Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	62.2KB
Покупки	2
Дата загрузки	26 Апрель 2025
Расширение	docx
Категория	История

Amir Shohmurod shariatpanoh hukmdor

erishganimizdan so’ng ajdodlarimizning nomi abadiylashtirish ishlari ya’ni
viloyatlarimizda mavjud bo’lgan ko’chalar, hamda mahallalarning ko’pchiligiga
ularning nomlari berildi.
Xususan, Samarqand viloyati hokimligi tomonidan 1994-yil 28-dekabrda
565-qarori bilan sobiq Orlovskaya ko’chasi Amir Shohmurod ko’chasi deb ataldi.
Albatta bu Amir Shohmurodning Samarqand shahri uchun ezgu qilgan ishlariga bir
hurmatdir. Maktab o’quvchilari Vatanimiz tarixidagi al-Beruniy, ibn Sino, al-
Farg’oniy, al-Xorazmiy, Amir Temur, Mirzo Ulug’bek, Bobur Mirzo kabi tarixiy
shaxslarimiz sanashganda Amir Shohmurodning ismi ham shu nomlar qatorida
bo’lishi istar edim. Zero yosh avlodning vatanparvar, xalqparvar va insonparvar
inson bo’lib tarbiyalanishida Amir Shohmurodning hukmronlik tarixi ibrat bo’lib
xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
37

kuchlar Shohmurodbiyning ukasi To’xtamishni taxtga o’tqazish maqsadida
Shohmurodbiyga qarshi suiqasd uyushtirishadi. Lekin bu suiqasddan
Shohmurodbiy omon qoladi va fitnachilarni toptirib ularni ayovsiz jazolaydi. Faqat
To’xtamish va ba’zi fitnachilar qochib qutulishdi. 1785-yilda Shohmurodbiy
Toshkentga hujum qiladi va shaharni egallaydi. U yerga o’z noibini qo’yib,
Buxoroga qaytadi. Lekin keyinchalik Toshkentda Buxoroga qarshi isyon ro’y
beradi va bu isyon bostiriladi. Yana isyon kutarilishini oldini olish maqsadida
mahalliy aholining bir qismi Samarqand shahriga zo’rlik bilan ko’chirib
o’tkaziladi. Toshkent 1790-yilga qadar Buxoro qo’l ostida bo’ladi. 1786-yilda
Shohmurodbiyga qarshi Karmanada mahalliy bek va qabila boshliqlari
boshchiligida isyon ko’tariladi. Qo’zg’olonchilar Kalkanat, Xazor va Nur
hududlarini egallaydilar. Shohmurodbiy katta kuch bilan qo’zg’olonni bostirdi.
O’sha yilda Shahrisabz ham Shohmurodbiyga bo’y so’nishdan bosh tortdi, lekin
o’z vaqtida amalga oshirilgan harbiy harakat natijasida Shahrisabz qayta egallandi.
Keyin Xo’jand ham bo’y so’ndirildi.
12

Shohmurod davrida ham davlat hayotida iste’mol ehtiyojlari ishlab chiqarishdan
ustun bo’lmadi. Bu esa o’z navbatida, yuqori mehnat unumdorligini ta’minlovchi
yirik mashinalashgan ishlab chiqarishdan foydalanish ehtiyojini vujudga
keltirmadi. Natijada, oddiy hunarmandchilik ishlab chiqarishi manufaktura ushlab
chiqarishi darajasiga ko’tarilmadi. Shuning uchun ham ichki bozorda odatdagi
hunarmandchilik va qishloq xo’jaligi mahsulotlari savdosi yetakchi o’rin
egallagan 16
. Buxoroda bozordagi narx-navo, tosh-tarozining to’g’riligi
qattiq nazorat qilinar edi. Kimki xaridor haqqiga xiyonat qilsa, qattiq jazoga
duchor etilardi, xususan, bundaylar yarim yalang’och holda aravada, bozor ahliga
namoyish qilish uchun sazoyi qilinardi va ovozi boricha: „Men shayton yo’liga
kirib, xaridorni aldadim”, deb jar solishga majbur etilardi. O’rta Osiyo, xususan,
Buxoro bozorlari faqatgina xo’jalik vazifasini o’tab qolmagan. Ular ayni paytda
o’ziga xos jamoat va madaniyat markazi vazifasini ham bajargan. Xususan,
bozorlarda hukmdorning farmonlari o’qib eshittirilar, aybdorlar jazolanar, bayram
kunlari esa turli tomoshalar ko’rsatilar edi. Amir Shohmurodning davrida
mamlakatning tashqi savdo aloqalari to’xtab qolgani yo’q, Buxoro davlati
Hindiston, Afg’oniston, Eron, Xitoy, Rossiya imperiyasi bilan savdo aloqalarini
olib borgan. Amir Shohmurod davridagi ko’p ijobiy o’zgarishlar Buxoro
davlatining madaniy hayotiga ham ta’sir etmay qolmadi. Xususan, tarix, adabiyot,
san’at rivojlandi. Garchi dunyoviy bilimlar, she’riyat va san’at Amir Shohmurod
davrida diniy bilimlardan keyingi o’rinda ko’rilgan bo’lsada, sezilarli darajada
jonlangan edi. Buxoroning XIX asr birinchi
yarmida ijod etgan tarixchi olimi Muhammad Ya’qub ibn Doniyolbiy Buxoriy
1771—1831 yillarda yashab ijod qilgan. U Doniyolbiy otaliqning kenja o’g’li,
hamda Amir Shohmurodning ukasi bo’lib, saroydan tashqarida yashagan.
Muhammad Ya’qub jiyani Amir Xaydarga bag’shlab, 1826-1831 yillarda „Gulshan
ul muluk” (Podsholilar gulshani) degan asar yozgan. Bu asar ikki qismdan iborat
bo’lib, birinchi qismida Buxoroning qadimgi tarixi, uning hukmdorlari shajarasi
bayon etilgan. Asarning ikkinchi qismida esa O’rta Osiyoning XVIII va XIX asr
16
To’rayev. H. Buxoro tarixi. – Buxoro. Durdona. 2020. – B.137.
34

so’ng ham hayotining so’ngiga qadar Samarqandni rivojlanishiga katta e’tibor
bergan. Amir Shohmurod Samarqandga Yom, Zomin, Toshkent, Urgut, Marv va
boshqa hududlardan aholini ko’chirib o’tkazgan, hamda 24 ta guzarni shaharda
shakllantirgan, Yominiy, Toshkantiy, Zominiy, Urgutiy shular jumlasidandir. Amir
Shohmuroddan keyin ham Samarqandga bo’lgan e’tibor davom etgan, xususan,
XIX asr boshlarida shahar baland devor bilan o’rab olingan. Devorning uzunligi
13,9 chaqirim, maydoni 10,4 kv kilo-metrni tashkil etgan. Shaharda 80 ming aholi
istiqomat qilgan. Amir Shohmurod Poytaxt Buxoro shahriga ham alohida e’tibor
bergan. Uning davrida Buxoroda 30 ga yaqin karvonsaroy bo’lib, ularda musofir
va mahalliy savdogarlar istiqomat qilganlar.
Karvonsaroyda ombor, do’kon, ustaxona, mehmonxonalar bo’lgan.
Karvonsaroylarning amirga, ayrim shaxslarga va vaqfga tegishlilari bo’lgan.
Buxoro karvonsaroylariga har yili 12 - 15 ming tuyada mol kelgan. Savdo ishini
karvonboshi — amirlikdagi barcha savdo islilarining boshqaruvchisi boshqargan.
Buxoroda ichki va shaharlararo savdo to’qqizta tim va chorsuda amalga oshirilgan.
Amir Shohmurod davrida Buxoro shahrida 100 ga yaqin madrasa, 300 dan ziyod
masjid mavjud bo’lgan. Hunarmandchilik amirlik shaharlarining iqtisodiy hayotida
muhim ahamiyatga ega edi. Hunarmandchilikning asosiy turlaridan biri
to’qimachilik bo’lgan. Buxoro olachasi, bo’zi, bo’zga gul bosish yo’li bilan
tayyorlanadigan chiti, shoyisi, Samarqandning to’q qizil rangli baxmali mashhur
edi. Yigirilgan ipdan ro’mol, choyshab, salla to’qish ham keng tarqalgan.
Hunarmandchilik ishlab chiqarishining asosiy tarmoqlaridan yana biri —
temirchilik va miskarlik bo’lib, o’roq, pichoq, shuningdek, qurol yarog’ yasashgan.
Temirchilar qilich, xanjar, oybolta, nayza, qalqon, kamon va uning o’qini yasar
edilar. To’plar yasash ham yo’lga qo’yilgan. Zargarlik,
kulolchilik, yog’ochsozlik ham muhim soha hisoblangan. Yog’ochdan eshik,
beshik, deraza, arava, sandiq, qayiq va boshqalar yasalardi. Yog’och o’ymakorligi
alohida ahamiyatga ega edi. Novdalardan savatlar to’qilardi. Uy sharoitida namat,
gilam to’qish, oshlangan charmdan egar-jabduqlar, ayillar, pichoq qinlari,
hamyonlar tikish ham keng rivojlangan. Boshqa hukmdorlar qatori Amir
33

Eronga nisbatdan yuritgan tashqi siyosati ana shu tarixan shakllanib kelgan
nizolarga borib taqaladi. 1510-yilda Eron shohi Ismoilshoh Muhammad
Shayboniyxonni Marv yaqinidagi jangda yengadi va Movaraunnahrning katta
qismini egallab oladi. Bu ikki hukmdor o’rtasidagi nizo diniy ko’rinishda bo’lsada,
aslida hudud uchun bo’lib, bosqinchilik maqsadidagi kurash edi. 1511-1514-
yillarda eronliklar Movaraunnahrdan quvib chiqariladi, lekin mana shu davr ichida
“qizilboshlilar” bosib olingan hududlarda ko’p zulm o’tkazishdi, shaharlarni
vayron qilib talashdi. Xuddi shunga o’xshash holat 1740-yilda ham yuz berdi, Eron
shohi Nodirshoh boshchiligidagi bosqinchilar Buxoro xonligiga hujum qilib, ko’p
joylarni vayron qilishadi. Nizolarning diniy tus
olishiga sunniy va shia mazhabidagilarning o’zaro azaliy qarama-qarshiligi, shia
mazhabidagilarning sun’iy mazhabidagilarni tahqirlab, o’z mazhabini islom
dinidagi eng oliy mazhab deb e’lon qilishlari, o’zlarini boshqalardan har
tomonlama ustun deb bilishlarini sabab qilib ko’rsatish mumkin. Shunday
holatlardan ko’ngli og’rigan Amir Shohmurod sunniy mazhabi vakili sifatida shia
mazhabidagilardan aniqrog’i Erondan “o’ch” olish maqsadida ularga qarshi jihod
ya’ni muqaddas urush e’lon qiladi. Umuman bu urush harakati zamirida Erondan
Xurosonni qaytib olish, Eronni zaiflashtirish turar edi. 1789-yilda Amir
Shohmurod Marv shahrini to’liq egallagach, diqqat e’tiborini Eronning shimoliy
hududlariga, Xurosonga qaratadi. Ma’lumotlarga qaraganda Amir Shohmurod
1790-yillardan to hukmronligi tugagunga qadar har yili bir yoki ikki marta
Xurosonga yurish qilgan, ba’zi harbiy harakatlarga o’zi boshchilik qilgan, ba’zan
o’rniga ma’sul kishi tayinlab harbiy kuch jo’natib turgan. Garchi Xurosonni
egallay olmagan bo’lsada Buxoro lashkari har bir harbiy yurishdan katta o’ljalar va
ko’p asirlar bilan qaytgan. Harbiy asirlar qul qilinib, Buxoro shahridagi qul
bozorlarida sotuvga quyilgan.
26

Sharq mamlakatlari bilan munosabatlarini tahlil qilish;
- Amir Shohmurod davrida davlat tuzilishi, ijtimoiy - iqtisodiy va
madaniy hayotning ahamiyatini o’rganishdir.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi Ko’p olimlar Amir
Shohmurod to’g’risida ilmiy ishlar chop ettirishgan, lekin bu mavzu bo’yicha keng
qamrovli ilmiy ishlar qilinmagan. Buxoro amirligi tarixi bilan qiziqib, uni tadqiq
qilgan olimlar juda ko’p bo’lib, ularning ilmiy ishlarida Amir Shohmurod
zamoniga ham ozmi ko’pmi to’xtalib o’tilgan. Amir Shohmurod hukmronligi
bo’yicha Hamid Ziyayevning “XVIII asrda O’rta Osiyo va Sibir”, B.Eshovning
“O’zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi”, Rustam Shamsutdinovning
“Vatan tarixi”, P.P. Ivanovning “Очерки по истории Средней Азии(ХVI-ХIХ
вв.)”, Anke fon Kyugelkenning “Легитимизация среднеазиатской династии
мангитов в произведениях их историков(XVIII-XIX vv.)”, Veselovskiy N.
“Мангитская династия, нине тсарствуюшая в Бухаре”, Bartold V.V.
“Сочинениэ”, Sadriddin Ayini “Ta’rixi amironi mangitiyai Buxoro”,
R.Burnasheva "Монети Бухарского ханства при Мангитах”, E.A. Davidovich
“О мерах веса позднесредневековой Бухари”, M.A.Abduraimov “Очерки
аграрних отношений в Бухарском ханстве в ХVI первой половине ХIХ века”
N.V.Xanikov “Описаниe Бухарского ханства”, P.I.Demezon “Записки о
Бухарском Ханстве”, A. Zamonov, A. Egamberdiyev “Buxoro amirligi tarixi” va
boshqa asarlarda ma’lumotlar uchraydi 2
. Tadqiqotning usullari: tarixiylik,
tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviy xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi
ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi.
Kurs ishi tarkibining qisqacha
tavsifi. Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar
va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
2
Азамат Зиё Ўзбекистон давлатчилиги тарихи . - Т oshkent. 2001. Анке Фон Кюгельген. Легитимация
среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (XVIII - XIX вв.). - Алматы, 2004.
Записки о Бухарском ханстве. (Отчет П.И.Демезона и И.В.Виткевича). М.1983. Абдураимов М. А. Очерки
аграрных отношений в Бухарском ханстве в Х VI первой половине XIX века. -Т.1. -Ташкент: Фан, 1966.
Давидович Е.А., О мерах веса позднесредневековой Бухары., Душанбе, 1960. Курбанов Г.Н., Бухарские
печати XVIII-нач.XX в.в., Ташкент, 1987. Ханыков И., Описание Бухарского ханства, С.Пб., 1843. A.
Zamonov, A. Egamberdiyev – Buxoro amirligi tarixi., Toshkent., “Tamaddun”., 2022.
4

ham qatl ettirdi. Tez orada Muhammad Rahimbiy Buxoro aslzodalari va
ruhoniylarining qo’llab-quvvatlashi bilan 1756- yilda o’zini xon deb e’lon qildi.
Biroq mang’itlar chingiziylar nasliga mansub bo’lmaganligi uchun undan keyingi
mang’it hukmdorlari o’zlarini xon deb emas, amir deb ataganlar. Ular Buxoro
mintaqasining diniy hukmdori — amir ul-mo‘minin hisoblanganlar.
Shunday qilib, 1756- yili Buxoroda hokimiyat tepasiga yangi sulola -
mang’itlar sulolasi keldi va davlatni 1920- yilgacha idora qildi. Shundan boshlab
Buxoro xonligi endilikda Buxoro amirligi deb ataladigan bo’ldi. Mang’it hukmdori
Muhammad Rahimxon (1756-1758) mamlakatda o’zining mutlaq hukmdorligini
o’rnatish hamda ichki boshboshdoqlikni tugatish siyosatini tutdi. Bunday
siyosatdan ko’zlangan maqsad - markazlashgan davlatni tiklash edi. Muhammad
Rahimxon bu siyosatni ro’yobga chiqarishga qat’iy kirishdi. U barcha mahalliy
hukmdorlarni o’z huzuriga chorlab, ularga o’zining asl maqsadini, o’z boshqaruv
dasturini ma’lum qildi. Lekin davom etayotgan ichki nizolar, urushlar mamlakatni
xonavayron qilayotganligi, xo’jalik, savdo-sotiq ishlarining izdan chiqayotganligi,
agar bu jarayonlar bundan buyon ham davom etiladigan bo’lsa, davlat halokati
muqarrar ekanligini alohida ta’kidladi. Qaysi mahalliy hukmdor markaziy
hokimiyatga bo’ysunmasa, undaylar ayovsiz jazoga tortilishini aytdi.
Muhammad Rahimxon mustaqillikni da’vo etib yurgan Miyonqol,
Nurota, Qo’bodiyon, Boysun, Shahrisabz hamda Urgut bekliklarini to’rt yil
davomida o’ziga bo’ysundirdi. Ayni paytda u bo’ysunishni ustamagan, markaziy
hokimiyatga qaqrshilik qilishga urinayotgan qabilalarni turgan joyidan ko’chirtirib
yuborish siyosatini tutdi. Masalan, burqut, qipchoq, yetti urug’, bahrin, yuz,
kenagas, saroy va boshqa qabilalarga nisbatan ana shunday siyosat yuritildi.
Muhammad Rahimxon yirik yer egalarining davlatni boshqarish ishlarida shu
vaqtgacha davom etib kelgan aralashuvlarini keskin kamaytirishga erisha oldi.
Shunday bo’lsa-da, u barcha bekliklarning markaziy hokimiyatni tan olishlariga
to’la muvaffaq bo’la olmadi. Muhammad Rahimxon vafotidan so’ng uning amakisi
Doniyolbiy otaliq hokimiyatni o’z qo’liga oldi (1758-1785). U o’zini xon atamadi
va Abulfayzxonning nabirasi Abulg’ozini taxtga o’tqazdi. Doniyolbiy ham otaliq
7

yana bir muhim yangiligi, bu oliy sud palatasida qirq a’lam ya’ni qonunshunoslar
ishtirokida ko’rilayotgan arz yoki shikoyatnomada da’vogarning shaxsan o’zi
ishtirok etishining talab qilinishi bo’ldi. Shunday qilib, Amir Shohmurod davrida
Buxoro Amirligida yangi sud tizimi:qasaba(kattaroq qishloq),tuman qozilari, Bosh
qozi va qirq a’lam sudi vujudga kelib,eng oliy qozi amirning o’zi edi. Amir
Shohmurodning sud-huquq tizimidagi islohotining diqqatga sazovor jihati
shundaki, islohotga ko’ra, hatto qullar ham o’z xo’jayinlari ustidan qozilarga arz
qilishi mumkin bo’lgan. Shundan ko’rinib turibdiki, islohot o’ziga xos adolat va
demokratik tamoyillarga asoslangan. Umuman, Amir Shohmurodning ichki
siyosati markazlashtirish mazmunida bo’lsada, unda xalqparvarlik va
insonparvarlik jihatlarini ko’p ko’zatish mumkin. Shariat huquqi asosida
Shohmurod tuzgan qoidalar to’plami diqqatga sazovordirki,uni izlab topish va
ilmiy jamoatchilikka yetkazish olimlarimiz oldidagi vazifalardan biri bo’lib
turibdi. Chunki biz O’zbekistonda hukm surgan sulolalardan chiqqan davlat
boshliqlari qo’li bilan tuzilgan qoidalar to’plamlarini juda kam uchratamiz.
19

savdogarlarini Hindiston, Afg’oniston bozor mahsulotlari qanoatlantirganligi va
hokazo. Xitoyliklar asosan Qo’qon bilan savdo qilgan, qo’qonliklar Buxoroga
Xitoy tovarlari - choy, kumush yombi, chinni buyumlar, marjon va har xil turdagi
matolar yetkazib turgan. Shunday bo’lsada, Buxoro savdogarlari Xitoydan katta
miqdorda oltin metallini xarid qilib, Buxoroga olib kelishganligi to’g’risida
ma’lumotlar ham mavjud.
Amir Shohmurod Usmonli turk davlatiga bir necha bor elchilar
jo’natganligi haqida ma’lumot mavjud. Uning hukmronlik yillarida Turkiyani
sulton Selim III ( 1789 – 1807) boshqargan edi. Sulton Selim III ham Amir
Shohmurod kabi o’z mamlakatida jiddiy islohotlar o’tkazgan, san’at va madaniyat
homiysi bo’lgan. Amir Shohmurod Usmonli turk imperiyasiga elchilar
yuborishining asosiy sababi bu ikki davlat o’rtasida savdo munosabatlarini
o’rnatish emas edi, balki Eronga qarshi birgalikda “muqaddas urush” olib borishga
ko’ndirish edi. Lekin Selim III ning Eron bilan urishishga imkoni yo’q edi, chunki
1791-yilda bo’lib o’tgan rus-turk urushidagi mag’lubiyat, mamlakatdagi
tartibsizlik, iqtisodiy tanglik sababli buning iloji ham yo’q edi. Selim III huzurida
bo’lgan Buxoro elchilari dastlab ijobiy javobni olishgan, ularning keyingi
tashriflarida sulton bu urushda qatnasholmasligini, lekin ikki davlat o’rtasida
diplomatik va savdo aloqalarini mustahkamlashga tayyor ekanligini ma’lum
qilgan. Umuman Turkiya qo’shnisi Eronni raqib deb bilgan, bir-biriga xavf
tug’dirib kelishgan. Turk
sultonlari va aholisi islom dinining sunniy mazhabida, Eron esa shia mazhabida
bo’lib, ular o’rtasidagi nizo diniy tus olgan vaqtlari bo’lgan. Selim III dan natija
chiqmagach, Amir Shohmurodning o’zi Eronga qarshi harbiy yurishlar
uyishtirishga majbur bo’ladi. Amir Shohmurod va Eron. Amir Shohmurodning
Eronga bo’lgan munosabati salbiy bo’lgan. Umuman, qadim-qadimdan Turon
zamin va Eron zamin o’rtasida ziddiyatlar ko’p bo’lib turgan. Buxoro va Eron
o’rtasida XVI-XVIII asrlarda ko’p nizolar kelib chiqqan, bu asosan
“qizilboshlilar”ning tez-tez Buxoro sarhadlariga hujum qilib, talon-tarojlik bilan
shug’ullanib turishi va diniy tafovut bilan bevosita bog’liq. Amir Shohmurodning
25

I BOB. Amir Shohmurod hokimiyatining o’rnatilishi va uning ichki siyosati.
1.1 Amir Shohmurodning hokimiyat tepasiga kelishi va markazlashtirish
uchun kurash
XVIII asrda o’zbek davlatchiligi tarixida O’rta Osiyoda jiddiy siyosiy
o’zgarishlar ro’y berdi, xususan, 1709-yilda Chodak din peshvolarining qo’llab-
quvvatlashi natijasida minglar Farg’ona vodiysida o’zlarining davlati— Qo’qon
xonligiga asos solishib, ashtarxoniylarning Buxoro xonligidan ajralib chiqishdi,
1753-yilda mang’itlar sulolasi rasman Buxoro davlatini qo’lga olishdi va Buxoro
amirligiga asos solishdi, 1770-yilda esa Xiva xonligida ham sulolaviy almashinuv
yuz berdi — shayboniylar o’rniga qo’ng’irotlar sulolasi keldi. Bularning oqibatida
O’rta Osiyoda yangi sulolalar hukmronligi ostida 3 ta davlat shakllandi. Lekin bu
davlatlar oldida murakkab bir vazifa ya’ni markazlashtirish siyosatini olib borish
turardi. Ayniqsa, Buxoro davlatini mahalliy qabilalar boshliqlarining separatizmi,
markazga bo’y so’nmaslik harakatlari bilan juda ko’p vaqt qiynadi 3
.
1753 yildan 1920-yilgacha mavjud bo’lgan mazkur davlat o’tmishida tarixda
“Amiri Ma’sum” (“Begunoh amir”) nomi bilan mashhur hukmdor - Buxoro amiri
Amir Shohmurod davrida nisbatdan markazlashtirish siyosati muvvafaqiyatli
amalga oshirildi, mamlakat gullab-yashnadi, tinchlik hukm surdi. Amir
Shohmurodning hokimiyat tepasiga kelishi, olib borgan siyosiy faoliyatini yoritish
uchun oldin unga qadar mavjud amirlikning siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy ahvolini
ko’rib chiqish lozim bo’ladi, bu bizga Shohmurod ibn Doniyolbiyning qanday
vaziyatda taxtga kelishi, qanday inson ekanligi, hamda uning yuritgan ichki va
tashqi siyosatini tushunishimiz uchun juda muhim.
1740- yilda Eron qo’shinlari Nodirshoh boshchiligida Buxoroga qarshi
hujum boshladi. Buxoro va Xiva xonlari umumiy dushmanga qarshi kurashish
uchun birlasha olmadilar. Bu ham yetmaganidek, Buxoroning o’zida xoinlik yuz
berdi. Xonlikda yetakchi mavqega ega bo’lib olish niyatidan qaytmagan Qarshi
hukmdori Muhammad Hakimbiy Nodirshoh tomoniga o’tib ketdi. Abulfayzxon
3
To’rayev. H. Buxoro tarixi. – Buxoro. Durdona. 2020. – B.118.
5

egallanishi, Qo’qon xonligining Buxoro bilan munosabati keskinlashishiga olib
keldi. Chunki Norbo’tabiy sarhadlari yaqinida Buxoro bo’lishini istamas edi,
ustiga ustak Toshkentni egallash uning rejasida ham bor edi. Lekin Qo’qon ham,
Xiva ham Amir Shohmurod davrida Buxoroga hujum qilishga jur’at qila olmadi.
Sababi Buxoro mang’itlar davrida bu ikki xonlikdan ko’ra qudratli edi.
Qo’qon xonligi Buxoro bilan ham yaqin savdo aloqalari
o’rnatgan. Qo’qonga Buxorodan quyidagi karvon yo’llari kelgan:
1. Buxoro - Samarqand – Jizzax – Zomin – O’ratepa – Xo’jand
– Mahram – Beshariq -Qo’qon.
2. Buxoro – Samarqand - Yangiqo’rg’on – Jizzax – Ravot – Jom -
O’ratepa - Xo’jand- Mahram – Beshariq - Qo’qon. Buxorodan Qo’qonga oziq-
ovqat mahsulotlari ham keltirilgan. P.I. Demezonning yozishicha, Buxoroda
yetishtirilayotgan guruch aholi ehtiyojini qondirmayotgani uchun, uni Qo’qondan
keltirishga to’g’ri kelgan36. Buxorodan Qo’qonga ipak matolar, qorako’l terisi,
hind baqqollik mollari, mal-mal, kobul kamarlari va sallalari keltirilgan. Qo’qon
aholisi asosan tilla yoki kumush bilan to’qilgan kimxob ipak matosiga talabgor
bo’lgan. Uning eni bir arshin bo’lib, 10 tillodan 45 tillogacha sotilgan. Savdo
aloqalarining doimiy, bir me’yorda davom etishi va rivojlanishi transport va
karvon yo’llarining ahvoliga bog’liq bo’lgan. Bu o’rinda Qo’qon bilan Buxoro
o’rtasidagi savdo aloqalari alohida mavqyega ega bo’lgan. Ular o’rtasidagi karvon
yo’li tekis bo’lib, tovarlarni tashishda aravalardan foydalanilgan. N.V.Xanikovning
bergan ma’lumotlariga ko’ra, ikkita asosiy Qo’qon karvonining birinchisi
Buxoroga yozning boshida va ikkinchisi kuzning oxirida kelgan, kichik karvonlar
esa yil davomida qatnab turgan. Qo’qonliklar Buxoroga mahalliy hunarmandchilik
buyumlaridan tashqari, xitoy tovarlari - choy, kumush yombi, chinni buyumlar va
marjon hamda boshka rus tovarlarini olib kelgan 11
.
Qo’qondan Buxoroga eksport qilinadigan asosiy tovarlar ipak va ipak
gazlamalar bo’lib, har yili 8 ming pudgacha keltirilgan. Eng sifatli ipak «chilla»
deb atalib, u Qo’qonda ishlab chiqarilgan. Qo’qon bilan Buxoro o’rtasida yaxshi
11
Давидович Е.А., О мерах веса позднесредневековой Бухары. Душанбе . 1960. – C .85.
21

boshlaridagi tarixi bayon etilgan. Asar Amir Shohmurod davrida yozilmagan
bo’lsada, lekin uning davri asarda yaxshi yoritilgan. Xiva va Qo’qon xonlaridan
farqli o’laroq, mang’it hukmdorlar madaniyat, xususan, adabiyot taraqqiyotiga
qiziqish bilan qaraganligi, adabiy ijod bilan bog’liq biron-bir masalani hal etib
berish yoki ijod ahliga sharoit yaratib berganliklari sezilmaydi. Amir
Shohmurodning zamondoshi, o’ziga xos iste’dod egasi Muhammadniyoz Nishotiy
(XVIII asrda yashab ijod etgan) o’rtacha, vaqti kelganda kambag’allik va
sargardonlikda yashagan edi. Shoir 1778- yilda o’zining ajoyib „Xusnu Dil”
dostonini yaratgan. O’zbek adabiyotining katta yutug’i sanalgan bu asarni shoir
majoziy shaklda yozgan. Doston qahramonlari — Aql, Husn, Yurak, Xayol, Vafo,
Nazar, Ishq va boshqalarning har bin g’oyat go’zal insoniy fazilatlarga ega. Raqib,
Fasod, Nafs obrazlari esa yomon sifatlar hamda turli yovuzliklarning timsoli edi.
Asardagi obrazlardan biri ishq o’zining dadil va oqilona qarorlari, harakatlari bilan
har xil mamlakatlarning turli qarashlarga ega hukmdorlarini bir bitimga olib keladi
va hammaning muhabbatiga sazovor bo’ladi. Oxir-oqibat ularning hammasi bir-
birlari bilan yarashadilar. Ishq oldida ta’zim bajo keltiradilar va uning farmonlariga
bo’ysunishga mayl izhor etadilar. Shu tariqa, Nishotiy dostonida odamlar va
davlatlar orasidagi nizolar, baxillik va boshqa axloqiy qusurlar qoralanadi.
Yaxshilik va
yomonlik o’rtasidagi qarashlarda xayrli intih’shlar, aql va oliyjanob niyatlar ustun
keladi. Bundan tashqari, Nishotiyning adabiy ijodidagi yana bir o’ziga xoslik —
bu, adabiyotda munozara janri taraqqiyotiga katta hissa qo’shganligidir. Bu o’rinda
uning „Qushlar munozarasi” majmuasi katta ahamiyatga ega.
Xulosa
35

kunda O’zbekiston tarixi fani oldida turgan eng muhim masalalardan biri sifatida
qaralmoqda. O’zbekiston davlatchiligi tarixida davlatini har tomonlama
rivojlantirib, taraqqiy etishi uchun o’z umrini, siyosiy iqtidorini baxshida etgan,
adolatli, xalqparvar, tarixda chuqur ijobiy iz qoldirgan, qisqa qilib aytganda
bugungi yoshlar uchun ibratli bo’lgan hukmdorlar, buyuk arboblar faoliyatiga
ko’plab misollar keltirishimiz mumkin. Masalan, Amir Temur, Shohruh Mirzo,
Mirzo Ulug’bek, Abdullaxon II, Abdulg’ozi Bahodirxon, Subhonqulixon va
boshqalar. Amir Shohmurod ham ana shunday hukmdorlardan biri bo’lgan. Uning
hukmronlik yillarida Buxoro amirligi siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy
hayotidagi ijobiy o’zgarishlar va yutuqlarning sabablari va ahamiyatini o’rganish
dolzarb tadqiqot mavzularidan biri sanaladi.
Mavzuning ob’ekti Amir Shohmurod davrida Buxoro davlatidagi siyosiy,
ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayot, undagi o’zgarishlarning omillari va natijalari
Mavzuning predmeti esa Amir Shohmurod yuritgan ichki siyosat, olib
borgan islohotlari, hamda qo’shni va chet mamlakatlar bilan munosabatlarini
o’rganib, tahlil qilish.
Mavzuning xronologik chegarasi. Tadqiqotning xronologik ko’lami –
asosan Amir Shohmurodning hukmronlik davri ya’ni 1785-1800 yillarni o’z ichiga
olsada, 1740-70-yillarda Buxoro davlatida ro’y bergan tarixiy voqealar ham
mavzuda aks etgan.
Mavzuning maqsad O’zbekiston davlatchiligi tarixida muhim o’rin
egallagan Amir Shohmurod davrida Buxoro davlati tarixini har tomonlama,
ayniqsa bugungi kunimiz uchun ibratli jihatlarini o’rganib, tahlil qilib, uni tadbiq
etish tadqiqotning muhim maqsadi bo’lib xizmat qiladi.
Mavzuning vazifalari. Ishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
- Amir Shohmurodning hokimiyat tepasiga kelishi va markazlashtirish
uchun kurashni o’rganish;
- Amir Shohmurod o’tkazgan islohotlarning omillari va ularning
ahamiyatini yoritib berish;
- Amir Shohmurodning Xiva va Qo’qon xonliklari, hamda
3

tugagan xolos. Amir Shohmurodning Xurosonni egallashga qaratilgan harakatlari
muvaffaqiyatsizlikka uchrab, hudud zabt etilmay qolgan. Albatta harbiy yurishdan
tashqari mamlakatning ichki siyosatini yuritish, ijtimoiy va madaniy hayotni
ko’tarish, qishloq xo’jaligini tiklash, ichki va tashqi savdo-sotiqni rivojlantirish
kabi ishlar amirdan ko’p ma’suliyat va vaqtni talab qilgan. Xullas,
Amir Shohmuroddek islohot o’tkazib, ijobiy natijalarga ega bo’lgan hukmdorlar
o’zbek davlatchiligi tarixida kam uchraydi. Endi Amir Shohmurod o’tkazgan sud-
huquq tizimidagi islohotga e’tibor beradigan bo’lsak, bu islohot 1787-yilda shariat
qonunlari davlat qonunlari darajasiga chiqarilgandan so’ng o’tkazildi. Albatta bu
islohot shariat bilan bevosita bog’liq bo’lib, islohotga ko’ra fuqarolarning barcha
huquqlari va da’volari shariat asosida ko’rib chiqilishi amir tomonidan
kafolatlangan. Amir Shohmurod tomonidan o’tkazilgan sud-huquqiy islohotlarning
muhim jihati shundaki, bu davrga kelib qozining hukmidan norozi bo’lgan taraf
qozikalonga yoki amirga shikoyat qilish huquqiga ega bo’ldi. Qozikalonga yoki
amir nomiga yozilgan shikoyatnoma o’rganib chiqilib, qozining hukmini asosli
ravishda qozikalon bekor qilishi hamda qozikalon qarorini faqat amir bekor qilishi
mumkin edi 9
. Amir
Shohmurod tomonidan o’tkazilgan sud-huquqiy islohotlar o’sha vaqtda nafaqat
Buxoro Amirligida, balki boshqa xonliklarda ham sud va sudlovni ijobiylashtirish
uchun ulkan qadam edi. O’z navbatida Amir Shohmurod sud idoralarining qayta
tuzilishi, tashkil topishi va quyi sud idoralari qozilarning tayinlanishi kabi
yangiliklarni amalga oshirgan edi. O’sha davrda sud idoralarini isloh qilish
maqsadida Amir Shohmurodning bevosita tashabbusi bilan qirq a’lamdan ya’ni
qonunshunoslardan iborat tarkibda oliy sud qozixona palatasi tuzildi. Usha
palataning a’zolari, ya’ni qonunshunoslar shariat qonun qoidalari, Amir
Shohmurod tomonidan tuzilgan qoidalar to’plami asosida quyi sud idoralari
qozilarining hukmidannorozi bo’lib yozilgan arz va shikoyatnomalarni ko’rib
chiqar edilar. Amir Shohmurod tomonidan o’tkazilgan sud-huquqiy islohotlarining
9
Бобоев Ҳ . Ғофуров З . Ўзбекистонда сиёсий ва маънавий - маърифий таълимотлар тараққиёти . – Тошкент :
Янги аср авлоди , 2001. – Б.90.
18

Afg’oniston davlatlari o’rtasidagi diplomatik va savdo munosabatlar Amir
Shohmurod davrida o’zgacha kechdi. Bu ikki davlat o’rtasida ziddiyat mavjud
bo’lib, Durroniylarning Afg’on podsholigiga asos solinishidan boshlangan edi.
Muhammad Rahimbiy Buxoroda markazlashtirish
siyosati bilan band ekanligidan foydalangan afg’onlar Buxoro davlati sarhadlariga
ko’plab talonchilik yurishlarini uyushtirishdi. Amir Shohmurod esa Afg’on
podsholigiga qarshi 1787-1788 yillarda muvaffaqiyatli urushlar olib bordi. Bu
paytda Afg’onistonda Temurshoh Durroniy (1772-1793) hukmronlik qilgan. Ular
o’rtasidagi hudud uchun kurash 1752-yilda Ahmadshoh Durroniy tomonidan bosib
olingan Buxoro davlatiga tegishli, Amudaryoning o’ng sohilidagi Andxoy,
Shiberg’on, Saripul va Axcha viloyatlariga egalik qilish uchun boshlandi. Bu
kurashda Amir Shohmurod g’alaba qozonib, afg’onlarni mag’lub etadi. Temurshoh
Amir Shohmurod bilan 1788-yilda sulh tuzishga majbur bo’ladi. Bu sulhga ko’ra,
Afg’oniston Andxoy, Shiberg’on, Saripul va Axcha viloyatlarini Buxoroga
qaytarib berib, Amudaryo har ikki davlat o’rtasidagi chegara bo’lib qolishiga
kelishilgan edi. Lekin 1793-yilda Temurshoh Durroniy vafotidan foydalangan
Amir Shohmurod Balx shahrini egallaydi. Temurshoh vorisi Zamonshoh Amir
Shohmurodga qarshi jiddiy harakat ham qilolmadi. Balx shahri o’sha davrda
Hindiston bilan savdo qilishga qulay bo’lgan muhim savdo bekati bo’lgan 12
.
Balxni egallashi bilan Amir
Shohmurod Afg’oniston va Hindiston bilan tashqi savdoning jadallashuviga
erishdi. Amir Shohmurodning pul islohoti va tashqi savdoga bergan katta e’tibori
tufayli Buxoro va Afg’oniston o’rtasidagi savdo sezilarli darajada rivojlandi.
Buxorolik savdogarlarning Afg’onistonga qatnovi Qobul, Qandahor, o’sha davrda
Afg’onistonga qarashli Kashmir va Panjob, Hindiston bilan chegara hududlarini
qamrab olgan. Buxorodan Afg’onistonga asosan paxta va ipak mahsulotlari eksport
qilingan. Buxoroliklar Rossiya bilan keng ko’lamdagi savdo-sotiqni amalga
oshirib, rus tovarlarini Afg’onistonga olib borib sotish bilan ham shug’ullanishgan.
Rus tovarlarini esa bejirim sandiqlar, fabrikalarda ishlab chiqarilgan metall
12
Записки о Бухарском ханстве. (Отчетi П.И.Демезона и И.В.Виткевича). - М. 1983. – C .69.
23

kelayotgan edi. Chunki ashtarxoniylar davrida zarb qilingan tangalar o’z qiymatini
yo’qotib bo’lgan, bu esa o’z navbatida savdo-sotiq, hunarmandchilik va qishloq
xo’jaligi kabi sohalarning rivojlanishiga juda salbiy ta’sir ko’rsatyotgan edi. Xuddi
mana shu vaziyatdan Amir Shohmurod unumli foydalanadi, ashtarxoniy
Abdulg’ozixon qo’llab-quvvatlashi orqali pul islohotini o’tkazadi.
Amir Shohmurod “Amir Doniyol”
nomi ostida ilk tangalarini sof oltin va kumushdan zarb ettiradi. Umuman olganda
Amir Shohmurod butun hukmronligi davomida faqat otasi nomidan tangalar zarb
etishni buyurgan, o’z ismini tangalar hamda xutbada keltirilishini taqiqlab quygan.
Aslida o’sha davrning hukmronlik qonun-qoidasiga ko’ra, pul zarb etishga faqat
chingiziy avlodidan bo’lgan xongina haqli bo’lgan. Abdulg’ozixonning “ruxsati”
bilan mang’itlar sulolasiga tegishli dastlabki tangalarini zarb etishga erishgan Amir
Shohmurod markazlashtirish siyosatini amalga oshirishdagi birinchi dadil qadamni
tashladi. U zarb etgan tangalarni oddiy xalq: hunarmandlar, dehqonlar,
savdogarlar, chorvadorlar, shuningdek unchalik katta bo’lmagan zodagonlar
qatlami ham mone’lik qilmasdan qabul qildi va tez orada butun amirlik bo’ylab
faqat ashrafi tangalar amalda muomilaga kirdi. Shunday qilib, amirlikdagi
ko’pchilik mahalliy qabilalar mang’itlar sulolasi hukmronligini tan olishdi.
Manbalarda keltirilishicha, Doniyolbiy otaliq tabiatan samimiy va ko’nglibo’sh
inson bo’lsada, hukmdor sifatida obro’siz bo’lgan.
Amir Shohmurod esa otasining ismidan pul zarb etishdan
foydalanib, shu yo’l bilan o’z otasining siyosatdagi mavqeini oshirish orqali ya’ni
g’oyaviy tomonlama mang’itlar sulolasi hukmronligini mustahkamlashga harakat
qilgan. Amir Shohmurod zarb ettirgan barcha tangalarda “Amir Doniyol” deb
yozilgan, lekin aslini olganda Doniyolbiy amir emas balki otaliq lavozimida
bo’lgan. Amir Shohmurod otasining ismi oldiga amir so’zini quyib pul zarb
ettirishi maqsadlaridan biri o’zini amirzoda ekanligini va shu davlatning qonuniy
egasi ekanligini hammaning ongiga singdirish edi. O’zining nomidan nega tanga
zarb etmaganini so’fiylikka sodiqligi bilan izohlash mumkin. Amir
Shohmurodning tangalari mamlakat bo’ylab tez tarqalishiga yana bir sabab, amir
14

II BOB. Amir Shohmurod davrida davlat tuzilishi, ijtimoiy - iqtisodiy va
madaniy hayot.
2.1 Amir Shohmurodning Xiva va Qo’qon xonliklari, hamda Sharq
mamlakatlari bilan munosabatlari
Amir Shohmurodning tashqi siyosati hukmronligining dastlabki davridan
boshlangan bo’lib, o’ziga yarasha ahamiyatga ega. Mamlakatning tashqi savdosi
Shohmurod davriga kelib, yuksala boshladi, bu albatta uning amalga oshirgan
islohotlari natijasida ichki tartibning o’rnatilishi va savdo-sotiq rivoji uchun
yaratilgan shart-sharoitlar bilan bevosita bog’liq. Buxoro davlati shayboniylar va
ashtarxoniylar davrida Xiva, XVIII asr boshlaridan Qo’qon bilan asosan savdo
aloqalari mavjud bo’lgan, ular o’rtasidagi diplomatik munosabatlar to’g’risida
ijobiy fikrlar bildirish qiyin. Chunki, bu davlatlar o’rtasida nizolar ko’p bo’lgan,
ayniqsa Buxoro va Xiva o’rtasida tez-tez urushlar ro’y berib turgan. Qo’qon
xonligi Buxorodan ajralib chiqib ketgani bois uni qaytarishga urinishlar ham
bo’lgan. Lekin bu kabi holat mazkur davlatlar o’rtasidagi savdo aloqalarini
to’xtatmagan, dushman yurtning savdogarlariga teginilmagan.
Amir Shohmurodning Xiva va Qo’qon xonliklari bilan samimiy
diplomatik aloqalari haqida aniq ma’lumotlar yo’q. Lekin shunisi aniqki, Amir
Shohmurod mazkur xonliklar bilan urushlar olib bormagan, “qizilboshlilar” ustiga
ular bilan birgalikda harbiy yurish qilmagan va harbiy yordam so’ramagan.
Ehtimol, buning sababi ikki xonlik ham Buxoroda bo’lgani kabi markazlashtirish
siyosati bilan band bo’lgani uchundir. Mana shunday qiyin jarayonni boshidan
o’tkazayotganda Amir Shohmurod bilan bir vaqtda Xivada Muhammad Amin inoq
og’li Avaz inoq, Qo’qonda esa Norbo’tabiy hukmronlik qilgan. Amir Shohmurod
davrida Xiva bilan savdo aloqalari davom etgan. Buxoroliklar Xiva bozorlarida
savdo qilishdan tashqari, savdo qilish maqsadida Xiva xonligi orqali Astraxanga
borishgan 10
. 1785-yilda Amir Shohmurod tomonidan Toshkentning
10
Абдураимов М.А. “Очерки аграрних отношений в Бухарском ханстве в ХVIII – первой половине ХIХ
века”. Т.2. – Тошкент: Фан, 1970. – C .63.
20

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik yillarida jamiyatimiz hayotining barcha
sohalarida bo’lganidek, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy yo’nalishlarda ham milliy
o’zligimizni anglash, davlatchiligimiz tarixining noma’lum sahifalarini qaytadan
o’rganish, asossiz ravishda unutilgan davlat arboblarimiz hamda
mutafakkirlarimizning boy ilmiy ijodiy me’rosini yoritish bilan bog’liq
izlanishlarga keng yo’l ochildi. Ta’kidlash joizki, o’zbek xalqining tarixiy-madaniy
me’rosida davlatchilikka bag’ishlangan asarlar salmoqli o’rin egallaydi. Ana
shunday tariximizni, me’rosimizni haqqoniy o’rganish, ularni ilmiy tahlil qilish
bugungi kunimizning dolzarb vazifalaridan biridir. Bu masalada Birinchi
Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek: «Bugun kutubxonalarimiz
xazinasida saqlanayotgan 20 mingdan ortiq qo’lyozma, ularda mujassamlashgan
tarix, adabiyot, san’at, siyosat, axloq, falsafa, tibbiyot, matematika, fizika, kimyo,
astranomiya, me’morchilik, dehqonchilikka oid 10 minglab asarlar bizning beqiyos
ma’naviy boyligimiz, iftixorimizdir. Ota-bobolarimizning asrlar davomida
to’plangan hayotiy tajribalari, diniy, axloqiy, ilmiy qarashlarini o’zida mujassam
etgan bu nodir qo’lyozmalarni jiddiy o’rganish davri keldi» 1
.
Darhaqiqat, bugungi kunga kelib, o’zbek milliy davlatchiligini tadqiq etish
va ilmiy jihatdan o’rganish respublika tarixchilari oldida turgan dolzarb
vazifalardan biriga aylandi. Muhtaram Prezidentimiz ta’biri bilan aytganda:
«O’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab bo’lmagan ushbu
haqiqat davlat siyosati darajasiga ko’tarilishi zarur». O’zbekiston davlatchiligi boy
tarixga ega bo’lib, uning uzoq davrlar davomida tarkib topgan nazariy-huquqiy
tajribalarni zamonaviy, demokratik huquqiy qadriyatlar bilan uyg’unlashtirish va
jamiyatimiz turmushida ulardan yanada kengroq va samaraliroq foydalanish
hozirgi kunning dolzarb masalalaridan biridir. Shu bois xalqimizning boy ilmiy
ma’naviy merosini, xususan milliy davlatchiligimiz tarixida o’ziga xos davlat
hisoblangan Buxoro amirligining Amir Shohmurod hukmronligi yillaridagi tarixini
milliy istiqlol mafkurasi talablaridan kelib chiqqan holda o’rganishga, hozirgi
1
Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7.-Тошкент. Ўзбекистон, 1999. - Б.132 .
2

Eron bosqiniga qarshi kurashni uyushtira olmadi va taslim bo’ldi. Nodirshoh
Buxoro xonligining taslim bo’lish shartlarini Muhammad Hakimbiy orqali
Abulfayzxonga jo’natdi. Taslim bo’lish haqidagi shartnomani imzolash uchun
Abulfayzxon Zarafshon daryosining bo’yidagi Chorbakr qo’rig’iga — Nodirshoh
huzuriga borishga majbur bo’ldi.
Shartnomada, Nodirshoh qo’shinlari uchun 8 yilga yetadigan 200
ming xarbor bug’doy va arpa to’plab berish, Buxoro xonligi aholisidan 10 ming
nafarli qo’shin to’planib Nodirshoh ixtiyoriga jo’natilishi nazarda tutilgan edi. Bu
qo’shinga Muham mad Hakimbiyning o’g’li Muhammad Rahim qo’mondon etib
tayinlandi. Shu tariqa Buxoro Eronga qaram davlatga va Abulfayzxon amalda
qo’g’irchoq hukmdorga aylanib qoldi. Muhammad Hakimbiy esa qb’shbegi
lavozimini egalladi. Butun hokimiyat amalda uning qo’l ostida to’plandi. Endi
ashtarxoniylar hukmronligining barham topishi muqarrar bo’lib qoldi. Buxoroda
ashtarxoniylar sulolasi hukmronligi davrida o’zbek qabilalaridan mang’itlar va
qo’ng’irotlarning nufuzi baland edi. Bu ikki qabila haqiqiy hokimiyat
ashtarxoniylar qo’lida bo’lib turgan davrlarda ularga sadoqat bilan xizmat qilgan
edilar. Biroq, keyinchalik, Buxoroda mang’itlar alohida nufuzga ega bo’lish uchun
astoydil kurashdilar. Muhammad Hakimbiy davrida bu maqsadga erishdilar 4
.
Muhammad Hakimbiy 1743-yilda vafot etgan edi. Uning
o’g’li Muhammad Rahimbiy o’zining muntazam qo’shinga ega ekanligidan
foydalanib, hokimiyatda otasi kabi alohida mavqe uchun da’vogarlik qila boshladi.
So’nggi ashtarxoniy Abulfayzxon unga Bosh vazirlik lavozimini berishga majbur
bo’ldi va oxir-oqibatda markaziy hokimiyat uning qo’lida to’plandi. Nodirshoh
1747- yilda o’ldirilganidan so’ng Eronda boshlangan ichki kurashlar Muhammad
Rahimbiyning Buxoro taxtini egallashiga yo’l ochib berdi. Uning buyrug’i bilan
Abulfayzxon ham 1747- yili o’ldirildi. Muhammad Rahimbiy taxtga Abulfayzning
o’g’li Abdulmo’minni o’tqazdi va uni o’ziga kuyov qilib oldi.
Ko’p o’tmay Muhammad Rahimbiy kuyovi Abdulmo’minni
4
Эргашев Б, Идеология национально-освободительного движения е Бухарском эмирате. – Тошкент. 1991. –
C .93.
6

qiluvchi oliy davlat lavozimi. Qozikalon „shariatpanoh” deb ham atalardi.
Qozikalon huzurida a’lam va 12 muftidan iborat devon tuzilgan edi. Uning vazifasi
jinoiy ishlarni sinchiklab ko’rishdan iborat bo’lgan. Amir Shohmurod o’z
hukmronligi davrida qozikalonlar ishini nazorat qilib borgan, uning ishlariga
bemalol aralasha olgan. Amir Shohmurod
sud islohotidan keyin qozikalon huzurida 40 ta a’lam faoliyat yuritgan. Muftiy —
qozikalon murakkab deb hisoblagan turli diniy-huquqiy masalalar bo’yicha
shariatga asoslanib, fatvo chiqaruvchi shaxs. Muftiy faoliyati ham Amir
Shohmurod nazoratida bo’lgan, chunki amir shariatni buzuvchi noto’g’ri qaror va
fatvolarga qarshi qattiq kurashgan. Muhtasib ya’ni rais — musulmonlar tarafidan
shariat qonunlarining bajarilishini kuzatuvchi, bozorlardagi tosh-tarozining
to’g’riligini tekshiruvchi amaldor. Ushbu lavozimni Amir Shohmurodning o’zi
ta’sis etgan. Bundan tashqari, Amir Shohmurod qozi askar lavozimini ham joriy
qilgan, ushbu lavozim egasi harbiy qismlardagi qonun-huquqlarning buzulishi va
adolatsizlik masalalarini shariatga asoslanib hal qilgan. Xullas, amirlikdagi yuqori
davlat lavozimlari o’sha davrdagi boshqaruv tizimiga to’la mos bo’lib, amirning
yakka hukmronligini ta’minlar edi. Buxoro davlatida yer-suv mulkchiligining uch
shakli mavjud edi: 1) davlat
yerlari (bu amlok yerlar deb ham atalgan); 2) mulk yerlari
(xususiy); 3) vaqf yerlari. Davlat
yerlarining suvsiz dasht, to’qayzor qismi ko’chmanchi jamoalarga bo’lib berilgan
bo’lib, ular bu yerlardan foydalanganliklari uchun davlatga xiroj to’lar edilar.
Bunday yerlar sotilmasdi va ayirboshlanmasdi. Davlat yerlarining boshqa bir qismi
hukmron sulola a’zolariga, yirik davlat mansabdorlariga, lashkarboshilariga davlat
oldidagi xizmatlari evaziga suyurg’ol shaklida in’om etilgan edi. Suyurg’ol
olganlar u yerni boshqarish huquqini ham olganlar. Suyurg’ol egasi davlat
xazinasiga xiroj to’lashi hamda oliy hukmdorning chaqirig’iga ko’ra o’z qo’shini
bilan harbiy yurishlarda ishtirok etishi lozim edi. XVI asrdan boshlab davlat
yerlarini „tanho” deb nom olgan shaklda in’om etish qaror topa borgan. Bunday
in’omga sazovor bo’lgan kishi yerga emas, shu yerdan olinadigan soliqqa egalik
29

har bir shaxsning kumush tangalarni o’zi mustaqil zarb qilishiga sharoit yaratib
berishidir. Fuqarolar esa o’z navbatida foiz hisobida bu ishi uchun davlat xazinasi
foydasiga haq to’lashi ham kerak edi. Amir Shohmurod zarb ettirgan tangalar
vazni, yuza o’lchovi, probasi, zarb etish texnikasi, unda qayd etilgan yozuvlari
bilan oldingi eski tangalardan keskin farq qilgan.
Amir Shohmurodning dastlabki tangalari sof
kumushdan bo’lgan, 1787-yildan sof oltin tangalar zarb etilib, muomilaga
kiritilgan, faqatgina hukmronligining so’nggi yillarida misdan tangalar zarb
ettirgan. Amir Shohmurod davrida zarb etilgan bitta tanganing og’irligi 7/10
misqolni ya’ni 3,36 grammni, yuza o’lchami 9/10 dyuym ya’ni 25,4 smni tashkil
etgan. Buxoro amirligida oltin tangalar “tillo” yoki “ashrafi”, kumush tangalar
“tanga”, mis tangalar esa “fulus” yoki “pul” deb atalgan, 1 tillo 22 tangaga, 1 tanga
50 pulga teng bo’lgan. Amir Shohmurod o’tkazgan pul islohoti natijasida
mamlakatning ichki va tashqi savdosi oldingi davrdan sezilarli darajada ancha
o’sdi, bu esa hunarmandchilik va qishloq xo’jaligi rivojiga o’zining ijobiy ta’sirini
ko’rsatdi. Amir Shohmurod tangalarining ko’p miqdorda zarb etilishi oltin va
kumush tanqisligiga olib keldi, lekin buxorolik savdogarlarning sa’y harakatlari
bilan chetdan katta miqdorda oltin va kumush olib kelishi natijasida bu muammo
o’z vaqtida deyarli hal bo’lgan. Amir Shohmurodning ma’muriy islohoti ham
hukmronligining dastlabki yilida o’tkazildi. Bu islohotning mohiyati shundaki,
bunda ashtarxoniylar davrida ta’sis etilgan mavjud lavozimlar o’rganib chiqilib,
davlat ehtiyojiga qarab saralanib, ortiqcha lavozimlar bekor qilingan, yuqori
lavozim va mansablarning vakolatlari doirasi qisqartirilgan, umuman saroyning
yirik amaldorlari hukmdorga bo’y so’nishi lozimligi qonuniy hujjat bilan aniq qilib
quyilgan 8
. Ma’muriy islohotni tez va
oson o’tkazish uchun Amir Shohmurod otasi Doniyol otaliq davridan Buxoroda
qozikalonlik qilib kelgan Nizomiddin Sayyid va Davlat qo’shbegilarni o’z qo’li
bilan qatl etadi.18 Birinchidan, ular Amir Shohmurodga qarshi ochiqdan ochiq
harakat qilishgan. Saroydagi dushmanlardan xolos bo’lmay turib, markazlashtirish
8
Shodiyev. J. Buxoro amirligining tashkil topishi va davlat tuzumi. Yur. fan. nom…diss, - T oshkent . 2008. - B.93.
15

qilgan. Amir Shohmurod “tanho” mulkiga ham jiddiy qaragan, isrofgarchilikka
yo’l quymagan. XIX asrning birinchi
choragida amirlikda tanholarning soni 12 mingdan 36 ming nafarga yetgan. Eng
kichik tanho yeri 3 - 5 gektarni tashkil etgan. Davlat yerlarining yana bir qismi
dehqonlarga ijaraga berilgan. Xazinaga eng ko’p soliq ham ana shu yerlardan
tushar edi. Xususiy yerlar (mulk) ning bir qismi xususiy shaxslarning yerlari
bo’lib, ularning bu yerlarga egalik qilishlari davlat xizmati bilan bog’liq
bo’lmagan. Bunday yerlar, asosan, amirlikda asrlar osha yashab kelayotgan
arablarga qarashli yerlar bo’lgan. Bu yerlardan 1/10 qismi miqdorida o’lpon
to’lanardi. Mulk yerlarining ikkinchi qismi (mulki hur yoki mulki hurri xolis)
davlat xizmati bilan bog’liq bo’lib, bunday yerlar urushlarda jasorat ko’rsatgan
yoki hukmdorning alohida topshiriqlarini bajarishda namuna ko’rsatgan shaxslarga
berish natijasida vujudga kelgan. Bunday yerga ega bo’lgan shaxslarga maxsus
yorliqlar berilgan hamda ular barcha soliqlardan ozod etilganlar. Vaqf yerlari — bu
masjid, mozor, xonaqoh, madrasa va maqbaralar uchun ajratilgan yerlar edi.
Bunday yerlar musodara etilgan, davlat hamda yirik yer egalari tomonidan
hadya etilgan yerlar hisobiga vujudga keltirilar edi. Masjid, madrasa,
qabristonlarning asosiy sarf-xarajatlari, shuningdek, talaba, mudarris hamda
mutavallilarga beriladigan nafaqa va maoshlar vaqf yerlaridan olinadigan daromad
hisobidan qoplanar edi. Vaqf mulkini mutavalli tasarruf etishi belgilab qo’yilgan
edi. Doniyolbiy otaliq hukmronligi davrida vaqf mulklari og’ir ahvolga kelib
qolgan edi. Amir Shohmurod taxtga kelgach, vaqf mulklarini tiklab, faoliyatini
yo’lga quydi. Uning davrida ko’p madrasalar, masjidlar va xonaqohlar faoliyati
tiklandi, xaroba bo’lib qolgan maqbaralar va mozorlar obodonlashtirildi. Buxoro
amirligi soliq tizimiga ham ahamiyat berilgan, Amir Shohmurodga qadar ham,
uning hukmronligi tugagandan keyin ham soliqlar soni ko’p bo’lgan.
Amir Shohmurod zamonida har bir ziroatchidan qo’shpuli
olingan. 1807- yili amir Haydarning bir yorlig’ida har tanob yerdan bir tillodan
tanobona olinishi zarurligi ko’rsatilgan. Agar ekinzor egasi tanobona to’lashdan
bosh tortsa, hosilning uchdan bir qismi mol (xiroj) tariqasida olingan. Ba’zida xiroj
30

Dehqonchilik mehnat qurollari nihoyatda sodda edi. Oddiy dehqon so’qasi ya.ni
omoch asosiy dehqonchilik quroli edi. Ot, ho’kiz, sigir, tuya, eshak dehqonning
suyanchig’i hisoblangan. Amirlik yerlarida paxta, bug’doy, jo’xori, tariq, arpa,
beda yetishtirish dehqonchilikning asosini tashkil etardi. Deyarli har bir dehqon
xo’jaligida o’z ehtiyoji va sotish uchun paxta yetishtirilardi.
Ipakchilik ham rivoj topgan edi. Bog’dorchilik, sabzavotchilik va polizchilik
keng rivojlangan. Piyoz, sabzi, bodring, qovoq, qovun, tarvuz, olma, olxo’ri, o’rik,
shaftoli, nok, yong’oq, bodom, anjir, uzum yetishtirilar edi.Buxoro amirligi
o’zining qovun va uzumi bilan mashhur edi. Ayni paytda, bog’dorchilik ham
yaxshi rivojlangan. Hatto ko’pgina shaharlarni bog’lar o’rab turardi. 4 qismdan
iborat alohida reja asosida bunyod etilgan bog’lar ham bo’lardi. Bog’ qismlarining
har birini ariqlar ajratib turgan. Bunday bog’lar chorbog’ deb atalgan. Buxorodagi
Jo’ybor, Toshkentdagi Kaykovus bog’lari eng mashhur bog’lar edi. Amirlikda,
garchand salmog’i dehqonchilikdan pastroq bo’lsa-da, chorvachilik ham
rivojlangan. Chorvachilik tumanlarida dumbali va qorako’l qo’ylar, yirik shoxli
qoramollar, tuya va otlar boqilgan. Jun, ten, go’sht, sut qatiq va yog’ kabi
chorvachilik mahsulotlari xalq hayotida muhim rol o’ynagan. Shaharlar hamisha
mamlakatning siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotida g’oyatda katta ahamiyatga
ega bo’lgan. Chunki shaharlar davlat hokimiyati tayanchi, savdo va
hunarmandchilik markazi, madaniyat hamda ilm-fan o’chog’i vazifasini o’tagan.
Amirlikning eng yirik shaharlaridan biri Samarqand edi. Samarqand shahrida
kulolchilik, cho’yan quyish (degrezlik), teri oshlash, qog’oz, kiyim kechak, qurol-
yarog’ ishlab chiqaruvchilar, baxmalboflar, kimxobgarlar, chitgarlar, bo’yoqchilar,
po’stindo’zlar, mo’ynado’zlar mahallalari va rastalari bo’lgan.
Samarqandda yetti madrasa faoliyat ko’rsatgan. Bular Ulug’bek, Sherdor,
Tillakori, Safed (Xoja Ahror), Shayboniyxon, Xoja Abdulg’ofur, Qozi Soqiy
madrasalari edi. Ashtarxoniylar davrida kuchayib ketgan siyosiy kurashlar, chet
elliklar hujumi natijasida talangan, vayronaga aylangan Samarqand shahri Amir
Shohmurod davrida deyarli qayta tiklangan. 1780-1785 yillarda Amir Shohmurod
ushbu shaharga hokim etib tayinlangan. Buxoroda hokimiyat tepasiga kelgandan
32

hosilning yarmini tashkil etgan. XV — XVII asrdan zakot solig’i beva-bechoralar,
musofirlar foydasiga olingan bo’lsa, XVIII asrdan boshlab xazina foydasiga
olinadigan bo’ldi. Kanallar, inshoot, qal’a, ko’priklar, yo’llar ta’miri hashar yo’li
bilan amalga oshirilgan. Boshda hasharchilar oziq-ovqat bilan ta’minlangan.
XVIII asrdan boshlab hasharga keluvchilar oziq-ovqati, ish asboblari,
ot aravasi bilan kelishi lozim bo’lgan. Lekin Amir Shohmurod davrida hashar
ishlari uchun xazinadan pul ajratilgan. O’rta Osiyoda, jumladan, Buxoro davlatida
ham qishloq xo’jaligining taqdiri sun’iy sug’orishning qanchalik to’g’ri hal
etilganligiga bog’liq edi. Shuning uchun ham XVIII asrda Amir Shohmurod
davrida sug’orish tarmoqlarining kengaytirilishiga alohida e’tibor berildi.
Zarafshon daryosida Xurmo va Sarazm nahr(ariq)lari chiqarilgan. Ularning biri
to’rt chaqirim, ikkinchisi uch chaqirim uzunlikda bo’lgan. Yana Urgut tumanini
sug’organ 40 chaqirim uzunlikdagi Qozonariq, 24 chaqirim uzunlikdagi Toyman
arig’i, 24 chaqirim uzunlikdagi To’g’uzariq qazilgan, hamda Oqdaryo va
Qoradaryodan ham nahrlar chiqarilgan. Sug’orish inshootlarini yaroqli holda
saqlashning og’ir yuki mehnatkashlar gardanida edi. Aynan ularning matonatli
mehnati, sabr-toqati, sug’orish inshootlarining muqim ishlashini ta’minlar edi 15
.
Dehqonlar suvdan foydalanishda asrlar davomida juda katta
tajriba to’plagan edilar. Ular shunday sug’orish inshootlarini bunyod eta oladilarki,
unga tan bermaslikning iloji yo’q edi. Xususan, suv ayirg’ich to’g’oni qurishdagi
mohirlik buning isbotidir. Masalan, suv oqimi qiya va tez bo’lgan tog’ daryolari
hamda soylarda suv ayirg’ichlar, tinch oqadigan daryolarda shox shabbadan
qurilgan to’g’onlar, Amudaryodek chuqur va tezoqar daryolarda esa ko’p boshli
suv ayirg’ichlar qurganlar. Ayrim joylarda esa yirik to’g’onlar qurilgan. Daryo va
kanallarga o’rnatilgan chig’iriq eng ko’p ishlatiladigan suv ayirg’ich edi. Shunday
chig’iriqlar ham yaratilganki, ular suvni hatto 4 metr va undan ham balandga
chiqarib bera olardi. Suvni chuqur ariqlardan chiqarib olish uchun tutqichli suv
ayirg’ichlar ishlatilar, bunda ot, tuya, eshak va ho’kiz kuchidan foydalanilar edi.
15
Аҳмад Дониш Рисола ёҳуд манғитлар ҳонадони салтанатининг қисқача тарихи // Таржима , изоҳлар ва
кириш сўзи муаллифи Қиёмиддин Ёълдошев ., Т .: “ Ўзбекистон Миллий энсклопедияси ”., 2014. - Б .131.
31

harbiy boshliq va askarlar bilan suhbatda bo’lib, qo’shinda mavjud kamchiliklarini
aniqlab, bartaraf etdi. Doniyolbiy otaliq davrida davlat qo’shiniga ko’plab
imtiyozlar va yer-mulk ajratilgan edi, shunga qaramay “siylangan” lashkar
ishonchni to’la oqlamay kelgan. Harbiy islohot natijasida o’z burchiga sodiq
bo’lmagan ma’suliyatsiz harbiy boshliq va askarlar lavozimlaridan chetlashtirilgan,
ularning davlat tomonidan berilgan yer mulkka bo’lgan huquqlari bekor qilingan.
Amirlik qo’shini asosan otliq askarlardan iborat bo’lib, bu qo’shin navkarlar va
qoracherikdan tuzilgandi. Qo’shin to’p, qilich, pilta miltiq, nayza va o’q-yoy bilan
qurollangan. Harbiy yurishlarga amirning
o’zi qaror qilsada, lekin bu qaror majlisda muhokama qilinib, keyin aniq bir fikrga
kelingan. Harbiy yurishlarning ko’pchiligini Amir Shohmurodning o’zi
boshqargan. Harbiy yurish yo’naltirilgan hudud mukammal o’rganilib, keyin
harbiy rejalar tuzilib, vazifalar taqsimlangan. Shuni ham ta’kidlash lozimki Amir
Shohmurod jang vaqtida umuman sovut, dubulg’a kabi harbiy kiyim kiymagan va
qurollardan foydalanmagan, oddiy musulmon kiyimida jangni kuzatgan.20Amir
Shohmurod garchi harbiy sarkarda bo’lmasada, oliy harbiy boshliq sifatida mavqei
juda ham baland bo’lgan, mana shu narsa qo’shindan muammosiz foydalanish
imkonini bergan edi. Amir Shohmurod lashkarining haqiqiy egasi bo’lgan, uning
buyruqlari so’zsiz bajarilgan. Harbiy islohot o’tkazilishi o’zini oqladi va Amir
Shohmurodning muvaffaqiyatli harbiy yurishlar qilishini ta’minladi. Tom ma’noda
harbiy islohot amirlikning qo’shini kuchiga kuch qo’shgan edi.
Amir Shohmurod har
tomonlama o’ta tadbirkor va aqlli hukmdor bo’lgani bois o’zi istagandek uyushgan
harbiy qo’shinga ega bo’ldi va undan oqilona foydalana oldi. Shu qo’shin orqali
Shahrisabz va O’ratepaday mustaqil hokimlilar, Karmana, Urgut, Jizzaxdagi isyon
ko’targan mahalliy zodagonlar qarshiligi bo’yso’ndirildi, Afg’on podsholigi bosib
olgan viloyatlar qaytarib olindi, Marv va Balx zabt etildi. Bularning barchasi
qariyb 5-yil ichida amalga oshirildi va natijada markazlashtirish siyosati
muvaffaqiyatli tugadi. Faqat Eronning Xuroson viloyati uchun jang chegara
hududlari va Mashhad atrofinini talash, o’ljalar bilan Buxoroga qaytib ketish bilan
17

Mundarija
Kirish ……………………………………………………………………2-4
I BOB. Amir Shohmurod hokimiyatining o’rnatilishi va uning ichki siyosati.
1.1 Amir Shohmurodning hokimiyat tepasiga kelishi va markazlashtirish uchun
kurash……………………………………………………………………5-12
1.2 Amir Shohmurod o’tkazgan islohotlarning omillari va ularning
ahamiyati……………………………………………………………….13-19
II BOB. Amir Shohmurod davrida davlat tuzilishi, ijtimoiy - iqtisodiy va
madaniy hayot.
2.1 Amir Shohmurodning Xiva va Qo’qon xonliklari, hamda Sharq mamlakatlari
bilan munosabatlari…………………………………………………….20-26
2.2 Amir Shohmurod davrida davlat tuzilishi, ijtimoiy - iqtisodiy va madaniy
hayotning ahamiyati……………………………………………………27-35
Xulosa ………………………………………………………………….36-37
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………38
1

Amir Shohmurod hukmronligi davrida Buxoro davlati gullab-yashnadi,
tinchlik hukm surdi. Amir Shohmurod oldida turgan mamlakatni markazlashtirish,
ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy hayotni ko’tarish vazifasini muvaffaqiyatli amalga
oshirib, davlat rivoji va xalq ravnaqini ta’minlagan adolatli hukmdorga aylandi.
Amiri Ma’sum nomiga musharraf bo’lgan, O’zbekiston davlatchiligi tarixida
chuqur ijobiy iz qoldirgan Buxoro amirligi hukmdori Amir Shohmurod 1800-yil
30-noyabrda 52-yoshida Buxoroda vafot etdi. Amir Shohmurod Buxorodagi Eshon
Imlo qabristoniga, o’zining piri bo’lgan Shayx Muhammad Safar qabri yoniga dafn
qilingan. Ming afsuski, shunday ulug’ insonlarning qabrlari 1930-yillarda Sobiq
Ittifoq hukumati tomonidan buzib tashlandi.
Mustaqillikka erishganimizdan so’ng O’zbekiston tarixiga kuchli e’tibor
berila boshlandi: Vatanimiz tarixini chuqur o’rganib kelmoqdamiz, ajdodlarimizga
chuqur hurmat-iftixor ko’rsatib, yorug’ xotiralarini yod etmoqdamiz, ularning
bizga qoldirgan ilmiy, madaniy va ma’naviy merosini o’rganib foydalanmoqdamiz.
O’zbekiston tarixini o’rganish eng avvalo milliy o’zligimizni anglash, Vatanimiz
tarixida o’zining siyosiy, ilmiy, ma’naviy va madaniy faoliyati bilan nom
qoldirgan ajdodlarimizdan ibrat olishimiz, hamda tarixda yo’l quyilgan xato va
kamchiliklardan xulosa chiqarib saboq olishimiz uchun juda ham zarurdir. Amir
Shohmurod Amir Temur, Mirzo Ulug’bek, Zahiriddin Muhammad Bobur,
Abdullaxon II dek tarixiy shaxslar kabi nafaqat adolatli hukmdor, davlat arbobi
sifatida, balki xalqparvar, insonparvar, iymonli, irodali, komil inson sifatida
barchaga ibrat bo’la oladi. Amir Shohmurod va uning hukmronligi haqida ko’plab
manbalarda ijobiy tavsif berilgan, xususan, Xanikov Shohmurod haqida “Eshon
Murodbiy hukmronligi(boshqa xon va amirlar davriga nisbatdan) barqaror edi” deb
yozadi, Ahmad Donish esa Shohmurodning qattiqqo’lligi va kamtarligi uchun, uni
xalifa Umar bilan qiyoslaydi. Amir Shohmurod haqida shaxsan o’zimning fikrimni
bayon etadigan bo’lsam, bu buyuk hukmdor tarqoq 92 o’zbek qabilalarini
birlashtirishga harakat qildi, yurt obodonchiligiga katta e’tibor berdi, ijtimoiy
adolatsizlikka chek quydi, Samarqand shahrini qayta tikladi, bir vaqtning o’zida
ko’pgina davlat ishlarini amalga oshira olgan tadbirkor amirdir. Mustaqillikka
36

1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga
kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining
ko‘shma majlisidagi nutq. -T.: O‘zbekiston, 2016.
2. Каримов И . А . Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз . Т .7.-
Тошкент . Ўзбекистон , 1999.
3. Аҳмад Дониш Рисола ёҳуд манғитлар ҳонадони салтанатининг қисқача
тарихи // Таржима , изоҳлар ва кириш сўзи муаллифи Қиёмиддин
Ёълдошев ., Т .: “ Ўзбекистон Миллий энсклопедияси ”., 2014.
4. Азамат Зиё Ўзбекистон давлатчилиги тарихи . - Т oshkent. 2001.
5. Анке Фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии
мангитов в произведениях их историков (XVIII - XIX вв.). - Алматы,
2004.
6. Абдураимов М. А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в
Х VI первой половине XIX века. -Т.1. -Ташкент: Фан, 1966.
7. Давидович Е.А., О мерах веса позднесредневековой Бухары., Душанбе,
1960.
8. Zamonov A. Egamberdiyev A. Buxoro amirligi tarixi., Toshkent.,
“Tamaddun”., 2022.
9. Эргашев Б, Идеология национально-освободительного движения е
Бухарском эмирате. – Т.: 1991.
10. To’rayev. H. Buxoro tarixi., B.: Durdona., 2020.
11. Shodiyev. J. Buxoro amirligining tashkil topishi va davlat tuzumi. Yur., fan.,
nom.,…diss, - T.: 2008.
12. . Ражабов . Қ . Бухоро мавжлари . Муҳаммад Дониёлбий оталиқ ( Бийлик
мансабидан амирлик рутбасигача )., 2005. №4.
13. Sultonov. O‘. Muboraknoma Buxoro amirligi devoni ichki yozishmalar
hujjati sifatida // “O’zbek davlatchiligi tizimidagi dargoh va devonlar” nomli
ilmiy – amaliy konfrensiya (2018 – yil 18 – may, Toshkent) materiallari, -T.:
“Akademnashr”. 2019.
38

turardi. Markaziy hokimiyatda devonbegi, ko’kaldosh, qo’shbegi, mushrif,
mirshab, dodxoh, inoq, miroxur, dasturxonchi, kitobdor, to’qsabo, parvonachi,
sadr, shayxulislom, qozikalon, muftiy, muhtasib kabi yuqori martabali lavozimlar
joriy etilgan. Eng katta davlat lavozimi — qo’shbegi, vaziri buzruk ya’ni Bosh
vazir lavozimi edi. Qo’shbegi amir Arkida yashagan. Devonbegi — xonlikning
moliya-xazina ishlarini boshqargan. Soliqlar undirilishi ustidan nazorat olib
borgan. U Ark etagida yashagan.
Ko’kaldosh — butun amirlik hududida do’stona yoki
dushmanlik munosabatida bo’luvchilar haqida ma’lumotni to’plagan. Mushrif —
amaldorlar xonga in’om etgan buyumlarni hamda harbiy anjomlarni ro’yxatga
olgan. Soliq tushumlarini yozib borgan. Mirshab — tungi shahar soqchilari
boshlig’i vazifasini bajargan. Dodxoh — fuqarolarning arz va shikoyatlarini
tinglovchi va hal etuvchi amaldor bo’lgan. Inoq — vazifasi amir farmoyishlarini
beklardan boshqa tabaqaga yetkazishdan iborat bo’lgan. Miroxur — amir
otxonasining boshlig’i bo’lgan. Dasturxonchi — amir huzurida uyushtiriladigan
ziyofatlar uchun mas’ul amaldor. Kitobdor — amir kutubxonasi boshlig’i.
To’pchiboshi— amirlikning harbiy vaziri hisoblangan. Amir Shohmurod bu
lavozimga eng ishonchli, sinalgan, nufuzli kishini tayinlagan. To’qsabo — harbiy
qism sarkardasi. Parvonachi — biror-bir shaxs biror lavozimga tayinlanganida
yorliqni o’sha shaxsga yetkazuvchi amaldor. Amir Shohmurodning ma’muriy
islohoti o’tkazilgan davrda ko’p amaldorlar almashtirilgani bois parvonachining
xizmatidan ko’p foydalanilgan 14
. Sadr — vaqf mulklarini
boshqaravchi. Amir Shohmurod vaqf mulklarini tiklab, kengaytirgach sadrlarning
nufuzi oshgan. Shayxulislom — musulmon jamoasi boshlig’i; qozilik ishlarida
hamda kundalik hayotda qonunlarga rioya etilishini ta’minlovchi, hukmdorning
eng yaqin kishisi. Bu lavozim avloddan avlodga meros bo’lib ham o’tgan.
Manbalarda qayd etilishicha, Amir Shohmurodning shaxsan o’zi ko’p hollarda
shayxulislom vazifasini ham bajargan. Poytaxt qozisi (qozikalon) — davlatning
oliy qozisi (sudyasi) amir aralashmaydigan barcha qozilik ishlariga rahbarlik
14
Zamonov. A, Egamberdiyev. A – Buxoro amirligi tarixi., T.: “Tamaddun”. 2022. - B.48.
28

mansabini, ham amaldagi hukmdorlikni o’z qo’lida saqlab qoladi. U o’z
qo’shinlarini mustahkamlashga, unga tayanib ish ko’rishga harakat qildi. Barcha
mang’it beklariga katta yer-mulkni tanho qilib berdi.
Xalqdan olinadigan soliqlarni ko’paytirdi. Uning davrida Balx, Hisor,
Ko’lob, O’ratepa bekliklarining mustaqillikka intilishlari kuchaydi. Katta yer
egalari, qushbegi va qozikalonlarning o’zboshimchaligini esa sindira olmadi.
Miyonqal’a va Samarqanddagi qabilalarning qarshiligini bartaraf eta oldi, lekin
Shahrisabz kenagas qabilasini bo’y so’ndira olmadi. Doniyol otaliq davrida
notinchlik hukm surdi: madrasalar faoliyati zaiflashdi, qishloq xo’jaligi og’ir
ahvolga kelib qoldi, ichki va tashqi savdo qisqardi, xalq hayoti juda ham
og’irlashib qoldi. Bundan tashqari qabilalar o’rtasida qabilaviy mavqei, markaziy
hokimiyat uchun kurash, mang’itlar hukmronligini tan olmaslik kabi separatistik
harakatlar avj olib ichki nizo kuchaydi. Mana shunday og’ir sharoitda mamlakatga
separatistik urushlarni to’xtatish orqali davlatni markazlashtira oladigan kuchli,
xalqni birlashtirib, hammani notinchlik, yo’qchilik, adolatsizlik,
vayronagarchiliklardan olib chiqa oladigan xoloskor hukmdor kerak edi va bunday
davlat rahbari Amir Shohmurod bo’ldi. Shohmurod ibn
Doniyolbiy 1749-yilda (ba’zi manbalarda 1740-yilda) Buxoro shahrida o’z
davrining eng nufuzli zodagon kishisi, keyinchalik Buxoro amirligining amaldagi
hukmdori bo’lgan Doniyolbiy otaliq oilasida tavallud topgan. Shohmurod oilada
to’ng’ich farzand bo’lib, uning 11 ta ukalari bo’lgan(singillari haqida aniq
ma’lumotlar yo’q). Doniyolbiy otaliq o’g’illaridan aynan Shohmurodga mehri va
e’tibori ko’proq bo’lgan, uni Begijon deb erkalagan. Shohmurod yoshligidan diniy
va dunyoviy bilimlarga qiziqqan, uning e’tiborini ko’proq tasavvuf ilmi hamda
fiqh o’ziga tortadi, bunda albatta bevosita otasining ta’siri ham bor. Doniyolbiy
otaliq diniy bilimlarga qiziqqanligi sababli amirlikdagi mashhur din peshvolari,
madrasalarda islom ta’limotidan dars beruvchi kishilar va so’filar bilan
suhbatlashishni kanda qilmagan, ularni saroy yoki uyiga chaqirib diniy masalada
tadbirlar uyushtirib turgan, bu esa o’z navbatida Shohmurodning diniy bilimlarga
qiziqishining omillaridan biridir.
8

buyumlar va boshqa narsalar tashkil etgan. Afg’onistondan Buxoroga XVIII-asr
oxirlarida har yilda 3-3,5 ming tuya yuk kelgan. Bu yukni asosan oltin, hamda
kumush metallari, hind-ingliz mollari, muynali mahsulotlar, Kashmir matolari va
boshqa turdagi matolar tashkil etgan. Bundan tashqari, Buxoro savdogarlari
1790-1800-yillar davomida Afg’onistondan Rossiyaga hind matolari, hind
yong’oqlari, hind ingliz mollari, jami 50 ming rubllik yukni olib borib sotishgan.
Buxoroning Afg’oniston va Hindiston bilan savdo aloqalarida afg’on
savdogarlarining roli katta bo’lgan. Amir Shohmurod va Hindiston o’rtasida
elchilik aloqalari to’g’risida ma’lumotlar o’rganilmagan. Shuni ta’kidlash
mumkinki, Sharq mamlakatlar orasida aynan Hindiston Buxoro uchun savdo
munosabatda eng qulay o’lka hisoblanib kelgan. Amir Shohmurod davrida ham
Hindiston bilan savdo munosabatlari juda faol kechgan. Buxoro savdogarlari
asosan Hindistondagi Peshovar hududida savdo qilishgan. Buxorodan Hindistonga
ipak gazlamalar, paxta mahsulotlari, shuningdek hunarmandchilik mahsulotlari
olib borilgan. Hindistondan Buxoroga hind baqqollik mollari, mal-mal, hind-ingliz
mollari, xilma hil matolar, kiyim-kechaklar, choy keltirilgan. Shuni ham ta’kidlash
lozimki, XVIII asr oxiridan XIX asr I yarmiga qadar buxorolik savdogarlar hind
savdogarlaridan katta miqdorda oltin, hamda kumush metallarini xarid qilib
Buxoroga olib kelishgan. Fikrimcha, o’sha davrda Buxoro amirligida o’tkazilgan
pul islohoti natijasida yangi pullarni zarb etishda oltin va kumushga ehtiyoj
kuchaygan va bu muammo savdogarlar tomonidan chetdan oltin, hamda kumush
olib kelish bilan hal qilingan. Amir
Shohmurod davrida Buxoro davlatining Xitoy bilan diplomatik va savdo aloqalari
zaif bo’lgan. Hindiston, hamda Rossiya bilan savdo ancha kuchayishi bilan,
Buxoro Xitoy bozorlariga ko’p qatnamay quydi. Hatto xitoyliklar ham Buxoro
bozorlariga kam tashrif buyurishgan. Quyidagi faktorlar Buxoro va Xitoy
o’rtasidagi savdo aloqalari zaiflashishiga olib kelgan: XVIII asrning I yarmida
Buxoroda vujudga kelgan og’ir siyosiy vaziyat tufayli tashqi savdoning keskin
tushib ketishi, Buxoro savdogarlari Qo’qon xonligi hududlari orqali Xitoyga
borishgan, bu esa ko’p vaqt va ko’p xarajatni talab qilishi, bundan tashqari Buxoro
24

Diniy va dunyoviy ta’lim ko’rgan Shohmurod butun hayotini so’fiylikka
bag’shlab, umr bo’yi darveshona kun kechirish yo’lini tanlaydi va Buxorodagi eng
mashhur tasavvuf ilmi sohiblaridan, pirlardan biri, Naqshbandiya-mujodadiya
tariqatining yirik namoyondasi Shayx Muhammad Safarga ixlos quyib, unga murid
bo’ladi, hamda ustozidan ko’p vaqt ta’lim oladi.
Shohmurod ko’pincha Buxoroning jome’ masjidida yashab, hujraga
qamalib, nafsni tiyish, o’zini idrok etish, o’z ruhiyatini boshqarish
mashqlari(meditatsiya) bilan tinimsiz shug’ullangan. Shohmurod o’zining
qati’yatligi, tirishqoqligi, qobiliyati va aql-u zakovati bilan qisqa fursat ichida
ustozining alohida hurmat-e’tiboriga sazovor bo’lgan. Darveshlik bilan birgalikda
Shohmurod bozorda hammollik bilan shug’ullangan, xalq ichida el qatori
kamtarona kiyinib, kamtarona kun kechirgan. Hukmdor xonadoni vakili bo’lgani
bois Shohmurod o’z qo’riqchilari va xizmatkorlariga ega bo’lgan. Doniyolbiy
otaliq o’g’lining tanlagan bunday hayot tarziga bir tomondan ijobiy qaragan bo’lsa,
ikkinchi tomondan esa o’g’lini o’zidan keyin hukmdor bo’lishini juda ham istagan,
chunki Doniyolbiy faqat o’g’li Shohmurodni munosib valiahd deb hisoblagan 5
.
Shohmurodni esa hokimiyat mutlaqo qiziqtirmagan,
chunki bu umrni tasavvuf tariqatiga bag’shlash uchun zid edi, kimlardir haqiqatga
erishish orzusida taxtdan voz kechgan, kimlardir boylikdan voz kechib, uni xalqqa
tarqatgan va xalq dardi bilan yashagan, sababi tasavvuf tariqati qonun-qoidasiga
ko’ra sufiy kishi hukmdor yoki mansabdor shaxs bo’lishi mumkin emas edi, shu
boisdan Shohmurod valiahdlikdan o’z ixtiyori bilan voz kechib, hatto toj-u taxt
haqida eshtishni ham istamagan. Doniyolbiy otaliq o’g’lini siyosatga tortish
maqsadida dastlab Shohmuroddan diniy masalalar bo’yicha maslahatlar so’rab uni
tez-tez saroyga chaqirib turgan, Shohmurod ham otasini qiyin sharoitida qo’llab
quvvatlashga harakat qilgan, shunday qilib asta-sekinlik bilan Shohmurodning
hukmronligiga qadar siyosiy faoliyati boshlangan.
Keyinchalik otasining iltimosiga ko’ra Shohmurod Karmanani
boshqaradi, bu hudud ham o’sha davrda mustaqillikka intilgan bekliklardan bo’lib,
5
Zamonov A. Egamberdiyev A. Buxoro amirligi tarixi. - Toshkent. Tamaddun. 2022. – B.48.
9

siyosatini yuritib bo’lmas edi. Ikkinchidan, ma’muriy islohot amalga oshirilishida
ular halaqit berishi, agar islohot salbiy natija bilan tugasa Amir Shohmurod
mavqeiga putur yetishi mumkin edi. Uchinchidan, ular yuqori davlat lavozimida
turib butun faoliyati davomida juda ko’p shariatga zid keladigan ishlar bilan
shug’ullanishgan va ular o’sha davrning qonunlariga muvofiq o’lim jazosiga loyiq
edi va bunday hukmni Amir Shohmurodning o’zi chiqarib, o’zi ijro etdi.
Ma’muriy islohot
o’tkazishda Amir Shohmurod ehtiyotkorlik va qattiqqo’llik bilan yondashadi,
chunki aynan shu islohot uning keyingi faoliyatini belgilab berishi mumkin edi.
Amir Shohmurod davlat lavozimidagilarning ko’pchiligini o’zining ishonchli
kishilari bilan almashtiradi. Ma’muriy islohotni o’tkazish orqali Amir Shohmurod
o’zi istagan muhitga, qo’llab-quvvatlovchi kuchga ega bo’ldi, bundan tashqari
bemalol markazlashtirish siyosatini amalga oshirish imkoniga ega bo’ldi. Shu
sababli Amir Shohmurod 1785-1787 yillar davomida butun davlatni qo’l ostida
birlashtirdi, o’zining cheklanmagan hokimiyatini o’rnatdi va bemalol o’zini
rasman mamlakatning yagona hukmdori amir deb e’lon qila oldi. Oqilona
ma’muriy islohot o’tkazilishi o’sha davr uchun juda ham zarur edi. Chunki
ko’pgina amaldorlar axloqsiz va jinoiy ishlar bilan shug’ullanishgan, davlatning
taraqqiyotiga to’sqinlik qilishgan, hatto ba’zida davlat xazinasini ham talashgan,
eng yirik amaldorlarning vakolati kengayib, xon siyosatiga bevosita qo’rqmasdan
aralashib turishgan. Davlat uchun keragi bo’lmagan lavozimlar ham mavjud bo’lib,
davlat xazinasiga faqat ziyon keltirgan. Ana shunday salbiy holatlar Amir
Shohmurodning ma’muriy islohoti o’tkazilishi natijasida bartaraf etildi, hamda
davlatda tartib va adolat o’rnatildi.
Markazlashtirish siyosatini amalga oshirishda Amir
Shohmurod uchun tartibli va qudratli qo’shin zarur edi. Shuning uchun amirlikda
1785-yilda harbiy islohot o’tkaziladi. Bu islohotga ko’ra amirlik qo’shini intizomi
bo’yicha yangi qonunlar ishlab chiqildi, harbiy bo’linmalarga bo’linish, jangovar
saf tortish va boshqalar bo’yicha yangi tartiblar o’rnatildi. Bundan tashqari yangi
qurol-yarog’lardan foydalanish yo’lga qo’yildi. Amirning shaxsan o’zi barcha
16

boshqarishini iltimos qilishadi. Shunday vaqtda Shahrisabz mustaqil hokimi
Niyozali Doniyolbiy otaliqning o’limidan foydalanib, mang’itlarni siyosatdan
chetlashtirish va hokimiyatni egallash maqsadida Buxoroga hujum qiladi.
Shohmurod shunday og’ir sharoitda o’z xalqi uchun hokimiyatni egallashga
majbur bo’ladi, yo’qsa mamlakat ayanchli qismatga yuz tutib, taxt uchun kurash,
qabilaviy nizolar, Xiva va Qo’qon xonligi, Afg’oniston podsholigi va qozoq
qabilalari kabi tashqi kuchlarning fursatdan foydalanib, hujum qilishi kabi ko’plab
xunrezliklarni boshidan kechirishi mumkin edi. Shohmurod taxtga
Abulfayzxonning nevarasi Abulgo’zixonni qo’yib, amaldagi hokimiyatni o’z
zimmasiga oladi. Shohmurodbiy shahrisabzliklar hujumini sindiradi va dushmanni
ta’qib qilib, Shahrisabzni egallashga muvoffaq bo’ladi. Buxoroni ham himoya
qilib, ham Shahrisabzning mustaqilligiga chek qo’ygan Amir Shohmurodning
mavqei oshib borishidan cho’chib, uni davlat tepasida qolishini istamagan ba’zi
yirik amaldorlar Buxoroda xalq qo’zg’olonini uyushtiradi. Amir Shohmurod
isyonni tinch yo’l bilan bostiradi, ba’zi manbalarda qayd etilishicha Amir
Shohmurod xalqqa jabr yetkazgani uchun otasini kechirishlarini Buxoro ahlidan
so’rab, shahar bo’ylab yurgan. Shahrisabz egallangandan so’ng qisqa vaqt ichida
poytaxtda va davlat qo’shinida tartib o’rnatgan Shohmurodbiy o’zining
markazlashtirish siyosatini jadallik bilan boshlaydi. Hukmronligining birinchi
yilida Shohmurodbiy birdaniga pul, harbiy va ma’muriy islohotlarini o’tkazadi.
Aynan shu islohotlar Shohmurodbiyning keyingi faoliyatiga ijobiy ta’sir qilib,
hokimiyatining mustahkamlanishiga xizmat qildi 6
.
Pul islohoti bilan Shohmurodbiy mang’itlar sulolasi
hukmronligini yana ham qonuniylashtirdi, ma’muriy islohot o’tkazish orqali yirik
mansab va davlat lavozimlariga o’z ishonganlarini tayinlab, o’z tarafdorlarini
ko’paytirdi. Harbiy islohot natijasida Shohmurodbiy tartibli qo’shinga ega bo’lib,
markazlashtirish siyosati yo’lida muvaffaqiyatli harbiy yurishlarni amalga oshirdi.
Islohotlarning oson va tezlikda amalga oshirilayotganidan qo’rqqan muxolifat
6
Анке фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков
(XVIII – XIX вв.) – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. - С. 37 .
11

1.2 Amir Shohmurod o’tkazgan islohotlarning omillari va ularning ahamiyati
Amir Shohmurod hukmronligining dastlabki yilidayoq mamlakatda bir
qancha siyosiy o’zgarishlarni amalga oshirdi va davlat ahamiyatiga molik muhim
islohotlar o’tkazdi. Xo’sh bu qanday islohotlar va ularni nega amalga oshirildi?
Amir Shohmurod markazlashtirish siyosatini muvaffaqiyatli amalga oshirish va
davlatni rivojlantirish maqsadida davlat va xalq ehtiyojlarini o’rganib chiqib
islohotlar o’tkazadi. Amir Shohmurod o’tkazgan islohotlar quyidagilar:
1. Pul islohoti;
2. Ma’muriy islohot;
3. Harbiy islohot;
4. Sud-huquq islohoti. Bu islohotlar o’tkazilishining o’ziga xos alohida
sabablari bo’lsada, ularning mazmun-mohiyati — davlatni markazlashtirish va
ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy sohalarni tiklashdan iborat edi. Amir Shohmurod pul,
ma’muriy, harbiy islohotlarini hukmronligining dastlabki yilida o’tkazdi, sud-
huquq islohotini 1787-yilda o’zini rasman amir deb e’lon qilganidan so’ng
o’tkazdi. Yuqorida keltirib o’tilgan Amir Shohmurodning islohotlaridan pul
islohoti tarixda ko’p mashhur bo’ldi. Amir Shohmurod mang’itlar sulolasi vakillari
orasida birinchi bo’lib yangi pul sistemasiga asos soldi, u 1785 1800-yillar
davomida to’la qimmatga ega bo’lgan “ashrafi” yoki tillo deb nomlangan oltin
tanga, kumush va mis pullarni zarb qildi. Bu an’ana butun Buxoro amirligi
hukmronlik qilgan davrdan boshlab, Buxoroda tanga pullarni zarb qilish
to’xtatilgan 1904-1905 yillargacha davom etdi. 1785-yilga qadar Buxoro davlatida
ashtarxoniylar zarb etgan tarkibida aralashmasi ko’p va sof bo’lmagan kumush
tangalar muomilada bo’lib kelgan 7
. Mazkur tangalarning ko’rinishi to’la
yumaloq bo’lmagan shaklda va tanganing faqat markaziy qismidagi yozuvlargina
qisman o’qilishi mumkin bo’lgan. 15 Amirlik aholisining barcha qatlami eski siyqa
tangalardan charchab, qiymati yuqori tangalarga anchadan beri ehtiyoj sezib
7
Аҳмад Дониш Рисола ёҳуд манғитлар ҳонадони салтанатининг қисқача тарихи // Таржима, изоҳлар ва
кириш сўзи муаллифи Қиёмиддин Ёълдошев. - Т oshkent . “Ўзбекистон Миллий энсклопедияси”. 2014. - Б.33.
13

savdo aloqalari o’rnatilgan. Qo’qon tovarlari na faqat Buxoro bozorlarida, hattoki
Buxorodan Kobulga olib borib sotilgan. Qo’qon ipagi sifati jihatidan Buxoro
ipagidan ustun turgan. Shuning uchun uning narxi bir pudi 16 tillo, Xo’jand ipagi
esa 15 tillo turgan.
Buxoro bozorlarida choy, chinni idishlar, qisman xitoy va qo’qon ipak
gazlamalari va ko’plab rus temir, cho’yan va po’lat buyumlari sotilgan.
Toshkentning Sibir chegaralariga yaqinligi, toshkentlik savdogarlarga qisqa
muddatda tovarlarni Buxoro bozorlariga yetkazib berishga imkoniyat bergan. Bu
temir, cho’yan va po’lat buyumlarning kattagina qismi Xisor, Badaxshon, Xulm,
Maymand va boshqa joylarga toshkentlik va xivalik savdogarlar tomonidan olib
borib sotilgan. Qo’qon Buxoro orqali Hindiston bilan ham savdo qilgan. Jumladan,
Peshavordan Buxoro orqali Qo’qonga ingliz-hind tovarlari keltirilgan.
Peshavordan Kobul, Qarshi, Samarqand va Qo’qon yo’li orqali O’rta Osiyoga har
yili 10-15 ming tuyada tovarlar keltirilgan. Keltirilgan tovarlar asosan oq mal-mal,
gul tikilgan ko’ylaklik matolar, shakar, indigo, qalin surp va chitlardan iborat edi.
Peshavordan O’rta Osiyoga keltirilgan 10-15 ming tuya tovarlardan 1000 tuyasi
bombey choylari bo’lgan. Buxoro xonligi tashkil topgandan buyon Sharq
mamlakatlari Eron, Xitoy, Hindiston va Usmonli turk imperiyasi bilan diplomatik
va savdo aloqalari qilib kelingan.
Amir Shohmurod davrida ham Sharq mamlakatlari bilan
o’ziga xos diplomatik va savdo aloqalari o’rnatilgan bo’lib, asosan Hindiston va
Afg’oniston bilan savdo aloqalar jadal rivojlandi, buning oqibatida Buxoro tashqi
savdodan katta daromad oldi. Xitoy bilan esa savdo aloqasi qilishga ehtiyoj
bo’lmagan. Buxoro va Eron urush holatida bo’lgani bois ikkala davlat o’rtasidagi
savdo aloqalari xatarli bo’lib qoldi, bundan tashqari Amir Shohmurodning Eronga
nisbatdan yuritgan tashqi siyosati, shia masxabiga salbiy munosabati ham bu ikki
davlat o’rtasidagi savdoga imkon bermas edi. Buxoro Turkiya bilan Eron
masalasida diplomatik elchilik munosabatlarini o’rnatishga harakat qildi, lekin bu
kutilgan natijani bermaydi. Quyida Amir Shohmurod davrida Buxoroning Sharq
mamlakatlari bilan aloqalari haqida kengroq to’xtalib o’tamiz. Buxoro va
22

2.2 Amir Shohmurod davrida davlat tuzilishi, ijtimoiy - iqtisodiy va madaniy
hayotning ahamiyati
Buxoro davlat tuzumiga ko’ra monarxiya davlati edi. Davlat tepasida amir,
ya’ni yakka mustabid hukmdor turgan. Hukmdor rasman cheklanmagan huquqqa
ega bo’lib, butun hokimiyat uning qo’lida to’plangan. U davlatni o’zi ishongan eng
oliy toifadagi amaldorlar—arkoni davlatga tayanib idora qilgan. Hukmdor amalda
davlatni boshqarishda eng nufuzli qabilalarning boshliqlari bilan hisoblashib ish
tutgan. Buxoro amirligi ma’muriy jihatdan viloyatlarga va tumanlarga bo’lingan.
Chunonchi, ba’zi adabiyotlarda amirlik davlati 30 viloyat va tumanliklardan,
boshqa adabiyotlarda 27 beklikdan iborat bo’lganligi haqida ma’lumot beriladi.
Amirlikning yer maydoni Amir Shohmurod davrida taxminan 270 ming km2 ziyod
bo’lgan, aholisi haqida ham aniq ma’lumot bo’lmasada XVIII asrning oxiri XIX
asrning boshlarida Buxoro amirligi aholisi 2 mln atrofida bo’lgan degan taxminlar
mavjud. Aholisini o’zbeklar, tojiklar, turkmanlar, qolgan qismini esa
qoraqalpoqlar, qozoqlar va boshqa xalqlar tashkil etgan. Amir tayinlaydigan hokim
boshqaradigan hudud viloyat deb atalgan 13
.
Amirlikning poytaxti Buxoro shahri bo’lib, Amir Shohmurod
Buxoro shahri va viloyatini o’zi bevosita boshqargan, uning hukmronligidan keyin
qo’shbegilarning mavqei ortib, ular Buxoro shahri va viloyatini boshqargan.
Amirlikning alohida davlat xazinasi bo’lmagan, xazina amirning mulki bo’lgan.
Amir Shohmurod xazina ishlariga ehtiyotkorlik bilan e’tibor bergan. Soliqlarning
kamaytirilishi va davlat xarajatlarining ko’pligi tufayli xazinadan oqilona
foydalanish jiddiy talabga aylangan edi. Amirlikning davlat muassasalari
ma’muriy, moliya, qozilik, mirshablik va harbiy idoralardan iborat bo’lgan.
Ularning har biriga tayinlangan amaldor rahbarlik qilgan.
Buxoro xonligi saroyida 30 ga yaqin amaldor xizmat qilgan.
Mahalliy boshqaruv muassasalarida xizmat qiluvchilarning soni 30 ming atrofida
bo’lgan. Bundan tashqari, beklik — viloyat tepasida mahalliy qabila boshliqlari
13
Sultonov. O‘. Muboraknoma Buxoro amirligi devoni ichki yozishmalar hujjati sifatida // “O’zbek davlatchiligi
tizimidagi dargoh va devonlar” nomli ilmiy – amaliy konfrensiya (2018 – yil 18 – may, Toshkent) materiallari, -T.:
“Akademnashr”. 2019. - B.47.
27

Shohmurodbiy Karmananing markaziy hokimiyatga bo’y so’nishini ta’minlaydi.
Shundan so’ng Qarshi bekligida hokimlik qiladi, bu hududni ham poytaxt
Buxoroga tobeligini mustahkamlaydi, ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga molik bir
qancha ijobiy ishlar qiladi. 1780-yil (ba’zi manbalarda 1760-yillar oxiri) da
Shohmurodbiy otasi tomonidan Samarqandga hokim etib tayinlanadi va unga
Ulug’ noib unvoni beriladi, bu bilan Doniyolbiy otaliqning Shohmurodbiyni
siyosatda ushlab turish harakat qilgan. Samarqand Shohmurodbiyga qadar hayoti
izdan chiqib huvillab qolgan shaharga aylangan edi.
1726-yil Tavakkalxon boshchiligidagi
qozoqlarning hujumi va shaharni talashi, undan so’ng 1740-yilda Eron shohi
Nodirshoh tomonidan shaharning ishg’ol qilinishi va talon taroj qilishi, keyinchalik
shaharda vabo epidemiyasining tarqashi va buning oqibatida ko’p
samarqandliklarning yostig’i qurishi, shaharning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti izdan
chiqishi tufayli mahalliy aholining Samarqandni tark etib, Buxoro, Qarshi va
boshqa joylarga ko’chib ketishi shaharning bunday og’ir darajaga kelib qolishiga
sabab bo’ldi. Shundan so’ng Samarqandni tiklashga 1780-yilgacha harakat
qilinmagan va e’tibor berilmagan, bir manbada Samarqandda 40 ta, boshqa
manbada 1000 ta xonadon qolgani aytiladi. Shohmurodbiy Samarqanddagi
faoliyatini shahar hayotini to’liq ko’zdan kechirish, aholisini ro’yxatga olish,
shahar hududi va mavjud mahallalar tarxini chizib, shaharni va u bilan bog’liq
muammolarni batafsil o’rganishdan boshlaydi. 1785-yilda 27-yil Buxoro amirligini
idora qilgan hukmdor Doniyolbiy otaliq vafot etadi. Bu xabarni eshitgan
Samarqandda hokim bo’lib turgan Shohmurodbiy Buxoroga qaytadi. Uning taxtga
chiqishiga doir ko’p bahsli fikrlarni ko’rishimiz mumkin.
Asosli ma’lumotlarga tayanadigan bo’lsak, hali ham qalandarlikda umr
guzaronlik qilish umidida yurgan Shohmurod dastavval taxtdan voz kechadi, lekin
bir tomondan ota vasiyati, bir tomondan siyosiy o’yinlar-u adolatsizliklardan
bezigan Buxoroning oddiy xalqi, Doniyolbiy otaliqni qo’llab-quvvatlagan
amaldorlar, din peshvolari va harbiy qo’shin, hamda qabila mavqeini saqlab qolish
tashvishida bo’lgan mang’it urug’-qabilalari boshliqlari Shohmurodbiydan davlatni
10

Amir Shohmurod shariatpanoh hukmdor

Купить