Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	61.4KB
Покупки	1
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	docx
Категория	История

Аmir Temur davlati tarixi tarixshunosligi

Temurning bosh maqsadi edi. Avlodlar hurmatiga ega bo’lish, ularning
yodida qolish, bu oily janob zotning ikkinchi istagi edi. Ammo o’limdan
so’ng ishon-shuhrat borasidagi xayollari samarasiz bo’lib chiqdi.Uning
vasiyatlari Yevropaga noma’lumligicha qolaverdi, u tomonidan mag’lub
qilingan xalqlar o’zlarining xo’rlanganliklari uchun qasd olish payiga
tushdilar” Gibbon Temurning oddiy fuqarodan Osiyo hukmdori darajasiga
ko’tarilishini alohida ta’kidladi.
G’arbiy Yevropa adabiyotlarida o’zining ilmiy va ma’rifiy ahamiyati
jihatidan hozirgacha yagona o’ziga xos manba 1403-yili Temur poytaxti
Samarqandga yuborilgan ispan elchisi Rui Gonzalez de Klavixoning xotira
daftaridir. Mazkur
kundalik daftar birinchi marta 1582-yili Sevilya shahrida “Ulug’ Temurlang
tarixi” nomi bilan, so’ngra 1782-yili Madridda “Ulug’ Temurlangning hayoti
va faoliyati” sarlavhasi ostida nashr qilingan. Bu asar keyinchalik to’liq va
ayrimparchalari alohida bosmadan chiqqan, ingliz va boshqa tillarga tarjima
qilingan.
Bugungi kunda bizga ma’lum bo’lgan kuzatishlarni yakunlab, shunday
xulosaga kelish mumkinki, Amir Temur haqidagi qo’l yozmalarda o’z
faoliyati bilan Sharqdagi ko’pgina mamlakatlar va xalqlarning hayoti va
taqdiriga bevosita ta’sirqilgan, hattoki, G’arbdagi davlatlarning
manfaatlariga bevosita aloqador bo’lgan ishlarni amalga oshirgan ulug’
insonning shaxsi turibdi. Sohibquron Temur va temuriyzodalar hayoti va
faoliyati haqida boy manbalar va adabiyotlar buyuk Temur davridan boshlab,
bir necha asrlar mobaynida yaratilgan. Bu manba va adabiyotlar o’rta
asrning murakkab hamda ulug’ siymosi bo’lmish Amir Temur haqidagi rang
– barang qarashlarni o’zida mujassamlashtirgan.
35

I.bob. Amir Temur davriga oid sharq manbalari.
1.1.Ibn Arabshoh..”Ajoyib Al-Maqdur fi tarixi Taymur” (Temur
tarixida taqdir ajoyibotlari)
XV asr arab tarixnavisi Ibn Arabshohning “Ajoib al-maqdur fi tarixi
Taymur»” («Temur tarixida taqdir ajoyibotlari») nomli asari boshqa
asarlardan farqli o'laroq mamlakatimiz xalqlari tarixini yoritishda alohida
ahamiyat kasb etadi. 1436-1437-yillarda yozilgan bu asar, asosan, XIV
asrning oxiri va XV asming birinchi yarmidagi O'rta Osiyo va O'rta Sharq
mamlakatlari tarixiga doir muhim tarixiy manbalardan biri hisoblanadi.
Asarning aksar hollarda muallif Samarqandda yashaganda olgan taassurotlari
hamda Movarounnahrdan jo'nab ketgach, ilgariroq Temur tomonidan zabt
etilgan bir qancha shahar va mamlakatlarda sayohatda bo'lib, u joylarda
ko'rgan va eshitganlari, shuningdek, muallif zamondoshlarining hikoyalari
tarzidagi faktik ma'lumotlarga asoslanib yozilishi uning ishonchli tarixiy
manba ekanligidan dalolat beradi. 1
Shu boisdan ham «Ajoib al-maqdur XVII asrdan boshlab qator (fransuz,
lotin, turk, ingliz) tillarga tarjima qilinib, unda keltirilgan ma'lumotlar
ko'pgina tadqiqotlarda o'z izini qoldirgani ham fikrimizni tasdiqlaydi.
«Ajoib al-maqdurni tanqidiy o'rganib, undagi ma'lumotlardan ilmiy
tadqiqotlarda foydalanishda olimlarning xizmati ham kattadir. Mazkur asarda
keltirilgan ma'lumotlar turli yo'nalish va darajada jalb qilinib yozilgan yirik
tadqiqotlar, risolalar va ilmiy-ommabop maqolalar olimlarimizning Ibn
Arabshoh asaridan samarali foydalanganidan dalolat beradi. Lekin shu bilan
birga rang-barang faktik ma'lumotlarga boy bo'lgan bu asarni har tomonlama
mukammal o rganilgan deb hisoblash4 hozircha uncha to'g'ri emas. Tarixiyʻ
adabiyotlarda hozirgacha mazkur asarga bag'ishlangan birorta maxsus
1
Muhammadiev N. Ispan elchisining sayohatnomasi / / gazetasi. 2005 yil 7 aprel.
6

noaniqliklaridan hamda uning ayrim o'rinlarida bahsli talqin va qarashlar
mavjudligidan qat'i nazar, o'zining tarixan aniq va muhim ma'lumotlarga
boyligiga kura, umuminsoniyat tarixining doimo tirik yodgorliklaridan biri
bo'lib qolaveradi. Amir Temur siymosi eslanar ekan, ushbu asarni ham
albatta eslashadi. Jumladan, mustaqilligimiz sharofati bilan uni o'z ona tilida
bosh - oyoqlik to'liq nashr sifatida o'qishga muyassar bo'layotgan
xalqimizning hozirgi avlodlari Klavixodan alohida minnatdor bo'lishi shak-
shubhasizdir. Ushbu kitob tarixiy qarashimizni chuqurlashtiradi. Sohibqiron
Amir Temur va uning saltanatida hukm surgan betakror ijtimoiy-siyosiy
xayot hamda bobokalonimizning o'z shaxsiyati to'g'risidagi tasavvurlarimizga
Nodir aniqliklarni kiritadi. Bizni buyuk bobokalonimizga, Amir Temurni
bizga ruhan va ma'nan yanada yaqinlashtiradi.
Amir Temur - buyuk milliy dahodir. Prezidentimiz Islom Karimov bu
buyuk siymoga doir ma'ruzalaridan birida aytganlariday: "Amir Temurni
anglash - o'zimizni anglashdir41". Klavixo asari shu ezgu maqsadga xizmat
kiladigan bebaho manbadir.
32

hokimiyatni mustaqil egallagandan (1370-yil) boshlab deyarli umrining
oxirigacha olib borgan har biy yurishlari so'zlanadi. Temur vafotidan (1405-
yil) keyin taxminan 1436-yilgacha bo'lgan voqealar uchinchi bo'limda bayon
qilinadi. Oxirgi to'rtinchi bo'lim esa, Temurning sifatlari, shakl-shamoyillari
tabiiy xislatlari haqidagi ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.
Ko'pgina tadqiqotchilar XIV-XV asr O'rta Osiyo, shuningdek Eron,
Ozarbayjon tarixini to'liq tasavvur qilish uchun o'sha davrdagi boshqa
tarixchilar yaratgan asarlarni «Ajoib al-maqdur» bilan qiyosiy o'rganish
zarurligini haqqoniy ravishda ta'kidlaganlar. Darhaqiqat, bu bo'lib o'tgan
voqealarning qanchalik to'g'riligini aniqlashda yordam beradi. Shu nuqtayi
nazardan Temurning bolalik va o'spirinlik yillari haqida Ibn Arabshoh
keltirgan ma'lumotlar diqqatga sazovordir. Boshqa birorta ham manbada
ko'rsatilmasada20, Ibn Arabshoh Temurning Kesh (Shahrisabz) yaqinidagi
Xo'ja Ilg'or qishlog'ida tug'ilganligini zikr qiladi. So'ngra muallif Temur va
uning otasi bilan Tarag'ay hayotidan bir talay rivoyatlar keltiradi hamda
keyinchalik Temurning o'z atrofiga tengqurlarini to'plab o'lja tushirish bilan
shug'ullangani haqidagi ma'lumotlarni keltiradiki, bu xabarlari u
Movarounnahrdaligi paytida eshitgan bo'lsa kerak. Chunki bir tomondan
Temur hayotini maqtovlar bilan bayon qilgan rasmiy tarixchilarni uning
yoshlik va o'spirinlik yillari haqida hech narsa yozmasdan chetlab o'tishlari,
ikkinchi tomondan esa, Ibn Arabshohga aloqador bo'lmagan Kastiliya elchisi
Klavixoning ham shu yo'sinda yozishi21 shuningdek, rus solnomasida ham
aynan shu tarzdagi xabarlar keltirilishi22 bu fikr ma'lum darajada haqiqatga
yaqin bo'lib, o'sha paytda bu hikoyalar xalq orasida keng tarqalganligidan
dalolat beradi. Darhaqiqat, Ibn Arabshoh yozganidek, “bir qarashdanoq
tashqi xu- susiyatiga qarab otlarning zotli yoki zotsizligini ajratadigan”
Temur yoshligidan epchil chavandoz hisoblanib, kamalakdan yaxshi otgan. U
harbiy ishni paxta egallab asta-sekin o'z atrofida to'plangan uncha ko'p
12

Qiziq, bu tasodifiymi yoki qonuniymi – bilmadim, “Temur tuzuklari”
ham, O‘rta Osiyo zaminida yaratilgan ko‘pgina ajoyib asarlar singari, avval
o‘zga yurtlarda, xususan, Yevropada shuhrat topdi.24
“Temur tuzuklari” – podshohlarning turishturmushini va axloq-odob
me’yorlarini belgilovchi risola. Asar ikki qismdan iborat. Birinchi qismda
jahon tarixida mashhur fotih, sarkarda va iste’dodli davlat arbobi sifatida nom
qoldirgan Amir Temurning yetti yoshi (1342) dan to vafotiga (1405 yil, 18
fevral) qadar kechgan hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati, aniqroq qilib
aytganda, uning Movarounnahrda markaziy hokimiyatni qo‘lga kiritish,
feodal tarqoqlikka barham berish va markazlashgan davlat tuzish, qo‘shni
yurt va mamlakatlarni, masalan, Eron hamda Afg‘onistonni o‘z tasarrufiga
kiritish, Oltin O‘rda hukmdori To‘xtamishxon (1376–1395), butun
Yevropaga qo‘rquv va dahshat solgan Turkiya sultoni Boyazid Yildirim
(1389–1402)ga qarshi va nihoyat, buyuk Jahongirning Ozarbayjon, Gruziya
va Hindistonga qilgan harbiy yurishlari ixcham tarzda bayon etilgan.
Ikkinchi qism jahongirning nomidan aytilgan va uning toj-u taxt
vorislariga atalgan o‘ziga xos vasiyat va pand-nasihatlaridan iborat. Unda
davlatni idora qilishda kimlarga tayanish, toj-u taxt egalarining tutumi va
vazifalari, vazir va qo‘shin boshliqlarini saylash, sipohiylarning maoshi,
mamlakatlarni boshqarish tartibi, davlat arboblari va qo‘shin boshliqrining
burch va vazifalari, amirlar, vazirlar va boshqa mansabdorlarning toj-u taxt
oldida ko‘rsatgan alohida xizmatlarini taqdirlash tartibi va boshqalar xususida
gap boradi.
Ta’bir joiz bo‘lsa aytmoqchimanki, “Tuzuk” yozish odati Amir
Temurdan avval ham bo‘lgan, keyin ham. Bu odat aslida xitoylardan va turk-
mo‘g‘ul xonlaridan qolgan. Masalan, turk xoqonlaridan qolgan
“Qonunnoma”, Chingizxondan qolgan “Bilik”, Xondamir (1474–1535)
yozgan “Qonuni Humoyun”, Ro‘zbehon (1458–1521 yoki 1530) ning
16

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Shukurlar bo`lsinkim, Mustasillik tufayli buyuk
bobomiz haqidagi haqiqatning ro`yobga chikishi, tantanasi kun tartibiga
qo`yildi. Bu millat tarixi vatan taqdiri uchun nihoyatda muhum edi. Takror
takidlash joizki Sohibqiron Amir Temurni bizga qaytarib bergan bu borada
hormay tolmay haqiqatni qaror toptirgan zot O`zbekiston Respublikasi
birinchi Prezidenti Islom Karimovdir. Ushbu ulug` hizmatlari uchun xalqimiz
ulardan behad minnatdordir. Birinchi prezidentimizning “Yuksak ma’naviyat
- yengilmas kuch “ nomli sermazmun kitobida xalqimizning toptalib kelgan
milliy g`ururini yuksaltirish, Sohibqiron bobomizning muborak nomi, tarixiy
siymosi, boy merosi va xotirasini tiklash yo`lida mamlakatimizda qo`yilgan
qutlug` qadamlar to`g`risida batafsil hikoya qilingan. Ha, buyuk bobomiz
haqidagi haqiqat tiklandi, adolat qaror topdi. 1996-yil O`zbekistonda "Amir
Temur yili" deb ataldi. YUNESKO qarori bilan Sohibqiron tavalludining 660
yilligi nishonlandi1. Toshkent, Samarkand va Shaxrisabizda Amir Temurning
muxtasham haykallari o`rnatildi. Bugun biz o`zining bemisl aqlu tafakkuri,
shaxtu shijoati bilan jahon taraqqiyotiga, tarix jarayoniga ulkan ta'sir ko`rsata
olgan, madaniyatlar barpo bo`lishida xolis xizmat etgan siymo haqida baralla
so’z deya olamiz. G`ururimiz, faxru iftixorimizni yashirib o`ltirmaymiz.
Vatan uzra Sohibqiron Amir Temurning ulmas ruhi kezib yurganini har lahza
his etamiz.
Sohibqiron Amir Temur shaxsiyati jahon tarixida juda kam uchraydigan
hodisadir. “Buyuk shaxslarni millat qayg`usi, xalq, dardi yaratadi” , degan
edi birinchi Prezidentimiz. Chindan ham, millat kayg`usidan, xalk, dardidan
yaralgan bizning bobomizday ulug` zotning dunyoga kelishi zamon zarurati
va talabiga aylandi, boshqacha aytganda, tarix va zamon o`z qaxramonini
o`zi jahon maydoniga olib kirdi.
2

hikoyat va rivoyatlarni eshitgan tarixchining bu tarzda hikoya qilishini, tabiiy
hol deb hisoblamoq lozim. O'z davrining o'qimishli va yetuk mulohazali
kishisi sifatida muallifning o'z ko'rganlari va eshitganlari asosida tanqidiy
ruxda yozilgan hamda o'sha davr hayotining turli tomonlariga oid ilmiy
ahamiyatga molik ko'pgina faktik ma'lumotlarni jamlagan bu asari, bir
tomondan Temur shaxsi va faoliyatini madhiyali tarzda yoritgan boshqa
asarlardan ma'lum darajada ajralib tursa, ikkinchi tomondan, unda muallif-
ning shaxsiy adovati yoki badiiy bezakka berilib ketishi tufayli ba'zan
chalkash faktlar, taxminiy talqin qilingan hollarning uchrashi mazkur asarga
g'oyatda tanqidiy yondoshish zarurligini taqozo etadi. 2
Ibn Arabshoh asari Temur tarixiga oid muhim manbadir. "Ajoib al-
maqdur" ning K.Marks nazariga tushishi6 ham mazkur asarning qimmatli
manba ekanligini ko rsatadi. Ingliz sharqshunosi X. A. R. Gibbning (1895-ʻ
yilda tug'il- gan) «Temur haqida yozilgan “Ajoib al-maqdur” asari Ibn
Arabshh nomini uzoq vaqt Yevropada doston qildi7, degan ta'biri ham o'sha
davrda asarga bo'lgan qiziqish katta ekanligidan dalildir. Muallif o'z asarini
«Ajoib al-maqdur fi navoib Taymur» («Temur keltirgan musibatlarda taqdir
ajoyibotlaris) nomi bilan atagan bo'lsa-da, ushbu asar keyingi barcha
nashrlarida, biografik ma'lumotlarni o'z ichiga olgan qomuslarning
ko'pchiligida «Ajoyib al-maqdur fi axbori Taymure («Temur haqidagi
xabarlarda taqdir ajoyibotlari»») nomi bilan zikr qilinadi. O'z asarida
qofiyaga qat'iy rioya qilgan Ibn Arabshoh sarlavhadagi «ajoib» so'ziga qofiya
tarzida «navoib»ni keltirganligi shubhasiz. Shu xususdan ham ushbu asar
noshirlari keyinchalik asarning mazmuniga binoan sarlavhadagi «navoib»
(«musibatlar») o'riga oddiy qilib axbor» («xabarlar)ni qo'yganlar. Hozirgi
vaqtde Damashqdagi (Suriya) Az-Zohiriya kutubxonasida (6893-raqami
ostidagi ushbu qo'lyozma 1492-yilda ko'chirilgan) saqlanayotgan qa- dimiy
2
Rui Gonsales de Klavixo. Samarqandga – Amir Temur saroyiga sayohat kundaligi.Toshkent - “O’zbrkiston” 2010
8

nusxalaridan biri «Ajoib al-maqdur fi tarixi Taymur» («Temur tarixida taqdir
ajoyibotlari») nomi bilan keltirilgan. Asarning boshqa tillarga (masalan,
fransuz, lotin, ingliz) qilingan tarjimalarida ham Ibn Arabshoh asari «Temur
tarixi» nomi bilan atalgan.
Ibn Arabshohning manbalariga kelsak, muallif o'z kitobining
muqaddimasida o'zim ko'rib “mushohada etganlarimu o'zgalardan
eshitganlarimni hikoyat qilishga jazm etdim”8 deb o'zi foydalangan
manbalari haqida hech narsa yozmaydi A.Yu.Yakubovskiy fikricha, ham
mazkur asar uchun asosiy manba muallifning shaxsiy kuzatishlari va o'sha
davr voqealariga aloqador bo'lgan va ishtirok etgan shaxs larning hikoyatlari
hisoblanadi9. Garchi shu tarzdagi mulohazalar yuritilsa ham, muallif boshqa
manbalardan ma'lum darajada istifoda etganligiga ba'zi dalillar mavjuddir.
Umuman, "Ajoib al-maqdur" ni yozishda muallif tayangan manbalarni to'rt
qismga bo'lish mumkin: o'sha davr (ya'ni XIV-XV asrlar)da yaratilgan arab
va fors tilidagi ba'zi asarlar Temur haqida xalq orasida tarqalgan rivoyat-u
hikoyatlar: muallif zamondoshlarining hikoyalari va nihoyat, muallifning
shaxsiy mulohazalari. 3
Temur Hindistonga qilgan yurishi haqida tarixchi G'iyosuddin Ali
"Ro`znomai g`azavot-i Hindiston" ("Hindiston yurishi ruznomasi"). (1403
yil) nomli asar yozib, ushbu yurishni mufassal yoritadi. G'iyosuddin Ali
keltirgan ma'lumotlar muhim tarixiy ahamiyatga molik bo`lib, mazkur
davrning ba'zi mualliflari, jumladan, Nizomuddin Shomiy, Sharafuddin Ali
Yazdiy kabi mashhur tarixchilarning asarlari uchun ham muhim manba
ro`lini o'tagan10. Shuningdek, Ibi Arabshoh ham G'iyosuddin Ali keltirgan
ma'lumotlardan bir qadar foydalangan. Masalan, Temur bilan Fors, va Irok
xokimi Shoh Mansur (1387-1393) o'rtasida 1393 yili Sheroz yaqinida yuz
bergan jang tafsiloti muqoyasa qilinsa, bu ahvol yaqqol namoyon bo'ladi11.
3
Rui Gonsales de Klavixo. Samarqandga – Amir Temur saroyiga sayohat kundaligi.Toshkent - “O’zbrkiston” 2010
9

boshqa odam yozganligidan qat’iy nazar, u soxta emas, balki chin asardir.
Agar unda bayon etilgan voqealarni Nizomiddin Shomiyning Amir Temur
tarixini o‘z ichiga olgan mashhur “Zafarnoma”si yoki Sharafiddin Ali
Yazdiyning shu nomdagi asari bilan solishtirilsa, bunga to‘la ishonch hosil
qilish mumkin. Masalan, Sharafiddin Ali Yazdiy shunday yozadi: “...shu
tartibda ul hazrat (Amir Temur) hayotining ulug‘ voqealari va kechinmalarini
o‘z ichiga olgan turkiy manzuma va forsiy asar, alohida-alohida nazm va nasr
tarzida tuzilgan edi” 8
.
“Temur tuzuklari” ham feodalizm jamiyati sharoitida bitilgan boshqa
asarlar singari hukmron sinfning maqsad va manfaatlarini ko‘zlab yozilgan,
o‘sha sinfning dunyoqarashini ifoda etgan. Asarda Amir Temurning harbiy
yurishlari buzuq odamlarning ko‘payishining oldini oluvchi harakat deb, o‘z
ozodligi va vatanining mustaqilligini himoya qilgan xalqlar esa kofir,
buzg‘unchi, bezori (avbosh) deb atalgan. Tobelikdan bo‘yin tovlagan yoki
shunga intilgan nene yurtlarning xalqi “oq uylik” qilinib, o‘zga yurtlarga
majburan ko‘chirib yuborilgan. Temurning o‘zi esa odil va insonparvar
podshoh sifatida tasvirlanadi, uning shaxsi ko‘p jihatdan ideallashtiriladi.
Shunga qaramay, asarda fan uchun muhim ma’lumot va faktlar ko‘p.
Avvalambor, “Temur tuzuklari” Amir Temurning tarixi, uning zamonida,
aniqrog‘i, 1342–1405-yillar orasida Movarounnahrning ijtimoiy-siyosiy
ahvoli, Temur va temuriylar davlati hamda qo‘shinining tuzilishi, o‘sha
yillarda Temur davlatining qo‘shni mamlakatlar va xalqlar bilan bo‘lgan
munosabatlari haqida hikoya qiladi. Men yuqorida bu asarda muhim va
original ma’lumotlar ko‘p, deb aytdim. Buni mutaxassisgina emas, balki
asarni xolis va sinchiklab o‘qigan har bir kishi bemalol ilg‘ab olishi mumkin.
Shunday bo‘lsa ham ulardan ayrimlarini misol tariqasida qayd etib o‘tamiz.
8
I.A.Karimov. Yuksak ma'naviyat-yengilmas kuch. Toshkent: Ma'naviyat, 2008
18

birlashuvda Kastiliyaning Evropa davlatlari orasida birinchilardan bo'li Amir
Temur saltanati bilan o'rnatgan elchilik munosabatlari, shak-shubhasiz, xayrli
omillardan biriga aylandi. Tarixdan ma'lumki, Amir Temur davrida Ispaniya
va boshka Evropa davlatlari Usmonli turk imperiyasi xurujlaridan tahlikaga
tushib qolgan edi. Sohibqiron bobomiz tarix sahnasiga chiqib, avval ona
zaminini mug'ullar asoratidan, keyin Rossiya va Ukrainani Oltin O'rda
taxdididan xalos etdi. Usmonli turk imperiyasi tahdidi ostida yashagan
Evropa davlatlari Amir Temur qudratiga najot bilan qaray boshladi. Angliya,
Frantsiya, Ispaniya, Genuya, Vizantiya singari davlatlarning hukm - dorlari
Amir Temur bilan iqtisodiy-savdo va siyosiy munosabatlarini o'rnatishga
kirishib, ulug' Jahongir huzuriga birin-ketin o'z elchilarini jo'natdilar.
Jumladan, Kastiliya va Leon qiroli don Enriko III 1402 yilda, yoz oylarida
uzining birinchi elchilarini Payo de Sotomayor va Ernan Sanches
Palasuelosni Amir Temur. Turkiyada ekanida, huzuriga safarbar etdi.
Sohibqiron Ispaniyaning ana shu birinchi elchilariga alohida hurmat kuzi
bilan qarab, ular o'z vataniga qaytar ekan, ikki davlat o'rtasida do'stona
aloqalarni mustahkamlash maqsadida o'z saltanatining elchisi Xo'ja
Muhammad qozi al Keshiyni ham Ispaniya elchilariga qo'shib, Enriko
huzuriga yo'lladi. (Bu zot o'sha davrdagi Ispaniya rasmiy hujjatlarida "Al-
Koziy", Klavixo asarida Magomet Alkagi deb ko'rsatilgan M.S.). Shu tariqa,
buyuk bobomiz Vatanimiz bilan Evropani bog'laydigan elchilik aloqalariga
asos soldi. Keshning yana bir ilgor namoyandasi - Mavlono Abdulloh Keshiy
Amir Temur tomonidan Misr sultoni Faraj huzuriga elchi sifatida jo'natilgan
1403 yilda Enriko III Amir Temur saltanatining Usmonlilar imperiyasi
ustidan erishgan g'alabasidan so'ng zudlik bilan Amir Temur huzuriga
ikkinchi elchilar guruhini safarbar etdi. 13 kishidan iborat bu guruhga Enriko
III saroyida so'zga chechan va otashin notiq sifatida tanilgan Rui Gonsales de
Klavixo boshchilik qildi. 1403 yilning 22 may kuni Janubiy Ispaniyaning
25

39 Руи Гонсалес де Клавихо. Дневник путешествия в Самарканд ко
двору Тимура (1403-1406). М ., 1990
40 Rui Gonsales de Klavixo. Samarqandga — Amir Temur saroyiga sayohat
kundaligi & Bo‘rivoy Ahmedov. Klavixo va uning «kundaligi»
41 I.A.Karimov. Yuksak ma'naviyat-yengilmas kuch. Toshkent: Ma'naviyat,
2008
38

Arab adibi va fiqh olimi Ibn ash-Shihnaning (1338-1414) "Ravzat ul-manozir
fi axbor al-avoil va-l-avoxir" ("Avval o'tgan va keyingi (mashhur kishi) lar
hayotidan habar beruvchi chamanzor ") nomli kitobidan shu davrga oid bir
bobni o`z asariga kiritib, "ushbu hikoyani qanday bo'lsa, shundayligicha naql
qildim": deb uni to'lig'icha keltirgan. Avval zikr qilganimizdek, Ibn Arabshoh
taxminan 1408 yilda Samarqanddan jo'nab ketib, Xorazm, Astraxan, Saroy,
Qrim va Andrianopolda bo'ldi. Muallif usha joylardagi hokimlar va mahalliy
aholidan Temur va uning qo'shini haqida eshitganlarini o'z asarida keltirgan.
Masalan, Ibn Arabshoh o'zining boshqa bir asarida 814 (1412-1412) yilda,
saroyda To'xtamish o`g`li Jaloluddinxon Temur qo'shinlari ko'rsatgan
yomonliklar haqida o'ziga hikoya qilgani to'g'risida yozadi17. Muallif
vokealarning shohidlari hikoyasidan ham unumli foydalangan. Jumladan,
Sajistonda Temur qo'shinlari qilgan xarobaliklar haqidagi o'z bayonini 833
(1429-1430) yilda Damashqda Shayx Zaynuddin Abdulatif ibn Muhammad
ibn Abu-l-Fath Kermoniydan eshitganlari bilan to'lg'izadi18. Shuningdek,
Bag'dodda hokim bo'lib turgan qozi Tojuddin Ahmad an-Nu'mon (muallif
yozishicha, u 834 yil mukarram oyining boshida (1430 yil, sentyabr)
Damashqda vafot etgan) hikoya kilgan xabarlarga asoslanib, Temur
qo'shinlari tomonidan Bag'dod ahli boshiga solingan bedodliklarni
tasvirlaydi. 4

Deyarli yarim asrlik davr voqealarini o'z ichiga olgan «Ajoib al-magdun
ko'p sonli “zikr” (bayon)lardan iborat bo'lib, voqealar jarayoniga binoan
muallif ularni tadrijiy ravishda keltirishga haraka qilgan. Mana shu
“zikr”larning joylashuvi hamda asarning kompozitsiyasiga asoslanib,
bizningcha, uni to'rt bo'limga ajratish maqsadga muvofiqdir. Birinchi
bo'limda Temurning nasabi, bolalik va o'spirinlik yillari dastlabki faoliyatiga
oid ma'lumotlar keltiradi. Ikkinchi bo'limda Temur Movarounnahrda
4
Amir temur yevropa elchilari nigohida G'afur G'ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent— 2007
11

maqolaning yo'qligi fikrimizning asosli ekanligiga dalildir. "Ajoib al-
maqdur" da hali tadqiqotchilar diqqatidan chetda qolgan ilmiy, ta- rixiy,
jug'rofiy, madaniy ahamiyatga molik talaygina ma'lumotlarning mavjudligi
ushbu asarning turli soha mutaxassislari, jumladan, tarixchilar, geograflar,
san'atshunoslar, tilshunoslar tomonidan yanada chuqurroq o'rganilishini
taqozo etadi. Buning amalga oshishiga esa, quyidagi sabablar salbiy ta'sir
ko'rsatmoqda: bir tomonidan, hanurgacha "Ajoib al-maqdur" ning Vatanimiz
xalqlari tillaridan birortasiga ham to'lig'icha tarjima qilinmaganligi bo lsa,ʻ
ikkinchi tomondan asaming g'oyatda murakkab til va nafis uslubda
yozilganligi har xil soha mutaxassislarining undan bemalol foydalanishiga
ma'lum darajada noqulaylik tug'diradi. Darvoqe, Iba Arabshoh asarining shu
paytgacha ilmiy asosda bajarilgan mukammal tarjimasi yo'qligiga ham,
akademik L. Y. Krachkovskiy ta'biri bilan aytganda, uning "badiiy nafisligi
aybdordir".
Ibn Arabshohning ilmiy jamoatchilikka azaldan ma'lum bo'lgan bu
tarixiy-badiiy asari Temurning hayoti va faoliyati hamda XIV asrning oxiri,
XV asrning birinchi choragida sodir bo'lgan voqealarni o'z ichiga oladi.
Mazkur asar Temur va uning siyosatiga tanqidiy munosabatda yozilganligi
bilan shu xildagi boshqa manbalardan ham alohida ajralib turadi. Darvoqe,
muallifning shaxsiy hayotiga nazar tashlansa, bu ahvol boisi muayyan
darajada ravshanlashadi. Dastlab 1401-yilda o'n ikki yoshli Ibn Arabshoh o'z
ona yurti Damashqning Temur qo'shinlari tomonidan ayovsiz vayron qilinib,
xarobaga aylanganligining shohidi bo'lgan, so'ngra onasi va birodarlari bilan
Samarqandga tutqun sifatida zo'rma-zo'raki olib ketilishi ham uning dilida
alamli dog' qoldirgan edi. Samarqanddan ketgach, Xorazm Mo'g'uliston,
Dashti Qipchoq, Saroy, Astraxan, Turkiya kabi Temur qo'shiilari tomonidan
birma-bir zabt etilib, bosib olingan mamlakatlar va shaharlardagi
xarobaliklarni o'z ko'zi bilan ko'rib, mahalliy aholidan bu xususda xilma-xil
7

qalamiga mansub bo‘lgan va shayboniylardan Ubaydullaxonning topshirig‘i
bilan yozilgan “Suluk al-muluk” (Podshohlarga yo‘l-yo‘riq) shular
jumlasidandir. Bunday asarlarda davlatni idora qilish tartibi, soliq solish va
uni to‘plash tartibi, harbiy yurishlarni o‘tkazish va qo‘zg‘olonni bostirish
qoidalari bayon etiladi.25
Mutaxassis olimlarning (A. A. Semyonov, Ch. Re, E. G. Braun va
boshqalar) so‘zlariga qaraganda “Temur tuzuklari” boshda turkiy tilda
yozilgan va uning bir nusxasi Yaman hokimi Ja’far podshohning
kutubxonasida saqlangan. Yuqorida nomi tilga olingan Mir Abu Tolib al-
Husayniy at-Turbatiyning forsiycha tarjimasi ana shunday turkiycha
nusxalardan biriga asoslangan, albatta.
Asarning muallifi ma’lum emas. Butun voqea bir shaxs – Amir Temur
nomidan hikoya qilinadi. Aslida shundaymi yoki Amir Temur aytib turgan,
kotib yozib olganmi, yo bo‘lmasa uning aytganlarini kimdir jam qilib kitob
tuzganmi, bu haqda qat’iy bir fikr aytish qiyin. Sharq mamlakatlarida bu
mashhur asar chindan ham Amir Temur tarafidan yozilganligi va uning
tarjimai holi ekanligi e’tirof qilinadi. Chunonchi, Somiyning “Qomus ul-
a’lom” (Istanbul, 1891, 1727bet) asarida «Amir Temur “Tuzukot” unvonli
qonunlar majmuasini qalamga olib, unda o‘zining tarjimai
holini bayon etgan» deyilgan. Temur bilan To‘xtamishxon o‘rtasidagi
urushlar tarixini yozgan fransuz sharqshunosi M. Sharmua va rus harbiy
tarixchisi M. I. Ivanin (1801–1874) “Tuzuklar”ni Amir Temur o‘zi yozgan va
u muhim avtobiografik asar, deb qaydetganlar. Biroq yevropalik boshqa bir
guruh olimlar (E. G. Braun, Ch. A. Stori, V. V. Bartold) «Temur tuzuklari»ni
soxta asar, uni Amir Temur yozmagan, deydilar. A. Yu. Yakubovskiyning
fikricha, asar XVIII asrda Hindistonda yozilgan. Ingliz olimi Ch. A. Stori
yuqorida nomi zikr etilgan Mir Abu al-Husayniy at-Turbatiyni asarning
muallifi, deb taxmin qilgan. Xullas, qanday bo‘lmasin, asarni Temur yoki
17

Kundalikda shunga o'xshash qiziqarli ma'lumotlar juda kup. Bundan
tashqari, "kundalik"da o'rta asrlardagi Evropa va Osiyodagi hayot
manzaralari, turli xalqlarning o'ziga xos urf-odatlari, an'analari, rivoyatlari,
tartib-qoidalar, o'sha davr geografiyasi, iqlimi, dengizlar, Orollar, qumlik
saxrolar, poyonsiz dashtlar, tog'lar, ko'llar, obod va xaroba shaharlar...
to'g'risida g'oyatda rang-barang, keng kamrovli, o'ziga xos, noyob
ma'lumotlar berilgan. Xuddi shunday ma'lumot boyliklariga ko'ra, ushbu
kitob bizga zamondosh bo'lgan turli yo'nalishdagi ilmiy tadqi - kotchilar
uchun bebaho manba bo'la oladi. Undan siyosatchilar ham, iqtisodchilaru
huquqshunoslar ham, tabiatshunoslaru geograflar ham, yozuvchilaru
etnograflar... ham o'zlari uchun o'rta asrlarga oid qomusiy ma'lumot va
kuzatishlarni topa oladilar39. Shu bilan birga, Klavixoning bitigida ayrim
noaniqliklar, bahsli o'rinlar ham ko'zga tashlanadi.
Kundalik"da bayon etilgan Chingizxon va uning o'g'illari hamda Xitoy
davlati to'g'risidagi ma'lumotlar ham tarixiy haqiqatdan ko'ra, xalq orasida
yurgan mish - mishlarga asoslangandir.40
Asarda uchragan yana bir muammo, bu kishi va joy nomlarining
yozilishidagi chalkashliklardir. Albatta, Klavixoday muhojir odam uchun
mahalliy atamalar va so'zlarni to'g'ri talaffuz qilish juda qiyin. "Kundalik da
esa tilga olingan Amirat - Murod ekanligini, Xoxarok - Shohrux Mirzo, Karil
Sultan - Xalil Sulton, Kirmanoli - Manuil Paleolog, Karamish - To'xtamish,
Miaxa mirassa - Mironshoh Mirzo ekanligini; Anguri - Anqara, Baldat -
Bog'dod, Baubertel - Bovard, Kanbalek-Xonbalik, Karras - Araks, Orasan-
Xuroson ekanligini anglash mumkin va buni tarjimon to'g'ri aniqay bilgan.
Lekin "kundalik"da Buamo, Jagaro kabi joy nomlari ham borki, ularni
aniqlash ancha mushkul. Bu joy nomlarini aniklash Klavixo asari bo'yicha
tadqiqot bilan shug'ullanuvchilar oldida hamon vazifa bo'lib turibdi.
Klavixoning Amir Temur saroyiga sayohati "kundaligi" bunday
31

faoliyatlarida ulardan muhim yo‘l-yo‘riq sifatida foydalangan. Masalan,
buyuk vatandoshimiz Zahiriddin Muhammad Boburning avlodi Shohjahon
(1628–1657), Qo‘qonxoni Muhammadalixon (1821–1842) va Buxoro amiri
Abdulahadxon (1885–1910) chapdast kotiblariga buyurib, “Temur
tuzuklari”dan o‘zlari uchun nusxa ko‘chirtirganlari ma’lum. Ko‘chirganda
ham zo‘r mas’uliyat va qunt bilan ko‘chirganlar. Hindistonlik muarrix
Abdulhamid Lohuriyning (1654 y. vafot etgan) “Podshohnoma”sida
(mavlaviy Kabiriddin Ahmad va Abdurahimlar amalga oshirgan nashr,
Kalkutta, 1866–1872 y., I jild, 288-sahifa) bunday gap bor: Hijriy 1047-
(milodiy 1637–1638) yili Mir Abu Tolib al-Husayniy at-Turbatiy degan
shaxs Shohjahonga “Tuzuki Temuriy”ning forsiy tarjimasini taqdim etgan.
Podshoh tarjima bilan tanishib chiqib, uni qozikalon, iste’dodli yozuvchi
Muhammad Afzal Buxoriyning (1651 yoki 1652 y. vafot etgan) qo‘liga
tutqazgan va Sharafiddin Ali Yazdiyning (1454 y. vafot etgan) mashhur
“Zafarnoma” asariga solishtirib va kamchiliklari bo‘lsa, tuzatib, xattot va
muarrixlari o‘zidan qo‘shgan ortiqcha joylari bo‘lsa o‘chirib tashlashni
buyurgan. “Temur tuzuklari”ning shu kunlargacha yetib kelgan qo‘lyozma
va toshbosma nusxalari o‘sha Mir Abu Tolib al-Husayniy at-Turbatiy
tarjimasi asosida yaratilgan. Bu – birinchidan. Ikkinchidan, mazkur asar
XVIII asrdan beri (balki undan ilgariroq bo‘lishi ham mumkin, lekin bu
haqda qo‘limizda ma’lumot yo‘q) dunyo olimlarining diqqat-e’tiborini
qozonib keladi. Masalan, asarning matni, tadqiqot va zarur ilmiy izohlar bilan
1783-yilda Angliyada, 1785 va 1891-yilda Hindistonda, 1868-yili Eronda
chop etildi. Asar jahon tillaridan bir nechtasiga: fransuz (1787), ingliz (1830),
urdu (1845), rus (1894, 1934) va eski o‘zbek (1835, 1857, lekin to‘liq emas)
tillariga tarjima qilinib, nashr etildi. Uning toshbosma nusxalari (Tehron –
1868, Toshkent – 1890 va h.k.) ham keng tarqalgan. 7
7
Rui Gonsales de Klavixo. Samarqandga — Amir Temur saroyiga sayohat kundaligi & Bo‘rivoy Ahmedov.
Klavixo va uning «kundaligi»
15

Tarixdagi ulug` zotlar Bahri Ummonda kezib yurgan bahaybat
kemalarga o'xshaydi. Bir qaraganingizda, bu kema ko`zingizga yaxlit
tashlangani bilan uning ichida va Kayutalarida qanchadan-qancha tilsimli
hodisalar yuz beradi. Va bu kemaning izidan mavjlangan iz qoladi. Bu iz
xatto fazodan boqqanda ham ko'zga yaqqol tashlanishi mumkin. Biz buyuk
Sohibqiron bobomiz Amir Temur hazratlarini dunyoda neki eng kuchli, eng
jozibali, eng mahobatli bo'lsa, o'shalarga qiyoslashimiz mumkin. Bu
ulug`zotning hayoti va faoliyati, jo`nroq aytganda, tarjimai holi bizga ma'lum
bulsa-da, birok biz eslatgan cho`qqi yohud ulkan kema Yanglig`, bu
muhtasham siymoning nomi bilan bog'liq biz bilmagai, eshitmagan
rivoyatlar, hikoyatlar er yuzi bo`ylab kezib yuribdi.
Abdulla Oripov, O`zbekiston qahramoni, Xalq shoiri Amir Temur davri
to`g`risida hozirgi kunda manbalar yetarli hissoblanadi . Shuni qayd qilish
kerakki, ushbu davr haqida asar yozgan o'rta asr mualliflari yaratgan
asarlarining xarakteri va mohiyatiga qarab asosan ikki guruhga bo'linadilar.
Birinchi guruhga o'z davri rasmiy tarixnavislik an'analariga rioya qilib
yozilgan solnomalar mualliflari G'iyosuddin Ali, Nizomuddin Shomiy,
Sharafuddin Ali Yazdiy, Hofizi Abru, Abdurazzoq Samarqandiy, Mirxond,
Xondamir, Muiniddin Natanziy kabi mahalliy tarixnavislar mansub bo'lsa,
ikkinchi guruh mualliflari esa turli mamlakatlar vakillaridan iboratdir.
Diplomatik xizmat yuzasidan XV asrning boshlarida Temur va uning
avlodlari hukmi ostida bo lgan ko'p shaharlarda, jumladan, Samarqanddaʻ
ham bo lgan ispaniyalik (Kastiliya) elchi Klavixo, shuning-dek, o'z
ʻ
mamlakatiga Temur yurishlari ziyon-zahmatlarining alamini chekkan arman
tarixchisi Foma Metsopskiy, rus solnomachilari hamda yuqorida zikr
qilganimiz o'z tarixiy asarlarida mazkur davrdagi voqealarga keng to'xtab
o'tgan XV asr arab tarixchilari shular jum- lasidandir. Shuni ta'kidlash
lozimki, ikkala guruh asarlarida keltirilgan ma'lumotlarni bir xil ahamiyatga
3

haqida ham e’tiborga molik ma’lumotlar bor. O‘sha vaqtlarda soliq to‘lovchi
xalqdan xiroj, mol-u jihot, sovrun, qo‘nalg‘a, boj, shilon puli singari soliq va
jarimalar undirilgan. Soliq va jarimalarni yig‘ish va xarj qilishga alohida
e’tibor berganlar. “Xirojni yig‘ish vaqtida, – deyiladi ushbu asarda, – ikki
vazir tayinlansin. Biri to‘plangan molni yozib, raiyat ahvolini tekshirib tursin,
boj oluvchilar fuqaroga zulm qilib, ularning ahvoliga xaroblik
yetkaz¬masinlar. Viloyatlarda yig‘ilgan tamom mol-ashyoni kirim daftariga
yozishlari lozim. Ikkinchi vazir esa chiqim daftariga yozib, yig‘ilgan
mollardan sipoh maoshiga taqsim qilsinlar”. Shuni ham aytish kerakki, xiroj
ba’zan sug‘oriladigan yerlardan olingan hosilning uchdan bir qismi, yomg‘ir
suvi bilan bitgan yerlarda umumiy daromadning to‘rtdan bir qismi hajmida
to‘plangan.
Men yana “Temur tuzuklari”da tilga olingan ikkita masala ustida qisqa
tarzda to‘xtab o‘tmoqchiman:
1. Asarda “turk-tojik” degan iborani ikki-uch yerda, birinchi maqolada
ham, ikkinchi maqolada ham uchratdik. Bunda Temur va temuriylar
davlatiga qarashli o‘lkalarda turkiy xalqlar bilan yonma-yon tojiklar ham
istiqomat qilganliklari, ular ham bu davlatning ijtimoiy-siyosiy hayotida rol
o‘ynaganliklari ko‘rinib turibdi.
2. Yana bir-ikki joyda, xususan, Amir Temur faoliyatining dastlabki
davri bilan bog‘liq voqealar bayonida, “o‘zbeklar”, “o‘zbeklar jamoasi”
degan atama va iboralar uchraydi. “Tuzuklar”da aytilishicha, ular o‘sha
vaqtlarda ham Movarounnahrda istiqomat qilganlar, mahalliy aholiga jabr-
sitam o‘tkazganlar va go‘yoki, Temur ular bilan kurashgan. Bu yerda,
chamasi, bir vaqtlar, aniqrog‘i, Botuxon zamonida (1227–1255), 1251-yildan
boshlab, Chig‘atoy ulusining g‘arbiy qismi (Movarounnahr) Oltin O‘rdaning
harbiy-siyosiy ta’siri ostiga tushib qolgan kezlarda, Dashti Qipchoqdan shu
o‘lkaga ko‘chib kelib qolgan urug‘lar va qabilalar xususida gap borayotganga
22

"kundalik"ning ispan tilidagi navbatdagi nashri amalga oshirildi. Komusiy,
tarixiy mazmunli bu asar tez orada Evropada ham mashhur bo'lib ketdi. .
Klavixo asari 1859 yilda Londonda K. Markxem tarjimasida ingliz tilida
chikdi. Ushbu tarjima “Kundalik”ning 1782 yildagi Antonio sancha
tomonidan tayyorlangan ispancha nashr manbaida amalga oshirildi. Biroq bu
tarjima keyinchalik taniqli ingliz tilshunos olimi g. Le Strenj tomonidan
sifatsiz, deb topildi.
"Kundalik"ning xorijiy tildagi ikkinchi tarjimasi atokli rus tilshunos
olimi, akademik I.I. Sreznevskiy tomonidan ro'yobga chiqarildi. I.I.
Sreznevskiy "kunda - likning har bir kun xotiralari bilan bog'liq qismlarini
boblarga ajratib, ularni alohida nomlar bilan atadi, kitobga keng ko'lamli
"Izoh"ni ilova etdi. Bu ruscha tarjima 1881 yilda Sankt-Peterburgda nashr
qilindi. I.I. Sreznevskiy kitob nomini belgilashda bevosita Klavixoning o'z
fikri va qarashlariga tayangan. Uni "Samarqandga Amir Temur saroyiga
sayohat kundaligi (1403-1406)" deb atagan. Kitobning bunday nomi "kun -
dalik"ning jahondagi boshqa tillarga qilingan tarji - malariga ham asos qilib
olingan.
Oradan 50 yil o'tib, 1928 yilda Le Strenj Klavixo asarini ingliz tiliga
qaytadan o'girdi. Ushbu tarjima "kundalik"ning 1782 yildagi ispancha
nashriga hamda Le Strenjning o'zi "muvaffaqiyatli, ancha mukammal tar
jima” deb e'tirof etgan I.I. Sreznevskiyning ruscha tarjimasiga asoslanilgan
holda bajarilgan.
1970-1971 yillarda Klavixo asarining Londonda K. Markxem tomonidan
tayyorlangan inglizcha tarjimasi va I.I. Sreznevskiyning ruscha tarjimasi
"kundalik"ning ispancha asl matni bilan yonma-yon holatda, yana bir marta
nashr etildi.
"Kundalik", shuningdek, Yaponiyada, Frantsiyada, Rossiyada,
Argentinada, Turkiyada, Eronda ham bir necha marta, qayta va qayta
27

ega deb bo'lmaydi. Yuz bergan voqealarning guvohi yoki bo'lmasa egallagan
mavqelari tufayli sodir bo lgan ishlardan yaxshi xabardor birinchi guruhʻ
tarixnavislaridan ko'pchiligi keltirgan tarixiy ma'lumotlar to'laligi, aniqligi va
izchilligi bilan ajralib tursa, ushbu imkoniyatlarga to'liq ega bo lmagan ik-
ʻ
kinchi guruh mualliflari asarlarida esa, bu qadar to lalik va izchillik
ʻ
saqlanmay, voqealar jarayoni birbiriga uzviy bog'lanmagan, chalkash tarzda
yoritilgan hollar ham uchraydi.
Amir temur haqida yozilgan asarlar ichida Rui Gonsales de Klavixo, Ibn
Arabshoh, Ibn Xaldun, arxiyepiskop Ioan yozgan hotiralar alohida
ahamiyatga ega. Zero bu shaxislar Amir Temurni ko`rib , u bilan bevosita
suhbatlari asosida o`z hotiralarini yozib qoldirishgan. Bu esa ularning
asarlarini haqqoniyligini yanada oshiradi.
To`plamdan o`rin olgan keyingi ishonchli va xolis tarixiy manba —
arxiyepiskop Ioanning ” А mir Temur va uning saroyi haqida xotiralar ” asari
o`tgan olti yuz yil mobaynida turli tillarla yaratilgan mingdan ziyod asarlar
orasida alohida o`rin tutadi. Chunki u asrlar mobaynida dunyo miqyosida
yaratilgan ko`p sonli solnomalar, esselar, badiiy va dramatik asarlar ichida
А mir Temur, uning tarixi, davlat arbobi va sarkardalik faoliyati, g’animlari
va do`stlari, o`z qo`shinida o`rnatgan tartib-qoidalari, saltanati va saroyi, u
yerlagi urf odatlar haqida Yevropaliklarga ilk bora hikoya qilib bergan
asardir. Bu asar Sohibqiron bilan Samarqandda uchrashgan Yevropalik
boshqa bir inson — Kastiliya qiroli elchisi Rui Gonsales de Klavixoning
kundaliklari, shuningdek, А mir Temur bilan bevosita muloqotda bulgan
mashhur tarichnavislar Ibn А rabshoh va Ibn Xaldun qalamiga mansub tarixiy
kitoblar kabi birlamchi manba sanaladi. Yana bir muhim jihat bugun Klavixo,
Ibn А rabshoh, Ibn Xadaun nomlarini va ularning asarlarini yurtdoshlarimiz
yaxshi biladilar. А mmo, afsuski, ruhoniy Ioann xotiralari bizda ham, xorijda
ham aksariyat ko pchilik uchun Noma`lumligicha qolmoqda. Elchi Ioann
ʼ
4

kitobxonlarga taqdim qilingan. 1 asar eng so'nggi marta 1990 yilda I.S.
Mirokova tarjimasida, rus tilida Moskvadagi "Nauka" nashriyoti tomonidan
bosmadan chiqarildi. Nihoyat, o'tgan asrning ikkinchi yarmi, 80-yillarida bu
mashhur tarixiy yozma yodgorlikni ona tilimizga Filologiya fanlari doktori,
professor Ochil Tog'aev o'girdi. Shu o'rinda xotiramizdagi kichik bir lavhani
hurmatli mushtariylarga hikoya qilmoqchimiz. 1987 yilning yoz kunlaridan
birida Ochil xozirgi kunda o'zbek tilida Klavixo asarining talablar
darajasidagi nisbatan mukammal va to'liq tarjimasi ekanligini alohida
ta'kidlagimiz keladi. Buni asarning uzbekchaga har ikki o'girmasini o'zaro
qiyoslab ko'rgan har bir kitobxon ilk sahifalaridayoq darhol his etadi. Ochil
Togaev asardagi hech bir iborani, hech bir lavhani, voqea - xodisani
e'tibordan chetda qoldirmagan.
Klavixoning ushbu asari sahifalarida Sohibqiron. Amir Temur siymosi
xuddi tirikday gavdalanib turadi. Buning sababi shundaki, Klavixo bevosita
Sohibqiron saroyida birmuncha muddat yashab, u bilan qayta-qayta
kurishgan, yuzma-yuz muloqotda bo'lgan. Amir Temur hazratlarini turlicha
sharoitlarda - saroy a'yonlari, xorijiy elchilar, Samarqand ahli va saltanat
amirlari bilan uchrashuvlar, temuriy shahzodalar va malikalar bilan
munosabatlar vaziyatida kuzatgan. "Kundalik"da muallifning bu ko'rgan-
kechirganlari, shaxsiy taassurotlari, fikr- o'ylari to'la o'z ifodasini topgan.
2.2. Amir Temur tarixi bazi Yevropa olimlari asarlarida
Amir Temur siymosiga va uning saltanatidagi o'ziga xos hayotga
qiziqqan yer yuzidagi barcha kishilar Klavixo "kundalik"nomasidan o'zi
uchun boy va qiziqarli ma'lumotlarni topishi tabiiy.
Kitobning ikkinchi bir o'ziga xos xususiyati uning kundalik tartibida
bitilganligidir. Kundalik bo'lganda ham, betakror mazmun va mohiyatli
kundalikdir. Ya'ni, u biron tarixchi olim yoki yozuvchining emas, balki aynan
28

kishilik qo‘shin, tug‘31 va chortug‘, to‘rt nafar beklarbegining har biriga
bittadan bayroq, nog‘ora, chortug‘ va burg‘u berilgan.
“Tuzuklar”da vazirlar, amirlar va hokimlarga beriladigan in’omlar
haqida ham so‘z ketadi. Masalan, qaysi bir amir biron qo‘shinni yengsa yoki
mamlakatni olsa uni uch narsa: 1) tug‘, nog‘ora va bahodirlik martabasi; 2)
davlat kengashlariga bemalol kirish huquqi; 3) biron sarhadning noibligi
bilan siylaganlar. 10
Rasmiy marosimlarda, ya’ni podshohning oliy majlislarida o‘ltirish
tartibi haqida ma’lumotlar ham diqqatga sazovor. Aytilishicha, sayyidlar,
qozilar, ulamo, fuzalo, mashoyix, ulug‘ va oliy tabaqadagi kishilar
podshohning o‘ng tarafidan, amir ul-umaro, beklarbegilar, amirlar, no‘yonlar,
sardorlar, ulus, tumonot va qo‘shunot amirlari, shuningdek, mingboshilar,
yuzboshilar, mansab va martabalariga qarab, podshohning so‘l tarafidan o‘rin
olganlar. Devonbegi hamda vazirlar – taxt ro‘baro‘sidan, kalontarlar ,
kadxudo32lar – vazirlarning orqasidan joy olganlar. Bahodirlar, qilichboz
yigitlar – taxt orqasida, uning o‘ng tarafidan, qorovullar – taxt orqasida,
uning chap tarafidan o‘rin olganlar va hokazo.
Temur tuzgan qo‘shin o‘zining strategik va taktik mahorati bilan o‘sha
davrning eng mukammal va kuchli armiyalaridan hisoblangan, uning
tashkilotchisi va yetakchisi esa tajribali mohir sarkarda sifatida shuhrat topdi.
“Temur tuzuklari”da o‘sha qo‘shinning tuzilishi, qurollanishi, harbiy
san’ati10 haqida muhim ma’lumotlar keltirilgan. Xususan, uning jang oldidan
safga tizilishi va joylashtirilishi haqidagi ma’lumotlari nihoyatda qimmatlidir.
Temur qo‘shinining o‘z davriga nisbatan naqadar mukammal bo‘lganligi
asarning Fotih Karimov matbaasida 1307-(1889–90) yili chop etilgan
nusxasiga ilova qilingan kartalaridan ham yaqqol bilinib turibdi.
“Tuzuklar”da Amir Temur davrida alohida undiriladigan soliq va jarimalar
10
Rui Gonsales de Klavixo. Samarqandga – Amir Temur saroyiga sayohat kundaligi.Toshkent - “O’zbrkiston” 2010
21

II bob. Amir Temur davriga oid G’arb manbalari.
2.1.Rui Gonsales de Klavixo.
Samarqandga – Amir Temur saroyiga sayohat kundaligi Klavixo
"kundaligi" Sohibqiron Amir Temurning hayoti va olamshumul tarixiy
xizmatlariga doir, shak - shubhasiz, bebaho tarixiy manbalardan biridir. "Kun
- dalik" Kastiliya va Leon qiroli Enriko II (1390-1407) tomonidan Amir
Temur huzuriga yo'llangan Rui Gonsales de Klavixo boshliq elchilar bosib
o'tgan ulkan va mashaqqatli yo'l xotiralaridan iborat bo'lib, u ispan
elchisining 1403-1406 yillarda O'rta yer dengizi sohilidagi mamlakatlarda,
Turkiyada, Kavkaz orti yerlarida, Eronda va Turonzaminda, xususan, Amir
Temur saltanatida hamda bevosita uning saroyida ko'rgan-bilganlarini, bu
davrda elchining o'z qalbida kechgan turli-tuman o'y-fikrlarini ham aks
ettirgan.33
Shu o'rinda kitob muallifi Klavixoning o'z taqdiri, hayot yo'li va faoliyati
to'g'risida ham qisqacha bo'lsada, ma'lumot berib o'taylik. Rui Gonsales de
Klavixo Kastiliya (Ispaniya)dagi badavlat va nufuzli oilada tug'ilib, voyaga
yetgan. Otasi ham, o'zi ham qirol saroyida katta mansablarda turganlar.
Uning ajdodlari Enrikoning ota-bobolari Enriko II va Xuan I ning saroyida
xizmatda bo'lishgan.
Ma'lumotlarga qaraganda, Kastiliyaning birinchi elchisi Xuan
Eskamiloning yo'l xotiralari hozirgi paytda Madriddagi Qirollik muzeyida
saqlanmoqda34
Ma'lumki, Amir Temur davrida O'rta er dengizi xududidagi Pireney
yarim oroli (Ispaniya) bir necha graflik va qirolliklarga bo'linib ketgan edi.
Ularning ichida kudratlisi Kastiliya qirolligi edi va keyinchalik Ispaniya shu
Qirollik atrofida birlashdi. Alohida ta'kidlab aytgimiz keladiki, bu
24

qadim Yunon, Rim va Karfagen hukmdorlari, Aleksandr Makedonskiy,
Yuliy Sezar va Gannibal kabi qahramonlardek Amir Temurga yuksak
hurmatda munosabat bildiradi. G’arb Uyg’onish davri adabiyotida
birinchibor Marlo Amir Temurni bunyodkor shaxs, qudratli sarkarda va odil
hukmdor qiyofasida tasvirlaydi.
XVII asr G’arb adabiyotida yetakchilik qilgan klassisizm oqimi vakillari
ijodida ham Sharq mavzusi muhim o’rintutadi. Bular orasidan Jak Pradoning
“Temur yoxud Boyazidning o’limi” asari keng shuhrat qozondi. Bu asar
keyinchalik Yevropa opera san’atida Amir Temur obrazi yaratilishida
muhim manba bo’ldi.
Amir Temur haqidagi qo’l yozmalarda o’z faoliyati bilan Sharqdagi
ko’pgina mamlakatlar va xalqlarning hayoti va taqdiriga bevosita
ta’sirqilgan, hattoki, G’arbdagi davlatlarning manfaatlariga bevosita
aloqador bo’lgan ishlarni amalga oshirgan ulug’ insonning shaxsi turibdi.
Tabiiyki, Temur va temuriyzodalar hayoti va faoliyati haqida boy manbalar
va adabiyotlar mavjud. Bular Amir Temur davridan boshlab, birnecha asrlar
mobaynida yaratilgan. Bu manba va adabiyotlar o’rta asrning murakkab
hamda ulug’ siymosi bo’lmish Temur haqida rang – barang qarashlarni
o’zida mujassamlashtirgan. Shu narsani ta’kidlash lozimki, keying
o’nyilliklarda G’arbda Temur haqida bir necha to’plamlar, kitoblarning
paydo bo’lishi uning shaxsi va davriga bo’lgan qiziqish susaymaganligi,
e’tiborni o’ziga tortayotganligining dalilidir.
Bundan tashqari Amir Temur shaxsiga alohida qiziqqan mashhuring
ingliz tarixchisi, qudratli Rim imperiyas iinqirozi hamda parchalanishiga oid
hamma tomondan tan olingan ma’lum asarlarning muallifi E.Gibbon
nashrlariga murojaat qilamiz. Bu nashrlarda muallif G’arbiy Yevropa va
Sharqdagi o’rta asrlar tarixiga to’xtalganda, Temur shaxsini ham chetlab
o’tmaydi: “Butun dunyoni istilo qilib, unga hukmronlik qilish shuhrat parast
34

А. Temur davlati tarixi tarixshunosligi.
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................... 2
I.bob. Amir Temur davriga oid sharq manbalari. ............................................................................ 6
1.1.Ibn Arabshoh..”Ajoyib Al-Maqdur fi tarixi Taymur” (Temur tarixida taqdir ajoyibotlari) ...... 6
1.2.Temur tuzuklari ........................................................................................................................ 14
II bob. Amir Temur davriga oid G’arb manbalari. ........................................................................ 24
2.1.Rui Gonsales de Klavixo. ........................................................................................................ 24
2.2. Amir Temur tarixi bazi Yevropa olimlari asarlarida .............................................................. 28
Xulosa ............................................................................................................................................ 33
Foydalanilgan adabiyotlar .............................................................................................................. 36
1

xotiralarining hozirga qadar na o zbekcha va na ruscha nashri mavjudʼ
emasligi ham yuqoridagi fikrimizni tasdiqlaydi.
Kurs ishining maqsadi : O’quvchilarga Amir Temur davriga oid sharq
manbalari haqida ma’lumot berish.
Kurs ishining vazifasi : Arabshoh..”Ajoyib Al-Maqdur fi tarixi Taymur”
(Temur tarixida taqdir ajoyibotlari) manbalari
Kurs ishining ob'ekti : Amir Temur davriga oid G’arb manbalaridan
ma’lumotlarni yoritish
Kurs ishining predmeti : Amir Temur tarixi bazi Yevropa olimlari
asarlarida
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
5

o‘xshaydi. Rashididdinning (XIII asr) «Jome’ ut-tavorix» hamda O‘tamish
hojining “Chingiznoma” (XVI asr boshida) asarida bu haqda ishonchli
ma’lumotlar bor. Ma’lumki, Dashti Qipchoq aholisi, aniqrog‘i, uning Oq
O‘rda va shaybon ulusida istiqomat qilgan qismi XIV–XV asrlarda yozilgan
tarixiy asarlarda «o‘zbek» nomi bilan atalgan.
Bundan o‘zbeklar XIV– XV asrlarda paydo bo‘lgan xalq ekan, degan
fikr-xayolga bormaslik kerak. O‘zbeklar ham, O‘rta Osiyodagi boshqa
xalqlar singari qadimiy xalq. Ular ham baqtriyaliklar, so‘g‘diylar, shoshliklar,
xorazmliklar hamda parkanaliklarning avlodi hisoblanadilar, lekin boshqa
xalqlarda ham bo‘lgani kabi, faqat ularning (o‘zbeklarning) nomi keyinroq
paydo bo‘lgan. Bu – hayotiy haqiqat.
Odatda, xalqning tarixi nomidan birmuncha oldin yuradi. Buni
mutaxassis olimlar yaxshi biladilar. Yoki bu gaplar – “o‘zbeklar”, “o‘zbeklar
jamoasi” degan gaplar – asar fors tiliga tarjima qilingan paytda yuqorida
nomi zikr etilgan Shohjahonning ko‘rsatmasi bilan qo‘shib qo‘yilgan bo‘lishi
ham mumkin, chunki boburiylarning shaybon, shaybon avlodi va
ko‘chmanchi o‘zbeklarga munosabati bizga yaxshi ma’lum. 11

11
Rui Gonsales de Klavixo. Samarqandga – Amir Temur saroyiga sayohat kundaligi.Toshkent - “O’zbrkiston” 2010
23

Asarda aytilishicha, davlat asosini o‘n ikki toifa: 1) sayyidlar, ulamo,
mashoyix, fozil kishilar; 2) ishbilarmon, donishmand odamlar; 3) xudojo‘y,
tarkidunyo qilgan kishilar; 4) no‘yonla27, amirlar, mingboshilar ya’ni harbiy
kishilar; 5) sipoh va raiyat28; 6) maxsus ishonchli kishilar; 7) vazirlar,
sarkotiblar; 8) hakimlar29 , tabiblar, munajjimlar, muhandislar; 9) tafsir va
hadis olimlari; 10) ahli hunar va san’atchilar; 11) so‘fiylar; 12) savdogar va
sayyohlar tashkil etadi. Uning taqdirini esa uch narsa: podshoh, xazina va
askar hal qiladi.
Ikkinchi misol. Qo‘shin asosan o‘n, yuz, ming va tumanga bo‘lingan,
o‘n kishilik harbiy bo‘linma tepasida turgan boshliq – o‘nboshi, yuz kishilik
qismning boshlig‘i – yuzboshi, ming kishilik qo‘shin yetakchisi – mingboshi,
tuman boshlig‘i nuyon, deb atalgan. Asarda ularning haq-huquqlari, oylik
maoshi ham aniq ko‘rsatilgan. Masalan, oddiy sipohiy mingan otining bahosi
barobarida, bahodirlar 2–4 ot barobarida, o‘nboshi qaramog‘idagi askarga
nisbatan ikki barobar ko‘p, yuzboshi o‘nboshidan ikki barobar ortiq maosh
olishgan. Mingboshilarning maoshi esa yuzboshinikidan uch barobar ortiq
bo‘lgan. 9
Uchinchi misol. Amir Temur o‘zining ulkan imperiyasini uluslarga
bo‘lib idora qildi. Movarounnahrdan boshqa uning tasarrufida bo‘lgan barcha
viloyat va mamlakatlar to‘rt ulusga bo‘lindi. Temurning to‘ng‘ich o‘g‘li
Muhammad Jahongirga bir viloyat bilan 12 ming kishilik qo‘shin , ikkinchi
o‘g‘il Umar Shayxga Fors viloyati va 10 ming askar, uchinchi o‘g‘il
Mironshohga Ozarbayjon, Iroq va Armaniston bilan 9 ming kishilik qo‘shin,
kenja o‘g‘li Shohruxga Xuroson, Jurjon, Mozandaron, Seiston bilan 7 ming
askar berildi. Lekin uluslar garchand markaziy hukumatga itoat etsalar-da,
ma’lum mustaqillikka ega edilar. Ulus hukmdorlarining alohida davlat
apparati, mustaqil qo‘shini bo‘lib, ularning markaziy hukumatga tobeligi
9
Muhammadiev N. Ispan elchisining sayohatnomasi / / gazetasi. 2005 yil 7 aprel.
19

Kadis shahridagi bandargohdan yo'lga chiqqan elchilar, oradan 15 oy utib,
1404 yil avgust oyi oxirida Samarqand atrofidagi Amir Temur bog'laridan
biriga etib keldilar va 8 sentyabr kuni Sohibqiron tomonidan qabul
qilindi35... Keyinchalik Klavixo Ispaniyaga qaytib borgach, oradan bir oy
o'tib, o'z "kundaligi"ni safar hisoboti tarzida tayyorlab, qirol Enriko III ga
takdim etdi. U Toledo shahrida kirolning vasiyatnomasini tuzishda ham
ishtirok etgan mas'ul mulozimlardan biridir.
Klavixoning "kundalik"nomasi ilk marta 1582 yilda Sevilya shahrida
Argote de Molina tomonidan "Xistoria del Grant Tamorlan" ("Buyuk
Temurlang tarixi") nomi ostida dunyo yuzini ko'rdi36. Shu o'rinda, kitobning
bunday nomlanishi alohida izohni taqozo etadi. Ishonchimiz komilki,
Klavixoning o'zi hayot bo'lganida, Amir Temur haqidagi bitigining bunday
nomlanishiga aslo rozi bulmas edi. Chunki u uz asarining boshidan
oxirigacha soxibkiron bobokalonimizni "Temurbek" yoki "Ulug' Amir" deb,
katta ehtirom bilan tilga olgan. Buning ustiga, o'z asarining 71-bobida
Klavixo shunday deb yozadi: "Temur - bekning asli ismi biz ataganimizday
Temurlan emas, Temurbekdir. Chunki Temurbek ularning o'z tilida "Temur
podsho" degani, podsho esa ularning tilida "bek"... Uni tahqirlash ma'nosida
"Temurlan", ya'ni oqsoq Temur deb ataydilar". Pirovardida, Klavixo o'z
kitobini ham "butok. Temurbek tarixi" deb atashini tasavvur qilishimiz
mumkin. "Temurbek" iborasi aynan Amir Temurning o'z vatanida.
Turonzaminda keng tarqalganligi uchun ham Klavixo undan chekinmagan
bo'lur edi.
Ispaniyada shundan keyin ushbu asar 1779 yilda Amirola degan noshir
tomonidan Kastiliya qirolligiga Bag'ishlangan yilnomalar va memuarlar
to'plamining uchinchi jildi ichida chop etildi. 1782 yilda esa Antonio Sancha
ismli noshir ispanlarga uni yana alohida kitob holida takdim etdi. Nihoyat,
1943 yilda Madridda atoqli tarixchi olim Ferdinand Lopes Estrada tomonidan
26

Katta xiyobon va savdo rastalari haqida: "Samarqand shahrida har yili
Xitoy, Hindiston, Totoriston (Oltin Urda) va boshka mamlakatlardan,
shuningdek, benixoyat boy Samarkand saltanatining o'zidan keltirilgan
mollar sotiladi. Shaharga keltirilgan mollarni bir safda tartib bilan joylashtirib
sotadigan keng joy (shu paytgacha) yo'q edi. Podsho ikki tarafida qator
do'konlar o'rnatilgan savdo rastasidan iborat ko'cha o'tkazishni buyurdi.
Mazkur ko'cha shaharning bir chekkasidan boshlanib, qoq o'rtasidan o'tib,
ikkinchi chekkasidan chiqishi lozim edi. Podsho bu ishni ikki mirzosiga (ikki
amiriga bo'lsa kerak. - M.S.) topshirib, ular kechayu kunduz (tinmay) mehnat
qildilar. Yo'lga tushgan uylar, kimniki bo'lishidan qat'i nazar, betuxtov
buzildi... Ko'chaning ikki tarafiga do'konlar o'rnatishdi, har bir do'kon oldida
marmar bilan qoplangan baland kursilar o'rnatildi. Har bir do'kon ikkita
xonadan iborat edi. Ko'chaning tepasi gumbaz shaklida yopilgan bo'lib,
(tepasida) yorug'lik tushib turadigan tuynukchalar quyilgan". "Shu yili (1404
yili - M.S.) iyun oyida xonbaliq (Xitoy poytaxti Pekinning tarixiy nomlaridan
biri, Klavixo davrida ham, aftidan, u xonbalik deb atalgan bo'lsa kerak -
M.S.) shahridan qariyb 800 tuyadan tashkil topgan savdo karvoni
Samarqandga keldi".
O'rdabozor tasviri: (katta to'y munosabati bilan) podsho "Samarqand
shahrining savdo ahli: sarroflar, chitfurushlar, Javohir va boshqa turli-tuman
mollar bilan savdo kiluvchilar, oshpazlar, qassoblar, novvoylar, tikuvchilar,
kavushdo’zlar va shahardagi boshqa barcha hunarmandlar podsho o'rdasi
joylashgan yalanglikka chikib va chodir tikib savdo qilsinlar, har bir kosib
qarorgoh buylab kezib, o'yin-kulgi bilan odamlarning bahri dilini ochsinlar",
— deb buyurdi. Shundan keyin barcha - tijorat ahli shahardan chiqib, podsho
qarorgohi atrofiga joylashdilar. Har bir hunarmand tartib bilan alohida -
alohida rasta hosil qilib, o'yin-kulgilar uyushtirishib, qarorgox bo'ylab
aylandilar
30

G'iyosuddin Ali ta'kidlaganidek, jang oxirida uch kishining qolishi va Shoh
Mansurning yalinib-yolvorishiga qaramasdan, Temur navkarlaridan biri
uning boshini kesishi ayrim badiiy bezaklar bilan tasvirlansa-da, Ibn
Arabshohda ham shu tarzda aks ettirilgan. Bundan tashqari, Nizomuddin
Shomiyning 1404 yil kuzigacha bo'lgan voqealarni qamrab tugallangan
"Zafarnoma" nomli asari ham o'zidan keyin Temur va uning avlodlari davriga
bag'ishlanib yozilgan ko`pgina tarixiy asarlarda o'z izini qoldirdi. Bu jihatdan
karalganda, o'sha paytda Samarqandda yashab, shu joyda ta'lim olgan va fors
tilini mukammal bilgan Ibn Arabshoh, shubhasiz, mazkur asardan xabardor
bo'lgan. Ba'zi tadqiqotchilarning bu xususdagi fikrlari ham ushbu
mulohazalarni tasdiqlaydi. Yana shu faktni e'tiborga olish kerakki, Ibn
Arabshoh kitobining xotimasida o'zi keltirgan ma'lumotlarni to'g'ri (haqiqat)
deb, undan oldin ta'lif etilgan asarlarni esa yolg`on va uydirma deb yozadi12.
Bu fikrni e'tiborga olsak, muallif hukmdorlarga nisbatan xayrixohlik bilan
yozilgan rasmiy asarlarni ko'zda tutayotgan bo'lsa kerak. Bundan xulosa
qilish mumkinki, u ushbu tarixlardan xabardor bo'lgan. Shuningdek, Ibn
Arabshoh ko'pgina mamlakatlarda, jumladan, Urta Osiyoda sayoxatda
bo'lgan XIV asr mashhur Arab sayyohi Ibn Batutaning (1304-1378) "Rihlatu
Ibn Batuta" ("Ibn Batuta sayohatnomasii") nomli asaridan ba'zi o'rinlarda
bevosita foydalangan. Masalan, Tarobulis amiri Saidmur, bir ayolga tegishli
sutni ruxsatsiz ichgan o'z mamlukiga nisbatan qo'llagan chora13 Ibn
Arabshohda ham takrorlanib, bu voqeaning u turk sultoni Boyazid bilan yuz
berganini ta'kidlaydi14. Eki Arab xafoja15 qabilasidan bo'lgan yo'lto'sar
talovchi Jamol Luk haqidagi hikoya ham garchi birqadar farq bilan bo'lsa-da,
Ibn Batuta o'z "sayohatnomasi"da keltirgan hikoyaga o`xshab ketadi16. o'z
asarini yozishda Ibn Arabshoh boshqa manbalarga murojaat qilganligiga yana
bir dalil mavjuddir. Temurning Shomga qilgan yurishini to'laroq bayon kilish
maqsadida muallif o'sha paytda yuz bergan vokealarning shohidi bo'lgan
10

Xulosa
Insoniyat taraqqiyotida, jamiyatning gullab yashnashida, xalqlar
ijtimoiy turmush va hayotida buyuk shaxslarning xizmatlari cheksizdir.
Bashariyat rivojini yuksaklarga ko’taraoladigan buyuk siymolar tarixda juda
kam uchraydi.
Shunday buyuk insonlardan biri sohibquron Amir Temurdir. Jahon
tarixida va adabiyotida o’zining boshqaruv siyosati, adolatparvarligi, ilmu
ma’rifatliligi bilan o’z o’rniga ega va bir necha xalqlarning hayotiga
osoyishtalik, yuksak madaniyat, obodonchilik, ilmu ma’rifat olib
kirganliklari bilan hamisha qadrlidir.
Yevropaning ko’plab yozuvchi va olimlari Amir Temur shaxsiyatiga,
hukmdorlik faoliyatiga katta qiziqish bilan qaraganlar va bu jarayon hanuz
davom etmoqda. P.Brachcholi, NikkoloMakkiavelli, Jan Baden, DesaKrua,
E. Gomlioskabi yevropalik yozuvchilar o’z asarlarida Amir Temur siymosini
badiiy talqin qilishga harakat qilganlar.
G’arb adabiyotida dastavval Amir Temur obrazini to’laqonli yaratishga
intilgan ijodkor, Uyg’onish davri ingliz dramaturgiyasi va teatr san’atining
asoschilaridan biri Kristofer Marlohisoblanadi. Uning Sohibqironga
bag’ishlangan tragediyasi bir necha asrlardan beri uzluksiz teat sahnalarida
namoyish etilmoqda. Mashhur ingliz dramaturgi Amir Temurni yengilmas,
jismonan kuchli, mustahkam iroda egasi, jangchilarning yo’lboshchisi
sifatida tasvirlaydi. U “Buyuk Temur”, nomli asarini
Amir Temu rhayotiga bag’ishlab yozib, ushbu asarni 1590 yili nashrettirgan
va shu tariqa mazkur drama London teatrlarida sahnalashtirila boshlangan.
Adib ushbu asarini yaratishda fransiyalik tarixchi Petro Perondining
“Skiflarpodshosi Buyuk Temurning hayoti” kitobidan manba sifatida
foydalanadi. Tragediyaning bosh qahramoni bobomiz Amir Temur bo’lib, u
33

o'z qirolining alohida topshiriq va dasturiy kursatmalari bilan yo'lga tushgan
elchining nuqtai nazarini, fikr-o'ylarini va kuzatishlarini o'z sahifalarida
mujassam etgan hisobot, hujjat, ma'lumotnoma tarzidagi asardir. Shu bilan
birga, ushbu hisobotnoma o'z davrining yuksak o'qimishli, bilimdon,
mustakil, sinchkov kuzatish salohiyatiga ega ziyoli shaxsining jonli, maroqli
hikoyalari va sarguzashtlari bilan nurlanib turadi. Buning ustiga, uning aynan
evropalik elchi ekanligi qalamga olingan barcha manzaralarga, voqea -
hodisalarga, Amir Temur shaxsiga va saltanatidagi tartib-qoidalarga o'zgacha
yondashuvlarida yaqqol sezilib turadi.37
Klavixo boshliq guruhning Amir Temur huzuriga kilgan elchilik
sayohati juda uzoq, xavf-xatar va mashaqqatlar bilan to'la safar bo'ldi. Shuni
ham aytish kerakki, ushanda Klavixo bilan birga Bobil (Misr) va Turkiya
sultonining elchilari ham Samarqandga keldilar.38
"Kundalik"da o'sha vaqtlarda Amir Temur qo'l ostidagi mamlakatlar va
shaharlarning umumiy ahvoli, aholining kun kechirishi, Temur va yaqinlari
tashabbusi bilan barpo etilgan binolar: qasrlar, masjidlar, madrasalar,
xonaqohlar, savdo rastalari, do'konlar, ustaxonalar; temuriylar davlatining
Xitoy, Hindiston, Oltin O'rda (Klavixo uni "Totoriston" deb ataydi),
Mo'g'uliston va boshka mamlakatlar bilan bo'lgan siyosiy va savdo aloqalari;
Amir Temur saroyida amalda bo'lgan tartib-qoidalar va nixoyat Amir
Temurning xotinlari hamda ularning mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotida
tutgan o'rni haqida e'tiborga molik ma'lumotlar keltirilgan. Bu ma'lumotlar,
shubhasiz, Vatanimizning o'sha vaqtlardagi ijtimoiy - siyosiy tarixini, ota-
bobolarimizning turmush tarzini o'rganishda muhim tarixiy manbalardan biri
bo'lishi turgan gap. So'zimizning isboti uchun bir necha misol keltiramiz.
Samarqandning boyligi haqida: "bu yurt don-dun, may, meva-cheva,
parranda go'shti, (boshqa) har xil go'sht, qo'yingki, hamma narsaga boydir...
bir juft semiz qo'yning narxi 1 dukat".
29

firibi va dahosi bilan, suv bilan olov, to'g'rilik bilan egrilik o'rtasida unib
o'sgan, makru hiylada Soson va Abu Zeyddan ham o'tib ketgan, o'z hikmati
bahsida Ibn Sinoni ham mulzam kilgan, ikki muxolifni bir-biriga biriktirib,
ikki dushmanni bir-biriga qo'shgan uddaburon kishilar edi.
Amir Temurni yoqtirmagan Ibn Arabshoh o'zi bilmagan va istamagan
tarzda hali hech kim bitmagan, qo'l urmagan va jurat etolmagan mavzuni
yoritib, kelgusi avlod uchun qimmatli guvoxliklar qoldirgan. Chindan ham
olganda Ibn Arabshoh o'z iqrorlari bilan boshqa muarrixlardan qarama-qarshi
o'laroq, Amir Temur razvedkasi va kontrrazvedkasi xususida qiziqarli fikrlar
bildiradi. Temur askarlari orasida, deb yozadi Ibn Arabshoh butparast turklar,
olovga sajda qiluvchi Majusiy ajamlar, kohinlaru sehrgarlar, zolimlaru
munkirlar bor edi 6
1.2.Temur tuzuklari
“Tuzuki Temuriy” (“Temur tuzuklari”), “Malfuzoti Temuriy”
(“Temurning aytganlari”) va “Voqeoti Temuriy” (“Temurning boshidan
kechganlari”) nomlari bilan atalmish asar e’tiborga molik tarixiy manbalar
jumlasidan23. “E’tiborga molik” deganimizning boisi shuki, uning nusxalari
(qo‘lyozmalari ham, toshbosmalari ham) ko‘p tarqalgan. “Temur tuzuklari“ni
bugun jahonning ko‘pgina mamlakatlarida, masalan, Mustaqil Davlatlar
Hamdo‘stligi, Angliya, Fransiya, AQSh, Finlyandiya, Daniya, Eron,
Hindiston, Turkiya, Misr, Yaman kutubxonalaridan topish mumkin. O‘z-
o‘zidan ma’lumki, qaysi bir asar qimmatli, amalda zarur bo‘lsa, undan
ko‘proq nusxa ko‘chirilgan. «Temur tuzuklari» ham ana shunday asarlar
sirasidandir. U ko‘proq sohibi tojlarga kerak bo‘lgan. Shuning uchun ham
hukmdorlarning ko‘pchiligi bu va shunga o‘xshash asarlardan nusxa
ko‘chirtirib, shaxsiy kutubxonalarida asragan va ijtimoiy-siyosiy
6
Руи Гонсалес де Клавихо. Дневник путешествия в Самарканд ко двору Тимура (1403-1406). М ., 1990
14

22 Никоновская летопись, 151-bet
23 Temur tuzuklari. –T.; Nashriyot-matbai birlashmasi. 1991
24 1 Амир Темур – фахримиз , ғуруримиз . Қаранг : Маънавий юксалиш
йўлида . – Тошкент : Ўзбекистон , 1998, 414- б .
25Amir Temur Kuragoni "Tuzuki Temuriy". - Toshkent, 1999; Amir Temur
Kuragon. Tribuna. - Toshkent, 2000.
26 Sharofiddin Ali Yazdiy.Zafarnoma / Fors tilidan o'zbek tiliga Muhammad
Ali ibn Darvesh Ali Buxoriy tarjimasi. - Toshkent: Vostok, 1997
27 No’yon (no’yun) turk mo’g’l xalqlari orasida xonzoda , tuman (10000
kishilik qo’shin) boshlig’i.
28 Raiyat-soliq to’lovchi xalq qora xalq.
29 Hakim- faylasuf, donishmand, alloma
30 Aymoq - urug’ qabila
31 Tug’ uchiga odatda ot yoki xo’kiz dumi bog’langan tayoq: Xokimlik
belgisi
32 Kadxudo - qishloq, jamoa oqsoqoli.
33 Rui Gonsales de Klavixo. Samarqandga – Amir Temur saroyiga sayohat
kundaligi.Toshkent - “O’zbrkiston” 2010. 6-bet
34 Muhammadiev N. Ispan elchisining sayohatnomasi / / gazetasi. 2005 yil 7
aprel.
35 Rui Gonsales de Klavixo. Samarqandga – Amir Temur saroyiga sayohat
kundaligi.Toshkent - “O’zbrkiston” 2010
36 Rui Gonsales de Klavixo. Samarqandga – Amir Temur saroyiga sayohat
kundaligi.Toshkent - “O’zbrkiston” 2010
37 Amir temur yevropa elchilari nigohida G'afur G'ulom nomidagi nashriyot-
matbaa ijodiy uyi Toshkent— 2007
38 Rui Gonsales de Klavixo. Samarqandga – Amir Temur saroyiga sayohat
kundaligi.Toshkent - “O’zbrkiston” 2010
37

xirojning bir qismini Samarqandga yuborib turish va oliy hukmdor harbiy
yurishlar uyushtirganda o‘z qo‘shini bilan qatnashish yoki oliy hukmdor talab
qilganda askar yuborib turishdan iborat edi.
To‘rtinchi misol. “Tuzuklar”da vazirlar, amirlar va voliylar haqida ham
muhim ma’lumotlar keltirilgan. Masalan, Temur davlatini yetti nafar vazir: 1)
mamlakat va raiyat ishlari vaziri (bosh vazir); 2) vaziri sipoh, ya’ni harbiy
ishlar vaziri; 3) egasiz qolgan mol-mulklarni tasarruf etish ishlari vaziri; 4)
saltanatning kirim-chiqim ishlarini boshqaruvchi vazir, ya’ni moliya vaziri; 5,
6, 7) sarhad (chegara) viloyatlarining ishlarini nazorat etib turuvchi vazirlar.
“Vazirlar – saltanat ustunlaridir – deyiladi “Tuzuklar”da... Ular mamlakat
obodonchiligini, raiyatning tinchligini, sipohlarning birligini, xazina
boyligini doimo ko‘zda tutadilar. Davlat, saltanat ishlarini yuzaga chiqarishda
kamchilikka yo‘l qo‘ymaydilar. Saltanatga zararli narsalarni qaytarishda mol-
u jonini ayamaydilar”.
Amirlar haqidagi ma’lumotlar ham diqqatga sazovor. “Tuzuklar”da
keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda, amirlar asosan harbiy kishilar
bo‘lishgan va Amir Temurga tobe’ bo‘lgan qirq aymoq30dan o‘n ikkitasi:
barlos, arg‘in, jaloir, tulkichi, do‘ldoy, mo‘g‘ul, suldus, to‘g‘oy, qipchoq,
arlot, totor va tarxonlar ichidan saylab olingan. Amirlik rutbasi Amir Temur
faoliyatining dastlabki paytlarida u bilan birga bo‘lgan 313 kishiga berilgan.
Bulardan yuztasi – o‘nboshi, yuztasi – yuzboshi, yuztasi – mingboshi,
to‘rttasi – beklarbegi, bittasi amir ul-umaro (amirlar amiri: bosh amir)
bo‘lgan. Qolgan sakkiz mansab, fikrimcha, saroy xizmatida bo‘lgan
mansabdorlardan ba’zi birlariga berilgan bo‘lishi kerak. Bulardan boshqa
yana o‘n ikki kishiga birinchi, ikkinchi... o‘n birinchi, o‘n ikkinchi darajali
amir, degan unvon berilgan. O‘n ikkinchi darajali amir odatda amir ul-
umaroning noibi hisoblangan. O‘n ikki amirning har biriga bittadan bayroq
va bittadan nog‘ora, amir ul-umaroga bir bayroq, nog‘ora, tuman – 10 000
20

bo'lmagan otliq askarlarni o'z qo'shnilarining yerlarida o lja tushirish va o'tibʻ
borgan savdogarlar karvonlarining yo'lini to'sib, mol-mulkini tortib olish
uchun yuborgan.
Shaxsiy botirlik hamda boshliqqa xos xislatlari bilan Temur yoshligiga
qaramasdan o'z qabilasi barloslar, ayniqsa chig'atoy ko'chmanchi yoshlari
orasida shuhrat qozona boshladi. Ibn Arabshoh, uning hamrohlari soni tobora
oshaborib, qisqa vaqtda uch yuz kishiga yetanligini zikr qiladi. Shundan
keyin sodir bo'lgan voqealar xususida “Ajoib al-maqdur”da keltirilgan
ma'lumotlar garchi forscha manbalarda tasvirlanganidek mukammal va
tarixlari ko'rsatilib aniq bayon etilmasa-da, hokimiyat yo'lida Temur bilan
uning raqiblari o'rtasida yuz bergan kurashlarni qisman aks ettiradi. XIV
asming 60-70-yillarida sodir bo'lgan bu kurashlar hozirgi zamon tarixiy
adabiyotida batafsil yoritilgan. 5
Shuningdek Ibin Arabshoh Amir Temur salatanati haqidagi kamyob
malumotlarni ham bergan, jumladan Amir Temur davlati xafsizlik hizmati
haqida. Uning kinoya va g'arazga to'liq satrlarida Amir Temur maxfiy
xizmati shaxsiy tarkibi Xususida bebaho ma'lumotlar mavjud.
- U, - deb yozadi Ibn Arabshoh, - yerlarining barcha tomonlariga o`z
ayg'oqchilarini tarqatib, qolgan mulk lariga esa josuslar qo'ygan edi.
Josuslarning bunisi Qohirada, Muiziyada bo`lsa, unisi Damashqda,
Shamiysoniyadagi so'fiylardan biri edi. Ulardan biri chaqanafurush bo'lsa,
ikkinchisi yirik savdogar, badxulk polvon va buzuki dorboz, jafokor va
xunarmand, munajjim va o'z tabiaticha ish qiladigan, gapchinoz qalandarlaru
sayok darveshlar, dengizchi mallohlaru kuruklikdagi sayyohlar, zarofatli
meshkoblar, latofatli etikdo'zlar, alvasti va hiylakor Dalla misoli firibgar
kampirlar tajribasi bo'lib, ilm talabida mag`ribu mashriqni kezgan, payiga
tushgan maqsad yo'lida makru hiyla makonida kamolga etgan, o'zining nozik
5
Rui Gonsales de Klavixo. Samarqandga – Amir Temur saroyiga sayohat kundaligi.Toshkent - “O’zbrkiston” 2010
13

Foydalanilgan adabiyotlar
1 Амир Темур жаҳон тарихида . БМТ . ЮНЕСКО . – Париж , 1996, 119-
128, 256- 293- б .
2 Hamdam Sodiqov Amir temur saltanatida xafsizlik xizmati “ART FLEX”
Toshkent-2010 6-bet
3 Amir temur yevropa elchilari nigohida G'afur G'ulom nomidagi nashriyot-
matbaa ijodiy uyi Toshkent— 2007
4 “Ajoib al-maqdur”ning Sanders tomonidan bajarilgan ingilizcha tarjimasiga
I.Y.Krachoviski yozgan taqriz bundan mustasno.
5 И . Ю . Крачовский , Избр . соч . т .IV, 513-bet
6 Архив Маркс и Энгелъса,т.VI,185-bet.
7 Х.А.Гибб, Арабиская литература, 102-bet
8 Ajoyib al-maqdur, 3-bet
9 А.Я.Яакобовский. Тимур, 46-bet
10 Дневник похода (изд.1915 г.), 56-bet
11 Дневник похода 51-55- bet; Ajoyib al-maqdur, 24-25-bet
12 Ajoyib al-maqdur, 242-bet
13 Ibn Batuda, Rihla, 1-jild,38-bet.
14 Ajoyib al-maqdur, 128-bet.
15 Xafoja-Iroq yerlarida yashab, Makkaga, hajga o'tuvchilarning yo'lini
to'sib, talash bilan mashhur bo'lgan bir qabila.
16 Rihla, 175-bet. Ajoyib al-maqdur, 22-bet.
17 At-talif at tohir,v.6
18 Ajoyib al-maqdur, 19-bet.
19 Ajoyib al-maqdur, 119-bet.
20 В . В . Бартолъд . Соч . т . II (2) прим 18,39-bet
21 Клавихо, Дневник. 240-bet
36

Аmir Temur davlati tarixi tarixshunosligi.

Купить