lib, uning eng sevimli talabasiga aylandi. ʻ Oxiri ustoz u kishiga duo berib: “To qqiz o g lum bor. Sen borchadin ulug roq va ʻ ʻ ʻ ʻ muqaddamroq (ustunroq)… Bu nav talabgorlig ki, senda ko ribmen, toliblardin ʼ ʻ ʻ hech qaysida ko rmaymen”, – dedi. “To qqiz o g lum” deganda Qusam Shayx ʻ ʻ ʻ ʻ farzandlarini ko zda tutganmi yo muridlarini – bu ochiq ma lum emas. Hoynahoy, ʻ ʼ Shayx Bahouddinni eng ulug shogirdlari qatorida tilga olyapti. ʻ Birinchi bob bo‘yicha xulosa 1.Naqshbandiya xojalikni emas, mehnatkashlikni targ ib qilgani jihatidan ʻ ham o z davri uchun ulkan ijtimoiy hodisa edi va bu hozir uchun ham nihoyatda ʻ ahamiyatli. “Qachon bu bandalig xojalig bila rost kelur!” degan so zlar – ʻ ʻ ʻ hammaning ham Alloh oldida teng bir banda ekanini targ ib qilishdir. ʻ 2. Qusam Shayx har gal Naxshabdan Buxoroga kelganida unga alohida hurmat ko rsatar edilar. Qusam Shayx umrining oxirida shu muridining yurtida ʻ yashadi va Buxoroda vafot etdi. Qabri – o z yurtida. Demak, yuqorida biz zikr ʻ qilib o‘tgan solikning sulkdagi tartib-qoidalari Naqshbandiya tariqatiga ko‘ra shunday ifodalanar ekan. Xojagoniya tariqati bosh g‘oya va mezonlari Alisher Navoiy ijodini qamrab olgani haqiqatda ushbu sulkning xalqchil va juda basit ekanligidan dalolat beradi. II.BOB. ALISHER NAVOIY IJODIDA NAQSHBANDIYA TARIQATINING POETIK IFODASI. 2.1. “Xamsa” dostonlarida “solik-murshid” munosabatining ifodalanishida Navoiy mahorati. 45 Hazrati Alisher Navoiy “Xamsa”chilik an’anasini davom ettirib, bu mas’uliyatni himoya qila olgan so‘nggi avlodlardan hisoblanadi. Chunki, Alisher Navoiydan keyin bu yo‘lni Navoiydek nurlantira oladigan hech kim chiqmadi. Barcha tariqat va adiblarning ijodida ham e’tibor berib qaraydigan bo‘lsak, bosh go‘ya ma’rifatga olib boruvchi murshid xususida bo‘ladi. Bu eng asosiy konsepsiyalardan biri hisoblanadi. Badiiy asarlardagi bu holat Navoiydan oldingi ijodkorlarda ham bo‘lgan. Biroq tahlil jarayonida ularning sayru-sulukdagi tasarruflari bir xil bo‘lmaganiga guvoh bo‘lamiz. Imom Rabboniy bu xususida o‘zining “Maktubot” asarida “Dargohda bir maqomni ko‘rdimki, unga faqat ikkita yo‘l bilan yetgaysan. Birinchisi, nafsingni doim ittihom qilib (nafsni doim malomat qilish nazarda tutilyapti), ikkinchisi esa, komili murshid seni shu maqomg‘a vosil qilgay” deganlari so‘zimizning isbotidir. Alisher Navoiyning o‘zi ham bu borada peshqadam soliklardan desak, yanglishmaymiz. Yuqorida Alisher Navoiyning o‘zi ham o‘ttiz besh yoshida Abdurahmon Jomiyga qo‘l bergani xususidagi ma’lumotni keltirgan edik. Bundan tashaqari, Navoiy o‘zidan oldingi barcha salaflarni o‘ziga ustoz deb bilishini, ularning asarlaridan yoshligidanoq juda ko‘plab koni foydalar olganini bir qancha asarlarida ta’kidlab o‘tgan. Alisher Navoiy ijodida ustozlarga bo‘lgan hurmat va ehtirom o‘zgacha tarzda sezilib turadi. Masalan, ijodkorning “Majolis un nafois” tazkirasida to‘qsonga yaqin avliallohning nomlari zikr etilgan bo‘lib, Navoiy ularning hayot tarzlarini yoritish bilan bir qatorda g‘oyat ulkan ehtiromini ham izhor etib, haqlariga ko‘plab duolar qilib o‘tadi. Navoiy ijodida solik-murshid munosabati Abdurahmon Jomiy, Nizomiy Ganjaviy, Mahmud Dehlaviy kabi yirik xamsanavislarning ijodiy g‘oyasidan butkul farq qiladi. Navoiyning “Layli va majnun”, ”Farhod va shirin”, ”Saddi Iskandariy”, ”Lison ut tayr” kabi asarlarida 46 ayniqsa, solik-murshid munosabatlarini yorqin ko‘rishimiz mumkin. Ishimizninng mazkur faslida imkon qadar ushbu asarlardagi solik-murshid sayru-sulugini badiiy jihatdan tahlil qilishga harakat qilamiz. Alisher Navoiy “Xamsa”ni yozishga kirishar ekan, uni quyidagicha ifodalaydi: It kibi chun pastlig‘im chog‘ladim, O‘zni biyiklar ipiga bog‘ladim. Bo‘lsa alar ozimi dashti adam, Man ham o‘lay soya kibi hamqadam. Kaxfi baqo ichra alar bo‘lsa gum, Man ham o‘lay “robiuhum qalbuhum”. Ma’nosi: “Bizdan oldin Xamsa asarini yozgan Nizomiy Ganjaviy, Amir Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiyga ergashib xamsa asarini yozishga kirishar ekanman, o‘zimni ularni oldida it kabi past tutdim va ularning ipiga o‘zimni bog‘lab, kaxfi baqo sohibining itidek azizlarimizga iqtido qildim” deya Alisher Navoiy o‘zining buyuk hokisorligi, g‘oyat kamtarligi va ustozlarga bo‘lgan ehtiromini izhor qiladi. Bu kabi didaktik badiiy poeziyani ijodkorning har bir baytida ko‘rishimiz mumkin bo‘ladi. Ahli tariqatga ma’lumki, tariqat usulida quyidagi qoida mavjud – “Tasavvuf va tariqatdan so‘z so‘zlamoq bo‘lgan, nasihat qilib, murid tarbiya qilmochi bo‘lgan kishida jazba va suluk mukammal bir holda shakllanishi lozim sanalur. Agar shu ikkisi solikda jam bo‘lmasa, unga voizlik qilish mandub ermasdur” deya tasavvuf mashoyixlari yuqoridagi qoidani shart 47 qilib qo‘yganlar. Alisher Navoiyga qaraydigan bo‘lsak, bu ikki mo’tabar xislatning barchasi hosil bo‘lganini ko‘rishimiz mumkin. Bu xususda Navoiy o‘zining ahvolini quyidagicha izohlaydi: Ey xushukim ofiyat kunji manga erdi maqom, Suraiy shamsu va layl erdi virdim subhi shom 26 , Bu yerda ijodkorda dastlab sulk borligini, shariatdan xabari borligini, erta-yu kech Qur’on o‘qib, zikr qilishini ko‘rishiniz mumkin. Ammo Navoiy aytishi bo‘yicha uning maqomi shunchaki, ofiyat o‘laroq juda ham basit bo‘lgan. Ya’ni ruhiy ma’noda ijodkorda dastlab jazba bo‘lmagan va barcha ibodatlarini, solih amallarini omonlik uchun ado qilganini yodga oladi. “So‘ng shoh bazmida o‘lturib erdim nogahon ichimdin tutdi jazba aning nuri tavajjuhodan” deya keyingisining holini bayon qiladi. Ya’ni bu yerda “Shoh bazmi” so‘zi komili murshidlarga nisbatan ishlatilgan. Navoiy men ularning davrasida o‘tirdim, ularning va’zlarini eshitdim, shu taxlit murshidlarning ma’rifatidan, haqning kamolini angladim deya ustozlarini kamoloti sabab, ularning tavajjuhi sabab ishq bisotidan nasibador bo‘lganini ochiqlashini ko‘rishimiz mumkin. Bu Navoiyda sulkdan keyin jazbaning sodir bo‘lishidan darak beradi. Demak, bu yo‘lda komili murshidsiz zafar quchishning imkoni yo‘q. Alisher Navoiy o‘zining barcha asarlarida shu haqiqatni tushuntirishga astoydil bel bog‘laganini ko‘rishimiz mumkin. Bu ham alloma adibning ustozlarga bo‘lgan hurmat va ehtiromining yorqin bir ifodasidir. Ayni shu xususda Alisher Navoiy o‘zining “Xazoyin ul maoniy” asarida quyidagilarni bayon qiladi: Parim bo‘lsa uchub qochsam ulusdin to qanotim bor, 26 48 Qanotim kuysa uchmoqdin, yugursam to hayotim bor. Chiqib bu dayrdin Isog‘a nechun hamnafas bo‘lmay, Bihamdillah, tajarrud birla himmatdin qanotim bor. Xaloyiq suhbatidin ming g‘amim bordurki, muft o‘lg‘ay, Agar ming jon berib bilsamki, bir g‘amdin najotim bor. Chekib ag‘yordin yuz javru tortib yordin ming g‘am, Ne o‘zga xalqdin g‘ayrat, ne o‘zimdin uyotim bor. Chekib ko‘zdin yozay bir xatki, dahr ahliga ko‘z solmay, Bu damkim ko‘z savodidin qaro, ko‘zdin davotim bor. Tilar ko‘nglum qushi anqodin o‘tgay nari yuz vodiy, Muningdek sayr etarga Qofdin ortuq sabotim bor. Navoiy, bilki, shah ko‘ngli manga qayd o‘lmasa, billah, Agar kavnaynga xoshok chog‘lig‘ iltifotim bor. Mazkur turkiycha g‘azal Alisher Navoiy “Xazoyin ul-maoniy” kulliyotining birinch devoni – “G‘aroyib us-sig‘ar”ning 1 33-g‘azalidir. G‘azal aruzning hazaji musammani musabbag‘ (rukn va taqte’si: mafoiylun mafoiylun mafoiylun mafoiylon V − − − /V − − − / V − − −/ V − − ~) vaznida yozilgan bo‘lib, unda eng samarali va ommapob bo‘lgan an’anaviy yetti baytdan iborat ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Bundan tashqari, g‘azalning toq misralari hazaji musammani 49 solim ruknida yozilgan. “Bor” so‘zi radif, qanotim, ikki o‘rinda hayotim, najotim, uyotim, davotim, sabotim, iltifotim so‘zlari qofiyadosh bo‘lib kelgan. G‘azal orifona ruhda bitilgan bo‘lib, undagi yetakchi ruhiyat: orifning tahayyul va vahdat mayidan mastligi, xalq va moddiy olamdan qochib, “ko‘ngil taxtining shohi” – haq dargohiga uchmoq shavqida yonmoqda. G‘azal davomida esa solik bu maqsadga erishish uchun bir murshidga muhtojligini tortinmasdan ochiq bayon qilganini ko‘rishimiz mumkin. “Xamsa”ga kiritilgan barcha dostonlarda ham ayni shu go‘yalar umumiy ma‘noda tamomila yetakchilik qiladi. Barchamizga ma'lumki, Navoiy Xamsasida solik vosil bo‘lishi uchun amalga oshirilishi kerak bo‘lgan eng muhim tasarruflaridan biri bu-solik muqtiyga sulkda bir murshid yo‘ldosh bo‘lmog‘idir. Masalan, “Farhod va Shirin” dostonida Farhodning ham kasbida, ham shavqida, ham botiniy va zohiriy tarbiyasida murshid katta ahamiyat ega bo‘lganini Navoiy hazratlari keltirib o‘tganlar. Demak, Farhodning vosil bo‘lish sari odimlari uchun mandub bo‘lgan shayxlari bilan tanishuvini Navoiy “Farhod va Shirin” dostonida quyidagicha ifodalaydi: Farhodning Qoran bila xoro yo‘narda muqorin bo‘lub, balki ul oyning bu Zuhal bila qiron qilmog‘i va bu fanda anga sohibqironliq eshigi ochilmog‘i va Moniy qalam mo‘yidin tasvir fanin qalam-baqalam, balki mo‘-bamo‘ bilmog‘i va jamii sanoyi va hunar daqoyiqi anin gilgiga kelmog‘i va to‘rt yilda to‘rt hadiqai Eram misol va to‘rt qasri Xavarnaq timsolningkim, to‘rt fasl muqtaziyoti rangi bilan bino qo‘yulub erdi, itmomi va xoqonning alarni Farhodga musallam tutub, anda bazmi ishrat tuzarga ehtimomi” 27 . Demak, Qoranning tavajjuhiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, u g‘oyat yo‘narchilik kasibining buyuk sohibi bo‘lib, agar aytish joiz bo‘lsa, uning buyuklik martabasi osmondagi zuhro yulduziga peshtoqidan-da salbatliroq erdi. Moniy esa qalam sohiblaridan bo‘lib, Farhodning 27 50 ko‘ngul bisnosi sur’atini chizishda anga ta’lim bergan, zubbun (zahmatli) soliklardan bo‘lib Farhod oromi uchun avvalgi zaruriy shayxlaridan biri hisoblanadi. U sabab Farhod ko‘shki ahunday bir qiyofat kasb ettiki, Navoiy ta’kidlashicha, Moniy bu san’atni Farhod jismiga to‘rt yilda jo qilganiga guvoh bo‘lishimiz mumkin. Bu xoro uzra tez etkan qalamni, Yuziga bo‘yla naqsh etti raqamni: Ki, chun shahzoda tushti uyga ul shom, Yo‘q erdi ko‘nglida bir lahza orom. Bo‘lub xoro tamoshosig‘a mag‘lub, Solib har dam havas ko‘nglig‘a oshub. Nechakim aql riri zufunundur, Havas atfoli ilgida zabundur. Ushbu baytlarda Navoiy Farhodning asl murshidsiz asl ahvolini izohlayotgandek ko‘rinadi va haqiqatan ham shunday. Farhodda orom buzilgan, rangi shavq yo‘q, yor tomoshosiga mag‘lub bo‘lib turgan bir paytda unga hech tomondan najot yo‘q deya ruhiy kamolotning vosili uchun murshid san’atini g‘oyat yorqin ruhiyatda izohlab ketganini ko‘rishimiz mumkin. Navoiydagi Farhod obrazi boshqa “Xamsa”lardagi Farhod obrazidan afzallik jihatidan o‘zib ketganligining sababi shundaki, Navoiy Farhodning ishq birla yashab, arjumand ichida xalqning xizmatini qilishni to‘g‘ri deb bildi va “Xalq xizmati, haq xizmati” qavlida ish tutdi. Bu esa juda to‘g‘ri, juda muhim manxaj edi. Lekin, barcha Majun “Xamsa”larda 51 majzubi solik tarzida talqin etilib, u o‘zi bilan ovvora bo‘lib qolgan, na qo‘lida, na arjumandda ma'lum bir kasb hosil qilmagan vosil qiyofasida tasvirlanadi. Bu esa asli islomning maqsadlariga zid bo‘lib, ahli sunna va jamoa e'tiqodi nazarida bu xato tasarruf hisobalanadi. Xususan, Naqshbandiya tariqati shayxlari ham xuddi shunday, fikrlarni ilgari suradi. Shuning uchun hazrati Navoiy "Farhod va Shirin" dostonining XVI bobida Qoran va Moniy obrazlarini kiritib, Farhod ularning san’atlaridan qoyil qolib, keyin shu kasb zavqida ularga shogird tushganligini ko‘rsatib ketgan. Navoiyning bu ishi bejiz emas, albatta, va maqsadli tarzda yaratilgan. Alisher Navoiyning “Saddiy Iskandariy” dostonida ham tasavvufning ana’naviy solik-murshid munosabatini ko‘rishimiz mumkin. Navoiy asarlarida hech bir maqom ustozsiz kasb qilinmasligi juda daqiq holda qalamga olingan. Bu xususiyat Navoiyning yetuk naqshbandiy shayxlaridan ekanligiga dalolat qiladi. Demak, “Saddi Iskandariy” dostonidagi obrazi Naqumohis – Iskandarning otasi Faylaqusning olim va donishmand vaziri bo‘lib, u Iskandarga yoshligidan boshlab tarbiya berib, unga ko‘p botiniy va zohiriy ilmlardan ta’lim bergan. Anga tegrukim bo‘ldi lafzi durust, Taallum ishi vojib o‘ldi naxust. Naqumohis ollinda dastur edi Ki, hikmatqa olamda mashhur edi. Sipehr avjig‘a fikri sur’atnamoy, Falak sayridin royi mushkil kushoy. Nazar chobukin chun qilib tezbin, Bo‘lub noziri vajhi aynul-yaqin 52 Faylaqun farzandli bo‘lgandan so‘ng Qur’oni karimda nomi zikr qilingan Iskandarga havas qilib o‘z farzandining ismini ham Iskandar deb qo‘yadi va unga yoshligidan o‘ziga ustozlik qilgan Naqumohisni biriktirib qo‘yadi. Naqumohis turli bilimlarda juda daho bo‘lib, kamolot yo‘lida ham bir qancha ijozasi bor erdi. Shu sababdan Iskandarga ham ta’lim berish Faylaqusning iltimosiga ko‘ra Naqumohisga vojib qilindi. Naqumohis falak diyorida ham bir qancha maqomlar hosil qilgan bo‘lib Iskandar chobuk (chaqoloq)ga ham o‘zi yo‘l boshchi bo‘ldi. Albatta, Naqumohisni vajhi haqqa qadar ko‘tarilgan vosillardan bo‘lib, ishq bisotindan olamda ma’lum va mashhur edi. Sulkda esa Faylaqusga ham uning o‘g‘li Iskandarga ham ustozlik qildi. Aynan ushbu voqeani hazrati Navoiy dostonning XV bobida zikr qilib o‘tgan. 2.2. “Lison ut-tayr” dostonida tasavvufning yetti bosqichi. “Lison ut tayr” dostonidagi asosiy mazmuniy hikoya jahon qushlarining bir joyga yig‘lishib martaba va fazilatlarga ko‘ra joy talashishlari voqeasidan boshlanib, qushlarning Hudhud boshchiligida Simurg‘ni izlab yetti vodiydan o‘tishi tasvirlanadi. Mumtoz tasavvufda bu yetti vodiy ruhiy kamolotning yetti bosqichi sifatida talqin etish to‘g‘ri bo‘ladi. Bir vodiydan ikkinchi vodiyga o‘tish shunchalar qiyinki, yo‘l boshisiz bunga erishmoq amri maholdir. Bu esa o‘z- o‘zidan murid, murshidlik munosabatini tashkil qiladi. Barchamizga sir emaski, Alisher Navoiy naqshbandiya tariqatidagi muhaqqiqlardan hisoblanib, uning barcha ijod namunalarida xossatan, yirik “Xamsa”sida ham aynan ushbu tariqatning tartib-qoidalari o‘z ifodasini topganiga guvoh bo‘lishimiz mumkin. Shunday asarlaridan biri “Lison ut tayr” dostoni hisoblanadi. Asar to‘laligicha islom ruhida yozilgan bo‘lib, tariqatda esa naqshbandiylik tartib-qoidalari g‘oyasini ilgari suradi. Shu paytga qadar Alisher Navoiyning “Lison ut tayr” 53 dostoni ustida ko‘plab tarixchilar, ilmiy xodim va ustozlar ilmiy tadqiqotlar o‘tkazib, badiiyat jihatdan tahlil qilishgan va o‘zlarining adabiy xulosalarini bildirishgan. “Lison ut tayr” dostonida tasvirlangan yetti vodiy, shuningdek, Simurg‘ga vosil bo‘lgan solik qushlarning ruhiy kamoloti va qushlarni sulkda ushlab olib borgan murshidi komil haqida boradi. Asar payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalom va chor yorlar madhi bilan boshlanadi. Bu ham o‘z o‘rnida asarda “Robita ul murid” (muridning Robita vositasida vosil bo‘lishiga nisbatan aytiladi) nuqtayi nazarining mavjudligiga ishora borligini ko‘rsatadi. Bu haqda quyida umumiy asardan dalil va ishoralarni keltirib o‘tamiz. Shuningdek, mumtoz adabiyotda kirishni hamd va payg‘ambarlarga salovot aytishdan boshlash badiiy an'ana hisoblanadi. Demak, "Lison ut tayr" dostonidagi ilk vodiy "talab", ikkinchisi "ishq", uchinchisi "ma'rifat", to‘rtinchisi "istig‘no" (ehtiyojsizlik), beshinchisi "tavhid" (Allohni yakka deb e'tiqod qilish) va keyin esa oltinchisi ya'ni "hayrat" vodiysi namoyon bo‘ladi. Hamma vodiylardan o‘tgandan so‘ngra “Faqru fano” vodiysi zohir bo‘ladi. Bu vodiyda kargung, xomush bo‘lishdan boshqa narsa yo‘qdir. Sayr qilayotgan solik shu bilan yo‘lning oxiriga yetgan bo‘ladi. Bu holda solik o‘z maqsadiga erishadi. Demak, qushlarning hudhud bilan tanishishlari shunday boshlanadi: Sarbasar qushlar alolo qildilar, Hudhud atrofinda g‘avg‘o qildilar. Qushlar Hudhud zohir bo‘lgan xabarini eshitishgan zahoti uning oldiga to‘p-to‘p bo‘lib kelisha boshladi. «K-ey daming jonbaxshu nutqung dilpisand, 54 Ikkisi jonu ko‘ngulga sudmand. Ey Hudhud har bir qiladigan suhaning jonimizga oromdir. Sen ko‘rsatadigan yo‘lga muhtojmiz. Ham Sulaymon bazmida topqan qabul, Ham rasul etkon seni andoq rasul. Sen Sulaymon alayhissalomning ardog‘idagi vosilsan, Payg‘mabarning esa bizga yuborgan rasulisan. Xizmatida qurb hosil aylagan, Yo‘lida qat'i manozil aylagan. Sen shu yo‘lda xizmat qildingki, tutgan yo‘ling g‘oyat qat'iy va manzili ham aniqdir. Amri birla oncha vodiy qat' etib, Kim base, oliy manozilg‘a yetib. Ey Hudhud! Alloh izni ila sen bilan kimlar bu vodiydan o‘tmadi? deya boshlanadi qushlarning Hudhudga qilgan munojoti. Shu tariqa o‘rtada yirik halqa hosil bo‘lib, barcha qushlar o‘z ahvolotidan Hudhudga arzi hol qilishadi. Shundan so‘ng Chin o‘lkasi va Simurg‘ vasfi haqida so‘z ketadi. Simurg‘ni g‘oyatda nazokatliligi, u Chin diyoriga zohir bo‘lganda uni ko‘rganlar ming hijron tumonot ichida qolganligini zikr qiladi. Quyida shu baytlarni keltiramiz: 55 Bo‘yla nisbatlardin ahli ma'naviy, Chinda derlar korgohi Monaviy, Ul par emdi go‘iyokim Chindadur, Hurdek ul mulki xuld oyindadur. Bu emish ul par zuhurining ishi, Mundin ortuq fahm qilmaydur kishi. Zotidin demaydurur xud kimsa so‘z, Kim erur ko‘r, onda har binanda ko‘z. Birinchi baytda Simurg‘ga nazar qilganlarni faqat ma’naviyat ahli tushunganliklarini, g‘ofil kimsa esa, uni tadabbur qila olmasligi xususida so‘z ketmoqda. Keyingi baytlarda Simurg‘ vasfini tilga olganda Navoiy ahli sunna val jamoa e’tiqodi usuliy mas’habining fiqhiga tasvirlagan: Ul par emdi go‘iyokim Chindadur, Hurdek ul mulki xuld oyindadur. Bu emish ul par zuhurining ishi, Mundin ortuq fahm qilmaydur kishi. 56 Ya’ni ilk baytda Simurg'ning haqiqatda chinligi (mavjudligi) va uning naqadar go‘zalligi, betakrorligi o‘zidan boshqa hech kim bilmasligi haqida so‘z ketadi. Keyingi baytda esa uning husn jilosini faqat zuhur ila his qilish mumkinligini, bundan ortiq fahm qilishning imkoni yo‘qligini tushuntiradi. Bundan kelib chiqadiki, Alisher Navoiy ijodkor bo‘lish bilan bir qatorda shariat usulini daqiq egallagani kelib chiqadi. Chunki, shu paytgacha Navoiy qalamga olgan biror dona satr din ulamolarining e’tiroziga sabab bo‘lmagan balki, aksincha, ularning ham e’tirofini qozonib kelgan. Alisher Navoiyning “Lison ut tayr” asarida ifodalangan yetti vodiyning ijodkor ruhiyatidagi tasnifi bilan tanishamiz: Parim bo‘lsa uchub qochsam ulusdin to qanotim bor, Qanotim kuysa uchmoqdin, yugursam to hayotim bor. Chiqib bu dayrdin Isog‘a nechun hamnafas bo‘lmay, Bihamdillah, tajarrud birla himmatdin qanotim bor. Xaloyiq suhbatidin ming g‘amim bordurki, muft o‘lg‘ay, Agar ming jon berib bilsamki, bir g‘amdin najotim bor. Chekib ag‘yordin yuz javru tortib yordin ming g‘am, Ne o‘zga xalqdin g‘ayrat, ne o‘zimdin uyotim bor. Chekib ko‘zdin yozay bir xatki, dahr ahliga ko‘z solmay, Bu damkim ko‘z savodidin qaro, ko‘zdin davotim bor. Tilar ko‘nglum qushi anqodin o‘tgay nari yuz vodiy, 57 Muningdek sayr etarga Qofdin ortuq sabotim bor. Navoiy, bilki, shah ko‘ngli manga qayd o‘lmasa, billah, Agar kavnaynga xoshok chog‘lig‘ iltifotim bor. Ijodkorning qalbi ma’rifatga tashnaki, yon atrofdagi aqrabolar hattoki, uni to‘g‘ri qabul qilish tasarrufidan yiroqdadirlar. Bu g azalning ham aynan yettiʻ baytdan tashkil topishida Navoiy “Lison ut tayr” dostonidagi yetti vodiyni nazarda tutgan. Birinchi baytdayoq shoir parvozni boshlaydi, xuddi “Lison ut-tayr”dagi qushlar misoli. Bu ─ talab vodiysi . Ikkinchi baytda ishq vodiysiga, uchinchi baytda ma’rifat vodiysiga, to rtinchi baytda istig‘no (ehtiyojsizlik) vodiysiga, ʻ beshinchi baytda esa tavhid (birlik) vodiysiga safar qiladi. Oltinchi baytda “Qofdin” ortiq saboti bilan ko ngil qushi tilaganini bajarish uchun ʻ hayrat vodiysiga yo l oladi. Va nihoyat, maqta’da ʻ yettinchi osmon ─ “faqr-u fano” vodiysi ga borishga iltifoti borligini izhor qiladi, ya’ni Navoiy jannatdan umidvor. Navoiyning mana shu yetti vodiysi insonni komilikka chorlaydigan, Allohga eltuvchi yo ldir. Alisher Navoiy barcha asarlarida mana shu vodiylardan yuradi va ʻ Hazrati insonni ham mana shu yo ldan yurishini xohlaydi. ʻ Alisher Navoiy Allohning marhamati va vasfiga erishishi uchun mana shu talab, ishq, ma’rifat, istig‘no, tavhid, hayrat, faqrufano vodiylaridan o‘tishi kerak va lozim deb siz-u, bizga tushuntiradi. Shuning uchun ham hazrati Navoiy “Lison ut tayr” dostonida qushlarning bir murshid yoki robita orqali yetti vodiydan olib o‘tadi. Ammo manzilga dunyo qushlaridan 30 donagina qush yetib bordi xolos. Demak, sulkning ham zahmati va talabi anchayin og‘ir ekanligini anglatadi. 58 Masalan, talab vodiyning “Lison ut tayr”dagi mazmuni qushlar tilidan hazrat Navoiy quyidagicha ifodalaydi: Pirim bo‘lsa uchub quchsam ulusdun too qanotim bor, Qanotim kuysa uchmoqdin,yugursam too hayotim bor. Navoiy nazdida talab-birinchi solikdan kuzatililishi kerak bo‘ladi. Ya’ni banda har qadamda haqni talab qilar ekan, albatta,unga eltadigan yo‘lni izlaydi va shu tariqa sulkni ixtiyor qiladi. Talab vodiysida qushlarning talabi g‘aflatdan chiqib, Simurg‘ga yetish istagi bo‘lsada, lekin ularda hali hanuz kuzatilayotgan jazba haqqa bo‘shalish emas,balki, o‘zdan bo‘shalish edi. Shuning uchun Hudhud ularni aksariyatiga juda ham qattiq munosabat bildiradi. Bu talabning nihoyatda zaifligidan deydi hazrat Navoiy. ISHQ vodiysi-talab vodiysining bir ma’noda inikosiga ham mengzab ketadi. Solikning muhabbati ko‘p hollarda majoz yoki taqliddan paydo bo‘lishi kuzatiladi. Ya’ni bu yerda Navoiyning mahorati shundaki, ijodkor Hudhudning siyrati bilan Simurg‘ni ko‘rsatishga uringanini ko‘rishimiz mumkin. Ya’ni hudhud tavajjuhida haqning vasliga ishora bor. Ne xazora ayladi mudom hudhud-u hayron, Aning jismi siym-u,zar misoli jong’a darmon. Ishq vodisidagi maqomning zarurati shundaki,solikda ma’rifatning hosil bo‘lishidan avval albatta, vosil bo‘lishni qasd qilgan mashuqning jismi yoki ruhini bir marta bo‘lsa ham his qilishi kerak bo‘ladi. Busiz ma’rifatga yo‘l ochilmaydi. Yuqoridagi baytdan murod, hudhudning tavajjuhi aynan Simirg‘ga ishora qilayotganino bildiradi bizning nazarimizda. Ishq vodiysiga vosil bo‘lgan solikda 59 asosan rubiy kechinmalar bilan bog‘liq jarayon bilan ovora bo‘lishi, haqqa yanada ko‘proq qurbat hosil qilish uchun uluhiyat maslagino tutishi, barcha qusrlarni tark etib, nafs qabz qilish tariqiga hozirlanishi talab etiladigam eng muhim jarayonlardan biri hisoblanadi. Tariqatning aynan maqsadi ham shundan iborat bo‘lib, qalbni amal go‘zalliklari bilan poklashni o‘rgatadigan islomning asosiy tendensiyalaridan biri hisoblanadi. Hech qachon tariqatsiz ma’rifatga yo‘l bo‘lmaydi va barcha din peshvolari buni bil ittifoq e’tirof etadilar. Demak, ishq vodiysida Navoiy nazdida qalbni amal bilan bezamoq g‘oyasini ilgari surganini ko‘rishimiz mumkin. To‘rtinchi vodiy – ma’rifat vodiysi bo‘lib , unda Navoiy soliklarni shunday tasvirlaydiki,ishqning hosili solikda albatta,uni ko‘rib turgandek ehson bilan yurishga targ‘ib etiladi. Oxirat kunji manga erdi maqom, Virdim erdi layl-u,shams-u subhi shom. Navoiy o‘z holini bayon etishicha unda ishq yo‘qligida shunchaki, ofiyat so‘raydigan oddiy banda maqomida bo‘lgan. Ishq jazbasidan so‘ng, ma’rifat dardi ijodkorni anchayin qiynab qo‘yganini yuqoridagi baytdan ham payqash qiyin emas. Ma’rifat vodiysi faqat va faqat haqning tasarrufi bilan yashashni talab etadigan, har bir ishni faqat uning roziligi uchun qiladigan, hayotining har jabhasini haqiqatga aylantirishdan iborat bo‘lgan bir sulkka aylantirishni o‘rgatadigan manzillardan hisoblanadi. Payg‘mabarimiz ma’rifat ya’ni haqiqiy ehsonni ta’riflay turib: “Haqiqiy ehson bu - sen Robbingni ko‘rib turgandek ibodat qilishing” deb aytgan ekanlar. Demak,ma’rifat bo‘stoni tariqatda barcha qilinishi kerak bo‘lgan zohiriy va botiniy amallarni ehson bilan qilish kerakligini uqtiradigan manzillar sirasiga kirar ekan. To‘rtinchisi istig‘no vodiysi bo‘lib, bu 60 vodiy-solikning barcha maxluqlardan ehtiyojsizlikda bo‘lishini, ularga qaram bo‘lmaaligini, dunyo matoh va ziynatlariga aldanmasligi va muhabbat qo‘ymasligini hosil qiladigan manzil hisoblanadi. Tariqat aqidasida boshqalardan ehtiyojsiz bo‘lish va faqatgina haqqa mute bo‘lish dastlabki, simpatiyalardan biri hisoblanadi. Chunki, asl ehtiyoj odatda ijtimoiy hayotimizda kuzatiladi. Ammo, Istig’no vodiysining maqomi va g‘oyasi shundaki, asl ehtiyoj bo‘lmish qalb ehtiyojini faqat haqning ehtiyoji bilan to‘ldirish, zohirda ham har bir ishda haqning inobatini talab qilish bilan bu vodiy mohiyatini tushuntiradi. Tavhid vodiysi beshinchi ma’rifiy manzil bo‘lib, bunda faqat e’tiqod yakdilligini daqiq hosil qilish manzili sifatida qaraladi. Navoiy izlohlashicha tavhid maqomi faqat qalbga oid jarayon bo‘lib, bechinchi vodiyga kelgunga qadar bu e‘tiqod solik muqim hosil bo‘lishi kerak deb hisoblaydi. Tavhid bu Allohni bir deb e’tiqod qilish va u nozil qilgan narsalarga iymon keltirishdan iborat bo‘ladi. Oltinchi manzil Hayrat vodiysi bo‘lib, bu maqomni Alisher Navoiy quyidagicha izohlaydi: Tilar ko‘nglum qushi anqodin o‘tgay nari yuz vodiy, Muningdek sayr etarga Qofdin ortuq sabotim bor. Alisher Navoiyning poetik badiiyat mahoratiga e’tirofga loyiq. Yuqoridagi “Qofdin” murod solik hayrati hisoblanadi. Hayrat vodiysi solik ruhining jazbasi sifatida tasvirlanishini Navoiy yuqoridagi satrlar bilan ko‘rsatib berganini ko‘rishimiz mumkin. Solik hayrat manzilida bo‘lar ekan, uning kamoloti yanada o‘sib, yanada sulkning maslagiga qattiqroq birlashishini ko‘rishimiz mumkin. Yettinchi manzil tasavvufda so‘nggi ma’rifiy manzil bo‘lib, uni faqru fano vodiysi deb atashadi. Faqru fanoda solik butkul haqqa o‘zini fano qilishi, bu bilan u 61 ma’rifatni abadiy haqiqatga aylantirishi kerak bo‘ladi. Navoiy bu yerda qushlarning fano bo‘lishini birgina oyna bilan ifodalaydi. Simurg‘ni qasd qilib kelishgan solik qushlar so‘nggi manzilga yetib oynaga qaraganda faqatgina o‘zlarini ko‘radi. Bu solik ana endigina fano ya’ni haqning ma’rifatiga baqolik ila vosil bo‘lganini anglatadi. Payg‘ambarimiz: ”Kim nafsini tanisa, Robbisini taniydi” degan ekanlar. Hazrat Alisher Navoiy ham aynan shunga ishora qilib qushlarni oynaga asl nafsini ko‘rsatib beryapti. Demak, Navoiy asaridagi ushbu sujetni shu hadisga muvofiq yozganligi fikrimizni dalillaydi. Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa: Tasavvufda komil inson tushunchasi bor. Ma’naviyatlarga erishish esa juda uzoq qiyinchiliklar, mashaqqatlardan va nafsga qilingan jihodlardan iborat bo‘lgan jarayon hisoblanadi. Agar buni yo‘l deb ataydigan bo‘lsak shariyat, tariqat, ma'rifat, haqiqat kabi yo‘llari manxajlari borligini bilishimiz kerak. Dostondagi vodiylar-insonni kamolotga olib boruvchi yo‘llardir. Bu yo‘lni bosib o‘tmoqqa bo‘lgan talabgor o‘zining nafsini xoliq uchun qurbon qilib, poklaydi va taslim bo‘lgan nafsini yaxshiliklar bilan ziynatlaydi, qalbini Allohning uyiga aylantiradi, erta-yu, kech uning zikri bilan band bo‘ladi. Alisher Navoiyning hamma asarlari kabi “Lison ut tayr” ham bizga diniy va ma’rifiy saboq beradi. III.BOB. YOSH AVLOD MA’NAVIY KAMOLOTI UCHUN TARIQATNI O‘RGATISHNING AFZALLIKLARI 62 Barchamizga ma’lumki, davlat sifatida mustaqil bo‘lganimizdan so‘ng asl qadriyatlarimiz va o‘tmishimizni o‘rganish va keng ta’vil qilish imkoniyatlariga ega bo‘ldik. Xususan, tarixiy ajddodlarimiz va ularning ma’rifatlarini keng ko‘lamda o‘rganish ishlari hanuzga qadar jadallik bilan davom etmoqda. Shu jumladan adabiy muhitda turkiy xalqlarning an’anasiga aylangan mumtoz adabiyotda peshqadam bo‘lgan Alisher Navoiyning asarlari tarjima qilinib, undagi yosh avlod uchun muhim bo‘lgan didaktik xususiyatga ega bo‘lgan asarlari maktab darsliklariga kiritila boshlandi. Darhaqiqat, Alisher Navoiy asarlarida ayniqsa, komil insoniylik, hilm, odob, axloq, to‘g‘ri so‘zlik, vatanga muhabbat, ijtimoiy odoblar kabi konsepsiyalar keng qamrovda ekanligini ko‘rihimiz mumkin. Shuning uchun maktablar deyarli har bir sinf darliklarida Alisher Navoiy hayoti va asarlari haqida ma’lumotlar va sharhlar berilganiga guvoh bo‘lishimiz mumkin. Alisher Navoiy asarlaridagi tariqatning ma’rifiy jabhalarini yosh avlod uchun o‘rgatish va daqiq holda ta’lim berish eng muhim vazifalarimizdan hisoblanadi. Alisher Navoiyning lirik va nasriy asarlarining deyarli barcha qismi ruhiy tarbiyaga bag‘ishlangan bo‘lib, barcha asarlari islom dini e’tiqodi va qonun qoidalari asosida yozilgan. Yosh avlod o‘z diniy e’tiqodlarini yoshligidan yaxshi bilgan holda, Alisher Navoiy kabi salaflarimiz iqtido qilgan holda o‘rganishi kelajakda haqiqiy komil inson sifatida voyaga yetishiga sabab bo‘ladi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, Alisher Navoiyning barcha asarlari pand-nasihat ruhida yozilgan bo‘lib, jamiyat uchun zarur bo‘lgan haqiqiy komil kadrlarni yetishtirish uchun asos bo‘lib xizmat qilishi shubhasizdir. O‘rta ta’lim maktabi 5-sinfdan 11-sinfgacha bo‘lgan adabiyot darsliklarida Alisher Navoiy ijodi uchun mavzular ajratilgan. 5-sinfda: 1. Alisher Navoiy hayoti va ijodi haqida ma’lumot – 1 soat 63 2. “Hayrat ul abror” (“Sher bilan Durroj)dostonidan parchalar – 1 soat. 3. “Hayrat ul abror” dostonida to‘g‘rilik va egrilik to‘g‘risida – 1 soat. 4. “Navosiz ulusning navobaxshi bo’l” nomli adabiy-ma’rifiy kecha ssenariysi – 1 soat 28 . Ushbu darslikda “Mumtoz adabiyot bo ‘stoni” ruknida kiriilgan mavzular ichida Alisher Navoiy ijodiga mansub namunalardan parchalar berilganligidan so ‘ngra mavzu yuzasidan savol-topshiriqlar hamda “Yodingizda tuting”, “E’tibor bering” kabi keys-topshiriqlar ham berilgan. Mazkur topshiriqlarni kuzatganimizda, Alisher Navoiyning tasavvuf va tariqat borasidagi o‘ziga xoslikni nazariy ochib berish uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘tib ketilmaydi. Chunki beshinchi sinf o‘quvchisining tafakkuri, dunyoqarashi, fiziologik qobiliyati jihatidan tariqt mavzulariga bevosita olib kirish mavzuning maqsadini ochib berilishida o‘quvchidan alohida tayyorgarlikni talab qiladi. Shu bois Alisher Navoiy ijodi mavzulari yuqori sinflarga chiqqani sayin murakkablashib borilishi ko‘zda tutiladi. Fikrimizni asoslash maqsadida 5 – 10-sinflarga mansub Alisher Navoiy mavzularidagi topshiriqlarni o‘zaro solishtirib ko‘ramiz: “ Savol-topshiriqlar: 1. Alisher Navoiyning bolalik yillari to`g`risida nimalarni bilasiz? 2. Alisher Navoiyning o ‘rta yoshlik yillari hayoti va ijodi haqida so ‘zlang. 3 .O`ninchi maqolatning “Rost so‘z ta’rifida” qismida shoir qanday fikrlarni ilgari surgan? 4.“Sher bilan Durroj” hikoyatidan qanday saboqlar olish mumkin? 5. Rostgo‘ylik, to‘g‘rilik fazilatlarning insonlar uchun ahamiyatini qanday tushunasiz? 28 Ahmedov S., Qosimov B., Qo‘chqorov R., Rizayev Sh. Adabiyot. Umumiy o ‘rta ta’lim maktabilarining 5-sinfi uchun darslik. – T.: SHarq aksiyadorlik matbaa. , 2020. –135-153 bb. 64 6. Qanday illatlar durrojni fojiaga olib keldi va nima uchun sher yordamga kelmadi? “Sher va durroj” hikoyatidagiga o‘xshash, yolg‘onchiligi tufayli jazoga duchor bo‘ladigan qahramonlar haqidagi yana qanday asarlarni bilasiz? Ular to‘g‘risida ota-onangizdan ham so`rashingiz mumkin” 29 . 7-sinfda: “Otmishdan sadolar” rukni 1. Alisher Navoiy. Qit’alar va fardlar. – 1soat 2. Alisher Navoiy qit’alar va fardlarini tahlil qilamiz – 1 soat 30 . Ushbu darslikda fard tahlili uchun muayyan jadvallar berilgan. Shuningdek, mumto janrlar tahlili uchun qiyosiy tahlil topshiriq berilgan. Tahlil samaradorligini oshirish maqsadida Navoiy asarlari lug`atidan ham misollar ketirilgan. Masalan: tuzluk, raqam qilmoq, shubon, nojins, Latif, kasb etmoq, g‘amnok, notamom, biaynih, chust etmoq, dam, dahr, fusus va hokazo so‘zlarning hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi izohlari berilgan. Ko‘rinadiki, mazkur topshiriqlar Alisher Navoiyning tariqat bobidagi qarashlarining badiiy talqinini to‘g‘ridan to‘g‘ri bermasa-da, biroq tariqatning asosi bo‘lgan ruh odobi va tarbiyasiga odob-axloq, insoniylik mezonlarini namoyon qiladi. 10-sinfda 31 : 1.Alisher Navoiy. – 2. “Xamsa”: “Saddi Iskandariy” – 29 Ahmedov S., Qosimov B., Qo‘chqorov R., Rizayev Sh. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktabilarining 5-sinfi uchun darslik. – T.: SHarq aksiyadorlik matbaa. , 2020. –145-146 bb. 30 Mirzayeva Z., Jalilov K. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktabilarining 5-sinfi uchun darslik. – T.: Yangi nashr. 2022. – 124-130 bb. 31 65 10-sinfda berilgan Alisher Navoiy ijodiga mansub asarlardan parchalar asosida dastlab hikmatlar, so‘ngra “eslang” va “tahlil qiling” kabi topshiriqlar keltirilgan. Shuningdek, topshiriqlar sifatida “Saddi Iskandariy” tuzilishini o‘zlashtirish uchun konstruktiv jadval kiritilgan. Bu jihatdan topshiriq mazmunga emas, balki shaklga e’tibor beriladi. Biroq Iskandar obrazi bilan bog`liq savollar e’tiborimizni tortadi: 1. “ Iskandar vahshiylar zulmiga qarshi qanday siyosat qo‘llamoqchi deb o‘ylaysiz? 2. Sizningcha, ya’juj-ma’jujlardan himoya taktikasi zamirida qanday g‘oya mujassam? 3. Oltin-kumush tog‘ yo‘li tasviriga e’tibor bering. Bu manzildagi qiyinchiliklar orqali Navoiy nimaga ishora qilayotgan bo‘lishi mumkin?” 32 Keltirgan misollarimizdan ayon bo‘ladiki, Alisher Navoiy ijodining Vatanga muhabbat, ustozlarga hurmat, adolatpeshalik, tilga e’tibor kabi yuksak insoniy xislat va fazilatlar ufurib turgan asarlaridan parchalar tanlab olingan. Demakki, buyuk mutafakkir ijodining maktab o‘quvchisining ong-shuurida, tafakkuri- bilimida kamolotga olib chiquvchi ijobiy jihatlari bilan ma’naviy qurollanishga arziydigan bir maxzan sifatida ardoqlidir. Shu bois ayta olamizki, garchand adabiyot ta’limida tasavvuf, Naqshbandiylik tartib-qoidalarining aniq bir talqini tilga olinmasa-da, biroq odob, xulq, tarbiyat mezonlarini birlashtirgan ma’rifat zamirida “solik-murshid” tamoyiliga xos bo‘lgan “ustoz-shogird”lik mohiyati anglashiladi. 32 Mirzayeva Z., Jalilov K. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktabilarining 5-sinfi uchun darslik. – T.: Yangi nashr. 2022. – 124-130 bb. 66 Aytmoqlik joizki, adabiyot ta’limida o‘z yechimini topish kerak bo‘lgan muammolar ham yo‘q emas. Ya’ni Navoiy asarlarini va uning ma’rifiy tariqatini maktablarga qanday yo‘sinda o‘rgatish kerak degan savol o‘rtaga chiqadi. Bir yillik adabiyot dasturida 35 yoki 40 soat dars ajratilgan bo‘lsa, shu vaqt davomida pedagogdan berilgan dars soatlarini o‘quvchilarga mukammal holda zamonaviy interfaol metodlar asosida yetkazish talab etiladi. Bu kabi interfaol metodlardan ko‘zlangan maqsad o‘quvchilarga mavzularni yanada kengroq tushuntirish va oson o‘zlashtirishdan iborat bo‘ladi. Biz quyida bir qancha amaliy metodlardan namuna keltirib o‘tgan bo‘lamiz. 1. Alisher Navoiy hazratining hayotlarini o‘quchilardan so‘rab olishga “UZUM SIMCHALARI” metodidan foydalanish ijobiy samara beradi deb hisoblaymiz. Uzum metodi quyidagicha tashkil qilanadi. 1. O‘qituvchi Uzum simchasini plakatini yoki kattaroq ko‘rgazmali shaklini doskaga joylashtiradi. 2. Uzum simchalarining har biriga Alisher Navoiyning hayotiga aloqador bittadan ma’lumot joylashtiradi. 3. Shundan so’ng jurnal yoki guruh tartibida o‘quvchilar doskaga jalb qilinadi. 4. Har bitta o‘quvchiga uzum simchasidagi savoldan qaramasdan tanlab olish imkoni beriladi va olgan savoli asosida ma’lumot berish talab etiladi. 5. Savollarga yaxshi javob bergan o‘quvchilar amaliy va ma’rifiy taqdirlanishi darsni yanada qizg‘in va samarali bo‘lishiga zamin yaratadi. 67 Odatda, bolalarni yoshligidan komillik sayri tarbiyalash anchayin oson kechadigan jarayonlar sirasiga kiradi. Tariqat ta’limoti yosh avlodning ruhiy ma’naviy to‘yintiradigan ana shunday sof ta’limotlardan hisoblanadi. Sof islom g‘oyalarini Qur’on va sunnatga asoslangan holda avlodlarga uqtirish bugungi kundagi dolzarb muommolardan biri bo‘lib qolmoqda. Shuning uchun, asosan maktab bosqichida yoshlarimizga ko‘proq ismoiy e’tiqodiga aloqador go‘yalarni sof holda yetkazishga hammamiz mas’ulmiz. Bu eng avvalo maktabdan boshlanishi hammamizga sir emas. 2. Alisher Navoiyni o‘qitishga doir metodlar haqida gaplashadiga bo‘lsak, “Aralash-quralash” metodlari haqida so‘z yuritmoqchimiz? Ushbu metod quyidagicha tashkil qilinadi: “Mahbub ut tayr”, “Lison ul qulub”, “Hayrat ul sig’ar”, “G‘aroyib ul abror” kabi aralash holda Navoiy asarlarining nomlari ko‘rgazmali vositalar bilan o‘quvchilarga taqdim etiladi. “Mahbub ul qulub” “Mahbub ut tayr ”, “Lison ut tayr” “Lison ul qulub”, “Hayrat ul abror” “Hayrat ul sig‘ar ” “G‘aroyib ul sig‘ar” “G‘aroyib ul abror ” “Mahbub ut tayr”, “Lison ul qulub”, “Hayrat ul sig‘ar”, “G‘aroyib ul abror” kabi aralash holda Navoiy asarlarining nomlari ko‘rgazmali vositalar bilan o‘quvchilarga taqdim etiladi. O‘quvchilar esa bir daqiqa vaqt davomida shu asarlarni to‘g‘ri varianti bilan taxlashi kerak bo‘ladi. Masalan, “Mahbub ul qulub”, “Lison ut tayr”, “G‘aroyib us 68 sig‘ar” kabi. Buni kengroq miqyosda yaratib, guruh-guruh tarzida ham amalga oshirsa ham mumkin. Albatta, mazkur metod ham o‘z samarasiga ega. 3. Taqdim qilmoqchi bo‘lgan keyingi interfaol metodimiz Alisher Navoiy asarlarini yanada daqiqroq tushuntirishga yordam beradigan “Tez top” metodidir. Ushbu metod ham quyidagicha tashkil qilanadi: Masalan, berilgan uyga vazifa “Hayrat ul abror”ning asl va nasriy holatini o‘qib kelish vazifa tariqasida berilgan bo‘lsa, metod pedagog tomonidan quyidagicha tashkil qilinadi: 1. O‘qituvchi katta rangli va ko‘zgazmali plakatda sinfda nechta o‘quvchi bo‘lsa, shuncha savol tuzib kelishi kerak bo‘ladi. 2. Savollar shu tartibda bo‘ladi: a) “Hilmlik xususida”; b) ”Kamtarlik haqida”; c) ”To‘g‘ri so’zlik nima”; d) ”Yolg‘on gapirishning oqibatlari”; e) ”Hikmatli bo‘lishlik”. 3. O‘quvchilar jurnal bo‘yicha jalb qilinadi va biror o‘quvchi darsdan tashqarida qolmasligi shart sanaladi. 4. O‘quvchilar doskaga chiqib savollarni tavakkal holda olganda ularga shu tanlagan mavzusi haqida tushuncha berishi talab etiladi. 5. Har bir o‘quchiga o‘rtacha 3 daqiqa sarflanishi kerak bo‘ladi. 69 6. Faol ishtirok etgan o‘quvchilar albatta, amaliy tarzda taqdirlanishi kerak bo‘ladi. Chunki, o‘quvchi uchun darsning kulminatsiyon nuqtasi taqdirlash jarayoni hisoblanadi. Alisher Navoiy imliy-irfoniy ijodini maktablarda keng qamrovda o‘qitishdan maqsad turkiy xalqlarning yagona diniy bo‘lgan islomni, shu jumladan, an’anaviy qadiriyatlarini, an’anaviy odob-axloq tamoyillarini, asl o‘zligini va millatini chuqur va puxta o‘rgatishdan iboratdir. Alisher Navoiy asarlari yosh-u, keksalarni birdek komillikka, hilmga va taqvoga, inson bilan yaxshi muomla, yaxshi munosabatda bo‘lishlikka undaydigan katta tariqat maktabi hisoblanadi. Alisher Navoiy tariqat maktabidagi eng asosiy tendensiyalardan biri bu-kishi doim ahli birodarlarining g‘am-tashvishida yashashi, har qanday holatda ham ularga qo‘lidan kelgan qadar amaliy yordamini ayamasligi va hayoti davomida bir- biriga yupanch bo‘lish yashashi hisoblanadi. Alisher Navoiyning o‘zi ham bu tendensiyani naqshbandiya tariqatidan olgani hech kimga sir emas. Modomiki, o‘z diniy qadriyatlarimiz haqida, sof tariqatimiz haqida mustahkam bilimga ega bo‘lmas ekanmiz, tarixda bo‘lgani kabi boshqalarning qo‘lida o‘yinchoq bo‘lishimiz oson bo‘ladi. Agar diniy va tarixiy bilimlarimizni puxta egallasak va yosh avlodni shu yo‘sinda chiniqtirsak, ularga bu yo‘lda shart-sharoitlarni ayamasak, albatta bu xalq o‘zligini qiyomatga qadar yo‘qotmaydigan kuchli millat bavlodi bo‘lib yetishadi. Uchinchi bob bo‘yicha xulosa: Alisher Navoiy ijodining Vatanga muhabbat, ustozlarga hurmat, adolatpeshalik, tilga e’tibor kabi yuksak insoniy xislat va fazilatlar ufurib turgan asarlaridan parchalar tanlab olingan. Demakki, buyuk mutafakkir ijodining maktab o‘quvchisining ong-shuurida, tafakkuri-bilimida kamolotga olib chiquvchi ijobiy jihatlari bilan ma’naviy qurollanishga arziydigan bir maxzan sifatida ardoqlidir. 70 Shu bois ayta olamizki, garchand adabiyot ta’limida tasavvuf, Naqshbandiylik tartib-qoidalarining aniq bir talqini tilga olinmasa-da, biroq odob, xulq, tarbiyat mezonlarini birlashtirgan ma’rifat zamirida “solik-murshid” tamoyiliga xos bo‘lgan “ustoz-shogird”lik mohiyati anglashiladi. Alisher Navoiy tariqat maktabidagi eng asosiy tendensiyalardan biri bu- kishi doim ahli birodarlarining g‘am-tashvishida yashashi, har qanday holatda ham ularga qo‘lidan kelgan qadar amaliy yordamini ayamasligi va hayoti davomida bir- biriga yupanch bo‘lish yashashi hisoblanadi. 71 XULOSA 1. Bahouddin Naqshband ilmiy faoliyati butun boshli tariqat maktabi hisoblanadi. U kishining tariqat maktablari ayni xalqchil va insonlarni silayi rahm, mehr, muhabbat, o‘zaro go‘zal qo‘shnichilik munosabatlari g‘oyat yuksak ruhiy kamolotni hosil qilish bilan haqning tavajjuhiga yanada tez va oson yetishish mumkinligi, nufuzini xalq orasida nihoyatda kibor etdi. 2. Markaziy Osiyoga anchayin yoyilib ulgurgan ushbu tariqat endilikda boshqa o‘lkalarga tarqala boshladi. Hattoki chet o‘lkalardan Xojagon- Naqshbandiya tariqatining ta'limotini o‘rganish uchun tolibi ilmlar Markaziy Osiyodagi xonaqohlarga yopirilib kela boshladi. Ammo, Temuriylar sulolasidan so‘ng ushbu tariqat anchayin sustlashib, bid'at va xurofotga aralashib ketdi. Naqshbandiy tariqatining sof va samimiy ta’limoti bevosita shu davr adabiy muhitiga o‘z ta’sirini o‘tkazmasdan qolmadi. 3. Ko‘p fuqaholarning ta’kidlashicha qaladariylarning adashgan joyi ilmiy asosga ega bo‘lmagan amallarni “mana shu tasavvuf” deb davo qilganliklari bo‘lgan. Naqshbandiya, yassaviya, kubroviya, qodiriya tariqatlari shayxlari esa bu holatni yaxshi tahlil qilishib, bor g‘ayratini ishga solishgan. Bosh maqsadlari musulmonlarning dinini bu kabi xurofotlardan himoya qilish bo‘lgan. 4. Alisher Navoiy esa qalandarlik haqiqati va timsollariga keng ahamiyat bergan. Ulug‘ shoir qalandarlik maslagi talablarini naqadar teran mushohada etgan bo‘lsa, uning odobu shartlariga ham alohida e’tibor bilan qaragan. 5. Tasavvuf falsafasi va axloqi mumtoz adabiyotimizga uzoq davrlardan beri ta’sir o‘tkazib kelgan, xalq ruhi va ma’naviyatidan chuqur joy olgan. Shu bois har bir tariqat va uning mumtoz adabiyotimizga ko‘rsatgan ta’sir doirasini aniqlash va baholash adabiyotning bugungi va kelgusi rivojida alohida o‘rin tutadi. 2 6. Alisher Navoiy o‘z asarlarida Xoja Bahouddin Naqshband tasarruflarini yoritish uchun, birinchi navbatda buyuk mutasavvuf merosida mana shu avliyoga, umuman, naqshbandiya tariqatiga munosabat shuningdek, shoir ijodida naqshbadiya tariqatining g‘oyalari targ‘ibi ko‘rinishlari va yo‘nalishlarini ochiqlab olish lozim bo‘ladi. 7. Alisher Navoiyning lirik va nasriy asarlarining deyarli barcha qismi ruhiy tarbiyaga bag‘ishlangan bo‘lib, barcha asarlari islom dini e’tiqodi va qonun qoidalari asosida yozilgan. Yosh avlod o‘z diniy e’tiqodlarini yoshligidan yaxshi bilgan holda, Alisher Navoiy kabi salaflarimiz iqtido qilgan holda o‘rganishi kelajakda haqiqiy komil inson sifatida voyaga yetishiga sabab bo‘ladi. 73 ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. SIYOSIY MANBALAR 1. O‘zbekiston Respublikasi rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha 2010-yil 7-fevraldagi PF-4947 sonli - “2017–2021-yillarda Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni. 2. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Oliy ta’limning davlat standartlarini tasdiqlash, kiritish to‘g‘risida”gi 2019-yil 5-sentabrdagi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni – 564-sonli qarori. 3. “O‘zbekiston Respublikasining ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni 2020-yil 23- sentabr. 4. Мирзиёев Ш. Инсонпарварлик, эзгулик ва бунёдкорлик миллий ғоямизнинг пойдевори. – Т.: 5. Мирзиёев Ш. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз. –Тошкент: Ўзбекистон, 2017., Б.27. 6. Мирзиёев Ш. Эркин ва фаровон демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз.-Тошкет: Ўзбекистон, 2017, Б.14. 74 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning hikmatlari sahifasi.-Ma‘naviyat.uz. 2019. 8. Karimov I. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. –Toshkent: Ma’naviyat, 2008. II.MONOGRАFIYАLАR, ILMIY MАQOLАLАR: 1. Аristotel. Poetikа.-T. Sharq ,1980, 22-bet 2. Болтабоев Ҳ. Наср ва услуб. – Т ошкент : Фан, 1992 . 3. Valixo‘jayev B. Buyuk ma’naviy murshid. – O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Fan., 2004. 4. Иззат Султон. Навоий ва Нақшбанд. – Тошкен: – 5. Is ’ hoqov I . Navoiy poetikasi. T., Fan, 1983.‒ 6. Yusupova D. Aruz vazni qoidalari va mumtoz poetika asoslari. RUZ Toshkent – 2018. 7. Комилов Н. Тасаввуф. -Toshkent Movarounnahr – 2009 . 8. Komilov N . Tasavvuf yoki komil inson axloqi. 1-kitob.–T .: Yozuvchi, 1996. 9. Navro‘zova G.H. Naqshbandiya-kamolot yo‘li. – 10. Олимов С. – Нақшбанд ва Навоий. –T .: O‘qituvchi, 1996, 46-b. 11. Rafiddinov S. Yetti pir. – T.: O'zbekiston., 2019. 12. Rafiddiniov S. "Alisher Navoiy va naqshbandiylik" Toshkent-2022 13. Ramazonov N. Navoiy ijodida faqr talqini va faqir obrazi.–T.: Fan, 2015. 14. Sadriddin Salim Buxoriy. Bahouddin Naqshband yoki yetti pir. –T.:- Yangi asr avlodi. – 2003. 15. Homidiy H. Tasavvuf allomalari. – T. -2009. 16. Haqqulov I. Navoiyga qaytish (yakuniy qism).–T.: O‘zFA, O‘TAFI, 2019. 17. Ғаниева С. Aлишер Навоий ҳаёти ва ижоди. – T.:-2009. 75 Ш . BАDIIY АDАBIYOTLАR, LUG‘ATLAR 18. Alisher Navoiy. Asarlar. O‘n besh jildlik. 13-jild. –T .: 1966. 19. Navoiy asarlari lug'ati – G'afur G'ulom nomidagi adabiyot va san'at nashriyoti Toshkent-192. IV. DАRSLIK VА O ‘ QUV QO ‘ LLАNMАLАR 20. Abduqodirov A., Astanova F., Abduqodirova A. – Case- study” uslubi. Nazariya, amaliyot va tajriba.–T.: Tafakkur qanoti, 2012. –B.23. 21. Ahmedov S., Qosimov B., Qo‘chqorov R., Rizayev Sh. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktabilarining 5-sinfi uchun darslik. – T.: SHarq aksiyadorlik matbaa. , 2020. –145-146 bb. 22. Yo‘ldoshev Q., Qodirov V.,Yo‘ldoshbekov J. Adabiyot. 10-sinf uchun darslik. II qism. – Yangiyo‘l poligrafi, 2017.– B.146-147. 23. Yusupova Sh. Ona tili o‘qitishda interfaol usullar va kompyuter dasturi (o‘quv-uslubiy qo‘llanma). – T., 2013. 24. Ishmuhаmedov R., Yuldаshev M. Tа’lim vа tаrbiyаdа innovаtsion pedаgogik texnologiyаlаr. –T.: Nihol, 2013. –B.17. 25. O ‘ rtа mаktаb аdаbiyot dаrslаrini tаshkil etish bo‘yichа fаn dаsturidаn olindi. – T.: 2021 . 26. Литературная энциклопедия терминов и понятий; под ред. А. Н. Николюкина. М.: 2001 (https://www.аcаdemiа.edu/3732082/ ). 27. Mirzayeva Z., Jalilov K. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktabilarining 5-sinfi uchun darslik. – T.: Yangi nashr. 2022. – 124-130 bb. 76 28. To‘xliyev B., Kаrimov B., Usmonovа K. Аdаbiyot. II qism. – T.: O ‘ zbekiston milliy ensiklopediyаsi. -2018. -200 b. 29. To‘xliyev B. Аdаbiyot o‘qitish metodikаsi. -T.: 2006. 30. To‘xliyev B. Аdаbiyot o‘qitish metodikаsi. -T.: 2006. 31. Quronov D., Mamajonov Z., Sheraliyeva M. Adabiyotshunoslik lug‘ati. – T.: Akademnashr., 2013. –46-b. 32. K уронов Д.ва б. Адабиётшунослик лугати.– Т.: Академнашр, 2013,352- b . V. INTERNET MАNBАLАR 44. www.ziyonet. uz 45. www.edu.uz 46. www.nutq.nt а l.uz 7

Alisher navoiy ijodida naqshbandiylik tartib-qoidalarining poetik ifodasining ahamiyati

 

MUNDARIJA

 

Kirish………………………………………………………………………………3

I BOB. NAQSHBANDIYLIK TARIQATINING O‘RTA 

ASRLAR O‘ZBEK ADABIYOTIDA RIVOJLANISH BOSQICHLARI……..6

  1. Xo‘jagon (Naqshbadiylik) tariqatiga bir nazar………………………………6
  2. Naqshbandiylik g‘oyalarining  Navoiy ijodididagi o‘rni  va ahamiyati……11

II.BOB. ALISHER NAVOIY IJODIDA NAQSHBANDIYA TARIQATINING POETIK IFODASI………………………………………………………………40

 2.1. “Xamsa” dostonlarida  “solik-murshid” munosabatining ifodalanishida Navoiy mahorati……………………………………………………………..…....40

2.2. “Lison ut-tayr”   dostonida tasavvufning yetti bosqichi. ………….................46

III.BOB. YOSH AVLOD MA’NAVIY KAMOLOTI UCHUN   TARIQATNI O‘RGATISH  AFZALLIKLARI………………………..………………………55

Sotib olish