Amerika siyosiy xaritasi - География - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	594.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	04 Январь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	География

Продавец

Husenov Jahongir

Дата регистрации 03 Май 2024

11 Продаж

Amerika siyosiy xaritasi

Купить

MUN DA RIJ A :
KIRISH ..................................................................................................................... 3
I BOB. XARITA HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA ........................................ 4
1.1. Siyosiy xarita va uning shakllanish tarixi ...................................................... 4
1.2. Shimoliy amerika haqida umumiy tavsif ....................................................... 7
1.3. Shimoliy Amerikda davlatlarining siyosiy xaritasi ..................................... 16
II BOB. JANUBIY AMERIKA ............................................................................ 19
1.1. Janubiy Amerikaga umumiy tavsif ............................................................... 19
2.2. Janubiy Amerikaning tog’li davlatlari siyosiy xaritasi ............................... 25
2.3. Janubiy Amerika tekislik davlatlarining siyosiy xaritasi ........................... 30
III BOB. GEOGRAFIK XARITALAR O’QITISH METODIKASI ................ 35
3.1. Geografiya darslarini o’qitishda xaritalar bilan ishlash texnologiyalari . . 35
XULOSA ................................................................................................................ 37
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: ............................................................. 38
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Amerikaning siyosiy xaritasi butun qit’ada
geografiya va boshqaruv o’rtasidagi murakkab munosabatlarni tushunish uchun
muhim asos bo’lib xizmat qiladi. Siyosiy chegaralar, hududiy bo linishlar vaʻ
ma muriy hududlarning timsoli sifatida ushbu xarita millionlab odamlar hayotini
ʼ
shakllantiradigan ijtimoiy-siyosiy dinamika haqida tanqidiy fikrlarni taqdim etadi.
Ushbu kurs ishi tarixiy, madaniy va iqtisodiy omillarning siyosiy chegaralar va
boshqaruv tuzilmalariga qanday ta’sir qilishini tahlil qilib, Amerikaning siyosiy
geografiyasini o’rganishga qaratilgan.
Kurs ishining maqsadi: Shimoliy Amerika, Markaziy Amerika va Janubiy
Amerikani qamrab olgan Amerikaning siyosiy xaritasini har tomonlama
o’rganishdir.
Kurs ishining vazifalari:
 Siyosiy xarita va uning shakllanish tarixi ni o’rganish;
 Shimoliy amerika haqida umumiy tavsif ga ega bo’lish;
 Shimoliy Amerikda davlatlariga umumiy tavsif ini o’rganish;
 Janubiy Amerikaga umumiy tavsif ga ega bo’lish;
 Janubiy Amerikaning tog’li va tekislik davlatlari haqida ma’lumot
to’plash.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
3

I BOB. XARITA HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA
1.1. Siyosiy xarita va uning shakllanish tarixi
Dunyoning siyosiy xaritasi - bu dunyo davlatlari, ularning boshqaruv
shakli va davlat tuzilishini aks ettiruvchi geografik xarita .
Siyosiy xarita asosiy siyosiy va geografik o’zgarishlarni aks ettiradi: yangi
mustaqil davlatlarning shakllanishi, ularning maqomining o’zgarishi, davlatlarning
qo’shilishi va bo’linishi, suverenitetning yo’qolishi yoki qo’lga kiritilishi, davlatlar
maydonining o’zgarishi, poytaxtlarining o’zgarishi , o’zgarishi. shtatlar va
poytaxtlar nomlarida, boshqaruv shakllarining o’zgarishi va boshqalar.
Siyosiy xaritadagi o zgarishlar ʻ miqdoriy (yangi ochilgan yerlarning
davlatga qo shib olinishi, urushlardan keyingi hududiy yutuq va yo qotishlar,
ʻ ʻ
davlatlarning birlashishi yoki parchalanishi, davlatlar o rtasida hudud
ʻ
maydonlarining ayirboshlanishi va boshqalar) va sifat (o zlashtirib olinishi)
ʻ
bo ladi. suverenitet, davlat va hukumat tuzilmasi shaklining o’zgarishi,
ʻ
davlatlararo ittifoqlarning shakllanishi va boshqalar). Hozirgi vaqtda dunyo siyosiy
xaritasida miqdoriy o’zgarishlar kamayib, asosan sifat o’zgarishlari sodir
bo’lmoqda.
Dunyo ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasining ushbu jarayonlarni o’rganadigan
bo’limi "dunyoning siyosiy xaritasi" deb ham ataladi.
1-rasm. Ortelius tomonidan dunyo xaritasi, 1570 yil .
4

2-rasm. Gerard van Schagen tomonidan dunyo xaritasi, Amsterdam , (1689)
Dunyo siyosiy xaritasi shakllanishining asosiy davrlari
Qadimgi davr (milodiy V asrgacha)
Antik bosqichda qadimgi davlatlarning (Misr, Karfagen, Yunoniston, Rim)
shakllanishi, rivojlanishi va parchalanishi sodir bo’ldi; Liderizm asta-sekin
monarxiya va imperiyalarda mustahkamlandi; harbiy demokratiya rivojlandi.
Davlatlarning uch turi keng tarqalgan edi: avtoritar va hunarmand monarxiyalar;
imperiyalar (yagona siyosiy tizimning hududiy ravshanligi bo’lmagan) va shahar-
davlatlar (aniqroq hududiy tuzilma va aholining siyosiy hayotda faol ishtiroki:
Xitoy, Hindiston, Afina, Fiva, Sparta va boshqalar).
O’rta asrlar davri (V-XV asrlar)
O rta asrlar davridaʻ despotik monarxiya hokimiyati rivojlandi, uning
jamlanishi va markazlashuvi; Yevropa davlatlarini boshqarishda cherkov rolini
kuchaytirish; davlatlarning uzoq masofali hududiy bosqinchiliklarga intilishi paydo
bo’ldi, bu bilan bog’liq holda erning katta qismlari davlatlar o’rtasida bo’lindi:
5

Vizantiya, Rossiya davlati, Muqaddas Rim imperiyasi, Portugaliya, Ispaniya,
Angliya; ichki bozorlar ham shakllana boshladi.
Yangi davr (XV-XVII asrlar oxiri - 1914)
Bu sanoat ishlab chiqarishining tug’ilishi, yuksalishi va o’rnatilishi, xalqaro
iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi davri. Buyuk geografik kashfiyotlar tufayli
dunyoni mustamlaka qilish va bo’linish davom etmoqda; Sharqda axloqiy
qadriyatlarga ega imperiyalar, G’arbda - moliyaviy imperiyalar shakllangan.
Davlatlarning hozirgi dunyo tizimidagi mavqei Ispaniya va Portugaliya o’rtasida
1494 yilda dunyoning birinchi qayta taqsimlanishidan (Tordesillas shartnomasi va
uning "davomi" - 1529 yilgi Saragosa shartnomasi) boshlangan deyarli besh asr
davomida shakllangan. 20-asrga kelib, dunyoning deyarli to’liq bo’linishi sodir
bo’ldi.
6

1.2. Shimoliy amerika haqida umumiy tavsif
Shimoliy Amerika ( inglizcha Shimoliy Amerika , fransuz Amérique du
Nord , ispan América del Norte , Norteamérica , Osiyo Ixachitlān Mictlāmpa ) —
Yer sayyorasining olti qit’asidan biri bo’lib , Yerning G’arbiy yarim sharining
shimolida joylashgan bo’lib , erning 1/6 qismini egallaydi. quruqlik va ko’proq
orollarga ega.
Shimoliy Amerika materikining maydoni 20 360 000 km², orollar bilan
birga 24 365 000 km². Shimoliy Amerika orollariga Grenlandiya , Kanada Arktika
arxipelagi , G arbiy Hindistonʻ , Aleut orollari va boshqalar kiradi.
Shimoliy Amerikada ~579 million aholi istiqomat qiladi, bu dunyo
aholisining 7% ni tashkil qiladi. Materikda Shimoliy Amerika mintaqasi ko’pincha
ajralib turadi, u AQSh , Kanada , Grenlandiya , Sent-Pyer va Mikelon va Bermud
orollarini birlashtiradi . Shimoliy Amerika, xuddi Avstraliya kabi, quruqlikka
chiqmaydigan mamlakatlari bo’lmagan qit’adir .
Davlat Kapital Hudud,
km 2 Aholi,
odamlar YaIM hajmi
(nominal), milliard dollar.
Kanada Ottava 9 984 670 38 014 184 1904 yil
Meksika Mexiko shahri 1 964 375 128 649
565 2616
AQSh Vashington 9 629 091 328 239
523 21428
Amerika florensiyalik tadqiqotchi Amerigo Vespuchchi sharafiga nemis
kartograflari Martin Valdseemüller va Mattias Ringman nomi bilan atalgan deb
ishoniladi . 1497-1502 yillarda Janubiy Amerikani kashf etgan Vespuchchi
Amerika Sharqiy Hindiston emas , balki yangi noma’lum qit’a ekanligini
ta’kidlagan birinchi yevropalik edi. 1507 yilda Valdseemyuller dunyo xaritasini
tuzdi va u erda "Amerika" nomini hozirgi Braziliya hududidagi Janubiy Amerika
7

qit’asiga qo’lladi. U xarita bilan birga kelgan Cosmographiae Introductio kitobida
sarlavhani tushuntirdi.
Bugungi kunda dunyoning bu qismlari (Yevropa, Afrika va Osiyo)
allaqachon to’liq o’rganilgan va dunyoning to’rtinchi qismini Amerigo Vespuchchi
kashf etgan. Yevropa va Osiyo ayollar nomi bilan atalganligi sababli, men bu
yangi hududni Amerigo, Amerigo yurti yoki Amerikani kashf etgan
donishmandning nomi bilan atashga hech qanday to’siq ko’rmayapman.
Keyinchalik, Shimoliy Amerika xaritalarda paydo bo’lganida, bu nom unga
nisbatan kengaytirildi: 1538 yilda Gerardus Merkator dunyo xaritasida butun
G’arbiy yarim sharni belgilash uchun "Amerika" toponimidan foydalangan.
Ba’zi tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, o’sha paytda kashf etilgan erlarni
nom bilan (qirollikdan tashqari) faqat familiya bilan chaqirish odat tusiga
kirmagan, shuning uchun Amerigo Vespuchchi nomidan nomning kelib chiqishi
nazariyasi bahsli. Alfred Xadd 1908 yilda qit’aning nomini 1497 yilda
Nyufaundlendni ochgan Jon Kabotning ekspeditsiyasini moliyalashtirgan Bristollik
uelslik savdogar Richard Amerika sharafiga olgan degan nazariyani taklif qildi .
Boshqa bir farazga ko’ra, Amerika qadimgi vestgotik nomi Amairik bo’lgan ispan
dengizchisi sharafiga nomlangan . "Amerika" nomi hindlarning tillaridan kelib
chiqqanligi haqidagi versiyalar ham mavjud.
Shimoliy Amerikani g arbdan ʻ Tinch okeani bilan Bering dengizi , Alyaska
va Kaliforniya ko rfazlari
ʻ , sharqdan Atlantika okeani Labrador dengizlari , Karib
dengizi, Sent-Lorens ko rfazi va
ʻ dengizlar bilan yuviladi. Meksika ko’rfazi ,
shimoldan esa Shimoliy Muz okeani bilan Bofort , Baffin , Grenlandiya va Gudzon
ko’rfazi dengizlari bilan . Butunlay Shimoliy yarim sharda joylashgan .
G arbda Yevroosiyodan
ʻ Bering bo g ozi ʻ ʻ orqali ajratilgan . Janubda Panama
Istmus orqali Janubiy Amerika bilan bog’langan . Ikkala qit’a ham Amerika
dunyosining bir qismini tashkil qiladi .
Shimoliy Amerika shuningdek, ko’plab orollarni o’z ichiga oladi:
Grenlandiya , Kanada Arktika arxipelagi , Aleut orollari , Vankuver oroli ,
8

Aleksandr arxipelagi va boshqalar. Shimoliy Amerikaning maydoni orollarni
hisobga olgan holda 24,2 million km², orollarsiz 20,4 million km².
Shimoliy Amerikaning shimoldan janubga va g’arbdan sharqqa uzunligi
8000 km dan oshadi. Bu qit’a ham uzunligi 60 ming km ga yetgan uzun qirg’oq
chizig’iga ega .
Qadimgi Laurentiya qit’asi Shimoliy Amerikaning yadrosini 1,5-1 milliard
yil avval proterozoy eonida tashkil etgan. Kech paleozoy va erta mezozoy o’rtasida
Shimoliy Amerika, boshqa zamonaviy qit’alar singari, Pangea superkontinentidan
ajralib chiqdi .
Kanada dunyodagi eng qadimgi geologik rayonlardan biri bo lib, uningʻ
hududining yarmidan ko pi
ʻ paleozoy erasi boshidan buyon dengiz sathidan yuqori
bo lgan
ʻ prekembriy jinslaridan tashkil topgan . Kanadaning mineral resurslari juda
xilma-xil va kengdir. Qit’aning shimolida joylashgan Kanada qalqoni temir ,
nikel , rux , mis , oltin , qo’rg’oshin , molibden va uran rudalarining zaxiralariga
ega . Yaqinda Arktikada olmoslarning sezilarli konsentratsiyasi ham topildi , bu
esa Kanadani dunyodagi eng yirik olmos yetkazib beruvchilardan biriga aylantirdi .
Kanada qalqoni bo’ylab ko’plab kon shaharlari mavjud. Ulardan eng kattasi va eng
mashhuri Ontario provinsiyasidagi Buyuk Sadberi . Sadberi konlari mineral hosil
bo’lishning oddiy jarayonidan istisno hisoblanadi, chunki Sadberi havzasi qadimgi
meteorit krateri o’rnida shakllanganligi haqida kuchli dalillar mavjud. Yaqin
atrofda kamroq ma’lum bo’lgan Temagami magnit anomaliyasi joylashgan bo’lib ,
u Sadberi havzasi bilan hayratlanarli o’xshashliklarga ega bo’lib, bu erda metall
rudalariga teng darajada boy bo’lgan ikkinchi krater mavjudligini ko’rsatadi.
Kanadaning janubida joylashgan AQShning 48 shtatini taxminan beshta
fiziografik provinsiyaga bo’lish mumkin:
 Kordilyera
 Kanada qalqoni
 Barqaror platforma
 Sohil tekisligi
 Appalachi burma kamari.
9

Alyaskaning geologiyasi Kordilyera deb tasniflanadi, Gavayi shtatining
asosiy orollari esa issiq nuqta ustida joylashgan neogen vulqonlari tomonidan
tashkil etilgan .
Iqlimi uzoq shimoldagi arktikadan Markaziy Amerika va G arbiyʻ
Hindistonda subekvatorialgacha, qirg oqbo yi hududlarida okeanik, ichki
ʻ ʻ
hududlarda kontinental iqlimga ega. Yanvar oyida o rtacha harorat −36 °C dan
ʻ
(Kanada Arktika ark. shimolida) 20 °C gacha (Florida va Meksika tog lari
ʻ
janubida), iyulda Kanada shimolida 4 °C ga ko tariladi. Arktika archasi. AQShning
ʻ
janubi-g’arbiy qismida 32 ° C gacha. Eng ko p yog ingarchilik Alyaska va
ʻ ʻ
Kanadaning Tinch okeani sohillari va AQShning shimoli-g arbiy qismiga (yiliga
ʻ
2000-3000 mm) to g ri keladi; materikning janubi-sharqiy rayonlari 1000-1500
ʻ ʻ
mm, Markaziy tekisliklar - 400-1200 mm, Kordilyera subtropik va tropik
mintaqalarining tog’lararo vodiylari - 100-200 mm. 40—44° shim. kenglik . Qishda
barqaror qor qoplami hosil bo’ladi. Yoz issiq, kamdan-kam yomg’ir yog’adi,
qurg’oqchilik va issiq shamollar.
Shimoliy Amerikaning iqlim sharoiti juda xilma-xildir. Bu Yerning "eng
shimoliy" qit’asi bo’lib, qutbga eng yaqin, ayni paytda shimoldan janubga 7 ming
kilometrdan ko’proqqa cho’zilgan. Materik ekvatorial zonadan tashqari
sayyoramizning barcha iqlim zonalarida joylashgan. Iqlim turlarining xilma-xilligi
tufayli Shimoliy Amerikada Yerning deyarli barcha tabiiy zonalari shakllangan va
qit’aning yovvoyi tabiati o’simlik va hayvon turlarining juda xilma-xilligi bilan
ajralib turadi.
Arktika iqlimi Kanada Arktika arxipelagining orollari, Grenlandiya va
Alyaskaning shimoliy qismiga xosdir. Janubdagi yalang’och, toshloq Arktika
cho’llari mox va likenlar bilan qoplangan, shimolda ular qalin muzliklar ostida
yashiringan. Qishlari juda qattiq, Grenlandiyaning ichki qismida harorat o’rtacha -
32 °C dan -40 °C gacha va undan pastroq. Yog ingarchilik juda kam, yiliga 250-
ʻ
100 mm dan kam. Yoz deyarli hech qachon kelmaydi, faqat yilning eng issiq
oylarida havo harorati 0 °C dan yuqori ko’tariladi.
10

Subarktik iqlim zonasi Shimoliy va markaziy Kanadada, markaziy va
janubiy Alyaskada joylashgan. Bu erda tundra va o’rmon-tundraning tabiiy
zonalari mavjud. Yoz juda qisqa, qor iyun oyida eriydi va iliq ob-havo taxminan
bir oy davom etadi. Arktika doirasidan tashqarida qutbli tun va qutbli kun keladi.
Shimolga qarab, yog’ingarchilik kamroq va kamroq tushadi - yiliga 500 dan 100
mm gacha. Qishda harorat -24 dan -40 °C gacha tushadi. Qishlari qattiq va uzoq.
Eng ko’p yog’ingarchilik yozda, mintaqada mo’tadil havo massasi hukmronlik
qilganda sodir bo’ladi. Yozda janubda harorat 0 dan +16 ° C gacha ko’tariladi.
Mo’tadil mintaqa Shimoliy Amerikadagi eng katta iqlim zonasi bo’lib,
AQShning shimoliy va markaziy qismini va Kanadaning janubini qamrab oladi.
Mo’tadil mintaqa ham uchta sektorga bo’lingan. Ulardan eng yumshoqi g’arbiydir.
Shimoliy Tinch okeanining iliq oqimi tufayli bu erda ko’p miqdorda
yog’ingarchilik, asosan qishda tushadi. Bir yil ichida materikda qayd etilgan eng
katta qor miqdori aynan shu yerda - Rainier tog’i (AQSh) hududida - 1971-72
yillar qishida tushgan. 31102 mm ni tashkil etdi. Bu erda o’rtacha yog’ingarchilik
2000 dan 3000 mm gacha. Yoz juda salqin, harorat +8 - +16 °C. Nisbatan
mo’’tadil iqlimdagi qish shimolda 0 dan -16 ° C gacha issiq. Markaziy sektor
ancha og’irroq. G arbdagi dengiz iqlimidan farqli o laroq, bu yerda iqlimningʻ ʻ
kontinental va keskin kontinental tiplari kuzatiladi. Yiliga o rtacha 250 dan 500
ʻ
mm gacha yog in tushadi. Yiliga ochiq kunlarning ko’pligi (okeandan uzoqligi
ʻ
sababli) bu erda juda katta yillik harorat amplitudalari kuzatiladi - yozda +16 - +24
° C dan qishda -8 -32 ° C gacha. Shimolda tayganing tabiiy zonasi bor, u keskin
dashtlarga aylanadi. Juda qattiq iqlim tufayli bu erda bargli o’rmonlar kichik
maydonlarni egallaydi. Sharqiy sektor mussonlar ta’sirida. Bu yerda yog in
ʻ
miqdori Atlantika okeani sohilida 2000 mm dan ichki qismda 500-1000 mm gacha.
+16 - +24 °C issiq yoz va salqin, ammo nisbatan issiq, qorli qish ham bor, harorat
0 dan -16 °C gacha. Sektorning shimolini boreal (shimoliy) o’rmonlar yoki
taygalar, janubini aralash va bargli o’rmonlar egallaydi.
Subtropik iqlim zonasi Meksikaning shimoliy qismida va AQShning
janubiy qismida joylashgan. Ushbu qit’ada u juda katta maydonni egallaydi, ammo
11

xuddi shu sabablarga ko’ra - g’arbdan sharqqa qadar keng tarqalganligi sababli,
uning barcha hududlari yashash uchun qulay emas. Kamarni ham uchta sektorga
bo’lish mumkin. G’arbiy qismi Tinch okeani qirg’oqlari bo’ylab yupqa chiziq
bo’ylab - Kordilyera etaklarida cho’zilgan. Aralash o rmonlar (shimolda) va qattiqʻ
bargli doim yashil o rmonlar va butalar (jan.da) tabiiy zonalari mavjud. Yozning
ʻ
o’rtacha harorati +16 dan +24 ° C gacha bo’lgan issiq yoz va sovuq qishi + 8 - 0
°C gacha. Yog ingarchilik 500 dan 2000 mm gacha bo lib, janubdan shimolga
ʻ ʻ
qarab miqdori ortib boradi. Markaziy yoki kontinental sektor noqulay iqlim
sharoitlari bilan ajralib turadi. Sektorning katta maydonlarini Kordilyera egallagan,
tekisliklarda cho llar hosil bo ladi. Bu erda quruq kontinental havo massalari
ʻ ʻ
hukmronlik qiladi va kam yog’ingarchilik - yiliga 100 dan 500 mm gacha.
Havoning harorati yozda +32 - + 16 ° C dan qishda + 8 - 8 ° C gacha. Amerika
Qo’shma Shtatlari va Meksikaning markaziy subtropiklari uchun bugungi kunda
cho’llarning kengayishi va iqlimning qurishi dolzarb muammo hisoblanadi.
Sharqqa siljishda cho’llar dasht va o’rmon-dashtlarga aylanadi. Sharqiy sektor
mussonlar ta’sirida. Bu yerda yog ingarchilik ko p, yiliga 1000-2000 mm dan ortiq
ʻ ʻ
yog adi, ba zi joylarda bu hududning botqoqlanishiga olib keladi. Nam iqlim
ʻ ʼ
o’zgaruvchan nam o’rmonlarning o’sishiga yordam beradi. Issiq yoz (+32 °C va
undan yuqori) va 0 dan +24 °C gacha bo’lgan issiq qish (Floridada) mavjud.
Tropik iqlim Markaziy Amerikaning aksariyat qismi uchun xosdir. O’z
hududida yog’ingarchilikning taqsimlanishiga ko’ra uchta sektorni ajratadi.
G arbiy sektor (Meksika janubidagi Tinch okeani sohillari) o zgaruvchan yomg irli
ʻ ʻ ʻ
o rmonlar bilan band. Yog’ingarchilik Kordilyeraning shamol yon bag’irlariga
ʻ
tushadi, ularning miqdori yiliga 2000 mm ga etadi. Markaziy sektorni savannalar
va cho’llar egallaydi. Kontinental tropik havo massalari ta’sirida bo’lib, u
Kordilyera yonbag’irlarida saqlanadigan yog’ingarchilik miqdoriga ega emas. Bu
erda harorat dengiz sathidan baland bo’lganligi sababli biroz pastroq. Yozda +16
dan +32 ° C gacha (balandlikka qarab), qishda - mos ravishda +8 dan +24 ° C
gacha. Yog’ingarchilik 500 dan 250 mm gacha yoki undan kam.
12

Shimoliy Amerikaning subekvatorial kamari materikning eng janubida,
Panama Istmusida joylashgan juda kichik maydonni egallaydi. Belbog niʻ
o zgaruvchan nam o rmonlarning tabiiy zonasi, shuningdek, g arbda savannalar va
ʻ ʻ ʻ
o rmonzorlar egallaydi. Bu erda ob-havo yozda ham, qishda ham doimiy issiq
ʻ
bo’lib, harorat +20 ° C dan yuqori, maksimal yog’ingarchilik yozda bo’ladi. Bu
yerda yiliga 2000-3000 mm va undan ortiq yog in tushadi.
ʻ
Gidrografiya
Shimoliy Amerikada juda ko’p daryolar va ko’llar mavjud: Missuri irmog’i
bo’lgan Missisipi va eng katta chuchuk suv to’planishi Buyuk Amerika ko’llari
mintaqasida . Materik hududi ham iqlimiy, ham orografik xususiyatlar tufayli
notekis sug’oriladi. Buyuk ko’llar va ularni Atlantika okeani bilan bog’laydigan
Sent-Lorens daryosi tomonidan ulkan suv tizimi hosil bo’ladi .
Shimoliy Amerika daryolari Tinch okeani, Shimoliy Muz va Atlantika
okeanlari havzalariga kiradi; ularning ba’zilarida ichki drenaj mavjud. Ko’p qismi
Atlantika okeaniga tegishli .
Shimoliy Amerika daryolarining aksariyati katta transport va gidroelektrik
ahamiyatga ega. Materikning turli qismlari turli xil daryo rejimlariga ega bo’lgan
turli xil suv tizimlariga ega. Ular iqlim va orografik sharo itlarga bog’liq.
Daryolar
 Missisipi
 Missuri
 Makkenzi
 Kolumbiya
 Saskachevan
 Yukon
 Kolorado
 Rio Grande
 Usumacinta
Ko’llar
 Buyuk ko’llar
 Yuqori
 Eri
 Guron
 Michigan
 Ontario
 Buyuk Ayiq ko’li
13

 Buyuk qul ko’li
 Buyuk Tuzli ko’l
 Vinnipeg
 Krater
Fauna
Hayvonot dunyosi. Qit’aning kattaroq, ekstratropik qismining faunasi
Evrosiyoning o’xshash qismlarining faunasi bilan sezilarli o’xshashliklarga ega, bu
qit’alar o’rtasida quruqlik aloqalari mavjudligining natijasi edi va bu hududlarni
bitta yirik zoogeografik mintaqaga birlashtirishga imkon beradi . , golarktika . Shu
bilan birga, faunaning ayrim o’ziga xos xususiyatlari Shimoliy Amerika qismini
mustaqil Nearktika mintaqasi sifatida ko’rib chiqishga va uni Evrosiyoning
Palearktika mintaqasiga qarama-qarshi qo’yishga asos beradi. Tundra zonasining
tipik hayvonlari: bug’u (karibu) , oq ayiq , arktik tulki , lemming , qutb quyon ,
qutb boyo’g’li , qutb kekigi . Mushk ho’kizi faqat Kanada Arktika arxipelagining
shimolida va Grenlandiyada uchraydi. Tayganing eng tipik vakillari: qunduz ,
amerikalik samur , vapiti , qo’ng’ir ayiq , Kanada silovsi , daraxt kirpi , bo’ri ,
ondatra , suvsar , qizil sincap , katta uchuvchi sincap . Hayvonlar, ayniqsa,
mo ynali hayvonlar soni keskin kamaydi.ʻ
Aralash va bargli o’rmonlarning faunasi, shu jumladan bir qator asl turlari
(masalan, Virjiniya bug’usi , skunk , kulrang tulki , yulduz burun , qizil silovsin ,
kulrang sincap , qushlar orasida - vilkalar dumli go’sht , yovvoyi kurka) yanada
ko’proq zarar ko’rdi. ). Hamsterlar , shrews va o’rmonlar ko’proq tarqalgan .
Subtropikada, materikning janubi-sharqida, bargli o’rmon subzonasig a xos bo’lgan
hayvonlar bilan bir qatorda, tropik faunaning vakillari - alligator , alligator
toshbaqalari , ibislar , flamingolar , pelikanlar , kolibrilar , Karolina to’tiqushlari
mavjud . Cho’l va o’rmon-dasht hayvonlari qattiq yo’q qilindi: bizon (faqat
qo’riqxonalarda saqlanadi), pronghorn antilopa , uzun quloqli mazama bug’usi
(tog’larda saqlanadi), cho’l bo’ri , dasht tulkisi ; kemiruvchilar sezilarli darajada
ko’p: yer sincaplari , dasht itlari , dasht paronilari , bo’rsiqlar , qop kalamushlari va
qushlar: boyqushlar , o’tloqlar va boshqalar. Kordilyeraning tog -o rmon
ʻ ʻ
14

landshaftlari katta shoxli qo ylarʻ , bo z ʻ ayiqlar va echkilar bilan ajralib turadi .
Cho’l-dasht platolarida ko’plab sudralib yuruvchilar, jumladan, zaharli ilon va
gimlet kaltakesak , frinozoma kaltakesak , devor boa va boshqalar mavjud.
15

1.3. Shimoliy Amerikda davlatlarining siyosiy xaritasi
Amerika G‘arbiy yarim sharda joylashgan ikki materik - Shimoliy va
Janubiy Amerikani hamda ularga yaqin orollarni qamrab olgan qit’adir. Uning
umumiy maydoni 42 mln. km 2
ga teng. Shimoliy va Janubiy Amerika materiklarini
Panama kanali ajratadi.
Amerikaning zamonaviy siyosiy xaritasida 35 ta mustaqil davlat mavjud.
Ular o‘z hududiy kattaligi jihatidan bir-biridan keskin farq qiladi. Qit’adagi 4 ta
mamlakat dunyoning 10 ta eng yirik davlatlari qatoridan joy olgan - Kanada,
AQSH, Braziliya va Argentina. Boliviya, Kolumbiya, Peru va Meksikaning
maydoni 1 mln. km 2
dan oshadi. Venesuela va Chili davlatlarining hududi esa 500
ming km 2
dan katta. Shu bilan birga, Amerikadagi 7 ta davlatning maydoni 1 ming
km2 dan kam. Ularning barchasi Karib dengizidagi orollarda joylashgan.
Amerikada faqatgina 2 ta davlat - Boliviya va Paragvay - bevosita dengizga
chiqish imkoniyatiga ega emas. Meksika, Gvatemala, Gonduras, Nikaragua, Kosta-
Rika, Panama va Kolumbiya qirg‘oqlari ikkita, ya’ni Atlantika va Tinch okean
suvlari bilan yuviladi. AQSH va Kanada esa uchta - Atlantika, Tinch va Shimoliy
Muz okeanlariga chegaradosh.
Amerikadagi 35 davlatdan 25 tasi respublika, 10 tasi Britaniya
Hamdo‘stligi qirolliklari, ya’ni konstitutsion monarxiyalar hisoblanadi.
Konstitutsion monarxiyalardan 2 tasi – Kanada va Beliz - Shimoliy Amerika
materigida joylashgan, qolgan 8 tasi esa Karib denizidagi orol davlatlaridir.
Amerikada 7 ta federativ davlat joylashgan - AQSH, Argentina, Braziliya,
Kanada, Meksika, Venesuela hamda Sent-Kits va Nevis. Sent-Kits va Nevis
jahondagi eng kichik federativ davlat hisoblanadi.
Amerika 2 ta yirik siyosiy-geografik mintaqa - Shimoliy Amerika va Lotin
Amerikasiga bo‘linadi. Shimoliy Amerikada AQSH va Kanada joylashgan.
Amerikadagi AQSHdan janubda joylashgan barcha davlatlar Lotin Amerikasini
tashkil qiladi. Jahonning ushbu yirik mintaqasi Lotin Amerikasi deb atalishi ko‘p
16

davlatlarida aholi qadimgi lotin tilidan kelib chiqqan ispan, portugal va fransuz
tillarida so‘zlashishi bilan bog‘liq.
Shimoliy Amerika va Lotin Amerikasi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish
darajasi hamda aholining milliy-madaniy xususiyatlari bilan farq qiladi. AQSH va
Kanada «Katta yettilik» guruhiga kiradigan rivojlangan davlatlar bo‘lsa, Lotin
Amerikasi davlatlari esa rivojlanayotgan davlatlardir.
Amerika Qo shma Shtatlariʻ ( AQSH ; inglizcha : United States of America,
USA ), Qo shma Shtatlar
ʻ ( inglizcha : United States ) yoki shunchaki Amerika
( inglizcha : America ) Shimoliy Amerikada joylashgan davlat. Poytaxti –
Vashington shahri, Birlashgan Millatlar Tashkiloti a zosi. Amerika Qo shma
ʼ ʻ
Shtatlari sharqdan Atlantika , g arbdan
ʻ Tinch okeani , janubi-sharqdan Meksika
qo ltig i
ʻ ʻ bilan o ralgan. Ma muriy jihatdan 50 ʻ ʼ shtat va bir federal okrugga
bo linadi.
ʻ Alyaska va Gavayi shtatlari mamlakat asosiy hududidan tashqarida
joylashgan. Puerto-Riko Hamdo stligi,
ʻ Shimoliy Mariana orollari Hamdo stligi, ʻ
Guam , Virginiya orollari va Amerika Samoasi ham Amerika Qo shma Shtatlariga
ʻ
qarashli. Maydoni – jami 9 833 520 km 2
. Aholisi 346 128 000 kishi (2024) dan
oshiq bo lib, aholi soni bo yicha jahonda
ʻ ʻ uchinchi o rinda ʻ turadi.
Amerika Qo shma Shtatlari 50 ta shtat, bitta federal okrug va beshta
ʻ
hududdan tashkil topgan federativ respublikadir. Bundan tashqari, jahonning
mavjud eng qadimgi federatsiyasi hisoblanadi. 2021-yilda Amerika Qo shma
ʻ
Shtatlari Demokratiya indeksida 26-o rinni egalladi.
ʻ
Kanadaning geografik hududlari ichida o ' nta viloyat va uchta hudud
Kanada Konstitutsiyasi yurisdiktsiyasi ostidagi submilliy ma ' muriy bo ' linma
hisoblanadi . 1867- yilda Kanada Konfederatsiyasida Shimoliy Amerika
Britaniyaning uchta provinsiyasi - Nyu - Brunsvik , Yangi Shotlandiya va Kanada
provinsiyasi ( Konfederatsiyadan keyin Ontario va Kvebekga bo ' lingan ) federatsiya
tuzish uchun birlashdi va kelgusi asrda to ' liq mustaqil davlatga aylandi . O ' z tarixi
davomida Kanadaning xalqaro chegaralari bir necha bor o ' zgardi , chunki u
hududlar va viloyatlarni qo ' shib , hududi bo ' yicha dunyodagi ikkinchi yirik davlatga
aylantirdi .
17

Kanada provinsiyasi va hudud i o ' rtasidagi asosiy farq shundaki ,
provinsiyalar o ' z kuch va vakolatlarini 1867- yildagi Konstitutsiya to ' g ' risidagi
qonundan oladi ( ilgari Britaniya Shimoliy Amerika qonuni , 1867- yil deb
yuritilardi ), hududiy hukumatlar esa Kanada parlamenti tomonidan vakolatlarga
ega nizom yaratuvchilari bo ' lgan . Konstitutsiya to ' g ' risidagi qonundan kelib
chiqadigan vakolatlar Kanada hukumati ( federal hukumat ) va viloyat hukumatlari
o ' rtasida faqat amalga oshirish uchun bo ' linadi . Federal hukumat va viloyatlar
o ' rtasidagi vakolatlar taqsimotini o ' zgartirish konstitutsiyaviy tuzatishni talab
qiladi , shu bilan birga , hududlarga ta ' sir qiluvchi shunga o ' xshash o ' zgartirish
Kanada parlamenti yoki hukumati tomonidan bir tomonlama tartibda amalga
oshirilishi mumkin .
Kanadaning zamonaviy konstitutsiyaviy nazariyasida viloyatlar 1867- yilgi
Konstitutsiya qonuniga binoan viloyat va federal hukumat o ' rtasidagi mas ' uliyat
taqsimoti asosida ma ' lum hududlarda birgalikda suveren deb hisoblanadi va
shuning uchun har bir viloyat Kanada tojining o ' z vakiliga ya ' ni leytenant
gubernatoriga ega . Hududlar suveren emas , balki ularning vakolatlari va
majburiyatlari to ' g ' ridan - to ' g ' ri federal darajadan o ' tkaziladi va natijada federal
hukumatni ifodalovchi komissar yuzaga keladi .
Meksika ( Mexiko ), Meksika Qo ʻ shma Shtatlari ( Estados Unidos
Mexicanos ) — Shimoliy Amerikaning janubiy qismida joylashgan davlat . BMT
a zosi. Maydoni 1 958,245 km². Aholisi 129,875,529 kishi (ʼ 2023 ). Poytaxti —
Mexiko shahri. Ma muriy jihatdan
ʼ 31 ta shtat va 1 ta poytaxt federal okrugiga
bo linadi.
ʻ
18

II BOB. JANUBIY AMERIKA
1.1. Janubiy Amerikaga umumiy tavsif
Janubiy Amerika – G arbiy yarimsharningʻ janubiy qismidagi materik,
Amerika qit asining
ʼ janubiy yarmi. Sharqdan Atlantika okeani , g arbdan ʻ Tinch
okeani o rab turadi. Shimolida
ʻ Panama bo yni orqali ʻ Shimoliy Amerika bilan
tutash, janubida Dreyk bo g ozi orqali
ʻ ʻ Antarktidadan ajralib turadi. Materikning
eng uzun joyi 7150 km, eng keng joyi 5100 km. Janubiy Amerika tarkibiga
Shamolsiz orollar, Trinidad orol, Folklend, Olovli Yer va Chili arxipelaglari,
Galapagos orollari kiradi.
Maydoni 17,85 million km², orollar bilan birga hisoblaganda esa 18,28
million km². Aholisi 420 millionni tashkil qiladi aholisi soni bo yicha dunyoda
ʻ
beshinchi o rinda (
ʻ Osiyo , Afrika , Yevropa va Shimoliy Amerikadan keyin) turadi.
Janubiy Amerikaning qirg oqlari kam parchalangan. Shimolida Venesuela
ʻ
qo ltig i, g arbida Guayakil, janubi-g arbida fordlar, janubi-sharqida La-Plata, San-
ʻ ʻ ʻ ʻ
Xorxe va boshqa qo ltiqlari bor.
ʻ
Janubiy Amerikaning sharqida o rtacha balandlikdagi yassitog liklar,
ʻ ʻ
baland tekisliklar, past tekisliklar, g arbida materikni g arb va shimol tomondan
ʻ ʻ
o rab turgan And tog lari (o rtacha balandligi 5000-6000 m, eng baland joyi –
ʻ ʻ ʻ
6960 m, Akonkagua tog i) joylashgan. And tog lari sharqida Janubiy Amerika
ʻ ʻ
platformasining Gviana yassitog ligi (Neblin tog i, 3014 m) va
ʻ ʻ Braziliya
yassitog ligi (Bandeyra t 2890 m) bor. And tog lari va yassitog liklar oralarida
ʻ ʻ ʻ
uchlamchi va to rtlamchi davr yotqiziqlari bilan to lgan
ʻ ʻ Orinoko , Amazonka , La-
Plata payettekisliklari va Ichki tekisliklar (Pampa, Gran-Chako, Ikki daryo oralig i
ʻ
va boshqalar) joylashgan. Materikning chekka janubi-sharqida mezokaynozoy
cho kindi jinslari va muz keltirgan yotqiziklar bilan qoplangan qadimiy Patagoniya
ʻ
platformasi bor. Janubiy Amerika materigi 2 asosiy strukturali bo lak – markaziy
ʻ
qismidagi Janubiy Amerika platformasi va materikni shimoli – g arb va janubidan
ʻ
o rab turgan And burmali tog mintaqasidan iborat.
ʻ ʻ
19

Janubiy Amerika platformasi arxey, proterozoy eralarida va qisman
kembriy davrida birlashgan turli yoshdagi bloklardan tuzilgan. Fundamentining
eng yirik ko tarilmalari – ʻ Gviana , G arbiy Braziliya va Sharqiy Braziliya ʻ
qalqonlaridir. Gviana va G arbiy Braziliya qalqonlari arxey va quyi proterozoyning
ʻ
chuqur metamorfiklashib o zgargan (deformatsiyalashgan) qatlamlaridan,
ʻ
shuningdek, o rta va yuqori proterozoy granitlaridan tashkil topgan. Sharqiy
ʻ
Braziliya qalqoni kembriygacha davrda xreil bo lgan alohida bloklardan iborat
ʻ
bo lib, yuqori proterozoyning geosinklinal burmali sistemasi bilan o rab olingan.
ʻ ʻ
Keng Amazonka botig i proterozoy oxiri – paleozoy boshlarida vujudga kelib,
ʻ
Gviana va G arbiy Braziliya qalqonlarini ajratib turuvchi katta siniq zona bo ylab
ʻ ʻ
joylashgan. Meridian bo ylab cho zilgan boshqa botiq Sharqiy Braziliya qalqonini
ʻ ʻ
G arbiy Braziliya qalqonidan ajratib turadi;uning o rta qismi –
ʻ ʻ San Francisco
botig i, asosan, proterozoy oxirida shakllangan. Shimoliy va janubiy botiqlar –
ʻ
Maranyan (Paranaiba) va Parana sineklizalari o rta va yuqori paleozoy va
ʻ
mezozoyda vujudga kelgan. Janubiy Amerika platformasining janubiy qismida
quyi paleozoy fundamentini o z ichiga olgan Patagoniya platformasi ancha yosh.
ʻ
Unda ikkita ko tarilma – Shimoliy Patagoniya va Janubiy Patagoniya, ikkita
ʻ
bukilma: Neuken-SanMatias va Chubut-San-Horhe mavjud.
Janubiy Amerikaning g arbidagi 9000 km ga cho zilgan And tog lari
ʻ ʻ ʻ
o zining geologik tarixi va tuzilishi bilan farq qiluvchi bir necha sistemadan iborat.
ʻ
Ular alp burmalanishi (mezo-kaynozoy) davrida shakllangan, shu bilan birga, tog
ʻ
asosi mezo-kaynozoydan oldin vujudga kelgan sharqiy tog tizmalarini ham o z
ʻ ʻ
ichiga oladi. G arbiy tizmalar mezozoypaleogen yotqiziqlari va qalin vulqon
ʻ
jinslaridan hosil bo lgan. Bu joylarda tez-tez halokatli zilzilalar bo lib turadi
ʻ ʻ
(Maye, Chili (1960) va Peru (1970) zilzilalari). And tog larining ko pgina
ʻ ʻ
cho qqilari harakatdagi va so ngan vul qonlardir (Misti, Chimboraso, Kotopaxi,
ʻ ʻ
Sakama va boshqalar). Ko pgina tizmalarda doimiy qor va muzliklar (maydoni 25
ʻ
ming km² chamasida) uchraydi. And tog larining markaziy qismidagi tizmalari
ʻ
orasida, 3500-4600 m balandlikda cho l iqlimli plato – punalar bor.
ʻ
20

Gviana va Braziliya yassitog larida temir, marganets, boksit, nodirʻ
metallarning yirik konlari, And tog larining etaklari va tog oraliklaridagi
ʻ ʻ
botiklarda neft, yuqorirog ida mis, polimetallar, qo rg oshin, molibden, volfram,
ʻ ʻ ʻ
platina konlari bor. Selitra, yod va bromning yirik konlari topilgan.
Janubiy Amerikani ekvator kesib o tgan, uning katta qismi ekvatorga
ʻ
yaqin. Materikda 6 iqlim mintaqasi (ekvatorial, shimoliy subekvatorial, janubiy
subekvatorial, tropik, subtropik va mo tadil mintaqalar) mavjud. Amazoniya va
ʻ
Kolumbiyaning g arbida doim sernam va issiq, Ekvatorial And tog larining
ʻ ʻ
Ekvador va Kolumbiya janubidagi qismida tog ekvatorial iqlim. Materikning
ʻ
chekka shimoliy va markazi, Ichki tekisliklar shimoliy va Ekvador g arbi yoz
ʻ
sernam, qish quruq bo ladigan subekvatorial issiq mintaqada. Tropik issiq
ʻ
mintaqadagi Braziliya yassitog ligining sharqida yil bo yi sernam. Gran-Chakoda
ʻ ʻ
o rtacha kontinental, Markaziy And tog lari va 5°-28° j. k.
ʻ ʻ
Riode-Janeyro shahridagi Pandi Asukar tog i orasidagi sohilda cho l iqlimi.
ʻ ʻ
Subtropik mintaqaning sharqi (Urugvay, Ikki daryo oralig i va Pampaning
ʻ
sharqi)da iqlim doim sernam, yoz issiq, qish iliq, markazi (Pampaning g arbi,
ʻ
Kordilyera tog lari etagi)da kontinental, yozda tez-tez jala yog ib turadi, g arbi
ʻ ʻ ʻ
(Chilining o rta qismi)da O rta dengizga xos, yoz quruq, qish seryog in. Mo tadil
ʻ ʻ ʻ ʻ
mintaqaning g arbi (Patagoniya, And tog lari)da yil bo yi sernam, salqin; sharqi
ʻ ʻ ʻ
(Patagoniya)da mo tadil kontinental iqlim. Eng ko p yog in And tog larining
ʻ ʻ ʻ ʻ
Kolumbiya g arbi va Chili janubidagi shamolga ro para yon bag irlariga yog adi
ʻ ʻ ʻ ʻ
(yiliga 5000 mm gacha). Amazoniya g arbi, Gviana va Braziliya yassitog larining
ʻ ʻ
sharqiy yon bag ri va Parana platosida yiliga 2000- 3000 mm, materik sharqining
ʻ
35° j. k.gacha bo lgan qismida 1000-2000 mm, Patagoniya va Kordilyera
ʻ
etaklarida 150-250 mm yog in yog adi. Tinch okean sohilining 22-27° j. k.lar
ʻ ʻ
orasida Atakama cho li bor. Subtropik va o rta kengliklar hamda tog tropik iqlimli
ʻ ʻ ʻ
o lkalarda harorat mavsumga qarab o zgarib turadi. Materikning janubiy
ʻ ʻ
tropikkacha bo lgan hamma shimoliy tekislik qismida o rtacha oylik temperatura
ʻ ʻ
20-28°. Eng yuqori temperatura Gran-Chakoda kuzatilgan (47°). Qishda (iyul)
21

o rtacha oylik temperatura Braziliya yassitog ligida 12-16°, Pam-pada 6-10°,ʻ ʻ
Patagoniya platolarida 0° (eng past temperatura −35°).
Yirik daryolari – Amazonka (havzasining kattaligi va sersuvligi bilan Yer
yuzida 1-o rinda), Parana, Orinoko, Urugvay, Magdalena, San-Fransisko va
ʻ
boshqa Atlantika okeani havzasiga mansub. And tog lari ikki okean o rtasidagi
ʻ ʻ
asosiy suvayirgichdir. Daryolar, asosan, yomg irdan, tog lardan boshlanadiganlari
ʻ ʻ
esa qor va muzliklardan suv oladi. And tog larining yil bo yi sernam joylaridan
ʻ ʻ
oqib tushuvchi daryolar katta gidroenergiya resurelariga ega. And tog laridagi
ʻ
daryolar serostona, sharshara (dunyodagi eng baland – Anxel sharsharasi, 1054 m)
ko p. Ichki o lkalarda daryolarning transport ahamiyati katta. Yirik ko llari
ʻ ʻ ʻ
Patagoniya, And tog lari va Chilining o rta qismidadir. Markaziy And tog larida
ʻ ʻ ʻ
dunyoda eng baland yirik tektonik ko l – Titikaka joylashgan. Materikning
ʻ
shimoliy va janubi-sharqida lagunako llar (Lagoa-Mirin, Patus, Marakaybo) bor.
ʻ
11-asrda Abu Rayhon Beruniy G arbiy yarim sharda, ya ni Atlantika
ʻ ʼ
okeanining ortida katta quruqlik bo lishi kerak deb bashorat qilgan. Amerikaning
ʻ
yevropaliklarga rasman kashf qilinishi Hindistonga, ya ni Sharqiy va Jan. Osiyoga
ʼ
g arbdan suv yo li orqali borishni maqsad qilgan X. Kolumb ekspeditsiyasidan
ʻ ʻ
boshlandi. 1498-yilda X. Kolumb Trinidad orol va Janubiy Amerikaning Orinoko
daryosi deltasi atrofidagi sohilini, 1499—1501-yillarda A. Nino (A. Oxeda va A.
Vespuchchi bilan birga) va R. Bastidas boshchiligidagi ispan ekspeditsiyalari
materikning butun shimoliy sohillarini, 1500-yilda ispanlardan V. Ya. Pinson va D.
Lepe boshliq ekspeditsiyalar hamda portugal P. Ya. Kabral ekspeditsiyasi sharqiy
sohilini kashf etdi. 1507-yilda lotaringiyalik haritashunos M. Valdzemyuller
janubiy materikni florensiyalik Amerigo Vespuchchi sharafiga Amerika deb
atashni taklif qildi. 1541-yildan keyin bu nom Shimoliy Amerika uchun ham
rayem bo ldi.
ʻ
1516-yilda ispan dengizchisi X. D. Solis Urugvay va Parana daryolarining
quyi oqimidagi yerlarni o rgandi. 1520-yilda
ʻ F. Magellan boshliq ispan
ekspeditsiyasi yana ham janubroqqa suzib bordi va Patagoniya (hozirgi Magellan)
bo g ozi orqali o tib Tinch okeanga chiqdi. Bo g ozning janubiy sohilini Magellan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
22

Olovli Yer deb atadi. Janubiy Amerikaning Tinch okean sohillarini ham 1522-58
yillarda ispan dengiz ekspeditsiyalari o rgandi. 1578-yilda ingliz F. Dreyk Olovliʻ
Yerning arxipelag ekanligini aniqladi. 1592-yilda ingliz D. Deyvis Atlantika
okeanining 52° j. k.da „Deva Yeri“ ni tadqiq qildi. D. Strong „Yangi yer“ ni
o rganib, uni Folklend orollari deb atadi (1690). Janubiy Amerika sohillarini
ʻ
mustamlakaga aylantirish va ichki qismlarini bosib olish indeyslarni ko plab
ʻ
o ldirish va plantatsiyalarda qul qilib ishlatish bilan birga davom etdi.
ʻ
Mustamlakachilar boylik qidirish maqsadida materikni turli yo nalishlarda kesib
ʻ
o tdilar.
ʻ
Janubiy Amerikaning Shim.-g arbiy va Ekvatorial And tog larini hamda
ʻ ʻ
Orinoko daryosi havzasini olimlardan A. Gumboldt va fransuz E. Bonplan
kompleks o rgandilar (1799—1802). Materik asosan 19-asr 1-yarmidan har
ʻ
tomonlama tadqiq qilina boshlandi. Janubiy Amerikada rus sayyoxlaridan A. S.
Ionin (1889-92), N. M. Albov (1895-96), G. G. Manizer (1914—1915) va N. I.
Vavilov (1932—1933) bo lgan.
ʻ
Amerika yevropaliklarga ma lum bo lgunga qadar Janubiy Amerika aholisi
ʼ ʻ
indeys qabilalari va xalqlaridan iborat edi. Ular bundan 17-20 ming yil ilgari
Osiyodan Bering bo g ozi, Shimoliy Amerika orqali kirib borgan deb hisoblanadi.
ʻ ʻ
Janubiy Amerikaga yevropaliklar kelgach, mahalliy aholining ko pchiligi yuqumli
ʻ
kasalliklar, shafqatsiz ekspluatatsiya va boshqa sabablar tufayli qirilib ketgan.
Janubiy Amerikaning hozirgi axolisi Yevropadan ko chib borganlarning avlodlari
ʻ
va metislardan (Afrikadan keltirilgan qullar bilan mahalliy indeyslarning
aralashuvidan) tashkil topgan.
Antropologik jihatdan Janubiy Amerika aholisi har xil: unda yevropoid,
mongoloid, ekvatorial (negravstraloid) irklar aralashib ketgan. Kreol, metis, mulat
va sambo aholi guruhlari paydo bo lgan.
ʻ
Janubiy Amerika aholisining ko pchiligi, asosan, portugal va ispan tillarida
ʻ
gaplashadi. Pekin yirik mahalliy xalq (kechua, aymara va atsteklar) o z ona tillarini
ʻ
saqlab kelmoqda. Afrikadan keltirilgan negr avlodlari o z ona tilini saqlamagan.
ʻ
23

Janubiy Amerika aholisini etnik xususiyatlari va tarqalishiga ko ra shartliʻ
ravishda uchga bulish mumkin: 1. Boliviya, Peru, Paragvay va Chilida, asosan,
metis, indeys, yevropaliklar avlodi yashaydi. 2. Urugvay va Argentina aholisining
ko pchiligini yevropaliklar tashkil etadi. 3. Indeys, metis, yevropaliklar avlodidan
ʻ
tashqari soni va etnogenezi jihatdan ko pchilikni tashkil qilgan negrlar Braziliya,
ʻ
Kolumbiya, Benesuela va Ekvadorda yashaydi. Janubiy Amerika aholisining
ko pchiligi, asosan, xristian diniga e tiqod qiladi. Negrlar va mulatlar o rtasida
ʻ ʼ ʻ
katolitsizm bilan birga afrikaliklarning an anaviy dinlari va odatlari saqlanib
ʼ
kelmoqda. Tog lik joylarda yashovchi indeyslarning ayrim qabilalarigina ibtidoiy
ʻ
diniga e tiqod qiladi.
ʼ
24

2.2. Janubiy Amerikaning tog’li davlatlari siyosiy xaritasi
And mamlakatlari chegaralari tarixi resurslar va foydali strategik
pozitsiyalar uchun kurash bilan chambarchas bog’liq. Eng mashhurlaridan biri
Tinch okeani urushi (1879-1883), Boliviya, Chili va Peru ishtirok etgan. Urush
natijasida Boliviya dengizga chiqish imkoniyatidan mahrum bo’ldi, bu esa uning
strategik mavqei va iqtisodiy imkoniyatlarini sezilarli darajada zaiflashtirdi.
Tog’li hududlarni izolyatsiya qilish tufayli ularni nazorat qilish ko’pincha
qiyin, bu esa separatistik harakatlarning paydo bo’lishiga yordam beradi. Misol
uchun, Venesuela va Kolumbiyada Amazon o’rmonlari bilan chegaralar nazoratni
qiyinlashtiradi, bu esa narkotik kartellari va FARC (Kolumbiya inqilobiy qurolli
kuchlari) kabi qurolli guruhlarning faollashishiga imkon beradi.
3-rasm. And mamlaktlari
Qo’shma Shtatlar And mamlakatlaridagi siyosiy vaziyatga faol aralashib,
alohida hukumatlarni qo’llab-quvvatladi va giyohvand moddalar savdosiga qarshi
25

kurashda qatnashdi. Bu aralashuv suverenitetga tahdid sifatida qabul qilinadi,
ayniqsa Kolumbiya va Boliviyada.
So’nggi o’n yilliklarda Xitoy va Rossiya energetika va tog’-kon sanoatiga
sarmoya kiritish orqali And mamlakatlarida, xususan Venesuela, Boliviya va
Peruda o’z ta’sirini oshirdi. Bu mintaqa mamlakatlariga muqobil sarmoya
manbalaridan foydalanish imkonini beradi, bu esa siyosiy muvozanatlar va milliy
strategiyalarga ta’sir qiladi.
20-asr shartnomalari va kelishuvlari. Tinch okeani urushidan keyin
davlatlar bir nechta chegara shartnomalarini tuzdilar, ammo resurs hududlari
bo’yicha kelishmovchiliklar saqlanib qoldi. Misol uchun, 1998 yilda Peru va
Ekvador o’rtasidagi 150 yildan ortiq davom etgan nizo nihoyat hal qilindi.
Demarkatsiya kelishuvlari chegaralarni vaqtincha mustahkamlash va iqtisodiy
hamkorlik zonalarini yaratishga olib keldi.
Transmilliy oqimlar va Amazon mintaqasining ta’siri. Amazonka bir
qancha mamlakatlarni kesib o’tadi va uning irmoqlari Braziliya, Kolumbiya, Peru,
Boliviya va Ekvadorni qamrab oladi. Bu chegara nazorati, resurslar kontrabandasi
va atrof-muhit uchun qo’shimcha muammolarni keltirib chiqaradi.
Tog’li hududlar milliy o’ziga xoslik va iqtisodiyot omili sifatida:
And tog’lari mahalliy xalqlar uchun yashash joyi sifatida. And tog’larida
muhim madaniy va iqtisodiy rol o’ynaydigan yuzlab mahalliy xalqlar yashaydi.
Boliviya va Peruda aholining ko p qismi tog li hududlarda istiqomat qiladi,ʻ ʻ
mahalliy xalqlar (masalan, Kechua, Aymara) siyosiy harakatlar va partiya
ittifoqlariga ta sir ko rsatib, siyosatda faol ishtirok etadi.
ʼ ʻ
Mis, qalay, kumush va oltin konlari Chili, Peru va Boliviya iqtisodiyotining
asosini tashkil etadi. Chili dunyodagi eng yirik mis eksportchisi, Peru va Boliviya -
kumush. Bu jahon resurslari narxlariga sezilarli iqtisodiy qaramlikni keltirib
chiqaradi, bu esa ushbu mamlakatlarning siyosati va ichki barqarorligiga ta’sir
qiladi.
And tog’larida yashovchi mahalliy xalqlar ming yillar davomida ayvonda
dehqonchilik bilan shug’ullangan. Kartoshka, quinoa, makkajo’xori va amarant
26

an’anaviy ekinlar bo’lib, oziqlanish va milliy o’ziga xoslikning asosini tashkil
qiladi, ayniqsa Peru va Boliviyada. Biroq, bu ekinlar xalqaro iqtisodiyotga yomon
integratsiyalashgan.
Mis va kumushdan tashqari, Boliviya zamonaviy texnologiyalar (ayniqsa,
batareyalar) uchun muhim resurs bo’lgan litiyning eng katta zaxiralariga ega.
Boliviya Xitoy, Germaniya va Janubiy Koreya bilan hamkorlikda litiy konlarini
o’zlashtirib, jahon sahnasiga ta’sirini oshirmoqda.
Ekoturizm va xalqaro investitsiyalar. Perudagi Machu-Pikchu yoki
Chilidagi Atakama cho’li kabi tabiiy diqqatga sazovor joylar har yili millionlab
sayyohlarni jalb qiladi. Turizm nafaqat iqtisodiyotni mustahkamlaydi, balki noyob
ekotizimlarni asrab-avaylash haqida xabardorlikni oshiradi.
Tashkilot Boliviya, Kolumbiya, Ekvador va Peruni birlashtiradi va
iqtisodiy aloqalarni yaxshilash va mamlakatlar o’rtasidagi savdoni
soddalashtirishga qaratilgan. Biroq, iqtisodiy beqarorlik va blok ichidagi siyosiy
bo’linishlar ba’zan integratsiya uchun qiyinchiliklar tug’diradi.
Xalqaro hamkorlik va ta’sir. And mamlakatlari ekologik siyosat va
giyohvand moddalar savdosiga qarshi kurash sohasida faol hamkorlik qilmoqda.
Boliviya va Kolumbiya eng yirik kokain ishlab chiqaruvchilardan biri bo’lib, bu
xavfsizlik uchun jiddiy muammolarni keltirib chiqaradi. Masalan, AQSH va
Yevropa Ittifoqi mamlakatlarning ichki va tashqi siyosatiga ta sir etuvchi narkotikʼ
moddalar savdosiga qarshi kurashda yordam ko rsatadi.
ʻ
UNASUR va iqtisodiy hamkorlik. And mamlakatlari, Braziliya va boshqa
Janubiy Amerika shtatlarini o’z ichiga olgan Janubiy Amerika Millatlar Ittifoqi
(UNASUR) iqtisodiy aloqalarni mustahkamlash va mintaqaviy hamkorlikni
kuchaytirishni maqsad qilgan. Biroq, Venesueladagi kabi iqtisodiy beqarorlik
integratsiyani murakkablashtiradi va bunday ittifoqlar samaradorligini pasaytiradi.
Ekologik dasturlarning integratsiyasi. And mamlakatlari qo’shma ekologik
dasturlarda faol ishtirok etmoqda. Misol uchun, Ekvador Amazonni neft qazib
olishdan himoya qilish uchun Yasuni tashabbusini boshladi. Bu mamlakatga
27

barqaror rivojlanish va ekoturizm uchun xalqaro investitsiyalarni jalb qilish
imkonini beradi.
Mis va boshqa resurslarni qazib olish ekologik oqibatlardan (suvning
ifloslanishi, o’rmonlarning kesilishi) aziyat chekayotgan mahalliy aholining
noroziliklari bilan birga keladi. Misol uchun, Peru va Boliviyada konlarni
o’zlashtirgan transmilliy kompaniyalarga qarshi muntazam ravishda norozilik
namoyishlari bo’lib o’tadi.
AQSh, Kanada va Xitoyning yirik kompaniyalari Chili, Peru va
Boliviyadagi mineral resurslarning katta qismini nazorat qiladi. Ko’pincha bunday
kompaniyalar ekologik standartlarni buzganlikda ayblanadi, bu esa mahalliy
aholining noroziligiga sabab bo’ladi va ishlab chiqarishni milliylashtirish yoki
davlat nazoratini kuchaytirish talablarini keltirib chiqaradi.
Mahalliy xalqlar siyosiy muxtoriyat va ajdodlar yerlariga bo’lgan
huquqlarni talab qiladi. Boliviyada parlamentning salmoqli qismini mahalliy
xalqlar vakillari tashkil etadi va ularning manfaatlarini sobiq prezident Evo
Morales boshchiligidagi MAS harakati (Sotsializm tomon harakat) himoya qiladi.
Aymara va Kechua kabi mahalliy xalqlar Boliviya va Peru siyosatida
markaziy rol o’ynaydi, ularning manfaatlarini himoya qiluvchi hukumatlar va
partiyalarni tuzadi. Misol uchun, Boliviyada MAS harakati mahalliy xalqlarning
huquqlari uchun kurashadi va resurslarni milliylashtirishni faol himoya qiladi, bu
esa mamlakatning tabiiy boyliklarini mahalliy aholi qo’lida saqlashga yordam
beradi.
Chili va Peruda shaharlar va qishloqlar turmush darajasi, ta’lim va sog’liqni
saqlash xizmatlaridan foydalanish imkoniyatlari jihatidan juda farq qiladi.
Mahalliy xalqlar asosan qishloq joylarda yashaydi va asosiy xizmatlardan
foydalanish imkoniyati cheklangan, bu esa norozilik kayfiyatining kuchayishiga va
avtonomiya izlanishiga yordam beradi.
Qashshoqlikning yuqori darajasi tog’li hududlarda, ayniqsa, mahalliy
xalqlar orasida saqlanib qolmoqda. Milliy hukumatlar ta’lim va sog’liqni saqlash
uchun subsidiyalar kabi ijtimoiy islohotlarni amalga oshirishga intilmoqda, ammo
28

bu tengsizliklarni bartaraf etish uchun etarli emas. And qishloqlarida qashshoqlik
darajasi o rtachadan yuqori. Qashshoqlik ta’lim olish imkoniyatini cheklaydi,ʻ
malakali ishchilar etishmasligini keltirib chiqaradi va tog’li hududlarda iqtisodiy
rivojlanishni sekinlashtiradi.
Tog’li hududlar ko’pincha infratuzilmani rivojlantirish uchun qiyin
sharoitlarga ega. Misol uchun, avtomobil va temir yo’llarni qurish qimmat va
ko’chki va zilzila xavfiga moyil. Shu sababli, ayrim hududlar mamlakat
iqtisodiyotiga yomon integratsiyalashganligicha qolmoqda.
Tog’li hududlarning uzoqligi va borishning iloji yo’qligi sababli, tibbiy
muassasalardan foydalanish imkoniyati cheklangan, ayniqsa Boliviya va Peruda.
Ko’pgina qishloq jamoalari murojaat qilishga majbur.
Ijtimoiy inklyuziya dasturlari va subsidiyalar. So’nggi yillarda
mamlakatlar, ayniqsa Boliviya, ta’lim va sog’liqni saqlash uchun subsidiya
dasturlari kabi tog’li hududlarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlash dasturlarini amalga
oshirdi.
And mamlakatlari mustamlakachilik merosi tufayli notekis rivojlanishdan
aziyat chekmoqda.
29

2.3. Janubiy Amerika tekislik davlatlarining siyosiy xaritasi
Braziliyaning siyosiy xaritasi murakkab bo’lib, mamlakatning federal
tuzilishi va turli mintaqalarini aks ettiradi.
Ma’muriy bo’linma
Braziliya 26 shtat va bitta federal okrugga (Distrito Federal) bo linganʻ
bo lib, u yerda poytaxt Braziliya joylashgan. Har bir shtat o’z konstitutsiyasi va
ʻ
hukumatiga ega.
4-rasm. Braziliyaning siyosiy-ma’muriy tuzilishi
Braziliya ko’pincha beshta yirik geografik mintaqaga birlashtirilgan:
Shimoliy mintaqa: Amazon tropik o’rmonlarini o’z ichiga oladi, biologik
xilma-xillikka boy, ammo aholisi kam.
30

Shimoli-sharqiy mintaqa: madaniy merosi, plyajlari va iqtisodiy
muammolari bilan mashhur.
Markaziy-G’arbiy mintaqa: Federal okrugni o’z ichiga oladi va
mamlakatning qishloq xo’jaligi markazi hisoblanadi.
Janubi-sharqiy mintaqa: San-Paulu va Rio-de-Janeyro kabi yirik shaharlar
joylashgan iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan hudud.
Janubiy mintaqa: Yevropa madaniy ta’siri va kuchli qishloq xo’jaligi bilan
mashhur.
2. Geografik xususiyatlar
Braziliya o’nta davlat bilan chegaradosh. Bular: Argentina, Paragvay,
Urugvay, Boliviya, Peru, Kolumbiya, Venesuela, Gayana, Surinam va Frantsiya
Gvianasi.
Mamlakat Amazon tropik o’rmonlaridan Pantanal botqoqlari va qirg’oq
Atlantika o’rmonigacha bo’lgan turli xil landshaftlarga ega.
Har bir shtatda alohida iqtisodiy faoliyat mavjud. Masalan:
San-Paulu: ishlab chiqarish va moliyaga qaratilgan eng yirik iqtisodiyot.
Rio-de-Janeyro: neft qazib olish va turizm bilan mashhur.
Bahia: Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish va turizm.
Iqtisodiy nomutanosibliklar: Mintaqalar o’rtasida sezilarli iqtisodiy
tafovutlar mavjud, janubi-sharqiy eng boy, shimol esa qashshoqlik darajasi yuqori.
Braziliyaning siyosiy xaritasi uning federal tuzilishi, iqtisodiy xilma-xilligi
va ijtimoiy murakkabligining aksidir. Ushbu xaritani tushunish tarixiy kontekstni,
mintaqaviy farqlarni va zamonaviy siyosiy dinamikani hisobga olishni talab qiladi.
Argentina
Argentinaning siyosiy xaritasi o zining federal tuzilishi, ma muriyʻ ʼ
bo linishlari va turli geografik mintaqalari bilan ajralib turadi.
ʻ
1. Ma’muriy bo’linma
Argentina 23 provinsiya va bir federal okrugdan iborat, Buenos-Ayres ham
poytaxti hisoblanadi.
Mamlakat ko’pincha bir nechta geografik mintaqalarga bo’linadi. Bular:
31

Shimoli-sharqiy: Misiones, Korrientes va Chako kabi subtropik iqlimi va
yam-yashil landshaftlari bilan mashhur provinsiyalarni o’z ichiga oladi.
Shimoli-g’arbiy: And tog’lari va mahalliy madaniyatlar bilan tavsiflanadi;
viloyatlarga Salta va Jujuy kiradi.
5-rasm. Argentinaning siyosiy-ma’muriy tuzilishi
Cuyo: Mendoza, San-Xuan va San-Luisni o’z ichiga olgan vino ishlab
chiqaruvchi mintaqa.
Pampeana: Buenos-Ayres, Santa-Fe va Kordova kabi qishloq xo’jaligi
ishlab chiqarishi bilan mashhur bo’lgan markaziy mintaqa.
Patagoniya: Chubut, Santa Cruz va Tierra del Fuego kabi viloyatlarni o’z
ichiga olgan janubdagi keng, kam aholi yashaydigan hudud.
Argentina ushbu davlatlar bilan chegaralanadi: Argentina beshta davlat
bilan chegaradosh: g arbda Chili, shimoli-g arbda Boliviya, shimolda Paragvay,ʻ ʻ
shimoli-sharqda Braziliya va sharqda Urugvay.
Mamlakat turli landshaftlarga ega, jumladan, And tog’lari, Pampas
yaylovlari va Atlantika okeani bo’ylab keng qirg’oq chiziqlari.
Viloyatlar iqtisodiy faoliyatda sezilarli darajada farqlanadi:
32

Buenos-Ayres viloyati: Sanoat va qishloq xo jaligiga yo naltirilgan, aholisiʻ ʻ
eng ko p va iqtisodiy rivojlangan.
ʻ
Mendoza: Vino ishlab chiqarish bilan mashhur, ayniqsa Malbek.
Santa Fe: Dehqonchilik va chorvachilik uchun muhim.
Argentinaning siyosiy xaritasi uning federal tuzilishi, mintaqaviy xilma-
xilligi va tarixiy evolyutsiyasining aksidir. Ushbu xaritani tushunish geografik
xususiyatlarni, iqtisodiy faoliyatni va siyosiy landshaftning murakkabligini hisobga
olishni talab qiladi. Agar sizga biron bir viloyat yoki siyosiy mavzu haqida aniqroq
ma’lumot kerak bo’lsa, bemalol so’rang!
Urugvay
Urugvayning siyosiy xaritasi mamlakatning ma’muriy bo’linishi, geografik
xususiyatlari va siyosiy landshafti haqida tushuncha beradi. Urugvay 19
departamentga bo’lingan (departamentos), ular asosiy ma’muriy bo’linmalar bo’lib
xizmat qiladi. Har bir departamentning o’z hukumati mavjud bo’lib, idoraviy
kengash va shahar hokimi mavjud.
Poytaxt: Poytaxt Montevideo Montevideo departamentida joylashgan va
ayni paytda mamlakatning eng yirik shahri hisoblanadi.
33

6-rasm. Argentinaning siyosiy-ma’muriy tuzilishi
Urugvay Janubiy Amerikaning janubi-sharqiy qismida joylashgan bo lib,ʻ
shimolda Braziliya, g arbda Argentina va janubda Atlantika okeani bilan
ʻ
chegaradosh.
Landshaft: Mamlakat turli xil landshaftlarga ega, jumladan:
Sohilbo’yi hududlari: Urugvay Atlantika okeani bo’ylab uzun qirg’oq
chizig’iga ega, Punta del Este va La Paloma kabi mashhur plyaj kurortlari.
Tekisliklar va tepaliklar: Ichki makon qishloq xo’jaligi va chorvachilik
uchun zarur bo’lgan unumdor tekisliklar bilan ajralib turadi.
Daryolar: Yirik daryolarga Urugvay daryosi (Argentina bilan chegaraning
bir qismini tashkil qiladi) va Rio-Negro kiradi.
Urugvayning siyosiy xaritasi uning barqaror demokratik tizimini,
mintaqaviy bo’linishlarini va noyob madaniy o’ziga xosligini aks ettiradi. Ushbu
xaritani tushunish mamlakatni shakllantiradigan geografik xususiyatlarni,
ma’muriy bo’linishlarni va siyosiy dinamikani tan olishni o’z ichiga oladi.
34

III BOB. GEOGRAFIK XARITALAR O’QITISH METODIKASI
3.1. Geografiya darslarini o’qitishda xaritalar bilan ishlash
texnologiyalari
Bugungi kunda ta’lim tizimiga ilg’or pedagogik texnologiyalarni joriy
etishga katta e’tibor berilmoqda. Geografiya fanini o’rganishda xaritalar katta
ahamiyatga ega bo’lib, o’z navbatida barcha geografik tadqiqotlar ham xaritalar
vositasida amalga oshiriladi. Ishning maqsadi o’quvchilarni geografiya darslarida
xaritalar bilan ishlash texnologiyalarini rivojlantirish va samaradorligini
oshirishdan iborat.
Geografiya fanini xaritasiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Xarita geografiya
o’rganadigan barcha predmet va hodisalar haqida hikoya qiladi, xaritalar geografik
ma’lumotlarni tez, aniq va lo’nda qilib hikoya qilishda geografiya darsliklariga
tenglashtiriladi. Geografiya sohasida olib boriladigan har qanday tadqiqotlar ham
xaritalar bilan bog’liq ravishda bajariladi. Geografiya ta’limining mazmunli va
qiziqarli bo’lishida hamda o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini
rivojlantirishda ko’rgazmali qurollar, xususan, xaritalarning o’rni va ahamiyati
katta bo’lib, darslarda yuqori samaradorlikka erishish uchun matnli ma’lumotlar
berish bilan birga muntazam ravishda turli mavzulardagi va masshtabdagi o’quv
xaritalari, atlaslar, globuslar, yozuvsiz xaritalar bilan ishlash talab etiladi.
Binobarin, o’quvchilar turli geografik ob’ektlarning geografik o’rnini bilmay turib,
ular haqidagi ma’lumotlarni ongli holda o’zlashtira olmaydilar.
O’qituvchi varianti
O’qituvchi o’quvchilarni yangi geografik ob’ektlar bilan tanishtirish
jarayonida ularni devoriy xaritadan ko’rsatib, bu ob’ektlarni atlas yoki darslik
xaritasidan topishni va ularning geografik o’rnini tahlil qilishni o’rgatishi
maqsadga muvofiqdir. Xarita mavzusi bilan tanishtirilib, asosan nimalar
tasvirlanishi zarurligi aytib o’tiladi. Masalan, “Dunyoning tabiiy xaritasida”
materik va okeanlarning chegaralari, relyefi, qismlari, geografik obyektlari,
quruqlikdagi relyef shakllari, suv havzalari, relyefning asosiy baland va past
joylari, muhim bo’lgan aholi punktlari, okeanning suvosti relyefi, qismlari va
35

hakozolar. Xaritaning masshtabi haqida tushuncha beriladi. Masshtabning turlari,
undan foydalanish, nomli, sonli, chiziqli masshtablar bilan ishlash, masshtab
yordamida masofani aniqlash ko’nikmalarini shakllantirish zarur. Bunda
o’quvchilarga sonli masshtabni nomli masshtabda ifodalashni tushuntirish kerak.
Chunki aksariyat xaritalarda sonli masshtabdan foydalaniladi. Sonli masshtabni
nomli masshtabga o’tkazishda kilometrda ifodalash uchun 5 ta nol(0), metrda
ifodalash uchun 2 ta nol(0)ni o’chirib hisoblashga o’rgatish yaxshi samara beradi.
O’quvchi variant
Janubiy Amerika – G arbiy yarimsharningʻ janubiy qismidagi materik,
Amerika qit asining
ʼ janubiy yarmi. Sharqdan Atlantika okeani , g arbdan ʻ Tinch
okeani o rab turadi. Shimolida
ʻ Panama bo yni orqali ʻ Shimoliy Amerika bilan
tutash, janubida Dreyk bo g ozi orqali
ʻ ʻ Antarktidadan ajralib turadi. Materikning
eng uzun joyi 7150 km, eng keng joyi 5100 km. Janubiy Amerika tarkibiga
Shamolsiz orollar, Trinidad orol, Folklend, Olovli Yer va Chili arxipelaglari,
Galapagos orollari kiradi.
Maydoni 17,85 million km², orollar bilan birga hisoblaganda esa 18,28
million km². Aholisi 420 millionni tashkil qiladi aholisi soni bo yicha dunyoda
ʻ
beshinchi o rinda (
ʻ Osiyo , Afrika , Yevropa va Shimoliy Amerikadan keyin) turadi.
Janubiy Amerikaning sharqida o rtacha balandlikdagi yassitog liklar,
ʻ ʻ
baland tekisliklar, past tekisliklar, g arbida materikni g arb va shimol tomondan
ʻ ʻ
o rab turgan And tog lari (o rtacha balandligi 5000-6000 m, eng baland joyi –
ʻ ʻ ʻ
6960 m, Akonkagua tog i) joylashgan. And tog lari sharqida Janubiy Amerika
ʻ ʻ
platformasining Gviana yassitog ligi (Neblin tog i, 3014 m) va
ʻ ʻ Braziliya
yassitog ligi (Bandeyra t 2890 m) bor. And tog lari va yassitog liklar oralarida
ʻ ʻ ʻ
uchlamchi va to rtlamchi davr yotqiziqlari bilan to lgan
ʻ ʻ Orinoko , Amazonka , La-
Plata payettekisliklari va Ichki tekisliklar (Pampa, Gran-Chako, Ikki daryo oralig i
ʻ
va boshqalar) joylashgan. Materikning chekka janubi-sharqida mezokaynozoy
cho kindi jinslari va muz keltirgan yotqiziklar bilan qoplangan qadimiy Patagoniya
ʻ
platformasi bor.
36

XULOSA
Amerikaning siyosiy xaritasi turli millatlar, turli siyosiy tuzilmalar va boy
madaniy meroslar bilan ajralib turadigan qit’aning murakkab va dinamik tasviridir.
Kanadaning bepoyon landshaftlaridan Qo’shma Shtatlarning gavjum shaharlari va
Lotin Amerikasining jonli madaniyatlarigacha, har bir mamlakat qit’aning
geosiyosiy landshaftiga o’ziga xos hissa qo’shadi.
Ushbu maqola davomida biz geografik xususiyatlar va siyosiy chegaralar
o’rtasidagi murakkab munosabatlarni, shuningdek, bugungi kunda kuzatilayotgan
siyosiy bo’linishlarni shakllantirgan tarixiy kontekstlarni o’rganib chiqdik.
Mustamlakachilik, migratsiya va xalqaro munosabatlarning ta’siri milliy
chegaralarni belgilashda va alohida davlatlarning boshqaruvida hal qiluvchi
ahamiyatga ega bo’ldi.
Bundan tashqari, siyosiy xarita shunchaki statik tasvir emas, balki davom
etayotgan ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik muammolarni aks ettiradi. Immigratsiya,
savdo kelishuvlari va iqlim o’zgarishi kabi muammolar davlatlar ichidagi va
o’rtasidagi siyosiy dinamikaga ta’sir qilishda davom etmoqda. Ushbu omillarni
tushunish Amerika qit’asidagi siyosiy o’zaro munosabatlarning murakkabligini
tushunish uchun juda muhimdir.
Biz tez o’zgarib borayotgan dunyoda olg’a intilayotgan ekanmiz, bu
siyosiy xaritalar ichki va tashqi bosimlarga javoban qanday rivojlanayotganidan
xabardor bo’lib turish juda muhimdir. Amerikaning siyosiy geografiyasini
o’rganish orqali biz jamiyatlarimizni va umuman global landshaftni
shakllantiruvchi kuchlar haqida qimmatli tushunchalarga ega bo’lamiz. Oxir
oqibat, Amerikaning siyosiy xaritasi nafaqat hokimiyat va boshqaruv taqsimotini,
balki mintaqani belgilaydigan madaniy va ijtimoiy rivoyatlarni ham tushunish
uchun kuchli vosita bo’lib xizmat qiladi.
37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Agnyu, Jon A. Geosiyosat: Jahon siyosatini qayta ko’rib chiqish.
Routledge - 1999
2. Smit, Devid A. Siyosiy geografiya: global istiqbol. Routledge - 2007
3. Snayder, Jon P. Xarita proektsiyalari: ma’lumotnoma. CRC - 1987
4. Katz, C. (2018). "Amerika qit’asining siyosatini xaritalash: kuch va
tengsizlik geografiyasi". Siyosiy geografiya, 67, 67-74.
5. Routledj, Pol. (2013). "Amerikaning siyosiy geografiyasi". Geosiyosat,
18(1), 23-40.
6. CIA World Factbook. (n.d.). Jahon faktlar kitobi: Amerika. Markaziy
razvedka boshqarmasi.
7. Birlashgan Millatlar Tashkiloti. (n.d.). Geografik mintaqalar. Birlashgan
Millatlar Tashkiloti.
8. National Geographic. (n.d.). Shimoliy va Janubiy Amerika xaritalari.
Milliy geografik jamiyat. Havola.
9. Agnyu, J. A. Geosiyosat: jahon siyosatini qayta ko’rib chiqish.
Routledge -1999
38

Купить

Похожие документы
Ekonomikaliq o’siw modelleri
Turizm va rekratsiya geografiyasi
O’zbekiston shaharlarining shakllanishi
Orol tabiiy geografik okrugi
Gastronomik turizm rivojlanishining geografik jihatlari