Ta’lim bosqichlarida adabiyot kursining mazmuniy qurilishi - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	19000UZS
Hajmi	84.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

orazaliyeva shaxnoza

Ro'yxatga olish sanasi 15 Fevral 2024

39 Sotish

Ta’lim bosqichlarida adabiyot kursining mazmuniy qurilishi

Sotib olish

“TA’LIM BOSQICHLARIDA ADABIYOT KURSINING
MAZMUNIY QURILISHI”MAVZUSIDA
KURS ISHI
1

MUNDARIJA
KIRISH .......................................................................................................................................................... 3
I BOB. ADABIYOT O‘QITISH METODIKASINING UMUMNAZARIY MASALALARI ............................................ 5
1.1. Adabiyot fanining ta’limdagi o‘rni, maqsadi va vazifalari ...................................................................... 5
1.2. Adabiyot kursi mazmunini bosqichma-bosqich shakllantirish tamoyillari ........................................... 10
II BOB. ADABIY TA’LIM METODLARI, USULLARI, SHAKLLARI HAMDA ULARNING O‘ZARO ALOQADORLIGI 20
2.1. Adabiyot kursining mazmuniy qurilishi ............................................................................................... 20
2.2. Adabiyot o‘qitish shakllari va usullari. ................................................................................................. 23
XULOSA ...................................................................................................................................................... 51
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................................................................ 52
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Bugungi kunda ta’lim tizimini takomillashtirish,
zamonaviy pedagogik yondashuvlarni o‘quv jarayoniga tatbiq etish, o‘quvchilarda
mustaqil fikrlash, estetik did va badiiy tafakkurni rivojlantirish davlat miqyosidagi
muhim vazifalardan biridir. Shu nuqtai nazardan, adabiyot fani o‘quvchilarning
ma’naviy-axloqiy tarbiyasini shakllantirish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni
singdirish, shaxs sifatida kamol topishida beqiyos o‘rin tutadi.
Adabiyot kursining mazmunini to‘g‘ri va izchil qurish orqali
o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos, qiziqarli, ta’sirchan va tarbiyaviy
ahamiyatga ega bo‘lgan badiiy asarlar tanlanadi. Bu esa ta’limning har bir
bosqichida o‘quvchilarning badiiy tafakkurini rivojlantirish, tahliliy fikrlashni
shakllantirish, milliy adabiyotimizga hurmatni oshirish imkonini beradi.
Mavzuning dolzarbligi shundan iboratki, zamonaviy ta’lim tizimi o‘quv
dasturlari va adabiyot kursi mazmunini qayta ko‘rib chiqishni, uni yosh avlod
ehtiyojlari va jamiyat talablari bilan uyg‘unlashtirishni talab etmoqda. Shuningdek,
adabiyot fanini o‘qitishda uzviylik, izchillik va bosqichma-bosqich rivojlanish
tamoyillarini ta’minlash orqali o‘quvchilarning estetik tarbiyasini yuksaltirish
dolzarb vazifalardan biri sanaladi.
Bugungi kunda ta’lim tizimida har bir fan o‘z oldiga qo‘ygan aniq maqsad
va vazifalar orqali yosh avlodni har tomonlama yetuk, ma’naviy boy, tafakkuri
keng, mustaqil fikrlaydigan shaxs sifatida tarbiyalashga xizmat qilmoqda.
Shulardan biri — adabiyot fani bo‘lib, u nafaqat o‘quvchilarga badiiy asarlarni
o‘qish va tahlil qilishni o‘rgatadi, balki ularning dunyoqarashini kengaytiradi,
insoniy fazilatlarni shakllantiradi, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni anglashga
chorlaydi. Shu bois, ta’limning barcha bosqichlarida adabiyot kursining
mazmunini ilmiy asosda to‘g‘ri qurish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi: Kurs ishining asosiy maqsadi — ta’lim
bosqichlarida adabiyot kursining mazmuniy qurilishini o‘rganish, uning nazariy va
3

metodik asoslarini tahlil qilish, shuningdek, adabiyot ta’limini takomillashtirish
yo‘llarini aniqlashdan iborat.
Mazkur maqsad orqali adabiyot kursining har bir bosqichda tutgan o‘rni,
mazmunning uzviyligi, asar tanlash mezonlari, shuningdek, o‘qitishda zamonaviy
metodlardan foydalanish imkoniyatlari yoritiladi.
Kurs ishining vazifalari
Kurs ishining maqsadini amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilandi:
1. Adabiyot kursining mazmuniy qurilishi haqidagi ilmiy-nazariy manbalarni tahlil
qilish;
2. Ta’lim bosqichlarida adabiyot fanining uzviylik va izchillik tamoyillarini
aniqlash;
3. Adabiyot kursini shakllantirishda Davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturlarining
ahamiyatini o‘rganish;
4. Adabiy asarlarni tanlashda o‘quvchilarning yosh, psixologik va bilish
imkoniyatlarini hisobga olish zaruratini asoslash;
5. Adabiyot kursining mazmunini o‘qitishda zamonaviy pedagogik va axborot
texnologiyalarining o‘rnini tahlil qilish;
6. Turli ta’lim bosqichlarida adabiyot kursining mazmuniy qurilishini
takomillashtirishga oid ilmiy-amaliy tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti: Kurs ishining obyekti — O‘zbekiston
Respublikasining umumta’lim maktablari, akademik litsey va kollejlarida
o‘qitilayotgan adabiyot fani kurslari, ularning mazmuni va o‘quv dasturlaridir.
Kurs ishining predmeti: Ta’lim bosqichlarida adabiyot kursining
mazmuniy qurilishi, ya’ni o‘quv dasturlarining uzviyligi, asar tanlash tamoyillari,
o‘qitish metodlari hamda adabiy-estetik tarbiyani shakllantirish jarayonidir.
Kurs ishning tuzilishi: Kurs ishi kirish, asosiy qism, 2 bob, 5 bo‘lim, xulosa,
takliflar va foydalanilgan adabiyotlardan tashkil topgan.
4

I BOB. ADABIYOT O‘QITISH METODIKASINING UMUMNAZARIY
MASALALARI
1.1. Adabiyot fanining ta’limdagi o‘rni, maqsadi va vazifalari
Adabiyot fani inson ma’naviyatining shakllanishida, uning ruhiy dunyosini
boyitishda, estetik didini tarbiyalashda muhim rol o‘ynaydi. Adabiyot darslari
orqali o‘quvchilar milliy qadriyatlarni, xalqning o‘tmishi va madaniyatini chuqur
anglaydi, badiiy so‘z orqali hayotning turli jabhalarini his etadi. Shu bois adabiyot
fani ta’lim tizimining ajralmas va asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi.
Adabiyot o‘quvchini nafaqat o‘qishga, balki fikrlashga, tahlil qilishga, badiiy
estetik baho berishga o‘rgatadi. Badiiy asarlarni o‘rganish jarayonida o‘quvchi
insoniy fazilatlar – vatanparvarlik, halollik, mehr-shafqat, adolat kabi qadriyatlarni
o‘zida shakllantiradi. Shu jihatdan adabiyot darslari shaxs tarbiyasining eng
samarali vositasidir.
Ta’limdagi adabiyot kursi o‘quvchilarning nutq madaniyatini, ifoda qilish
ko‘nikmalarini, mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi. Adabiyot o‘qitish
orqali o‘quvchi so‘z qudratini anglaydi, milliy g‘oya va istiqlol mafkurasiga sodiq
shaxs sifatida kamol topadi.
Bugungi kunda adabiyot fanining ahamiyati yanada ortib bormoqda. Chunki
globallashuv sharoitida yoshlarni milliy o‘zlikni anglash, ma’naviy qadriyatlarga
hurmat va kitobxonlik madaniyatini shakllantirish ruhida tarbiyalash zarur. Shu
maqsadda adabiyot kursining mazmunini zamonaviy talablarga mos ravishda
takomillashtirish ta’lim tizimining ustuvor yo‘nalishlaridan biridir.
Adabiyot o‘qitish metodikasi — bu o‘quvchilarga badiiy adabiyot orqali
ma’naviy, estetik va axloqiy tarbiya berishning ilmiy asoslarini o‘rganuvchi fandir.
U adabiy ta’lim jarayonining mazmunini, shaklini, usullarini hamda o‘qituvchi va
o‘quvchi o‘rtasidagi o‘zaro aloqani o‘rganadi.
Mazkur fan adabiyot darslarining samaradorligini oshirish, o‘quvchilarning
badiiy tafakkurini rivojlantirish, ularni asar tahliliga faol jalb etish kabi masalalarni
o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Adabiyot o‘qitish metodikasi shuningdek,
5

o‘quvchi shaxsida badiiy did, estetik zavq va mustaqil fikrlash qobiliyatini
shakllantirishni ko‘zda tutadi.
Metodika fanining predmeti — bu adabiyot darsining mazmuni va tuzilishi,
o‘quvchi tomonidan badiiy asarni idrok etish jarayonidir. U o‘quvchining asarga
munosabati, tushunish darajasi va estetik bahosini o‘rganadi.
Adabiyot o‘qitish metodikasining asosiy maqsadi — badiiy so‘z vositasida
o‘quvchilarni ma’naviy jihatdan boyitish, ularni milliy va umuminsoniy
qadriyatlarga sodiq shaxs sifatida tarbiyalashdir.
Bu fanning vazifalari quyidagilardan iborat:
 adabiy ta’limning mazmuni, maqsadi va yo‘nalishlarini belgilash;
 badiiy asarni tahlil qilishning samarali metodlarini ishlab chiqish;
 o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi ijodiy hamkorlikni yo‘lga qo‘yish;
 o‘quvchilarda badiiy so‘zga muhabbat, milliy o‘zlikni anglash tuyg‘usini
shakllantirish;
 zamonaviy pedagogik texnologiyalarni adabiy ta’lim jarayoniga tatbiq etish.
Shu bois adabiyot o‘qitish metodikasi nafaqat nazariy fan, balki amaliy tajriba
asosida shakllanadigan, o‘qituvchining kasbiy mahoratini oshiruvchi muhim
yo‘nalishdir. U dars jarayonini ijodiy tashkil etish, o‘quvchilarda tahlil,
solishtirish, xulosa chiqarish ko‘nikmalarini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Shu bois adabiyot o‘qitish metodikasi nafaqat nazariy bilimlar tizimi, balki
amaliy mahoratni shakllantiruvchi fan sifatida ham alohida o‘rin tutadi.
“Adabiyot o‘qitish metodikasi” pedagogik fanlar tizimiga mansub o‘laroq,
ilmning alohida turi bo‘lish uchun qo‘yiladigan uch talabning barchasiga javob
bera oladi. Birinchidan, adabiyot o‘qitish metodikasi o‘rganadigan soha ilmdagi
boshqa biror o‘quv fani tomonidan o‘rganilmaydi. Ikkinchidan, mazkur fan
ishlaydigan soha, ya’ni adabiyot darslarida badiiy asarlar o‘qitilishining optimal va
samarali yo‘llarini tadqiq etish, adabiy ta’limning nazariy asoslarini ishlab chiqish
ulkan ijtimoiy ahamiyat kasb etadi. Uchinchidan, adabiyot o‘qitish metodikasi fani
o‘ziga xos ilmiy-tadqiqot usullariga ega.
6

Adabiyot o‘qitish metodikasi badiiy adabiyot o‘qitilish jarayoniga bog‘liq
qonuniyatlarni o‘rganadi. Unda adabiyotshunoslik bilan pedagogikaning ayrim
xususiyatlari uyg‘unlashadi. Ya’ni adabiyotshunoslik alohida fan sifatida adabiyot
tarixi, nazariyasi va adabiy jarayon muammolari bilan shug‘ullansa, pedagogika
bola tarbiyasi qonuniyatlari bilan mashg‘ulligi ma’lum. Ammo bu ikkala fan ham
uzluksiz ta’lim jarayonida adabiyotdan nimani va qanday o‘qitilishi kerakligi
masalasini hal qilib bera olmaydi. Shu ma’noda adabiyot o‘qitish metodikasi
alohida fan sifatida filologik ta’lim uchun zarur hisoblanib, uning o‘z obyekti va
predmeti, maqsad va vazifalari, mazmuni va metodlari mavjud. Bizgacha
yaratilgan soha darsliklariga tayangan holda “Adabiyot o‘qitish metodikasi”
fanining obyektini uzluksiz ta’lim tizimidagi adabiyot darslari, deya ko‘rsatish
mumkin.
Mazkur fanning predmeti esa uzluksiz ta’lim tizimida badiiy adabiyotning
o‘qitilishiga doir didaktik ashyolar va qonuniyatlar hamda badiiy asarni
o‘rganishda o‘qituvchi-o‘quvchi munosabatlaridagi hamkorlik jarayonidir.
“Adabiyot o‘qitish metodikasi” fanining maqsadi bo‘lajak o‘qituvchining
kasbiy kompetentliligini shakllantirish, ularga yoshlar ma’naviyatini qaror
toptirishda badiiy asarning ta’sir kuchidan oqilona va samarali foydalanish
yo‘llarini o‘rgatishdan iborat.
Adabiyot o‘qitish metodikasi fani adabiyot darslarining ta’lim muassasalarida
o‘rganiladigan boshqa o‘quv fanlaridan farqini ko‘rsatish; adabiy ta’limdagi
an’anaviy va novatorlik yondashuvga xos jihatlarni o‘rganish; pedagoglarda adabiy
ta’lim uchun optimal variantlarni belgilashda zarur bo‘ladigan ko‘nikmalarni
shakllantirish; adabiyot darslarida o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyati hamda ularning
o‘zaro munosabatidagi o‘ziga xosliklar bilan tanishtirish singari vazifalarni o‘z
ichiga oladi. Shundan kelib chiqiladigan bo‘lsa, “Adabiyot o‘qitish metodikasi”
fanining vazifalari o‘qitish jarayonida ta’limning samarali metod va usullaridan
foydalanish yo‘llarini o‘rgatish, badiiy asar tahlilida o‘quvchi ma’naviyatiga ijobiy
ta’sir ko‘rsatadigan jihatlarni ochish hamda undan maqsadga muvofiq tarzda
foydalana bilishga yo‘naltirishdan iborat.
7

“Adabiyot o‘qitish metodikasi” fanining mazmuni ta’lim metodlari, usullari,
shakllari va ularning o‘ziga xos xususiyatlari, badiiy asar bilan bog‘liq nazariy va
didaktik tushunchalar, adabiy matn bilan ishlash jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchi
faoliyatini tashkil etish yo‘llarini o‘z ichiga oladi.
“Adabiyot o‘qitish metodikasi” fanining ilmiy-tadqiqot metodlari qatoriga
fanga doir ma’lumot yig‘ishning aniq maqsadga yo‘naltirilganligi; ilg‘or
tajribalarni o‘rganish, tahlil qilish va ommalashtirish, ta’lim hujjatlarini tahlil
qilish, o‘qituvchi hamda o‘quvchilar bilan individual suhbatlar tashkil etish
kabilarni o‘z ichiga oladigan kuzatish; sinalmagan pedagogik hodisalarni har xil
sharoitlarda o‘rganish maqsadida qo‘yilgan ilmiy tajriba ko‘rinishidagi
eksperiment; ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan, aniq sharoit va tartibda
o‘tkaziladigan, o‘quvchilarning ta’limiy hamda rivojanish darajasini aniq
o‘lchaydigan tekshiruv tizimi bo‘lmish test; ma’lumotlarni oldindan maxsus
tayyorlangan savollar va anketalar ko‘magida yalpi tarzda yig‘ish shaklidagi
anketa so‘rovnomalari; ta’lim jarayonining son ko‘rsatkichlari aniqlanishiga
yo‘naltirilgan statistik tahlil; metodik merosni tanqidiy o‘rganish; o‘quvchi ijodi
namunalarini o‘rganish va hk.larni kiritish mumkin.
Talabalar “Adabiyot o‘qitish metodikasi” kursini to‘la o‘zlashtirsalar, adabiy
ta’limning metod va usullari haqida to‘liq bilimga ega bo‘lishlari, har qanday
badiiy matnni ham ilmiy, ham didaktik, ham o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini
inobatga olgan holda tahlil eta olishlari, adabiyot darslarini samarali tashkil eta
bilishlari, o‘quvchilar bilan professional muloqotga kirisha olishlari mumkin
bo‘ladi. Ya’ni talabalar:
- ona tili va birorta chet tilda shaxslararo hamda madaniyatlararo masalalar
yuzasidan og‘zaki va yozma ravishda kommunikativ aloqaga kirisha olishlari;
- jamoa bilan ishlashda ularga xos bo‘lgan ijtimoiy, etnik, madaniy va diniy
tafovutlarga bag‘rikenglik bilan yondasha olish malakasini egallagan bo‘lishlari;
- filologik yo‘nalishdagi ilmiy bilimlarni o‘zlashtirish jarayoniga oqilona
rahbarlik qilish ko‘nikmasini egallashlari;
- maktab yoki boshqa ta’lim muassasalarida adabiyotdan
8

sinfda va sinfdan tashqari ishlarni tashkil eta bilishlari;
- mashg‘ulotlarni mavjud ilg‘or metodlar asosida tashkil qilish uchun zarur
bo‘lgan o‘quv-metodik materiallarni tayyorlash ko‘nikmasini egallagan bo‘lishlari;
- o‘quvchilarga filologik ta’lim berish va tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish
malakasiga ega bo‘lishlari;
- professional faoliyatlarida har bir o‘quvchi shaxsiga xos bo‘lgan individual
xususiyatlarni bilish va ta’lim amaliyotida qo‘llay olish ko‘nikmalarini egallagan
bo‘lishlari talab qilinadi.
Nazariy qaraashlarga xulosa yasab aytish mumkinki, mustaqillik davri
adabiyot o‘qitish metodkiasi fani davr talablari asosida takomillashib, mazmunan
boyib boraveradi.
9

1.2. Adabiyot kursi mazmunini bosqichma-bosqich shakllantirish
tamoyillari
Ta’lim tamoyillari (prinsiplari – lotincha principum – negiz, boshlang‘ich) –
ta’lim kechimini tashkil etishda tayaniladigan eng muhim qoida va qarashlar
tizimi. Tamoyillar pedagogik amaliyotni to‘g‘ri tashkil etish ehtiyoji natijasida
vujudga kelgan. Tamoyillar o‘qitish jarayoniga qo‘yiladigan talablar majmuasidir.
Ta’lim tamoyillarini quyidagilarga ajratish mumkin:
– rivojlantiruvchi ta’lim va tarbiya tamoyili;
– ta’limning hayot bilan bog‘liqligi tamoyili;
– ta’limning ilmiyligi tamoyili;
– ta’limning tizimliligi va izchilligi tamoyili;
– o‘qituvchi rahbarligida o‘quvchilarning ongliligi va ijodiy faolligi tamoyili;
– ta’limning ko‘rsatmaliligi va o‘quvchilarning nazariy fikrlash qobiliyatini
o‘stirish tamoyili;
– ta’lim jarayonida o‘quvchilarning mustahkam bilimga ega bo‘lish tamoyili;
– ta’limning o‘quvchilar shaxsini e’tiborga olgan holdagi jamoaviyligi
tamoyili va h.k.
Ta’limning ushbu tamoyillari ayrim-ayrim holda emas, balki bir-biri bilan
uzviy bog‘langan holda amalga oshiriladi. O‘qitishning juda ko‘p tamoyillari
mavjud bo‘lsa ham, hamma pedagoglar uchun amal qilinishi shart bo‘lgan
quyidagi bir qator umumiy tamoyillar mavjud:
1. O‘qitishning tarbiyalovchi va kamol toptiruvchi tamoyili.
2. Ilmiylik, tizimlilik va izchilliktamoyili.
3. Ta’limning amaliy hayot bilan bog‘lanishi tamoyili.
4. Onglilik va faollik tamoyili.
5. Ko‘rsatmalilik tamoyili.
6. Tushunarlilik tamoyili.
7. Puxtalik va boshqa tamoyillar.
10

Ta’lim kechimida mana shu tamoyillarga rioya qilinishi shart. Ammo
predmetlarning mazmuniga, o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga, ko‘rsatmali
qo‘llanmalar mavjudligiga bog‘liq holda tamoyillarning nisbati hamda mazmuni
ma’lum darajada o‘zgaradi. Masalan, ko‘rsatmalilik tamoyili tabiatshunoslikni
o‘qitish jarayonida tajribalarni namoyish etish bo‘lsa, tilni o‘qitishda grammatik
jadvallarni ko‘rsatish, darstaxtaga yozish, chizmalar chizish va hokazolardan iborat
bo‘ladi. Lekin har qanday predmetni o‘qitishda jonli mushohada, ya’ni narsa va
hodisalarni muayyan idrok etish, fikrlash tamoyillariga amal qilish, nazariy
xulosalarni tushunish va bilish, ularni tajribada, hayotda qo‘llay olish zarur.
Adabiyot darslarini tashkil etishda esa o‘quvchini ezgu ma’naviyatli shaxs
sifatida shakllantirish uchun ta’limning quyidagi tamoyillari yetakchilik qiladi:
– dars tartibini o‘zgartirish. Bunga ko‘ra darslar an’anaviy yo‘sinda, ya’ni
tashkiliy qism, uy vazifasini so‘rash va uni mustahkamlash, yangi dars bayoni va
uni mustahkamlash, uyga vazifa berish tarzida amalga oshirilmaydi. Dars jarayoni
dasturda taqdim etilgan yangi asar ustida ishlanayotganda, o‘quvchilarning avvalgi
bilimlari, hayotiy tajribalariga tayangan holda bahsli-munozarali savollar berish va
o‘quvchilarning mustaqil ishlashlarini ta’minlash asosida tashkil etiladi. Bu
jarayonda bir xillikdan, takrorlardan qochgan holda har xil ta’lim metodlaridan
foydalaniladi. O‘quvchilar asarni tahlil qilishdagi ishtiroklariga qarab baholanadi.
Uy vazifalari o‘quvchilardan mustaqil fikrlashni va ijodiy ishlashni talab qiladigan
tarzda beriladi;
– o‘qitishning hayot bilan aloqadorligi. An’anaviy ta’limda darslarning hayot
bilan aloqadorligini ta’minlash o‘qituvchining vazifasi hisoblanadi. O‘quvchining
ma’naviy kamolotiga qaratilgan darslarda hayotiy hodisalar asosida fanning
tushuncha va qonuniyatlarini ularning o‘zlari o‘zlashtiradilar, nazariyadan yana
hayotga qaytadilar. O‘qituvchi yo‘naltiruvchi savol-topshiriqlari va vazifalari bilan
bu jarayonga rahbarlik qiladi. O‘quvchilar o‘zlari topgan ilmiy va hayotiy
haqiqatlarga hurmat bilan qaraydilar. Nazariy tushunchalar mavjud borliqni
anglash yo‘li bilan tiniqlashadi va chuqurlashadi. O‘quvchilar adabiy qahramonlar
11

shaxsi va asarda ifodalangan narsa-hodisalarni tahlil qilish bilan o‘zlari hayotda
duch kelishlari mumkin bo‘lgan har xil hodisalarning asosini topishga o‘rganadilar.
Ta’limning hayot bilan to‘laqonli aloqasi o‘qitishning tashkiliy jihatlari va
metodlari o‘rtasida uzviylikni talab qiladi. Ta’lim tizimi amaliyotiga har xil sun’iy
metod va usullarni olib kiravermay, ularning hayot, mavjud tabiiy qonuniyatlar
bilan bog‘liq bo‘lishiga erishish kerak. O‘quvchi darsda o‘rgangan bilimlarini
hayotda qo‘llasin yoki hayotda ko‘rganlari asosida darsda o‘z kuchi bilan ilmiy
xulosa chiqarsin. Shundagina berilgan bilimlar o‘quvchining xotirasigagina emas,
tafakkur va ruhiyatiga o‘rnashib, uning ko‘ngil mulkiga aylanadi. Maktabda bir
narsani eshitib, hayotda boshqa narsani ko‘rgan o‘quvchida darslarda singdirilgan
haqiqatlarga ishonch yo‘qoladi. Eng to‘g‘ri yo‘l – hayotiy haqiqatlar asosida
tarbiyalash. Haqiqat qanchalik achchiq, murakkab va yoqimsiz bo‘lmasin,
foydalidir. U oxir-oqibat shakllanayotgan shaxsga hayotning asl mohiyatini ochib
beradi. Unga hayot qiyinchiliklarini yengishning to‘g‘ri yo‘lini tanlash imkonini
beradi;
– o‘quvchiga mustaqil faoliyat uchun topshiriqlar berish. Adabiy ta’limni
uyushtirishning bu tamoyilida uy vazifasini so‘rash har xil mustaqil ishlarni yalpi
yoki guruh tarzida bajartirish orqali amalga oshiriladi. Yangi mavzuni
o‘zlashtirishga ham o‘quvchilar topshiriqlarni mustaqil bajarish asnosida, ya’ni
o‘zi mehnat qilgan holda erishadi. Mustaqil ishlar ijodiy yoki yarim ijodiy tarzda
taqdim etiladi. 3 – 4 daqiqada bajariladigan qisqa muddatli mustaqil ishlar ham
o‘quvchilarni faollashtiradi;
– ta’limni individuallashtirish. Maktab adabiyot darslari jarayonini
individuallashtirish bilimlarni o‘zlashtirishda bo‘shliq bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik
uchun o‘quvchilarning har biri bilan maksimal darajada alohida ishlashdan
iboratdir. Har bir o‘quvchi bilan alohida ishlashda uning individual xususiyatlari,
bilim o‘zlashtirishdagi o‘ziga xosligi, xotirasi, o‘zlashtirish darajasi, xarakteri va
qiziqishlari albatta, inobatga olinishi shart;
–oldinni ko‘ra bilish. Bu tamoyil mohiyati o‘qituvchining o‘quvchi faoliyati
natijalarini oldindan ko‘ra bilishida namoyon bo‘ladi. O‘qituvchining bunday
12

fazilati o‘quv materialini tanlashi va darsga tayyorlanishida katta ahamiyat kasb
etadi. Adabiy ta’limda o‘quvchilar ma’naviy kamolotini ta’minlashda ularning
yangi bilimlarni kashf etib o‘zlashtirishi ham o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi.
O‘quvchilarning bu jarayondagi faoliyati obyektiv-subyektiv o‘ziga xosliklari
bilan ajralib turadi. Bu jarayonning obyektiv o‘ziga xosligi shuki, o‘quvchi
bilimlarni kashf qilib o‘zlashtirar ekan, fanga ham, o‘quv predmetiga ham, ta’lim
metodlariga ham hech qanday yangilik kiritmaydi. U bilimlarni o‘zi uchun qayta
yaratadi, mavjud ilmiy va hayotiy haqiqatlarni o‘zi uchun o‘zi kashf qiladi.
Subyektiv o‘ziga xosligi shundaki, o‘quvchi ta’lim jarayonida o‘zi avval duch
kelmagan, bilmagan narsalarni shu vaqtgacha foydalanmagan yangi metodlar
yordamida o‘zlashtiradi. Bilim olishning bunday yo‘llari o‘rganilgan bilimlarning
yangi jihatlarini ko‘rish, ularni mustaqil tarzda chuqurlashtirish nuqtai nazaridan
diqqatga loyiqdir.
Bilim olish jarayonida hayratlanarli, kutilmagan hodisalar bilan to‘qnashish
o‘quvchi shaxsida o‘ziga ishonch hissini paydo qiladi. Bugungi ta’lim jarayonida
o‘quvchilarning ma’naviy kamolotini ta’minlashda ikki narsa hisobga olinishi
zarur. Birinchidan, o‘quvchilar ongida fanga doir qonuniyatlar va ularning o‘zaro
aloqasi nechog‘lik mukammal aks etganligini aniqlash. Ikkinchidan, shu asnoda
bilimlarni o‘zlashtirishga intilish uyg‘otib, uni qo‘llabquvvatlash, mustahkamlash.
Tarbiyalanuvchilarning mustaqil fikrlash va mustaqil ravishda bilim olishga
qiziqishining shakllanishiga o‘qituvchi bilan o‘quvchilar orasidagi, shuningdek,
sinfdagi bolalar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar ham katta ta’sir ko‘rsatadi.
O‘qituvchi o‘quvchilarining ichki dunyosiga chuqurroq kirishi, ularning har biriga
xos bo‘lgan qiziqish motivlarini o‘rganishi lozim. Muallimning o‘quvchi
intellektual kuchiga ishonchi tarbiyalanuvchining mustaqil fikrlash va bilim
olishga bo‘lgan qiziqishini uyg‘otuvchi motivdir. O‘quvchining imkoniyatini ocha
bilish – o‘z vaqtida, ishonarli ravishda, tarbiyalanuvchining yoshiga xos
xususiyatlari, ehtiyoj va qiziqishlarini bilgan holda, uni hayotiy tajribasi, aqliy
hamda jismoniy kuchi, qobiliyatini namoyish qilishga undashdir.
13

O‘qituvchi o‘z ishiga ijodiy yondashsa, albatta, o‘quvchilar faoliyatida o‘z
aksini topadi va ularning yetuk shaxslar sifatida shakllanishiga xizmat qiladi.
O‘qituvchining loqaydlik bilan majburiyat ostida qilayotgan mehnati o‘quvchida
salbiy hislarni qo‘zg‘otishi, uning bilim olishga bo‘lgan intilishini so‘ndirishi
tayin. O‘quvchining mustaqil bilim olishga bo‘lgan intilishini to‘xtatadigan yoki
susaytiradigan holatlardan biri dars jarayonidagi bir xillikdir. Bir xil harakatlar,
tuyg‘ular, fikrlar inson ongini bo‘m-bo‘sh qilib qo‘yadi. Inson asablari tizimi va
tafakkuri sheriklikda faoliyat ko‘rsatadi. Faoliyatsiz insonning asab tizimi ham
zarur darajada rivojlanmaydi. Asab tizimining taraqqiyoti faqat uning tinimsiz
harakati bilan amalga oshadi. Intellekt esa uning tarkibiy qismlari ishlab
turgandagina rivojlanadi. Afsuski, bugun ham ta’lim jarayonida o‘quvchilar
tafakkurining faol ishlashi, bilimlarni mustaqil ravishda o‘zlashtirishini ta’minlash
borasida yetarlicha harakat qilinmayapti. Ko‘p hollarda bunday ishlar bolalar va
o‘smirlarning mustaqil fikrlashlari, ijodiy ishlashlari uchun emas, balki ularning
xotirasiga, tayyor holda olingan bilimlarni eslab qolishlariga qaratilmoqda.
O‘qituvchilardan bundan qutilish va bugungi pedagogiktalablarga moslashish
jarayoni juda sekin kechmoqda.
Zamonaviy adabiy ta’lim jarayonida o‘quvchilar bilimlarni ixtiyoriy ravishda
o‘zlashtirishlariga yo‘naltirishda quyidagi tamoyillar ham mavjudki, bulardan
ta’lim amaliyotiga daxldor har qanday mutaxassis xabardor bo‘lmog‘i talab
qilinadi:
– o‘quvchi shaxsini ustuvor mavqega ko‘tarish. Bugungi milliy pedagogika
uchun tarbiyalanuvchilarning toza ko‘ngilli, ruhan yaxshiliklarga moyil shaxs
bo‘lib yetishishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu, o‘z navbatida ularning yaxshi
mutaxassis bo‘lib shakllanishlari garovi hamdir. O‘sib kelayotgan avlodning
bilimli va malakali mutaxassis bo‘lishi bilan birga sog‘lom ma’naviyat egasi
bo‘lishi ham davr talabidir. Ma’lumki, sinfdagi har bir o‘quvchi o‘z tabiati,
iqtidori, qobiliyati, qiziqishlari va imkoniyatlari bilan betakror yaratiqdir. Ularning
hech biri ikkinchisini takrorlamaydi. Shuning uchun har bir o‘quvchining o‘ziga
xos qobiliyat va imkoniyatlarini inobatga olgan holda vazifalar berish hamda
14

bilimlarni ham individual tarzda so‘rashni yo‘lga qo‘yish maqsadga muvofiqdir.
Toki, qaysidir bir o‘quvchiga berilgan ulkan qobiliyat behuda qurbon bo‘lmasin,
o‘rtacha iqtidorli ikkinchi o‘quvchi esa o‘z imkoniyatidan tashqari vazifani
bajarolmay, o‘ziga ishonchini yo‘qotmasin;
– ma’naviyat ustuvorligini ta’minlash. Ma’lumki, maktabda yigirmadan ortiq
o‘quv fani o‘qitiladi. Ularning ko‘pchiligi bolaga bilim beradi (til, matematika,
fizika va hk.). Bir qismi kasbhunarga yo‘naltiradi (mehnat, chizmachilik darslari),
ayrimlari o‘quvchining jismi rivojiga (jismoniy tarbiya darslari) xizmat etsa,
ba’zilari o‘quvchilarda toza ko‘ngil shakllantirilishi uchun (adabiyot, tasviriy
san’at, musiqa darslari) o‘rgatiladi. Bu o‘quv fanlari oldida milliy pedagogikaning
bosh maqsadi bo‘lmish o‘quvchilarda ezgu ma’naviy sifatlarni shakllantirish
turmog‘i lozim. Adabiyot darslarida badiiy so‘z yordamida o‘quvchini so‘zdan
ta’sirlanish, uni tuyish va undan bahra olishga o‘rgatish orqali inson shaxsiyatida
go‘zal sifatlar, ijobiy fazilatlarni tarbiyalash mumkin. Go‘zal xulqli, sog‘lom
ma’naviyatli kishilarning so‘zlari ham, ishlari ham o‘zlariga munosib ekani, toza
ko‘ngil sohibi hamisha rag‘bat va marhamatlarga munosibligi adabiyot orqali
anglashiladi. Bu ishlar bevosita badiiy asarlarni o‘rganish, matnlarni tahlil qilish
yo‘li bilan amalga oshiriladi;
– tarbiyalanish va bilim olishda o‘quvchining o‘z ishtirokini ta’minlash.
O‘quvchi ma’naviy kamolotini ta’minlash maqsadida badiiy asar tahlili jarayonida
ular matnda aks etgan voqea-hodisalar, qahramon shaxsi, xatti-harakati, iztiroblari,
xursandchiligi borasidagi muhokamalarda fikr aytishga, biror qarash yoki
faoliyatni yoqlash yoxud qoralashga undaladi. Bu ish asar matni yuzasidan taqdim
etilgan savol-topshiriqlar ko‘magida, muammoli vaziyatlar yordamida amalga
oshiriladi. Savollarga javob berish asnosida o‘quvchi asar matniga murojaat qiladi,
izlanadi, o‘rtoqlarini eshitadi, o‘z qarashlarini aytadi, uni boshqalarniki bilan
solishtiradi, nazorat qiladi, xulosalar chiqaradi. Mana shunday faoliyat jarayonida
o‘quvchi o‘z ma’naviyatini shakllantirish, o‘z-o‘zini tarbiyalash yo‘lida mehnat
qiladi.
15

Adabiyot odoblar xazinasidir va bu xazinaga o‘quvchining o‘z ixtiyori bilan
kirishini ta’minlash orqali adabiyot darslarida asarlar ustida ishlash, munosabat
bildirish mobaynida o‘z-o‘zini tarbiyalashini amalga oshirish mumkin bo‘ladi;

– o‘quvchiga kashf etish lazzatini tuydirish. Badiiy asarga uning muallifi
tomonidan singdirilgan, darslik yaratuvchilar tomonidan ilg‘angan badiiy va
hayotiy haqiqatlarni o‘quvchi o‘zi uchun o‘zi kashf etishi kerak. O‘quvchiga asar
qahramonlariga xos ma’naviy sifatlarni matn yuzasidan tuzilgan savol-topshiriqlar
ko‘magida kashf etish imkoni yaratilishi lozim. Kashf etish hamisha lazzatli,
o‘quvchilarga ham ana shu lazzatni tuyish imkonini berish kerak. Kashf etish
lazzati o‘quvchini asar mohiyatiga chuqurroq kirishga, yangi-yangi topilmalar
qilishga undaydi. Odam o‘ziga huzur bergan ishni yana va yana qilgisi, uni
chuqurlashtirib, o‘sha huzurni qayta tuygisi keladi. Adabiyot darslarining insonga
xos bo‘lgan mana shunday tabiiy sifatlar bilan hamohang kechishi o‘quvchi
shaxsiyatida sog‘lom ma’naviyat kishisini tarbiyalaydi;
– pedagogik hamkorlikni ta’minlash. Adabiyot darslarida o‘qituvchi hokim
emas, balki hamkor bo‘lishi kerak. Bilimlarni o‘zlashtirish va tarbiyalanish
o‘qituvchi-o‘quvchi hamkorligida o‘quvchining o‘zi tomonidan amala oshiriladi.
O‘qituvchining darsdagi asosiy vazifalari asarni ifodali, ta’sirli o‘qib berish va asar
matni yuzasidan darslikda berilgan yoki o‘zi tuzgan savoltopshiriqlarga e’tibor
tortib, javoblarni, bildirilayotgan fikrlarning mantig‘i, mustaqilligi, asoslanganligi,
tanqidiyligi, chuqurligi darajasini nazorat qilishdan iborat. O‘qituvchi zarur bo‘lib
qolganda, o‘z munosabatini katta yoshli va tajribali hamkor sifatida bildirishi,
o‘quvchilarning fikr aytishiga imkon berishi, ularda munosabat uyg‘otishi kerak.
Dars jarayoni subyektlarning birgalikdagi faoliyatiga aylanishi lozim;
– asar qahramonlariga obraz emas, inson deb qarash. Ma’naviyatning
sog‘lomlashuviga yo‘naltirilgan adabiyot darslarida har bir adabiy qahramonni
ijobiy yoki salbiy obraz deb emas, jonli inson sifatida o‘rganish, uning ichki olami,
kechinmalari, shodlik va iztiroblari, xatti-harakati zamirida shaxs mavjudligini
anglash hamda uni tuyishga o‘rganish ustuvorlik qiladi. Badiiy timsolga o‘z
16

shodligu iztiroblari bilan o‘quvchiga bevosita daxldor shaxs deb qarash talab
qilinadi. Badiiy asarda tasvirlangan o‘ta yomon odamning ham yaxshi sifatlari va
juda yaxshi insonning ham o‘ziga xos kamchiliklari borligi ko‘zda tutiladi. Tom
ma’noda yomon odam bo‘lmagani singari, ideal darajada yaxshi odam ham yo‘q.
Asar qahramonini anglash yo‘lida berilgan savol-topshiriqlar, ijodiy insholar,
mustaqil ishlar ko‘magida o‘quvchi insonni o‘rgana boradi. U orqali o‘zini taniydi;
– adabiy asarlarda adib shaxsining aks etishini anglatish. Ma’lumki, har bir
asar – bir insonning ijodi mahsuli. Hatto, xalq og‘zaki ijodi namunasini ham
kimdir, qachondir yaratgan. O‘sha asar botiniga inson o‘z dardini to‘kadi, unga
orzu-istaklari, hayotining iztirobli yoki quvonchli lahzalarini joylaydi. Asar
yaratuvchisi ruhiyatini his etish, uning shodlik va iztiroblarini tuyish ma’naviyatni
poklashda muhim ahamiyat kasb etadi. Matn ustida ishlashda asar qahramonlari
kechinmalari va shaxsini baholash o‘quvchiga insonni o‘rganish, tanish orqali
o‘zligini shakllantirish imkonini beradi. O‘quvchini o‘z shodligi, qayg‘u va
iztiroblariga sherik qila olgan, uni loqaydlikdan chiqarib hamdardligiga sabab
bo‘lgan adibni tushunish, yozganlarini o‘rganish orqali uning shaxsini bilish
bugungi adabiy ta’limning muhim jihatlaridandir. Asar qahramonlarini baholash
o‘quvchilarda qilgan amallariga qarab atrofidagi odamlarga baho berish
qobiliyatini shakllantiradi;
– adabiyot darslarida o‘quvchini baholash. Hamonki adabiyot darslari ko‘ngil
tarbiyalar, ma’naviyat shakllantirar ekan, ko‘ngilga “yomon” baho qo‘yish,
ma’naviyatni salbiy baholash unchalar to‘g‘ri bo‘lmasligi adabiyot o‘qitish
metodikasi ilmida alohida ta’kidlanadi. Asarlar ustida ishlash mobaynida uning
mohiyatiga kirib borayotgan, o‘z fikri va munosabatlarini asardan misollar keltirib
asoslayotgan, mustaqil fikr bildirayotgan yoki bunga intilayotgan o‘quvchiga
yomon baho qo‘yilmaydi. Umuman, adabiy ta’lim jarayonida salbiy baholardan
imkon qadar tiyilish, o‘quvchilarni bilimlari uchungina emas, ma’naviy qiyofalari
uchun ham baholash lozimligi yodda tutilishi joiz. Zero, adabiyot maktab ta’lim
tizimidagi o‘zga predmetlarga o‘xshamaydi, shu bois uni o‘zlashtirganlik
17

yuzasidan qo‘yiladigan baho bir qadar shartli bo‘lib, aslida o‘quvchi ma’naviyati
baholanishi lozim.
O‘qituvchi adabiyot darslarida o‘quvchini mustaqil mulohaza yuritishga
yo‘naltiruvchi topshiriqlar berib, bilimini tekshirar ekan, u yo‘l qo‘ygan xatolarni
ko‘rsatish bilan birgalikda uning sabablarini aniqlashga e’tibor qaratishi va ulardan
qutulishga yo‘naltirishi lozim. Masalan, «Menga yoqqan tasvir» mavzusida insho
yozish topshirig‘ini olgan o‘quvchi ijodiy ishni boshlashdan oldin asar matnidan
o‘ziga yoqib qolgan, mazmunan boy va qiziqarli tasvirni ajratib oladi. Inshoda
tasvirga mos sarlavha qo‘yiladi, tasvirning asar umumiy mazmuniga ta’siri; uning
badiiy qiymati; bu tasvirni tanlash sabablari, u o‘quvchida qanday fikr va tuyg‘ular
uyg‘otgani kabi masalalar yoritiladi.
O‘quvchi asardagi biror tasvirni ajratib olish uchun uni qaytaqayta o‘qiydi,
o‘ylanadi, izlanadi. Tanlangan tasvir tahlil qilinadi. Tasvirni o‘rganishdan olingan
taassurotlar, fikr va tuyg‘ular ifodalanadi. Bunday ishlarning darajasi qanday
bo‘lishidan qat’i nazar, ularga yomon baho qo‘yilmaydi. Odatda, o‘quvchilar
yozgan ishlarida darslik mualliflari yoki o‘qituvchining timsollar haqidagi
fikrlariga yopishib olishadi. Ularning yozma ishni qanday bajarishni bilmagani, o‘z
fikrini ifodalashga o‘rganmagani, asar timsollari haqida o‘z qarashlarining
yo‘qligi, matn mazmuni yoki timsollarning qaysi o‘rni va jihati unga ta’sir etganini
ajrata olmaganliklari bu holning asosiy sabablaridir. Bunday ishlarni tekshirishdan
oldin o‘qituvchi tarbiyalanuvchilar badiiy asarni qanday o‘qigani va qanchalik
tushunganini aniqlaydi. O‘quvchi bilan suhbat asnosida tushunilmagan o‘rinlar va
uning sabablari aniqlanadi. Shu tariqa, o‘quvchi shaxsiyatida tafakkur mustaqilligi
va ma’naviyatning sog‘lomlashuvi amalga oshiriladi. O‘quvchi ma’naviyatining
sog‘lomlashuvi esa: “...o‘z manfaatini o‘zgalar manfaatiga qarshi qo‘ymaslik,
o‘zinikini afzal bilmaslikdir. Boshqalarning ham o‘zi singari inson ekanini his
qilish va ularga daxl qilmagan, halal bermagan holda birgalikda yashay bilish
san’atidir. Sog‘lom ma’naviyat – o‘zni yengmoq, o‘zning istagu mayillarini
jilovlay bilmoq, ayni vaqtda o‘zlikni tanimoqdir. Sog‘lom ma’naviyat xudbinlikni
18

yenga bilmoqdir, makonda turib makoniy manfaatlardan, zamonda yashab
zamoniy tuslanaverishlardan balandroq tura olmoq demakdir”.

19

II BOB. ADABIY TA’LIM METODLARI, USULLARI, SHAKLLARI
HAMDA ULARNING O‘ZARO ALOQADORLIGI
2.1. Adabiyot kursining mazmuniy qurilishi
Adabiyot kursining mazmuniy qurilishi deganda, turli ta’lim bosqichlarida
adabiyot fanining maqsadi, mazmuni, o‘qitish tamoyillari, asar tanlash mezonlari
hamda o‘qitish metodlarini tizimli ravishda tashkil etish tushuniladi. Bu jarayon
o‘quv dasturlari, darsliklar va metodik qo‘llanmalar orqali amalga oshiriladi.
Boshlang‘ich ta’limda adabiyot darslarining asosiy maqsadi — bolalarda
o‘qishga qiziqish uyg‘otish, so‘z boyligini oshirish, tasavvur va his-tuyg‘ularni
rivojlantirishdir. Bu bosqichda xalq og‘zaki ijodi, ertak va she’rlar asosiy o‘rin
tutadi.
Umumiy o‘rta ta’lim bosqichida adabiyot kursining mazmuni kengayadi.
O‘quvchilar yozuvchilar ijodi, asarlarning janr xususiyatlari, badiiy tahlil
elementlari bilan tanishadilar. Shu orqali ularning mustaqil fikrlash, adabiy-estetik
did va tahlil qilish ko‘nikmalari shakllanadi.
O‘rta maxsus va oliy ta’lim bosqichlarida esa adabiyot kursining mazmuni
chuqurlashtiriladi. Adabiy jarayon, davrlar, oqimlar, adabiy tahlil metodlari, milliy
va jahon adabiyotining o‘zaro ta’siri o‘rganiladi. Bu bosqichda adabiyot fani
nafaqat bilim berish, balki talabalarda ijodiy tafakkur, estetik zavq, milliy g‘urur va
ma’naviy yetuklikni shakllantirishga xizmat qiladi.
Adabiyot kursini to‘g‘ri qurish o‘qituvchidan puxta tayyorgarlik va metodik
yondashuvni talab etadi. Milliy adabiyot namunalari bilan bir qatorda jahon
adabiyotining ilg‘or namunalarini ham o‘quv jarayoniga kiritish o‘quvchilarning
dunyoqarashini kengaytiradi.
Zamonaviy ta’limda kompetensiyaviy yondashuv asosida adabiyot kursining
mazmuni yangilanmoqda. Endi darslarda raqamli vositalar, multimedia darsliklari,
elektron manbalar va interfaol metodlar keng qo‘llanilmoqda. Bu o‘quvchilarda
o‘qilgan asarni hayotiy voqealar bilan bog‘lash, mustaqil fikrlash va estetik idrok
qilish qobiliyatlarini rivojlantiradi.
20

Shunday qilib, adabiyot kursining mazmuniy qurilishi — yosh avlodni
ma’naviy barkamol, tafakkuri teran, so‘z san’atini qadrlaydigan shaxs sifatida
shakllantirishga xizmat qiluvchi muhim tizimdir.
Adabiyot kursining mazmunini shakllantirishda bosqichma-bosqich
yondashuv
Adabiyot kursining mazmunini to‘g‘ri shakllantirish ta’lim jarayonining
barcha bosqichlari uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki o‘quvchi adabiyot
darslarida nafaqat badiiy asar bilan tanishadi, balki u orqali milliy g‘urur,
insoniylik, vatanparvarlik, mehr-oqibat, halollik kabi umuminsoniy qadriyatlarni
o‘zlashtiradi. Shu bois adabiyot kursi mazmuni har bir ta’lim bosqichi uchun
o‘ziga xos tarzda tuziladi.
Boshlang‘ich ta’lim bosqichida adabiyot fanining mazmuni o‘quvchilarda
o‘qishga qiziqish , badiiy so‘zning ta’sirini his qilish va tushunilgan matndan zavq
olish ko‘nikmalarini shakllantirishga qaratiladi. Bu bosqichda xalq og‘zaki ijodi
namunalaridan, ertaklar, hikoyalar va she’rlardan foydalanish o‘quvchining badiiy
tafakkurini o‘stiradi.
O‘rta ta’lim bosqichida esa adabiyot kursi badiiy tahlil , obrazlar dunyosini
ochish , asarning g‘oyaviy mazmunini anglash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Bu
davrda o‘quvchi asar mohiyatini chuqurroq o‘rganadi, yozuvchi uslubi va davr
ruhini his etadi. O‘qituvchi bu bosqichda o‘quvchilarga muallif hayoti, asar
yaratilgan davr sharoiti va asardagi ijtimoiy g‘oyalar haqida ma’lumot beradi.
Yuqori sinflarda adabiyot kursining mazmuni estetik tafakkur va tanqidiy
fikrlashni rivojlantirish ga yo‘naltiriladi. O‘quvchilar o‘z mustaqil qarashlarini
ifodalash, muallif pozitsiyasini tahlil qilish, adabiy yo‘nalishlarni farqlash, milliy
va jahon adabiyotini qiyosiy o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Shu tariqa
adabiyot darsi nafaqat bilim manbai, balki shaxs kamoloti uchun zarur hayotiy
maktabga aylanadi.
Adabiyot kursining mazmuni uzluksizlik tamoyiliga asoslanadi. Ya’ni har bir
bosqichda o‘rganilgan bilimlar keyingi bosqichda yanada boyitiladi,
takomillashadi. Bunda o‘qituvchining metodik mahorati, darsni to‘g‘ri
21

rejalashtirish va zamonaviy o‘qitish vositalaridan foydalanish muhim rol
o‘ynaydi.
Shunday qilib, adabiyot kursining bosqichma-bosqich qurilishi
o‘quvchilarning yosh xususiyatlari va bilim darajasiga mos tarzda tashkil
etilganida, ta’lim jarayoni samarali kechadi hamda adabiyot fanining ma’naviy-
tarbiyaviy vazifalari to‘la amalga oshadi.
22

2.2. Adabiyot o‘qitish shakllari va usullari.
Bugungi adabiyot o‘qituvchisidan o‘quvchi ma’naviyatining sog‘lomlashuvi
asosi bo‘lgan bir qator an’anaviy va mantiqiy metodlar (suhbat, evristik,
tadqiqot, taqqoslash, induktiv, deduktiv) bilan birga «fikriy hujum», «6x6» va
hk. interfaol metodlardan ham samarali foydalana bilish talab etiladi. Ma’lumki,
pedagogik yo‘nalishdagi oliy ta’lim muassasalari «Umumiy pedagogika»
kursida ta’lim metodlari va ularning mazmun-mohiyati haqida batafsil bilim
beriladi. Mazkur qo‘llanmada talabalarni takrorlardan qo‘rg‘ash maqsadida
ta’lim metodlarining ayrimlaridan foydalanish yo‘llari badiiy asarlar misolida,
namuna sifatida taqdim etilmoqda. Talaba bir-ikki metoddan amalda foydalanish
haqida tasavvurga ega bo‘lsa, qolgan metodlardan ham o‘rni bilan shunday
foydalanaverish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Ta’lim amaliyotida hamisha yetakchi o‘rinlardan birini egallab kelgan
suhbat metodi o‘quvchi tafakkuri mustaqilligini ta’minlashda ham qo‘l
keladigan metodlardandir. Metodika ilmida bu metodga bag‘ishlangan
anchagina ishlar mavjud. Jumladan, A. Tojiyevning “Adabiyot darslarida
suhbat” qo‘llanmasida adabiy ta’lim samaradorligini ta’minlashda suhbat
metodining o‘rni va ahamiyati haqida so‘z yuritilgan.
Bugun ta’limda yangi bilimlar, ma’naviy sifatlarning «kashf etilishi»
o‘quvchilar ishtirokida o‘qituvchi tomonidan emas, balki o‘quvchilarning o‘zlari
tomonidan o‘qituvchi ishtirokida amalga oshirilishi talab qilinmoqda. Bunday
qayta kashfiyotlar asar ustida ishlash davomida o‘qituvchi va o‘quvchining jonli
muloqotida, tom ma’nodagi izlanuvchi suhbatlarda amalga oshadi. Darsda
yaxshi tashkil etilgan suhbatning ahamiyati shundaki, u yosh kitobxonning
o‘qiganlariga o‘z munosabatini bildirish, qarashlari bilan o‘rtoqlashish kabi
ehtiyojlarini qondiradi.
Suhbatda ishtirok etgan o‘quvchi o‘z fikrlarini muhokama qiladi, qarashlarini
so‘z bilan ifodalashga tayyorlanadi. Bu fikrning aniq va muayyan maqsadga
23

yo‘naltirilishini ta’minlaydi. Suhbat jarayonida o‘quvchida o‘z fikrini aytish,
uning to‘g‘riligiga hamsuhbatlarini ishontirish ehtiyoji tug‘iladi. O‘quvchida o‘z
fikrini isbotlash uchun asar matnidan dalillar topa bilish, misollar keltirish
ko‘nikmasi shakllanadi, e’tiroz bildirishga odatlanadi. U hamsuhbatni eshitish,
munozarada ishtirok etishga o‘rgatadi, o‘z bilimini chuqurlashtirishga ehtiyoj
tug‘diradi, qiziqishlari doirasini kengaytiradi.
Adabiy asarlarni o‘rganishda suhbat metodi o‘quvchiga nafaqat bilimlar
beradi va tarbiyalaydi, balki aqliy faoliyatga ham yo‘naltiradi. Suhbat xotirani,
kuzatuvchanlikni, bilish jarayonini, tasavvur va hissiyotni faollashtirishga imkon
beradi. Suhbat davomida har bir o‘quvchining individual jihati namoyon bo‘ladi.
Adabiyot darslarida to‘g‘ri tashkil etilgan suhbatlarda bitta masala bo‘yicha bir
nechta o‘quvchi, ba’zan butun sinf fikr aytadi. O‘qituvchi tomonidan bitta
murakkabroq, bolalarni o‘ylashga, munosabat bildirishga undaydigan mavzu
o‘rtaga tashlanadi va suhbat asnosida shu masala ustida birgalikda ishlanadi.
O‘qituvchi sinfning faoliyatini kuzata borib, uni yo‘naltiradi, shu bilan birga
o‘quvchilarning o‘zlari ishlashlari uchun sharoit yaratadi.
Suhbat metodi adabiy ta’limning barcha bosqichlarida: kirish darslarida ham,
badiiy asarni o‘zlashtirishda ham, uning tahlili mobaynida ham, yakunlovchi
bosqichida ham qo‘l keladi. Adabiyot darslarida suhbatning asosiy talablaridan
biri – savollarning shakl tomonidan ham, mazmun jihatidan ham har xil bo‘lishi.
O‘quvchiga bir xil narsa bilan uzoq shug‘ullanish o‘ta salbiy ta’sir qiladi.
O‘quvchini o‘ylantiradigan, mustaqil ravishda mulohaza yuritishga undaydigan
savollarni tayyorlayotganda o‘qituvchi sinfdagi barcha o‘quvchilarning
rivojlanganlik darajasini nazarda tutishi lozim bo‘ladi. Bundan tashqari, suhbat
uchun tuzilgan savollar o‘quvchi ruhiy faoliyatining xilma-xilligini ham
ta’minlashi kerak. O‘quvchining savolga javob berish uchun o‘ylanishi, eslashi,
tasavvur qilishi, izlanishi unda shaxslik sifatlari shakllanishida juda foydalidir.
Suhbat uchun tuzilgan savollar orasida o‘zaro kuchli mantiqiy aloqa bo‘lishi
kerak. Savol ko‘magida asardan o‘quvchi tomonidan kashf qilingan mantiq bilan
asar muallifi fikrlari murakkab yaxlitlikni tashkil etishiga e’tibor qaratilishi
24

maqsadga muvofiqdir.
Suhbat davomida o‘quvchi asar haqidagi dalillarni aniq bilgandagina o‘z
qarashlarini aytishi mumkin. Lekin ko‘pincha, bunday vaziyatlarda bilimning,
dalilning o‘zi kamlik qiladi. O‘quvchi asarni mustaqil tahlil qila bilishi, xulosalar
chiqara olishi kerak bo‘ladi. Asar matni yuzasidan izlanishga undaydigan tarzda
tuzilgan savoltopshiriqlar ham shunga qaratilishi lozim. Yaxshi savol ahamiyatli,
keng qamrovli, o‘ylashga, his qilishga, izlanishga majbur etadigan, kashfiyotlar
qiladigan, tasavvur uyg‘otadigan bo‘ladi. Jaloliddin Rumiy hazratlari: “Yaxshi
savol yarim bilimdir”, – deb bejiz aytmagan.
Yuqori sinflarda asar muallifi timsolini tushunish uchun suhbatlarning soni
ham, doirasi ham kengayadi. O‘quvchilar ko‘p asarlar orasidan ayni adibning
ovozi, uslubi, shaxsini ajrata olishi, unga yaqinlashishi, uni his qilishi lozim. Lirik
asar yuzasidan tashkil qilingan suhbatlar qaysidir o‘rinlarda muallif timsolidagi,
uning fikr va tuyg‘ulari olami haqidagi suhbatlarga buriladi. Suhbatlar o‘quvchini
qiziqtirgandagina uning shaxsiyati, ma’naviyati uchun samarali bo‘ladi. Odatda,
bolalarga tushunarli bo‘lgani holda javob berish bir qadar qiyinchilik
tug‘diradigan savollar qiziqarli tuyuladi. Ular – o‘quvchi uchun o‘ziga xos
topishmoq. O‘quvchilarda emotsional holat hosil qilishda, eng asosiy yumush
muhokamani bog‘lab turadigan boshlang‘ich savolni topish.
Yuqori sinflardagi suhbatlarda beriladigan savollar nafaqat tez tasavvur qilish
yoki matnni bilishni, balki zarur materialni tanlash, ularni tizimga solish, anglash,
tahlil qilish va munosabat bildirishni ham talab qiladi. Suhbatlarda
foydalaniladigan savollar har xil bo‘ladi: ayrimlari o‘quvchini asar matnini qayta
o‘qishni, misollar ajratishni, dalillar topishni talab qilsa, ba’zilari asar matnini
tahlil qilishni taqazo etadi. Ammo bu savollarning har biriga beriladigan javob
mehnatni, aqliy va ruhiy zo‘riqishni talab qiladigan bo‘lishi o‘rinlidir.
O‘quvchilar suhbat davomida savollarga hamisha ham asoslangan, jiddiy
javoblarni beraverishmaydi. Savollarga o‘quvchilarning to‘laqonli javob berishida
o‘qituvchining yordamchi savollari ham qo‘l keladi. Amaldagi 6-sinf “Adabiyot”
darsligida
25

X. To‘xtaboyevning “Sariq devni minib” asaridan parcha berilgan. Shu asarni
suhbat metodidan foydalangan holda o‘tish uchun “Muallif o‘quvchini
Hoshimjonning tabiati bilan qanday tanishtiradi?” degan asosiy savol o‘rtaga
tashlanadi. O‘quvchilar uning mohiyatiga chuqurroq kirishlari uchun esa:
“Hoshimjonning tashqi jihati, xatti-harakatlarida qanday belgilar ko‘zga
tashlanadi?”, “Uning o‘rtoqlari bilan munosabatida qanday xususiyatlarni ko‘rish
mumkin?”, “Singlisiga munosabatida Hoshimjonning fe’lidagi qanday jihatlarni
ilg‘adingiz?”, “Uning onasi bilan munosabatlarida-chi?”, “Hoshimjonning
jurnalga baholarni o‘zi qo‘yganini tan olishini qanday baholash mumkin?” singari
yordamchi savollar taqdim etiladi. Ular o‘quvchilarni asar matnini mustaqil
ravishda tahlil qilib, mustaqil xulosalar chiqarishga, qarashlarini asoslashga
ko‘maklashadi.
Suhbatni yelvizak metod ham deyishadi. Undan badiiy asar ustida ish olib
borish uchun har bir sinfda foydalanish mumkin. Yuqori sinflarda suhbat metodi
o‘quvchilarning mustaqil ishlari va ma’ruzalari bilan birgalikda amalga oshiriladi.
Suhbatga tayyorlanishda o‘qituvchi o‘quvchilar bilan jonli muloqot jarayonida
yuz berishi mumkin bo‘lgan favqulodda holatlarga, tayyorlagan savolini
vaziyatga qarab o‘zgartirishga tayyor turishi joizdir.
Suhbat metodida bilim berish ustuvorlik qilmaydi. Balki o‘quvchilarda
olingan bilimlar, o‘zlashtirilgan fazilatlarni mustahkamlash, munosabat bildirish,
tuyg‘ularni so‘z bilan ifodalash, uni asoslash, o‘z fikrida tura bilish xususiyatlari
tarbiyalanadi. O‘qituvchidan birinchi savoldan keyin o‘quvchilar kayfiyatini
ilg‘ab olish, savol tushunarli bo‘lganini his qilgan holda suhbatni yangiyangi
yo‘nalishlarga burish talab qilinadi. Suhbat metodi asosida tashkil qilingan
darsning ichki tartibi shu tariqa yaratiladi. Suhbatni muvaffaqiyatli tashkil
etishning shartlaridan biri – o‘quvchilarning javoblariga e’tibor va hurmat bilan
yondashish. Javob berayotgan o‘quvchining fikrlari ba’zan chalkashib ketishi
yoki noaniq bo‘lishi tabiiy. O‘qituvchining vazifasi uni butun sinfga tushunarli
qilib aytib berish emas. Bu adabiy ta’lim metodikasida mutlaqo noto‘g‘ri yo‘l
hisoblanadi. O‘quvchi aytmoqchi bo‘lgan fikrini qiynalib, izlanib, munosib
26

so‘zlarni topib, o‘zi ifodalashi kerak. Uni boshidan shunga o‘rgatish lozim.
O‘quvchining fikrini aytishga o‘rinsiz ko‘maklashish uni o‘ylamaslikka o‘rgatib
qo‘yadi. Agar yordam berish kerak bo‘lsa, qo‘shimcha savollar bilan
o‘quvchining o‘z fikrini aniqroq ifodalashiga ko‘maklashish mumkin.
Suhbat jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchi munosabatlari nafaqat savolning
to‘g‘ri qo‘yilishi, balki o‘qituvchining har xil xarakterdagi javoblar orasida o‘zini
yo‘qotmay suhbatni boshqara bilishiga ham bog‘liq. Yaxshi tashkil qilingan
suhbatlarda o‘qituvchi-o‘quvchilar fikr va qarashlari bilan hisoblashadigan teng
huquqli suhbatdoshlarga aylanadi. O‘qituvchi o‘quvchi javoblaridagi silliqlikni
birinchi o‘ringa ko‘tarmasligi kerak. O‘qituvchi o‘quvchi javoblarini muntazam
ravishda tuzatib, to‘ldirib borishi ham noto‘g‘ri. Albatta, o‘quvchining xulosasi
o‘qituvchining fikridek to‘kis bo‘lmaydi. U to‘mtoq, jo‘n, jaydari, tarqoq bo‘lsa
ham adabiy ta’lim uchun olimnikidan qadrliroq, o‘qituvchinikidan qimmatliroq.
Chunki u hech kimni – muallifni ham, muallimni ham takrorlayotgani yo‘q. Bu
o‘quvchining o‘z mustaqil fikri, o‘z xulosasi. O‘quvchining fikr ifodalashida
mantiq, madaniyat va bilimni ta’minlash, boshqalarning fikriga munosabatda
aytganlari uchun javob bera olish hissini tarbiyalash o‘qituvchining vazifasi
hisoblanadi. Suhbat bu ovoz chiqarib mulohaza yuritish, bir savol atorfida
birgalikda o‘ylashdir. Asar ustida ishlash jarayonida bo‘ladigan suhbatlar nafaqat
ovoz chiqarib fikrlash, balki ovoz chiqarib his etish ham. O‘quvchilar hamisha
tuyg‘ularini so‘z vositasida ochiq ifodalayvermaydilar. Asl tuyg‘ularning tabiati
shunaqa, ularni hamisha ham so‘zga ko‘chirib bo‘lmaydi. Tortishuvlar uchun
vaziyat yaratish suhbat jarayonida o‘quvchilar mustaqil fikrlashini
faollashtirishning muhim yo‘llaridan biridir.
Suhbat jarayonida o‘qituvchining diqqati faqat bir nechta o‘quvchiga qaratilib
qolsa, jamoa suhbati buziladi. Qolgan o‘quvchilar tezgina tinglovchilik mavqeiga
o‘tib oladilar. Sinfda “suhbatda faqat a’lochi o‘quvchilar qatnashadi” degan
qarash shakllanib qoladi. Chinakam suhbat o‘qituvchi savol berib, birinchi bo‘lib
javob bergan o‘quvchining fikri bilan chegaralanib qolmay, boshqa
o‘quvchilarning mulohazalari bilan ham qiziqish, barcha o‘quvchilarning
27

fikrlarini eshitib bo‘lgachgina javoblar sifatini baholash bo‘lgan joyda amalga
oshadi. Suhbatlarda o‘quvchilar o‘zlarini teng huquqli suhbatdoshlar darajasida
his qilgandagina maqsadga erishiladi. Suhbatdagi tenglik, shu bilan birga undagi
tabiiylik, samimiylik, erkinlikni o‘qituvchi tashkil etadi. Sinfga tashlangan
umumiy savol ba’zan ayrim yo‘naltiruvchi qo‘shimcha savollarni ham taqozo
etadi.
O‘qituvchi savol berayotganda ovoz ohangining tovlanishi ham suhbat
samaradorligini ta’minlashga ko‘maklashadi. Savolning berilish ohangi ba’zan
o‘quvchiga javobning yo‘nalishini belgilashga ko‘maklashishi mumkin. Suhbatlar
o‘qituvchining qiziqarli luqmalari, munosabatlari bilan jonli chiqadi. O‘qituvchi
o‘zining noo‘rin savollari va luqmalari bilan o‘quvchilarda tuyg‘ular
shakllanishiga halaqit berib qo‘yishi mumkinligini ham unutmagani ma’qul. U
baland, hukmron ovozda gapirmasligi, hatto, eng jo‘n, qashshoq fikrlar aytilganda
ham kulmasligi, o‘quvchilardan faqat to‘g‘ri fikrlashni talab qilmasligi kerak.
Suhbat davomida shunday lahzalar bo‘ladiki, o‘qituvchining sukuti barcha
xususiyatlari bilan savolga, luqmaga, bazan esa xulosaga teng bo‘ladi. Shu
o‘rinda marhum metodist olim Ro‘zmon Keldiyorovning o‘qituvchi shaxsiga
qo‘ygan “Ehtiyot bo‘ling, qalb bor!” degan da’vatini qo‘llash juda o‘rinli bo‘ladi.
Suhbatning yakunlangani savolning kun tartibidan tushib qolishi degani emas.
Aksincha, o‘qituvchi tomonidan yaxshi tashkil qilingan suhbatning yakunlanishi
sinfda muhokama qilinadigan yangi-yangi savollarning tug‘ilishiga sabab bo‘ladi.
Suhbat o‘zining tabiiy kuchi, samimiy insoniy muloqotga asoslanganligi bilan
qadimiy metodlardan sanaladi.
Suhbat metodini qo‘llash o‘quvchi tafakkuri va bilim olishdagi
mustaqilligining nisbatan baland darajasini ta’minlashi tayin. Mazkur metodda
o‘qituvchining faoliyati o‘zlashtirilgan axborotlarni yodga soladigan savollar
qo‘yish, tegishli topshiriqlar berish, qiziqarli savollar tuzish, bilimlarni yangi
vaziyatga muvofiqlashtirish va qayta ishlashga yo‘llaydigan savollar berish,
xulosa chiqarishga undash, chiqarilgan xulosalarni asoslashni talab qilishdan
iborat. O‘quvchining faoliyati esa vaziyatni tahlil etish, o‘zlashtirilgan
28

axborotlarni yodga soladigan savollarni qayd etish, ularga javob izlash, javob
berish, yarim mustaqil va mustaqil xulo salar chiqarish, fikrlarini asoslashdan
iborat bo‘ladi.
Suhbat metodi o‘qituvchining o‘quvchilar jamoasi bilan dialogik
hamkorligini nazarda tutadi. Bu metodning mohiyati o‘qituvchi tomonidan o‘quv
materialini qiziqarli tarzda bayon etish, o‘quvchilarni javob topish yo‘llarini
izlashga, bilim va ma’naviy sifatlar, xulosa, qonuniyat va qoidalarning bolalar
tomonidan qayta kashf etilishiga jalb qilishdan iboratdir.
5-sinf “Adabiyot» darsligidan o‘rin olgan “Uch og‘a-ini botirlar” ertagini
o‘rganishni suhbat metodidan faydalanib, quyidagicha tashkil etish mumkin.
Kechagina boshlang‘ich sinfni tugatib, hali ertaklar dunyosidan uzulib
ulgurmagan xayolparast bolakaylarning shaxs sifatida shakllanishida ertaklar
muhim o‘rin egallaydi. “Uch og‘a-ini botirlar” ertagini o‘qishga kirishishdan
oldin o‘qituvchi darslikdagi ikki ertak o‘qib o‘rganilgach, keyingi dars “Ertak
darsi” bo‘lishini, unda o‘quvchilar o‘zlari ertak to‘qishlarini, ertaklarni o‘qiganda,
ular ustida ishlaganda o‘sha ertak darsiga material yig‘ib borishlari lozimligini
aytib o‘tadi.
O‘qituvchi asar matnini ertakning aytilish ohangiga solib o‘qib beradi. “Uch
og‘a-ini botirlar” ertagini o‘qish uchun birinchi darsning 25 – 26 daqiqasi
sarflanadi. Qolgan vaqtni o‘qituvchi o‘quvchilarni matn mazmuni yuzasidan
taqdim etilgan quyidagi savol-topshiriqlar ko‘magida suhbatga jalb etadi:
“Ertakning “Uch og‘a-ini botirlar” deb atalishi sababini izohlang” topshirig‘i
yuzasidan o‘quvchilar hech qiynalmay fikrlarini bildiradilar. Bu topshiriqqa javob
berishni ko‘pchilik o‘quvchilar istashi oddiy hol. Ikkinchi topshiriq – “Otaning
o‘g‘illariga aytgan: “Birinchidan, sog‘lom vujudli qilib o‘stirdim – quvvatli
bo‘ldingiz. Ikkinchidan, yarog‘ bilan tanishtirdim – yarog‘ ishlatishga usta
bo‘ldingiz. Uchinchidan, qo‘rqitmay o‘stirdim – botir bo‘ldingiz”, – tarzidagi
so‘zlariga e’tibor qiling. Bu so‘zlarning yigitlar tabiatiga xos xususiyatlarni
belgilashdagi o‘rnini izohlang” o‘rtaga tashlanganda o‘quvchilar o‘ylanishi, o‘zini
bir oz zo‘riqtirishi kerak bo‘ladi. Bu topshiriq bolalarni yigitlarning tabiatiga xos
29

bo‘lgan baquvvatlik, yarog‘ ishlatishga ustalik, botirlik, topqirlik, zukkolik,
sinchkovlik kabi sifatlar ularning qaysi ishlarida ko‘ringanini matndan qidirishga
yo‘naltiradi. O‘qituvchi ulardan muntazam ravishda fikrlarini matnga tayangan
holda bayon etishni, aytganlarini asoslashni talab qilishi lozim bo‘ladi. So‘ng
o‘quvchilardan otaning:
“To‘g‘ri bo‘ling – bexavotir bo‘lasiz. Maqtanchoq bo‘lmang – xijolatga
qolmaysiz. Dangasalik qilmang – baxtsiz bo‘lmaysiz” tarzidagi nasihatiga o‘z
munosabatlarini bildirishlari so‘raladi. To‘g‘ri, o‘quvchilarning bu nasihat
mazmuni borasida fikrlari sodda, o‘z bilganlari doirasida bo‘ladi. Lekin muhimi
o‘quvchida fikrning, o‘z qarashining shakllanib borishidir. Uning o‘qituvchi
tomonidan to‘ldirilishi, tuzatilishi metodik jihatdan to‘g‘ri bo‘lmaydi.
Og‘a-inilarning o‘z sarguzashtlarini bir-birlariga ham darrov aytib
bermaganliklari ularga xos yana qanday fazilatning belgisi ekanini o‘quvchilar
o‘zlari kashf etsinlar, maqtanchoqlik yot bo‘lgan botirlarning og‘ir-bosiqligi,
kamtarligiga havas bilan qaray bilsinlar. Buning uchun o‘quvchilarning e’tiborini
shularga qaratadigan savollar o‘rtaga tashlanadi. Qahramonlarga xos bo‘lgan
sifatlarga o‘quvchilarning havasini qo‘zg‘otish, bu sifatlarning yaxshi ekanini
ularning ko‘ngliga joylash o‘qituvchining vazifasi.
Keyin: “Kenja botir sarguzashtlariga e’tibor bering. Uning o‘g‘rilarni o‘z
holiga qo‘yib ketib qolmaganligi sababini izohlashga urining”, “Kenja botirning
tadbirkorligi, topqirligi, jasurligi bilan ertak boshida ota tomonidan aytilgan
gaplar o‘rtasidagi bog‘liqlikka e’tibor qiling” singari topshiriqlar berilganda,
ularga aniqlik kiritish lozim bo‘lsa, qo‘shimcha savollardan ham foydalanish
mumkin. Kenja botirning fazilatlari uning qaysi amallarida ko‘rinishiga
o‘quvchilar e’tiborini tortish, qilgan ishlari va fazilatlariga munosabat bildirishga
undash lozim bo‘ladi.
Asar mazmuni yuzasidan taqdim etilgan: “Kenja botir hikoyasidagi to‘ti bilan
bog‘liq kuzatishlaringizni bildiring. Va’daga vafo qilish uchun ota-onasi, aka-
ukalari, yaqinlari, eng muhimi, ozodligidan kechib kelgan to‘tining olijanobligiga
ko‘rsatilgan oqibatni izohlang”, “Ertakdagi va hikoyadagi shohlarni bir-biriga
30

solishtiring”, “Botirlarning saroydan ketish to‘g‘risidagi qaroriga
munosabatingizni bildiring” kabi savol-topshiriqlar o‘quvchilarni ancha
o‘ylantirishi mumkin. Ularning ko‘pchiligidan kutilgan javob chiqmasligi ham
oddiy hol. Lekin bu savollarga o‘quvchilarning munosabati keyingi soatda
bo‘ladigan ertak darsining samarasini ta’minlaydi. Hikoyadagi to‘ti va podshoh
timsollariga xos sifatlar: va’daga vafo va o‘ylamay, shoshqaloqlik bilan tadbir
ko‘rish haqida o‘quvchilar bolalarcha sodda xulosa chiqaradilar.
Suhbat jarayonida: “Og‘a-inilarning ziyofat paytida dasturxonga qo‘yilgan
go‘sht, shinni, non taxlami to‘g‘risidagi fikrlariga e’tibor qiling. Yigitlardagi
bilgichlikning sababi haqida o‘ylab ko‘ring”, “Podshoning gaplariga asosan
to‘ng‘ich botir javob berganligini qanday izohlaysiz?”, “Qizlar yo‘qotgan
tillalariga gavhar qo‘shib oldilar” – degan ibora zamiridagi yashirin mazmunga
e’tibor qiling va uni izohlang” singari savol-topshiriqlar o‘quvchilarni asar
matnida ilgari surilgan g‘oyalar haqida mulohaza yuritishga undaydi. “Ilon bilan
bog‘liq voqeada podshoh ko‘rgan choraga munosabat bildiring. Birovning gapiga
kirib, shoshqaloqlik bilan yaqin kishisini jazolagan hukmdor shaxsiyati haqida
mulohaza yuriting”,
“Vazirning xulosasi va maslahatiga munosabatingizni bildiring” singari
topshiriqlar 5-sinf o‘quvchilarini fikrlashga yo‘naltiradi.
Uy vazifasi qilib ertakning ikkinchi, uchinchi tugashini yozishni topshirish
ham o‘quvchilarni keyingi “ertak darsi»ga tayyorlanishiga asos bo‘ladi.
Ertakdagi: “Kenja botir podshohga qarab bir hikoya aytdi...” jumlasidan keyingi
hikoyani o‘quvchilar ertakdagi voqealar rivojiga moslashtirib yangidan
yaratishlari ham mumkin. Uni bajara bilganlarni rag‘batlantirish, eplay
olmaganlarni keyingi safar urinib ko‘rish mumkinligini aytib, umidlantirish
foydali bo‘ladi.
Adabiyot darslarida o‘quvchi ma’naviyatining tozarishida qo‘l keladigan
metodlardan yana biri evristik metoddir. Bu metod yunoncha izlayman, topaman
degan ma’nolarni anglatadigan “heurisko” so‘zidan olingan bo‘lib, u mahsuldor
ijodiy fikrlash jarayonini tashkil qilishni nazarda tutadi. O‘quvchi ma’naviy
31

kamolotini ta’minlashda qo‘l keladigan evristik metod uning oldiga yo‘naltiruvchi
masalalar qo‘yish, tekshirish, hal etish, aks savollar vositasida o‘qitish usuli
hisoblanadi. Evristik metoddan foydalanganda o‘qituvchi o‘quv materialining
suhbat metodida foydalangan tizimini to‘liq qo‘llashi mumkin. Faqat uning
tarkibi qo‘shimcha bilim olishga yo‘naltiradigan savollar bilan to‘ldiriladi.
Mazkur metod tahlili shuni ko‘rsatadiki, u suhbat metodida bo‘lgan barcha
usullarning birgalikda qo‘llanilishini taqozo etadi. Evristik metodda yetakchilik
qiladigan savollar qo‘zg‘otuvchi ahamiyat kasb etadi. Bunday asosdagi suhbat
tizimi topshiriqni bajarish, jarayonni kuzatish, savollarga javob berish, ma’lumot
olish, xulosa chiqarish va xulosalarni taqqoslash yo‘lga qo‘yilganda,
o‘quvchilarning fikrlash hamda bilim olish mustaqilligi ancha ko‘tariladi.
O‘quvchilar taqqoslash, tahlil qilish, dalillar keltirish bilan birga ma’lum
umumlashmalar qiladilar, farazlarni ilgari suradilar, zarur ashyolar, materiallar
to‘playdilar, xulosalar chiqaradilar, o‘z faoliyatini rejalashtiradilar.
Bu o‘qitishning yangi usullari bo‘lmish bilimlarni faollashtirish zaruratini
tug‘diradi. Evristik metoddan foydalanib ta’lim jarayonida belgilangan maqsadga
erishish uchun o‘qituvchi xabardorlikni talab qiluvchi savollar qo‘yish, taqqoslash
uchun materiallar taqdim etish, farazlarni ilgari surish, ularni tasdiqlovchi
tajribalar qilish, kuzatish uchun topshiriqlar berish, tahlilga yo‘naltirish, qiyoslash
uchun murakkab amaliy topshiriqlar berish, muammoli savollar qo‘yish,
muammoli vaziyatlar hosil qilishi kerak bo‘ladi. Shu metodda tashkil qilingan
darslarda o‘quvchilarning faoliyati bilimlarni vaziyatga muvofiq qo‘llash,
taqqoslash, farazlarni ilgari surish va asoslash, kuzatish, farazning to‘g‘riligini
tekshirish, tajriba tahlili, bilimlarni o‘zgargan vaziyatlarda qo‘llash, dalillar
keltirish, umumlashtirish, mustaqil amaliy ishlar tahlilini amalga oshirish,
muammoli masalani hal etish kabilarni o‘z ichiga oladi.
Evristik metodda taqdim etilgan savol, topshiriq va ko‘rsatmalar
ogohlantiruvchi xususiyat kasb etadi. Ya’ni ular topshiriqning bajarilishi oldidan,
mazkur bosqichga moslab qo‘yiladi yoki uning yechimi davomida o‘rtaga
tashlanadi. Adabiy ta’lim jarayonida qo‘llanilgan evristik metod o‘quvchilarning
32

fikr mustaqilligini ta’minlaydi, ularda mustaqil mulohaza yuritish, muhokama
qilish, xulosa chiqarish ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Masalan, O‘. Hoshimovning 6-sinf “Adabiyot” darsligiga kiritilgan
“Urushning so‘nggi qurboni” hikoyasini evristik metoddan foydalangan holda
o‘rganishni quyidagicha tashkil etish mumkin. Muallif hikoyada hayotdagi
qiyinchilik, qashshoqlik inson ma’naviyatini sinovdan o‘tkazuvchi bir vosita
ekanini oddiy o‘zbek oilasi misolida namoyish eta bilgan. Asarni o‘qishdan oldin
uning “Adabiyot” dasturidagi talqini bilan tanishish, asarga qanday yondashish
lozimligini qat’iylashtirib olish zarur. Hikoya matnini to‘liq o‘qib chiqish uchun
birinchi darsning 23 – 25 daqiqasi sarflanadi. Mazkur hikoyani o‘rganishga
dasturda belgilangan ikki soatning bir qismi hikoya matni bilan o‘quvchilarni
tanishtirishga bag‘ishlanadi.
O‘qituvchi bu asarni o‘rganishga ajratilgan ikki soatni yaxlitlab, ikki
akademik soatdan bir kunda qatorasiga foydalansa, o‘quvchilarning matn
mutolaasi davomida olgan taassurotlari, ko‘ngillaridagi hissiyotlar asar ustida
ishlash jarayonida “issig‘ida” tilga chiqa boshlaydi. O‘quvchilar tahlil mobaynida
tug‘ilgan fikrlariga ruhiyatida paydo bo‘lgan tuyg‘ularni ham qo‘shib
ifodalaydilar. O‘quvchilarning o‘z kechinmalarini yashirmay ifodalashi ularda
shaxslik sifatlarining shakllanishiga ijobiy ta’sir etadi.
O‘qituvchi matnni o‘qiyotganda Shoikromning holati ifodalangan o‘rinlarni
toliqqan, onaning so‘zlarini yana-da yumshoq, Xadichaning ovozini qalbakiroq
ohangda, muallifning so‘zlarini qat’iyroq, Shone’matning ovozini dardli, siniq
tarzda ifodalashi kerak bo‘ladi. Shoikromning pushtalar orasida mukka tushib
yotgan onasini ko‘rgandagi holati va qichqirig‘ini mutolaa jarayonida tabiiy
ifodalay olish uchun o‘qituvchi shu holatni to‘liq his qilishi, o‘zini bunga
avvaldan tayyorlashi lozim bo‘ladi.
Hikoya o‘qib bo‘lingach, o‘qituvchi bir oz tin olib, o‘quvchilarini kuzatishi,
tinglovchilar qanday holatdaligini, hikoya qahramonlari ruhiyati, kechmishi, dard-
iztiroblari ularga qanday ta’sir etganligini aniqlab olgani tuzuk. So‘ng o‘quvchilar
ko‘nglida paydo bo‘lgan iztirob, achinish hissini ularning tiliga olib chiqish uchun
33

bir qator savollarni o‘rtaga tashlash mumkin. Bu xil savollar darslikda ham bor.
O‘qituvchi sinfdagi o‘quvchilarining imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda ularni
soddalashtirishi yoki murakkablashtirishi, zarurat bo‘lsa, o‘zi yangi savol-
topshiriqlar qo‘shishi ham mumkin.
E’tibor qilinsa, hikoya boshdan-oyoq bir xil mahzun ohangda bitilganligini
payqash mumkin. Chunki asarda tasvirlangan taqdirlar, shu taqdirlar namoyon
bo‘lishi, mazkur voqealar ro‘y bergan davr qayg‘uga monand edi. Urush
davrining ohangi o‘q va yig‘i ovoziga esh edi. Ana shu hayotiy ohang hikoyaga
ko‘chganligi uning ta’sir darajasini yana-da oshirgan.
O‘qituvchi, eng avval Shoikromlar ro‘zg‘orining fayzsizligini ifodalovchi
lavhaga o‘quvchilar diqqatini qaratadi. Ko‘pdan beri dam olmagan, boshi
tashvishlardan chiqmayogan, yetishmovchiliklar iskanjasida qolgan kishi ko‘ziga
aslida g‘arib va fayzsiz bo‘lgan tirikchiligi nihoyatda xunuk ko‘rinishi tabiiy
ekanligini anglashga, ziyrak torttirishga, ogohlantirishga undaydigan:
“Shoikrom oilasida ro‘zg‘orning bu qadar fayzsizligi sababi nimadan deb
o‘ylaysiz?” tarzidagi savol o‘rtaga tashlanadi. Aslida, ro‘zg‘or jihozlarining
Shoikrom ko‘ziga bu qadar sovuq ko‘rinishi sabablari alohida tasvirlanmagan
bo‘lsada, detallar ana shu fayzsizlik sabablariga ishora qiladi. O‘quvchilar
ro‘zg‘orning bunday tarovatsizligiga Shoikromning xotini yoki o‘zini aybdor deb
qarashlari yohud buning sabablarini boshqa bir qator jihatlar bilan izohlashlari
mumkin. Muhimi, ular hikoya personajlariga befarq bo‘lmasalar, o‘zgalar
tashvishini chekib, oqibatning sabablarini payqashga urinsalar bas.
Hikoya qahramonining o‘yga botganligi, uning ruhiy holatidagi notinchlik
bilan tabiatdagi holat – ikki bezovtalikning sabablarini topishga urinish zarur:
“Nima deb o‘ylaysiz, Shoikromning holati bilan tabiatdagi bezovtalik o‘rtasida
qanday mutanosiblik bo‘lishi mumkin?” Qahramonlar haqida o‘ylash, mulohaza
yuritish, ularning kundalik hayoti, kechinmalar, xatti-harakatlarini taftish qila
borish, baholash o‘quvchilarni ham aqlan, ham ruhan faollashtiradi. Adabiyot
o‘qituvchisi o‘quv tahlili bilan asardagi voqealarni qayta hikoyalashni almashtirib
qo‘ymasligi, ya’ni o‘quvchilarning hikoya mazmunini shunchaki aytib
34

berishlariga yo‘l qo‘ymasligi kerak.
Hikoyaning jiddiy tahlili o‘quvchilarni hayotning nechog‘lik murakkab
ekanligiga, odam va uning amallari to‘g‘risida har qanday holatda ham to‘g‘ri
bo‘laveradigan fikr aytish mumkin emasligiga imon keltirishga majbur qiladi.
Asardagi Xadicha obrazining tabiatini baholash uchun o‘quvchilar uning beshikda
yotgan bolasiga, eriga, qaynonasiga munosabatini, ro‘zg‘or tutumi tarzini
atroflicha o‘rganishlari lozim bo‘ladi. O‘shanda ham jizzaki, ayni vaqtda, eri va
farzandlariga mehribon, tinib-tinchimas, ammo baxti qaro, yoqimsizroq bu
ayolning yaxshi yoki yomonligi to‘g‘risida hukm tarzidagi qat’iy xulosani aytish
mushkul: “Sizningcha, Hadicha qanday ayol? Uning eriga, bolalariga bo‘lgan
munosabatiga e’tibor qiling. Uning jizzakiligi sabablari haqida o‘ylab ko‘ring».
Og‘ir turmush, yo‘qchilik har bir odam uchun sinov, ba’zilar uchun esa, to‘qchilik
va farovonlik ham o‘ziga xos sinov. Hamma ham bu sinovlardan birday
o‘tavermaydi. Odamga xos asl fazilatlar ana shunday vaziyatlarda o‘zini
ko‘rsatadi.
Shoikrom timsoli – Xadichadanda murakkab. U – tabiatan fikr kishisi,
mulohazali odam. Tasvirning umumiy maromi u haqda shu taxlit xulosa
chiqarishga olib keladi. O‘n kundan beri ukasining holidan xabar olmagani, uning
og‘ziga bir kosa sut tutolmaganidan eziladi, o‘zidan nafratlanadi, ayni vaqtda,
onasidan ovqatni qizg‘angan xotinini ham tushunishga harakat qiladi. Bu haqdagi
fikrlarini yorilib birovga bildira olmaydi. U qahri qattiq ham, mehrsiz ham emas.
Lekin ruhiyati ustunlari imonning talablaridan emas, sharoit imkoniyatlaridan
tiklanganligi uchun ham omonat: “Nima deb o‘ylaysiz, nega Shoikrom xayoliga
o‘g‘ridan qasos olish fikri kelganida vujudi titrab ketsa-da, ahdidan qaytmadi?
Razolatga qarshi qabohat bilan kurashib bo‘lmasligini tan olgisi kelmaganining
sabablari haqida o‘ylab ko‘ring”. Odamzot, umuman yovuzlikka, yomonlikka
qarshi qat’iy qanoat shakllantirmay turib ezgulikning xizmatida bo‘lolmaydi.
Shuning uchun ham mehribon o‘g‘il, risoladagiday ota bo‘lgan yigit o‘zi
bilmagani, istamagani, xayoliga ham keltirmagani holda qotilga aylandi. Yana o‘z
onasining qotiliga... O‘quvchilar bu qadar murakkablik qarshisida qanchalar ko‘p
35

o‘yga tolsalar, shuncha yaxshi. Chunki ularda shu tariqa hayotiy qarash, nuqtai
nazar shakllanadi.
Asardagi ona timsoli tahlil qilinayotganda o‘quvchilar Umri xola katta
o‘g‘lininig oldiga chiqqani sababini, uning: “Payshanba kuni Komil tayibning
uyiga boruvdim. Har kuni nahorga bir kosadan qo‘y suti ichsa dard ko‘rmaganday
bo‘lib ketadi, dedi”, – deya o‘ziga gapirganday sekin qo‘shib qo‘yishi, qulupnayni
o‘g‘lidan so‘ray qolmagani boisini aniqlashga urinib ko‘rishlari kerak: “Atay
o‘g‘lining oldiga chiqqan Umri xolaning qulupnayni bolasidan so‘rab qo‘ya
qolmaganining sabablari haqida o‘ylab ko‘ring”. Umri xola aslida bor ovqatni
onasiga berdira olmagan o‘g‘ildan ukasi uchun bo‘lsada qulupnay so‘rashi
mumkinmi yoki yo‘qligi haqida o‘quvchilar o‘ylab ko‘rishlari, onaning xatti-
harakatlarini shu jihatdan baholashga urinishlari zarur. Ayni vaqtda, xalqimizda,
dunyodagi deyarli barcha millatlarda har qanday sharoitda ham o‘g‘irlik yomon
degan axloqiy qarash mavjud. Umri xola esa o‘g‘irlik qildi. Mayli, bemor o‘g‘li
uchun bo‘lsa ham.
O‘quvchilar onaning xatti-harakatlariga ma’naviy qozilik qilishga urinib
ko‘rishsa, odam degan yaratiqni anglash va baholash o‘zi bo‘laveradigan yumush
emasligini teranroq tushunishadi. Ehtimol, o‘quvchilar asardagi baxtsizliklar
sababchisi sifatida urush va uning yo‘qchilik, qashshoqlik, mehrsizlik singari
oqibatlarini ko‘rsatar. Balki ayrim talabalar Shoikromni xasisligu, qasoskorlikda
ayblar, ba’zilar betgachopar Xadichani ham fojia sababchisi deb anglar. Gap
qotilni topishda emas, balki hikoyada tasvirlangan chinakam insoniy taqdirlarga
beparvo bo‘lmay, astoydil munosabat bildirishda. Shuni aytish joizki, muallif
asarida ona urushning so‘nggi qurboni, degan fikrni o‘tkazishga moyil. Asarning
nomlanishi ham shunga ishora. Ammo bugungi kun axloqi, badiiy matnga
yangicha yondashish asnosida unga adib yuklamagan ma’nolarni ham kashf etish
mumkin.
Asar tahlilidan so‘ng uy vazifa sifatida 30 – 40 so‘zlik taassurot insho yozish
talab qilinsa, maqsadga muvofiq bo‘lardi. O‘quvchilar badiiy asar qahramonlarini
tashqaridan kuzatishga emas, ichkaridan tuyishga odatlantirilsalar, saodatli ish
36

bo‘ladi.
Tadqiqot metodi. Ushbu metod o‘quv jarayonida bir muncha qiyin bo‘lgan
nazariy yo‘nalishdagi masalalar ko‘tarilishini nazarda tutadi. Bu metodda bilim
olishning nisbatan yuqori bosqichida ta’limning samarali izlanish usullarini
mustaqil ravishda qo‘llash talab qilinadi. Bunda o‘quvchilar dalil to‘plash va
ularni nazariy tahlil qilish, tizimga solish, umumlashtirish va ilmiy xulosalar
chiqarish kabi amaliy ishlarini bajaradilar. Tadqiqot metodining evristik
metoddan farqi shundaki, “kashfiyot” avvaldan ajratilgan materiallar tahlil qilinib,
faktik materiallar umumlashtirilganidan so‘ng, amaliy ish jarayonida sodir
bo‘ladi. Bunda o‘quv-biluv faoliyatining to‘liq turkumini o‘quvchilar o‘qituvchi
rahbarligida o‘zlari bajaradilar. Ya’ni ma’lumot to‘plashdan tortib, uni tahlil
qilish va yangi bilimlarni amaliyotda qo‘llashgacha bo‘lgan ishlarning barchasini
o‘quvchilar o‘zlari mustaqil ravishda amalga oshiradilar.
O‘quvchilar tomonidan faktik material to‘plash tadqiqot metodining zaruriy
qismidir. Mustaqil ravishda tajribalar o‘tkazish o‘quvchining bilim olishga
bo‘lgan qiziqishini oshiradi. O‘qituvchi o‘quvchilar ixtiyoriga dalillarni topish,
ularni taqqoslash, tizimga solish, umumlashtirishni topshirgani bilan uning
muammolik darajasi kamaymaydi. Tadqiqot metodini qo‘llashda topshiriqlarning
o‘quvchilar tomonidan bajarilishi muhim hisoblanadi. Topshiriqlarni bajarishda
ularning biror bosqichi tushib qolsa, topshiriq o‘z tadqiqiyligini yo‘qotadi.
O‘quvchilarning rivojlanganlik darajasi mustaqil ravishda tadqiqot ishlarini
olib boradigan darajaga yetganda, ya’ni yuqoriroq bosqichiga o‘tilganda tadqiqot
metodidan foydalaniladi. Bunda o‘quv materiali evristik metoddagiday tuzilishi
kerak bo‘ladi. Savollar, ko‘rsatmalar, topshiriqlar tartibi ham shunday bo‘ladi.
Tadqiqot metodini qo‘llaganda savol-topshiriqlar bosqichning so‘ngida,
o‘quvchilarning ko‘pchiligi muammoni hal qilib bo‘lgandan keyin qo‘yiladi. Bu
kuchli o‘quvchilar uchun mo‘ljallangan metod bo‘lib, muammolarni hal etishda
o‘z-o‘zini nazorat qilish va tekshirish usuli sanaladi. Rivojlanishi nisbatan sustroq
bo‘lgan o‘quvchilarga ularning o‘zlari darajasidagi topshiriqlar beriladi.
Topshiriqlar har bir o‘quvchining individual imkoniyatlariga qarab taqsimlanadi.
37

Tadqiqot metodidan nafaqat yangi asarni o‘rganish, balki uni mustahkamlash va
badiiy tahlil bosqichida ham foydalanish mumkin.
O‘quvchining ijodiy imkoniyatlarini aniqlash uchun o‘quv ishlarining asosiy
usullarini tahlilga tortilgan matnni o‘zlashtirish imkoniyatlari darajasiga qarab
aniq belgilash zarur. Tadqiqot metodini qo‘llaganda ham o‘quvchi bilimlarni
o‘zlashtirish jarayonida foydalaniladigan tahlil, sabab-oqibat orasidagi
aloqadorlikni belgilash, taqqoslash, birlashtirish, o‘z farazlarini keltirish,
isbotlash, rejalashtirish singari usullarni istifoda etish mumkin. Tahlil va sabab-
oqibat orasidagi aloqadorlikni belgilash usuli adabiy ta’limda muhim ahamiyat
kasb etadi. Ayniqsa, ijodiy jarayonda, bilmaslikdan bilishga o‘tish yo‘lidagi
qiyinchiliklarga yo‘liqqan o‘quvchilarning analiz-sintez faoliyatida ruhiy
holatning ahamiyati ko‘zda tutilmog‘i zarur.
Taqqoslash metodi. Bu yangi bilim va tushunchalarni o‘zlashtirishda keng
qo‘llaniladigan ta’lim metodi hisoblanadi. Yangi o‘zlashtiriladigan bilimlarni
avvalgilari bilan taqqoslash usuli, o‘z navbatida, yangi tushunchalarni mustaqil
ravishda tadqiq qilishning bir ko‘rinishidir. Taqqoslash metodi asosida
o‘quvchilarda sinfdoshlarining isbot va dalillariga o‘zlarining mantiqiy
qarashlarini qarshi qo‘yishga intilishlari yotadi.
Mavzularni taqqoslash asosida isbotlashning o‘qituvchi tomonidan o‘quv
materialini tanlash ham, uning o‘quvchilar tomonidan egallanishi ham juda qiyin
kechadi. Sababi, bu usuldan hamisha har xil vaziyatlarda, holatlarda
foydalanishga to‘g‘ri keladi. Qiyin mavzularni taqqoslab o‘zlashtirish bilim
egallashda unchalar qiynalmaydigan o‘quvchidan ham anchagina fikriy
zo‘riqishni talab qiladi. Adabiyot darslarida bu metoddan foydalanilganda
o‘qituvchi o‘quvchilardan matnda mavjud bo‘lgan qarama-qarshiliklarni
taqqoslash bilan isbotlab ko‘rsatishni talab qilishi ham mumkin. O‘qituvchi
tomonidan shunday savol yoki masalaning qo‘yilishi, farazlarning ilgari surilishi,
ulardan birining to‘g‘riligini isbotlash fikrlar to‘qnashuvi asnosida amalga
oshiriladi.
Bu metoddan “O‘tgan kunlar” romanidagi Kumushbibi va Zaynab
38

timsollarini, “Muzqaymoq” hikoyasi bosh qahramoni bilan “Nido” dostonining
bosh qahramoni timsollarini, “Bemor” hikoyasidagi betob ayol bilan “Ming bir
jon” hikoyasidagi kasal ayol obrazlarini, “Uch og‘a-ini botirlar” ertagidagi shoh
bilan Kenja botir hikoyasidagi shoh timsolini, “Mening o‘g‘rigina bolam”
hikoyasidagi Qora buvi bilan “Urushning so‘nggi qurboni” hikoyasidagi ona
timsoli va hokazo qator obrazlarni taqqoslab o‘quvchilarni inson shaxsini
o‘rganishga, fazilatlarini ochishga o‘rgatish mumkin bo‘ladi.
Induktiv va deduktiv metodlar. Adabiyot o‘qitishda ta’limning induktiv,
deduktiv metodlarining ham o‘ziga xos o‘rni bor. So‘nggi yillarda deduktiv
ta’limga e’tibor kuchaydi. Lekin tafakkurning induktiv usullarini shakllantirmay
turib ta’limda muvaffaqiyatga erishish mumkin emas. Induktiv yoki deduktiv
metodlarni qo‘llash o‘rganilayotgan o‘quv materialining mantig‘ini ajratishda,
ya’ni xususiydan umumiyga yoki umumiydan xususiyga o‘tishda ahamiyat kasb
etadi.
Y. Babanskiy induktiv metodni qo‘llaganda o‘qituvchi va o‘quvchi
faoliyatining quyidagi ikki varianti mavjudligini ko‘rsatadi: birinchi variantda
o‘qituvchi avval faktlarni keltiradi, tajribani, ko‘rgazma materialini namoyish
etadi, topshiriqlarni bajarishni tashkil etadi, o‘quvchilarni asta-sekinlik bilan
tushunchalarni aniqlashga, qonuniyatlarni o‘zlashtirish va fikrlarni
umumlashtirishga olib boradi. O‘quvchilar xususiy faktlarni o‘zlashtiradilar,
so‘ngra o‘quv xarakteridagi umumlashma xulosalarni chiqaradilar. Ikkinchi
variantda o‘qituvchi o‘quvchilarning oldiga xususiy jihatlardan umumiy
holatlarga yetaklovchi, umumiy xulosalarga olib keluvchi muammoli masala
qo‘yadi.
Bugungi adabiy ta’limda o‘quvchi ma’naviy kamolotini ta’minlash
maqsadida mustaqil fikrlash va erkin faoliyatga undash yetakchilik qilayotgan
ekan, induktiv metodning birinchi varianti yetarli samara bermaydi. Ikkinchi
variant, ya’ni o‘qituvchining xususiy jihatlardan umumiy holatlarga yetaklovchi,
umumiy xulosalarga olib keluvchi muammoli masalalarni qo‘yishi va
o‘quvchilarning haqiqatlar ustida mustaqil ravishda mulohaza yuritib, xulosalar
39

chiqarib, umumlashmalar qilishi – ko‘proq samara beradi.
Induktiv metodning zaif tomonlari shundan iboratki, unda yangi mavzuni
o‘zlashtirishda ko‘proq vaqt talab qilinadi. Bu metod o‘quvchining mavhum
tafakkurini o‘stirishga xizmat qiladi. Maktab adabiy ta’limida o‘quvchi
ma’naviyatini sog‘lomlashtirish yo‘lida quyi sinflarda induktiv metodidan
foydalanib, sinflar yuqorilab borgani sari asta-sekinlik bilan deduktivga o‘tish
o‘rinliroq bo‘ladi. Chunki quyi sinflarda narsa, hodisa va bilimlarning ko‘proq
xususiy tomonlari o‘rganiladi.
Masalan, boshlang‘ich sinflarning “O‘qish kitobi” darsliklari ham adabiy
ta’lim asosini tashkil etgani holda ularda tavsiya etilgan “Uy hayvonlari”,
“Qushlar”, “Baliqlar” singari mavzularni induktiv metoddan foydalangan holda
o‘tish mumkin. Masalan, uy hayvonlari bilan o‘quvchilarni tanishtirish uchun
ularga tayyor ma’lumotlar berilmay, mavzu va manbalar uy vazifasi sifatida
topshiriladi. Darsda darstaxtaga ko‘plab uy hayvonlarining rasmi qo‘yiladi. So‘ng
o‘quvchilardan ular to‘plagan bilimlar asosida hayvonlarning har biriga xos
individual xususiyatlar so‘raladi. “Otning o‘ziga xos xususiyatlari nimalardan
iborat?” savoli bolalardan ot haqida bilganlarini aytishni talab qiladi. Ma’lumki,
biya sutidan qimiz olinadi, tuyog‘iga taqa qoqiladi, uning go‘shtidan qazi qilinadi,
ot kishnaydi, otdan sportda, uloqda, urushlarda foydalaniladi va hk. “Eshakning
faqat o‘ziga xos xususiyatlaridan nimalarni bilasiz?” savoli o‘quvchini eshakni
tasavvur qilishga, u haqida o‘qiganlarini aytishga yo‘naltiradi. Boshqa barcha uy
hayvonlarining shunday individual xususiyatlari o‘quvchilar tomonidan to‘liq
ochib bo‘lingach, ularning barchasi uchun umumiy bo‘lgan jihatlar haqida
so‘raladi.
O‘quvchilar uy hayvonlarining hammasi odam uchun xizmat qilishini,
hammasi tirik tug‘ishi, hammasi odamlar tomonidan boqilishi, hammasi o‘t-yem
bilan oziqlanishi, hammasining oyog‘i to‘rttaligi, hammasining tuyog‘i borligi va
hk.larni bilganlaricha sanaydilar. Bu jarayonda bilim bilan xotira birgalikda
faoliyat ko‘rsatadi. O‘quvchilar bilimlarni o‘qituvchidan tayyor holda olmay,
o‘zlari bilganlarini namoyish etadilar.
40

Ta’limning deduktiv metodini qo‘llaganda, umuman, o‘qituvchi va
o‘quvchilarning faoliyati quyidagi tarzda bo‘ladi: o‘qituvchi avval qoida yoki
qonunning umumiy jihatini so‘raydi, asta-sekinlik bilan uning xususiy
tomonlariga o‘tadi, so‘ng birgalikda ma’lum masalani yechishga kirishiladi.
O‘quvchilar o‘qituvchi rahbarligida avval umumiy holatni o‘zlashtiradilar, so‘ng
ulardan kelib chiqadigan xususiy jihatlarni o‘rganadilar.
O‘qituvchi adabiy ta’lim maqsadidan kelib chiqib deduktiv metodni
qo‘llaganda umumiy holatlardan xususiy jihatlarga o‘tadi. O‘qituvchi
o‘quvchilarga yo‘nalish berishi, yo‘l-yo‘riqlarni taqdim etishi adabiy ta’lim
maqsadiga ko‘proq muvofiq keladi. Ko‘rsatilgan yo‘ldan o‘quvchilarning o‘zlari
umumiylikdan xususiy jihatlarni ajratishi, ularni farqlashi, asoslashi va xulosalar
chiqarishi lozim bo‘ladi.
Deduktiv metod o‘quv materialini nisbatan tez o‘tish imkonini beradi.
O‘quvchini tez fikrlashga o‘rgatadi. Adabiy ta’lim jarayonida sharoitdan kelib
chiqib, induktiv va deduktiv metodlarni birgalikda qo‘llash ham katta samara
beradi. Bir darsning o‘zida bir masala yuzasidan avval xususiyni aniqlab, undan
umumiyga o‘tish va ikkinchi bir muammo bo‘yicha avval umumiyni ajratib,
so‘ng xususiyga, mayda tafsillarga o‘tish jarayoni ham o‘quvchilar tasavvuri
tiniqlashuvi, xulosalari qat’iylashuviga ko‘mak beradi.
Bugun milliy pedagogikada keng qo‘llanilayotgan metodlar o‘quvchi-
o‘qituvchidan ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarflamay, qisqa vaqt ichida
yuksak natijalarga erishish maqsadini nazarda tutmoqda. Qisqa vaqt mobaynida
zarur nazariy bilimlarni o‘quvchiga yetkazish, unda ma’lum faoliyat yuzasidan
ko‘nikma, malaka hosil qilish, shu bilan birga bilim, ko‘nikma va malakalarni
nazorat qilish hamda baholash o‘qituvchidan yuksak pedagogik mahoratni talab
qiladi. Bugun qator rivojlangan mamlakatlarda qo‘llanilayotgan
“Fikriy hujum”, “6x6x6”, “Klaster”, “Qarorlar shajarasi” singari metodlarning
ayrimlaridan adabiy ta’lim jarayonidagi badiiy asar tahlilida ham foydalanish
mumkin. Aslini olganda, bu metodlarning ta’limdagi mantiqiy metodlardan farqi
uncha katta emas. Ularning
41

Barchasi zamirida muammoli metodning unsurlari mavjud. Masalan, “Fikriy
hujum” metodining maqsadi — o‘quvchilarning dars jarayonidagi faolligini
oshirish, ularni erkin va mustaqil mulohaza yuritishga undash, hammani bir xil
qolipda fikrlashdan qutqarish, ma’lum mavzu yuzasidan turli fikrlarni to‘plash
hamda masalaga ijodiy yondashuvni ta’minlashdan iborat.
Bu metoddan foydalanilganda favqulodda, kutilmagan savol yoki topshiriqlar
orqali o‘quvchilar loqaydlikdan, muvozanatdan chiqariladi va ular badiiy
muammo yoki o‘quv topshirig‘iga “hujum” qiladilar. Ya’ni har bir o‘quvchi o‘z
bilimi, qobiliyati, iqtidori, dunyoqarashi va imkoniyatlari darajasida masalani hal
etishga kirishadi.
O‘quvchilar o‘z oldilariga qo‘yilgan muayyan masala bo‘yicha mulohaza
yuritadilar. Bu metoddan foydalanilganda o‘qituvchi tomonidan masala atrofida
fikr yuritayotgan har bir o‘quvchining fikrini qayd etib borish, har bir
ishtirokchining erkinligini ta’minlash va aytilgan fikrlarning asoslanishini talab
qilish lozim. Fikrlar tugamaguncha bahsni davom ettirish tavsiya etiladi.
O‘quvchilar tomonidan aytilayotgan fikrlarni alohida baholash, ularni tanqid
qilish yoki fikrlardan kulish mutlaqo taqiqlanadi.
“Fikriy hujum” — o‘quv muammolarini hal qilishda keng qo‘llaniladigan
metod bo‘lib, u qatnashchilarning tasavvurlari, mavjud bilim va imkoniyatlaridan
unumli foydalanishga yo‘naltirilgan. Mazkur metod o‘quvchi oldiga qo‘yilgan har
qanday muammoli masalaga ko‘p sonli yechimlar topishga imkon yaratadi.
“Fikriy hujum” metodidan foydalanilganda quyidagi qoidalarga amal
qilinadi:
1. Ushbu usulni qo‘llash jarayonida baholashga yo‘l qo‘yilmaydi. Agar jarayon
davomida g‘oyalar baholansa, qatnashchilar o‘z fikrlarini himoya qilishga
berilib ketib, yangi fikr bildirishdan chalg‘iydilar.
2. Har bir o‘quvchining bitta masala yuzasidan o‘ta xilma-xil mulohazalar
bildirishiga imkon beriladi. Agar o‘quvchilarda kutilmagan, favqulodda
g‘oyalar tug‘ilmasa, qatnashchilar bir-birlarini takrorlashga majbur
bo‘ladilar.
42

3. G‘oya va fikrlarning miqdori rag‘batlantiriladi. Chunki miqdor o‘sishi
odatda sifatni keltirib chiqaradi. Shuning uchun qatnashchilarga tasavvurga
erk berish tavsiya etiladi.
Bunday guruhlarni tashkil etishdan avval o‘quvchilarning shu ishni bajarishga
bilim va malakalari yetarliligiga ishonch hosil qilish; guruhlarga aniq yo‘l-
yo‘riqlar ko‘rsatish; vazifaning bajarilish i mkoniyati yaratilishi kerak . Bu erkinlik
natijasida betakror va kuchli g‘oyalar tug‘iladi.
4. Har bir o‘quvchi o‘zgalar g‘oyasiga asoslanishi va ularni o‘zgartirishi
mumkin. Chunki fikrdan fikr tug‘iladi. Oldin taklif etilgan g‘oyalarni
o‘zgartirish, ko‘pincha, birlamchi fikrdan kuchliroq, yaxshiroq qarashlarni
keltirib chiqaradi.
"Fikriy hujum" metodidan foydalanish jarayoni quyidagi bosqichlarda
amalga oshiriladi:
• O‘quvchilar erkin tartibda joylashtiriladi;
• G‘oya va fikrlarni yozish uchun dars taxtasi yoki varaqlar tayyorlab qo‘yiladi;
• Hal etilishi lozim bo‘lgan muammo aniqlanadi;
• Ish jarayoni belgilab olinadi:
a) g‘oyalar baholanmaydi;
b) fikrlashga to‘liq erk beriladi;
v) fikrlar ko‘p bo‘lishiga (miqdorga) intilinadi;
g) o‘quvchilar faoliyati "ilg‘ab oling", "bilib oling", "g‘oyalarga asoslaning",
“qo‘shing", "kengaytiring", "o‘zgartiring" singari chaqiriqlarga asosan
uyushtiriladi;
• Qo‘yilgan muammo yuzasidan fikrlar so‘raladi va yozib boriladi;
• O‘zgalarning fikrlaridan kulish, kinoyali sharhlar va mayna qilishlarga aslo yo‘l
qo‘yilmaydi;
• Varaqlar g‘oya va fikrlar bilan to‘lganda, ular ko‘rinarli joyga osib qo‘yiladi;
• G‘oyalar tugamaguncha ish davom ettirilaveriladi;
• Shundan so‘ng yangi, kuchli, asosli va original g‘oyalar o‘qituvchi tomonidan
rag‘batlantiriladi, baholanadi.
43

Abdurauf Fitratning 5-sinflar uchun yozilgan "Adabiyot" darslik-
majmuasidan o‘rin olgan "Yurt qayg‘usi I" , "Yurt qayg‘usi II" nomdagi
sochma she’rini "Fikriy hujum" metodidan foydalanilgan holda o‘tish uchun
o‘quvchini aqliy muvozanatdan, loqaydlikdan chiqaradigan quyidagi savol-
topshiriqlarni berish mumkin:
"Nomusini bot kishilarning oyog‘i ostida ko‘rib, turklik qoni qaynag‘ay,
musulmonlik hamiyati toshgay, tamug‘ olovlari kabi sachrag‘ay. Lekin o‘z
kuchsizligini anglab, qaytib o‘tirgan va qon yig‘agan turk..." — sizningcha, bu
kim?
"Sening omonatingga xiyonat qilganlarni ez, ur, o‘ldur!" shaklidagi chaqiriq
kimga qaratilgan va "xiyonatchi" kim deb o‘ylaysiz?
Shoirning:
"...yuqorida aytdigim ishlarning hammasiga o‘zim sabab bo‘ldim, barchasini
o‘zim qildim, sening Turoningni o‘zim talatdim, sening turkingni o‘zim ezdirdim,
sening omonatlaringga xiyonatni o‘zim qildim",
– degan iqrori haqida nima deysiz? Siz ham Fitratni xiyonatchi deb
hisoblaysizmi yoki bu yerda boshqacharoq fikr bormi?
"Men qo‘limga topshirdig‘ing qilichni tashlab cholg‘uni olmasa edim,
Turonim talanmas edi!" — satrlaridagi yurt uchun kurashish o‘rniga cholg‘u bilan
ko‘ngil ochishni qanday tushunasiz?
"Sening dunyoda sig‘magan g‘ayratingga ont ichamanki, Turoning eski sharaf
va ulug‘ligini qaytarmasdan burun oyoqdan turmasman."
Shoir ont ichishga asos qilib olgan g‘ayratni siz qanday tushunasiz?
"Turon", "Turkiston", "turk", "turklik" tushunchalari haqida mulohaza
yuriting. Ularni qanday tushunasiz?
Asarda yigitning xayolini o‘g‘irlagan sohibjamol Xotun — sizningcha,
kimning timsoli?
"Bir Xotunki, egnida ipakli, lekin yirtiq va eski bir ko‘ylakdan boshqa bir
kiyim yo‘q."
Nega Xotunning kiyimi ipakli-yu, yirtiq?
44

"Yonimda, ko‘zimda, miyamda, yuragimda nima axtarasan, nechuk
ketmaysan? Qayg‘u tutunlari ichra yog‘dusiz qolg‘an ko‘zlaring nechuk yosh
yomg‘urlari to‘kadur?"
Bu murojaatga asoslanib ayolning ko‘zlari nega yog‘dusizligi, nima uchun
yig‘layotgani haqida o‘ylab ko‘ring.
"Bildim... Bildim... Angladim! Sen mening Vatanimsan, Vatanimning mungli
xayolisan."
Bu kashfiyot nimaga asoslangan? Asar qahramonini bezovta qilgan ayol —
Vatan ekanligiga siz ham ishondingizmi?
"Ey muqaddas Turonimning xayoli, ketmay tur, ayrilma. Yonimda,
ko‘zlarimda, yuragimda, vijdonimda qol, ketma. Yurtim, Turonim, sendan
ayrilmoq — mening o‘limim!"
Bu xitobning mazmunini chaqishga urinib ko‘ring.
"Sening uchun o‘lmoq — mening tirikligimdur."
Bu xitobning ma’nosini anglating. O‘lim qanday qilib tiriklik bo‘lishi
mumkin?
Mana shu kabi savol-topshiriqlar o‘quvchilarni ruhiy loqaydlikdan chiqaradi,
ularning har birini o‘zicha o‘ylashga, o‘z munosabatini bildirishga majbur qiladi.
Yana shu narsa haqiqatki, bu savol-topshiriqlarning hammasiga sinfdagi barcha
o‘quvchi javob berishi shart emas. Aqli yetgan, fikri bor bolalar javob beradilar,
qolganlar esa ular haqida mulohaza yuritadilar. Javob berolmagan taqdirda ham,
fikriy loqaydlikdan chiqadilar — bu esa adabiy ta’lim uchun katta yutuqdir.
"6x6x6" metodi — adabiy ta’lim jarayonida foydalanish mumkin bo‘lgan
metodlarning yana biri. Adabiy asarlar tahlili jarayonida mazkur metoddan
foydalanishda adabiyot o‘qituvchisidan pedagogik mahorat va ziyraklik,
guruhlarni oqilona shakllantira bilish talab qilinadi.
Bu metodda sinfdagi o‘quvchilar oltitadan olti guruhga bo‘linadi (jami 36
o‘quvchi). O‘qituvchi istasa guruhlarga muayyan nomlar berishi ham mumkin.
Dars mavzusi e’lon qilinib, ma’lum vaqt belgilanadi. O‘quvchilar mavzu atrofida
bahslashadilar, o‘z munosabatlarini bildiradilar.
45

Mavzu bo‘yicha belgilangan vaqt yakunlangach, o‘qituvchi guruhlarning
a’zolarini almashtiradi. Yangi guruhda avvalgi guruhdan bitta vakil qoladi va u
o‘z guruhining mavzu yuzasidan chiqargan xulosalarini yangi guruhga bayon
etadi.
Yangi guruh a’zolari avvalgi guruhning fikr va xulosalarini o‘rganadilar, unga
o‘z munosabatlarini bildiradilar. Shu tariqa qisqa vaqt ichida o‘quvchilar
tomonidan ham mavzu yuzasidan fikr bildiriladi, ham bu fikrlar ularning o‘zlari
tomonidan tahlil qilinadi.
Sinfdagi kichik guruhlarni tashkil etishda quyidagilarga amal qilinadi:
1. Guruhlar o‘qituvchi tomonidan belgilanadi.
2. Guruhga rahbarlik qila oladigan o‘quvchi va guruh a’zolari oldindan
aniqlanadi.
3. Har bir guruhga zehnli, qobiliyatli hamda bo‘shroq o‘zlashtiradigan
o‘quvchilar teng taqsimlanadi.
4. Guruh rahbari va a’zolariga vazifalari tushuntiriladi.
5. Har bir guruh doira shaklida o‘tirishi, guruh a’zolari bir-birini ko‘rib turishi
shart.
6. Ish jarayonida har bir guruhning faoliyatiga, g‘oyalariga e’tibor berib
boriladi, yaxshi g‘oya egalari rag‘batlantiriladi.
Shu uchun yetarli vaqt ajratish, o‘z vazifasini vaqtdan ilgari bajargan
guruhning bandligini ta’minlashga tayyor bo‘lish, qo‘yiladigan masala murakkab
bo‘lganda guruh a’zolari sonini kengaytirish, baholash va mukofotlash
jarayonining guruh a’zolariga ta’siriga tayyorlanish, kuchli guruhlarni
mukofotlash, bajarilgan ish natijasini qanday topshirish yo‘llarini ma’lum qilish,
jamoaning erkinligiga imkoniyat yaratish kerak bo‘ladi.
Bu metoddan foydalanilganda o‘quvchilar guruhini bunday aralash tarzda
tashkil etishning salbiy tomonlari ham mavjud. Ma’lumki, aralash guruhlarda
ko‘proq kuchli o‘quvchilar ishlaydi. O‘rtacha va bo‘sh o‘zlashtiradigan
o‘quvchilar ularning oldida “yumilib” qoladilar, chunki vaqt tig‘iz bo‘ladi.
46

Demak, hamma o‘quvchilar darsda faol qatnashmaydilar.
Shuning uchun sinfdagi tez fikrlaydigan, tez ishlaydigan, mazkur o‘quv fanini
yaxshi ko‘radigan o‘quvchilarni alohida, o‘rtachalarni alohida, sekin
fikrlaydiganlarni esa alohida guruhlashtirib, har bir guruhga o‘z imkoniyati
doirasidagi vazifani berish ham mumkin. Ma’lumki, o‘quvchilar o‘zlariga
o‘xshagan, bilim darajasi bir xil bo‘lgan sinfdoshlari bilan yaqinroq bo‘ladilar.
O‘z davralarida “ochiladilar”. Bu ochilish ularda shaxsiy sifatlarning
shakllanishiga ko‘maklashadi. Guruhlarning bilimi baholanayotganda urg‘u
berilgan topshiriqning qiyinlik darajasiga qaratiladi. Hamma uchun ajratilgan vaqt
bir xil, lekin topshiriqlarning darajasi har xil bo‘ladi. Gap shundaki, hamma
o‘quvchilar belgilangan vaqt oralig‘ida o‘z imkoniyatlari doirasidagi vazifani
muvaffaqiyatli uddalaydilar va g‘alaba nashidasini suradilar. Bu nashida
insonning ruhiy kamolotini ta’minlaydi.
Keyingi paytlarda adabiy ta’lim amaliyotida “noan’anaviy dars” deb atalgan
bahs-munozara, musobaqa, ssenariyli dars, konferensiya darsi, sayohat darsi,
nazm darsi, tahlil darsi kabi dars shakllari keng tarqaldi. Ta’limning bunday
shakli 7–9-sinf adabiyot darslarida samarador bo‘lishi mumkin. Bu davrda
o‘quvchilarning hayotiy, ba’zan falsafiy xarakterdagi muammolarni hal etishga
moyilligi kuchli bo‘ladi. Bu “dars”larning ko‘pchiligi suhbat metodining har xil
usullari, shakllari deb ham qaraladi.
Ularning orasida “Ssenariyli dars” nomi bilan ta’lim amaliyotiga kirib kelgan
shakli bevosita o‘quvchilarni ijodga undashi bilan ahamiyatlidir. Bu masala S.
Yaminova tomonidan alohida tadqiqot tarzida ishlangan. O‘rganilgan asarlar
yuzasidan ssenariy tuzish ham o‘ziga xos ijod mahsulidir. Bu jarayonda
o‘quvchilar mustaqil fikrlab, ijod qiladilar. Adabiy ta’lim jarayonida o‘quvchi
ma’naviyatini sog‘lomlashtirishning asosi bo‘lgan mustaqil fikrlashga o‘rgatishda
ssenariyli o‘qitishdan ham foydalanish mumkin.
Masalan, “Mazkur vaziyatdagi Anvar bilan Ra’no faoliyati bo‘yicha ssenariy
yozing” topshirig‘i o‘quvchilarga Abdulla Qodiriyning “Mehrobdan chayon”
romanidan olingan parchalar bilan tanishib bo‘lganlaridan so‘ng asar matni
47

tahliliga bag‘ishlangan darslarda berilishi mumkin. Avval ssenariy va uning
yaratilishi haqida o‘quvchilarga maxsus bilim beriladi. Badiiy asarlar va ularni
sahnalashtirish uchun yozilgan ssenariylar matni, ularning tuzilishi, asardagi
ssenariy uchun muhim jihatlarning ajratilishi bilan bog‘liq ma’lumotlar bilan
tanishtiriladi.
Bundan tashqari, sahna asari ssenariysini tayyorlash uchun o‘quvchilarga
yo‘nalish beruvchi: “Ularning xatti-harakatlari ma’nosini oching.
Qahramonlarning so‘zlari ortidagi fikr va tuyg‘ularini harakatlarga ko‘chiring”,
“Qahramonlarning o‘zini tutishi bilan tabiat hodisalarini mutanosiblashtiring”,
“Keyingi sahifalarni o‘qimasdan burun Ra’noning hayotida shunday burilishlar
bo‘lishini tasavvur qilganmidingiz?”, “Anvarda bugungi kitobxon uchun yot
bo‘lgan qanday sifatlar bor? Bugungi kunda qahramonga xos qaysi sifatlar o‘z
qimmatini yo‘qotmagan?”, “Spektakl-lavha qahramonlarini munosib kiyintiring”,
“Bu qahramonlarning har biri sizda qanday tuyg‘u va fikrlar uyg‘otadi?” singari
savol va topshiriqlar qo‘yilishi maqsadga muvofiqdir.
Yoki “Alpomish” dostonidagi ma’lum bir epizod asosida “Ssenariy yozing”
topshirig‘i uchun quyidagi savollar berilishi mumkin: “Siz nima deysiz, mana shu
sahna qanchalik tabiiy? Mazkur hodisalar tasviri Alpomishning holatini
ifodalashda qanday o‘rin tutadi? Bular asarda bo‘lmasligi mumkinmidi?”,
“Alpomishning so‘zlari ortida qanday tuyg‘ular bor? Uning ruhiy holati qanday?”
kabi topshiriqlar o‘quvchini, shubhasiz, mulohaza yuritishga, qahramonning
o‘ylari, tuyg‘ulari, harakatlarini kuzatishga, ularni ajratishga yo‘naltiradi.
Sahnada namoyish etilishi lozim bo‘lgan muhim jihatlarni nomuhimlardan
farqlash, bu boradagi qarashlarini asoslash, fikrlarini isbotlash va himoya qilishga
o‘rgatadi.
Badiiy asarlarni har xil metodlar ko‘magida o‘quv tahliliga tortishda
o‘quvchilarning tasavvurlarini uyg‘otadigan, mantiqiy mulohaza yuritishga
undaydigan savol-topshiriqlar yetakchilik qiladi. Ular shaklan ssenariy tuzishga
yo‘naltirilgan bo‘ladimi, muammo ko‘rinishida bo‘ladimi, birgalikda ishlashga
undovchi yoki yakka ishlashga qaratilganmi – barchasi zamirida o‘quvchining
48

ma’nan sog‘lomlashuvi, ruhiy erkinligi va fikr mustaqilligini ta’minlash yotadi.
Kitobxonda tuyg‘ularning junbushga kelishi aqlning jim turishini
anglatmaydi. O‘qituvchi o‘quvchining tafakkuri faoliyatsizligiga yo‘l qo‘ymasligi
kerak. Tahlil qilmay, mohiyatiga kirmay, o‘ylamay badiiy asarni o‘zlashtirib
bo‘lmaydi. Aynan shunday vaziyatda aql va tuyg‘ular hamkorligida bola
tafakkurining mustaqilligi yuzaga keladi. Mustaqil fikr bilan bir paytda mantiqiy
va obrazli tafakkur ham rivojlanadi.
Ta’limning mantiqiy va interfaol metodlari o‘quvchilar mustaqil fikrini
o‘stirish, shu asnoda ma’naviy komillik yo‘lini tutishga xizmat qiladi.
Maktab amaliyotida usul ko‘pincha metod bilan bir narsa yoki metodning bir
qismi deb qaraladi. Aslida usullar metodlarni yuzaga keltiruvchi, uni tashkil
qiluvchi unsurlardir. Masalan, ta’limning muammoli metodi muammoli vaziyat
yaratish, o‘quv farazlarini shakllantirish, ularni isbotlash singari usullarni o‘z
ichiga oladi.
O‘quvchilarni mustaqil fikrlashga yo‘naltiruvchi muammoli, suhbat, evristik,
tadqiqot, taqqoslash, induktiv, deduktiv singari ta’limning mantiqiy metodlarida
ham o‘rganilayotgan o‘quv materialidan muhimni ajratish, o‘rganilayotgan
hodisaning umumiy yoki xususiy jihatlarini topib tasnif qilish, tizimga solish,
aniqliklar kiritish, isbotlash singari usullardan foydalaniladi.
Muhimni ajratish usuli qo‘llanilganda o‘zlashtiriladigan axborotni mantiqiy
bo‘laklarga bo‘lish, ularni taqqoslash, materialni saralash, tayanch so‘z va
tushunchalarni topish, asosiy fikrni aniqlash, o‘quv materialini guruhlarga
ajratish, asosiy fikr haqida xulosa berish singari ishlar ham mazkur metodlarning
usullari hisoblanadi.
Badiiy tahlilni ongli ravishda amalga oshirishda timsollardagi muhim
jihatlarni ajratishda matnni qismlarga bo‘lish yoki undagi muhim tizimli
belgilarni topish, sintez aloqalarni anglash va tushuntirib berish ishlari ham
samarali usullardir. Aniqlik kiritish usuliga umumnazariy fikrdan xususiysiga
o‘tish, uni qo‘llash yoki mavhumlikdan aniqlikka, ko‘p shakllilikka o‘tish ishlari
kiradi.
49

XULOSA
Adabiyot ta’limi — o‘quvchilarning ma’naviy olamini boyituvchi, estetik
didini tarbiyalovchi va badiiy tafakkurini rivojlantiruvchi muhim fan hisoblanadi.
Uni o‘qitish jarayoni faqat asarlarni o‘qish va tahlil qilish bilangina cheklanmay,
balki shaxsni har tomonlama kamol toptirishga xizmat qiladi.
O‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, adabiyot fanining mazmuniy
qurilishi va o‘qitish metodikasini to‘g‘ri tashkil etish ta’lim samaradorligini
oshiradi. Turli ta’lim bosqichlarida adabiyot kursining mazmuni o‘quvchilarning
yosh, psixologik va intellektual xususiyatlariga mos bo‘lishi zarur.
Boshlang‘ich bosqichda o‘qishga mehr uyg‘otish, so‘z boyligini kengaytirish;
o‘rta bosqichda tahliliy va ijodiy fikrlashni rivojlantirish; oliy bosqichda esa ilmiy-
nazariy yondashuvni shakllantirish adabiyot ta’limining asosiy yo‘nalishlari
hisoblanadi.
Zamonaviy ta’limda raqamli texnologiyalar, interfaol metodlar, elektron
darsliklar va onlayn manbalar adabiyot fanini o‘qitishda yangi imkoniyatlar
yaratmoqda. Bu vositalar o‘quvchilarning mustaqil o‘qish, fikrlash va tahlil qilish
ko‘nikmalarini rivojlantirib, ularni zamon talablari asosida yetuk shaxs sifatida
shakllantirishga xizmat qiladi.
Shunday qilib, adabiyot ta’limining samaradorligi o‘qituvchining kasbiy
mahorati, tanlangan metodika, o‘quvchilarning yosh xususiyatlari va zamonaviy
yondashuvlarning uyg‘unligiga bog‘liq. Adabiyot fanini to‘g‘ri tashkil etish yosh
avlodni ma’naviy yetuk, estetik didli va mustaqil fikrlaydigan inson sifatida
voyaga yetkazishning eng ishonchli yo‘lidir.
51

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
Siyosiy adabiyotlar:
1. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. — Toshkent,
2020.
2. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”. —
Toshkent, 1997.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ta’lim tizimini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori. — Toshkent, 2021.
4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Umumiy o‘rta
ta’limning davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarori. —
Toshkent, 2022.
Asosiy adabiyotlar:
1. Qosimov B., Jo‘raev M. Adabiyot o‘qitish metodikasi. — Toshkent:
O‘qituvchi, 2019.
2. Yo‘ldoshev Q. Adabiy ta’lim nazariyasi va amaliyoti. — Toshkent: Fan,
2020.
3. Sultonov X. Adabiyotshunoslik asoslari. — Toshkent: G‘afur G‘ulom
nomidagi nashriyot, 2018.
4. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch. — Toshkent:
Ma’naviyat, 2008.
5. Mamajonov A. Adabiyot darslarida interfaol metodlardan foydalanish. —
Toshkent, 2021.
6. Nurmatova M. Adabiy tahlil metodikasi. — Samarqand: SamDU nashriyoti,
2019.
7. To‘xtasinov A. O‘quvchilarda badiiy tafakkurni rivojlantirish usullari. —
Toshkent, 2017.
8. G‘ulomov Sh. Pedagogika nazariyasi va amaliyoti. — Toshkent, 2020.
9. Oripov A. So‘z sehri. — Toshkent, 2019.
10. G‘aniyeva N. O‘zbek adabiyoti tarixi. — Toshkent: O‘zbekiston, 2020.
52

11. Navoiy A. Xamsa. — Toshkent: G‘afur G‘ulom nashriyoti, 2017.
12. Qodiriy A. O‘tkan kunlar. — Toshkent: Yangi asr avlodi, 2018.
13. Cho‘lpon A. Kecha va kunduz. — Toshkent, 2019.
14. Vohidov E. Ruhlar isyoni. — Toshkent: Ma’naviyat, 2020.
Internet saytlari:
1. www.edu.uz — O‘zbekiston Respublikasi Ta’lim vazirligi rasmiy sayti.
2. www.lex.uz — O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari ma’lumotlar
bazasi.
3. www.ziyouz.com — O‘zbek adabiyoti va madaniyatiga oid elektron
kutubxona.
4. www.kitob.uz — Bolalar va o‘quvchilar uchun onlayn adabiyot portali.

53

Ta’lim bosqichlarida adabiyot kursining mazmuniy qurilishi

Sotib olish