Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	76.4KB
Покупки	1
Дата загрузки	22 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Категория	История

Amir Temur davlatida devon – vazirlar faoliyati

II BOB. AMIR TEMUR DAVLATIDAGI VAZIRLIKLAR FAOLIYATI
2.1. Amir Temur davlatidagi vazirliklar
Saltanatda yo’z berayotgan voqea va hodisalarni o’rganish, ularning
faoliyatini tahlil qilish, muammolarni bartaraf etish uchun chora-tadbirlar qo’llash
vazifasi Amir Temurdan maxfiy kengashlarda berilgan maslaxatlarga tayanishni
talab etgan. Kengashda har kuni va oyma-oy olingan xabarlar muhokamadan o’tib,
kamchiliklar darxol to’ldirilgandi. Ular bilan birga markaziy hokimiyatda
vazirliklar muhim o’rin tutgan.
“Temur tuzuklari”dagi ma’lumotlarga ko’ra, vazirlarning biri mamlakat va
raiyat vaziri bo’lib, u davlatning muhim va kundalik ishlari, viloyatlarda yig’ilgan
hosil, soliq-o’lponlar, ularni taqsimlash, kirim-chiqimlar, mamlakat obodonligi,
aholining farovonligi masalalari bilan shug’ullanib, bu haqida Amir Temurga
xabar berib turgan.
Ikkinchisi sipoh vaziri bo’lib, harbiylarning oylik va boshqa xaqlarini
urgangan, bu haqida amirga xabar berib turgan. Ular sipoh tarqoq xolga tushib
qolmasligi uchun harbiylar axvolidan xabardor bo’lib turishgan.
Uchinchisi mulkchilik va soliq ishlari vaziri bo’lib, u ulib ketgan va
qochganlarga tegishli mollarni, kelib-ketayotganlarning (sayyohlar va
savdogarlarning) mol-mulkidan olinadigan zakot va bojlarni, mamlakat
chorvalarini, ularning o’tlov-yaylovlarini boshqarib, bularning barisidan yig’ilgan
daromadni omonat tarzida saqlash ishlarini nazorat qilgan. G’oyib bo’lganlar va
o’lganlarning mol-mulkini merosxo’rlariga topshirgan.
To’rtinchisi saltanat ishlarini yurituvchi vazir edi. U butun davlat
idoralarining kirim-chiqimlari, xazinadan sarflangan barcha xarajatlar, hatto otxona
va saroydagi boshqa jonzotlarga qilingan xarajatlargacha ogox bo’lishi lozim
bo’lgan. Bu vazirlikning faoliyatini tahlil etib Amir Temur davrida mo' liyaviy
siyosat yaxshi yo’lga qo’yilganiga ishonch hosil qilamiz, davlatda kirim-chiqimlar
va sarf-xarajatlar qat’iy nazorat ostida turganini anglaymiz 20
.
20
Амир Темур давлат бошкаруви. Ш.Ўлжаева - Тошкент: Akademnashr, 2017. – Б.73.
15

“Jaxonshoxbek so’zidin chiqmasun va xar nekim, ul maslaxat kursa, aning birla
amal kilgaysen!” Shaxzodaga toju kamar, murassa va otkim, egar-yugani oltun
erdi, berdi. Va shaxzodaga quchub, yuziga o’pib, ijozat berdi. Va aning bila
qolg’on beklarga nimalar in’om qilib, yaxshi so’zlar deb, ko’ngul berib ijozat
berdi. Jaxonshoxbek Sohibqironning xajrida ko’p yiglab zori qildi. Andin so’ng
Sohibqiron amir Shayx Ibroxim va Mardinning Sultoni Isa Malik Izziddin va
Kustandil Gurji va Tizak va Jolik va Bistom barchani xil’atlar berib va oltun
kamarlar in’om qilib, barchani shaxzoda Umarga mulozim qildi” 26
.
Sharafiddin Ali Yazdiyning fikrlaridan xulosa qilish mumkinki, Sohibqiron
janglarda, davlat ishlarida toblangan, sadoqatli, tadbirkor, olim kishilarni o’z
o’gillariga maslaxatchi qilib tayinlagan va ular orqali hududlarda boshqaruvning
xolisligini ta’minlashga intilgan. Mahalliy xokimliklarni o’ziga itoat etuvchi davlat
maslaxatchilari orqali ham nazorat qilgan 27
.
Amir Temur davrida tashkil etilgan davlat nohiya - okruglarga, o’n mingliklar
- tumanlar, mingliklar - sazoralar, yuzliklar - sadalar, o’nliklar dahalarga
bo’lingan 28
. Bundan ko’rinadiki, mahalliy boshqarishning o’nliklar tizimi mavjud
bo’lib, uning asosiga belgilangan tartibda Amir Temur qo’shini uchun askar
yetkazib berish vazifasi qo’yilgan 29
.
Sohibqiron davrida mahalliy boshqarish ishlari yaxshi tashkillashtirilgan
bo’lib, har bir viloyat, shaxar, tumanning o’z hokimi, moliya devoni, qozisi,
muftiysi, mutavallisi va muutasibi bo’lgan. Har bir shaxar va qishloqqa kutvol,
ya’ni komendant tayinlangan. Bizningcha, ular, bir tomondan, mahalliy
ma’murlarga, ikkinchi tomondan, Oliy devon ga bo’ysungan.
Ming chopar xabargirlar orqali poytaxtga axborot berilgan. Ular davlat
sarhadlarida yo’z berayotgan voqea-hodisalar haqida muttasil xabar yuborib
turganlar. Bu usul kamchiliklarni bartaraf qilishda muhim ahamiyat kasb etgan.
Yolgon xabar yozganlarning barmoqlari, tuxmat xabar yozganlarning boshi
kesilgan. Sohibqironning yigirma yettita davlatni birlashtirgan yirik saltanatidagi
26
Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома ... Б.283.
27
Амир Темур давлат бошкаруви. Ш.Ўлжаева. - Тошкент: Akademnashr , 2017. – Б.77.
28
Амир Темур давлат бошкаруви. Ш.Ўлжаева. - Тошкент: Akademnashr, 2017. – Б.76.
29
Маматов Х.Т. «Темур тузуклари»да... - Б.105.
19

2.2. Mamlakat boshqaruvida qurultoyning o’rni
Ma’lumki, qurultoylar kadimdan davlat boshqaruvining muhim bo’g’inlaridan
biri hisoblangan. Ular o’z davrida jamiyat va davlat o’rtasidagi munosabatlarni
yaxshilashga xizmat qilgan. Qurultoyda eng muhim masalalar, jumladan, o’zga
davlatlarga urush qilish, tinchlik o’rnatish yoki davlat boshqaruviga oid boshqa
muhim ishlar xal etilgan. Bundan ko’rinadiki, qadimiy boshqaruv an’analarimizga
muvofiq, davlat raxbari biror muhim ishni va o’zgarishlarni boshlashdan avval
xalq vakillari bilan kengashish, masalaning yechimida biror xato va adolatsizlikka
yo’l qo’ymaslik uchun oliy darajadagi kengashda muammolarni hal etgan. Biz
qadimgi qurultoylar tarixini mushoxada etarkanmiz, ular bugungi parlament
tizimining dastlabki tajribalari ekanligiga ishonch hosil qilamiz. To’g’ri,
qurultoylar mo’g’ullar va boshqa xalqlar davlat boshqaruvida xam mavjud bo’lgan,
ammo bu siyosiy institut bizning tarixda muham o’rin tutgan. Oqsoqollar yigini,
harbiy demokratiya, ularning rivojlangan bosqichi qurultoy kabi siyosiy
institutlarning o’tmishdagi faoliyati fikrimizga dalildir. Mazkur tarixiy jarayonlar
tahlili bugungi parlamentimiz tarixi ming yilliklarga borib taqalishi, u bugungi
kunda takomillashib, Xalqaro tajribalar bilan boyitilgani haqida xulosa
chiqarishimizga imkon beradi. O’rta asrlarning muhim siyosiy institutlaridan
hisoblangan qurultoylarning Amir Temur davrida kanday makomga ega bo’lgani,
uning davlat va jamiyat xdyotidagi axamiyatini ko’rsatib berish maqsadida ushbu
mavzuga aloxdda bo’lim ajratdik. K^adimiy udumlarimizga kura, davlat raxbarlari
qurultoyda saylangan va ular ok kigiz ustiga o’tkazilib yuqoriga kutarilgan. Oq
kigizning to’rt uchini eng nufuzli amaldorlar va diniy rahnamolargina ko’tarish
huquqiga ega bo’lgan. Ushbu udumlar bajarilgan taqdirdagina shaxsning
xokimiyati qonuniy hisoblangan. Sohibqiron ham o’zining davlat hokimiyatini
qurultoy orqali mustaxkamlagan 38
.
U 1370-yil 8-aprelda qurultoyda amir etib saylangan va o’sha davrdagi odatga
muvofiq oq kigiz ustiga o’tkazilib yuqori ko’tarilgan. Unga diniy rahnamosi
Sayyid Baraka oq fotixa bergan, hukmdorlik nishoni tug’, nog’ora va bayroq
38
Амир Темур давлат бошкаруви. Ш.Ўлжаева. - Тошкент: Академнашр, 2017. – Б.83.
24

kengashda katta ahamiyatga molik urush va sulh, ma’muriy boshqaruvga oid va
boshqa masalalar muhokama etilgan. Markaziy va mahalliy davlat organlari
o’rtasidagi aloqadorlikni kuchaytirishda bu siyosiy institut katta rol uynagan.
Sohibqiron saltanatida qurultoydan keyingi o’rinda maxsus organ davlat
majlisi turgan. Ular katta va kichik kengash deb atalgan. Katta kengash tinchlik
paytida, Samarqandda amir saroyida yuqoridagi ko’rinishda chaqirilgan. Harbiy
yurishlar paytida, katta janglar oldidan chaqiriladigan kichik kengashda Amir
Temurning eng yaqin kishilari ishtiroq etgan 12
.
Saltanatdagi kengashlar o’z vazifasi va ahamiyatiga kura bir-biridan
birmuncha farqlanib turgan. Ba’zi kengashlar o’ta maxfiy tarzda o’tkazilgan va
unda xos kishilargina qatnashgan. Azamat Ziyo “Amir Temur dargoh qoshida
maxsus kengash tuzgan. Bu kengash ichki va tashqi siyosatning eng muhim
masalalari, hokimiyatning yuqori amallariga mansabdor shaxslar tayinlash hamda
boshqa masalalarni muhokama qilgan” 13
degan fikrni ilgari suradi. Biz ham
saroyda chaqirilgan bunday kengashlar davlat tinchligi, xotirjamligi va
xavfsizligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etgan edi deb o’ylaymiz 14
.
“Zafarnoma”da “Devoni adl”, “Devoni kuzzot”, “Devoni mansab” degan
atamalar uchraydi. “Devoni adl” va “Devoni kuzzot”, o’z-o’zidan ko’rinib
turibdiki, adliya ishlari bilan shug’ullangan. Demak, beshinchi vazir adliya ishlari
bilan mashg’ul bo’lgan. “Devoni mansab”ga kelsak, u podshox saroyida va boshqa
yerlarda yuz beradigan har qanday voqea-hodisalardan xabardor bo’lib turishi,
mansabdorlarning faoliyatini kuzatish ishlari zimmasiga yuklatilgan maxsus devon
bo’lsa kerak. Shunday muassasa G’aznaviylar, Somoniylar, Xorazmshoxlar
davlatida ham bo’lgan va u “devoni mushrif” deb atalgan” 15
.
“Devoni mushrif” haqida B.Axmedov “shubxasiz, bunday devon Temur va
Temuriylar davlatida ham bo’lgan” degan fikrni aytadi. Demak, oltinchi vazir
“devoni mansab” tepasida turgan.
12
Гожихонов У., Саидов А. Х. Туркий маданият назарияси. Тошкент, 1998. 1-том. - Б.176-179.
13
Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – T .:2012. - Б.12 - 13.
14
Амир Темур давлат бошкаруви. Ш.Ўлжаева. - Тошкент: Akademnashr, 2017. – Б.72.
15
Ахмедов Б. Амир Темурнинг давлатни идора килиш сиёсати // Амир Темурни ёд этиб. — Тошкент:
Узбекистон, 1996. - Б.12.
12

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik yillarida jamiyatimiz hayotining barcha
sohalarida bo lganidek, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy yo nalishlarda ham milliyʻ ʻ
o zligimizni anglash, davlatchiligimiz tarixining noma’lum sahifalarini qaytadan
ʻ
o rganish, asossiz ravishda unutilgan davlat arboblarimiz hamda
ʻ
mutafakkirlarimizning boy ilmiy-ijodiy merosini yoritish bilan bog liq
ʻ
izlanishlarga keng yo l ochildi. Ta’kidlash joizki, o zbek xalqining tarixiy-madaniy
ʻ ʻ
merosida davlat va huquq masalalariga bag ishlangan asarlar salmoqli o rinni
ʻ ʻ
egallaydi. Ushbu merosni o rganish, ilmiy tahlil qilish bugungi kunning dolzarb
ʻ
vazifalaridan biridir. Bu masalada Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov shunday
deb ta’kidlaydi: “Xalqning juda boy tarixi va madaniyatini, o lkaning o ziga xos
ʻ ʻ
noyob xususiyatlarini bilmagan va bilishni ham istamagan bu odamlar respublika
hayotini bosib-yanchib, qing ir o zanga solishga kirishdilar”
ʻ ʻ 1
. Darhaqiqat, bugungi
kunga kelib, o zbek milliy davlatchiligi tarixini ilmiy-nazariy va amaliy jihatdan
ʻ
tadqiq etish dolzarb vazifalardan biriga aylanmoqda. Respublikamiz birinchi
Prezidenti I.A. Karimov ta’biri bilan aytganda: “O zlikni anglash tarixni bilishdan
ʻ
boshlanadi. Isbottalab bo lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga
ʻ
ko tarilishi zarur”
ʻ 2
.
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev 2016-yil yakunlarida
ʻ
“eng avvalo yoshlar va aholi o rtasida mamlakatimizning boy tarixi, uning
ʻ
betakror madaniyati va milliy qadriyatlarini keng targ ib qilish, jahon ilm-fani va
ʻ
adabiyoti yutuqlarini y е tkazish uchun zarur muhit va shart-sharoit yaratish ustuvor
vazifalardan hisoblanadi” 3
, deb ta’kidlab o tdi.
ʻ
Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev 2018-yil 28-dekabrda parlamentga
yo llagan Murojaatnomasida “Buyuk alloma va adiblarimiz, aziz avliyolarimizning
ʻ
bebaho merosi, yеngilmas sarkarda va arboblarimizning jasoratini yoshlar ongiga
1
Каримов И . А . Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида . - Т .: Ўзбекистон , 2011.- Б .172.
2
Каримов И . А . Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз . - Т .:7. - Тошкент : Ўзбекистон , 1999. - Б .134.
3
Мирзиёев Ш . М . Танқидий таҳлил , қатъий - интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг
кундалик қоидаси боълиши керак . - Т .: Ў збекистон , 2017. - Б . 47.
2

bilan ham belgilangan 33
. Mansabdorlarni yuqori lavozimga qo’yishda ham o’ziga
xos urf-odatlarga amal qilingan. Bu davr an’analariga ko’ra, mansabga tayinlangan
kishiga farmon, nishon, ol tamg’a berilgan va podshoxona to’nlar kiydirilgan.
Sohibqiron davlatida farmonlar yorliq deb atalgan. Ushbu yorliq, maktub va
ruxsatnomalarda “Temurbek” deb imzo chekkan. Rasmiy qog’oz va tangalarda
“Temur Ko’ragon” so’zlari bitilgan 34
.
Ma’lumotlarga kura, “Tug’ro podshoxning yorligi, farmoni, gerb, davlat
nishonasi bo’lib, unda xdrflar bir-biriga chirmashtirib yozilgan. Bunday usulda
podshoxning nomi va laqablarini uning farmoni tepasiga bitganlar” 35
.
Saltanatda davlat va mahalliy hokimiyat organlarining barcha buginlari
yagona markazga birlashgan, boshqaruv ahloqiga katta e’tibor qaratilgan. Bu
davrdagi qonunlarda shaxsning mansabiga qarab xaq to’lash, mansabdorning
shaxsiy javobgarligi, sovg’alar olishi masalasi va intizomiy javobgarligiga alohida
e’tibor berilgan. Qurultoy, kengash, shoxona qabullar va dabdabali saroy
marosimlarida o’rta asr davlatchiligining o’ziga xos rasmiy an’analari mujassam
edi. Tantanali marosim tartibiu qoidalaridan tortib a’yonlarning liboslarigacha
e’tiborda turgan. Amir Temur shoxona qabul tartiblarining bir qismini qo’shni
davlatlardan qabul qilib, o’z saroyida tarakkiy ettirgan. Shuningdek, etik va estetik
qoidalarning rasmiy marosimlar bilan uyg’unlashishi tantanalarga ulug’vorlik va
salobat baxsh etgan. Masalan, rasmiy marosimlarda va saroyda xonimlar boshiga
shokiali burk, yegniga oltin uqa bilan bezatilgan uzun qizil qabo kiyar edilar.
Kaboning yoqasi siqib to’radigan, engsiz bo’lib, orka yetagi juda o’zunligi uchun
uni maxsus joriyalar kutarib yurishgan. Joriyalarning soni ba’zan un besh
nafargacha yetardi. Ayollar Kichik Osiyoning qimmatli javoxiriyu Isfaxon,
Multon, Ganja, Damashk, Bursa, Venesiya zargarlarining nafis zeb-ziynatlari bilan
o’zlariga oro bersalar, erkaklar noyob toshlar bilan bezatilgan qurollar va kamarlar
taqib yurganlar. Ispaniya elchisi Klavixoni Konigil mavzeida bo’lib o’tgan
shoxona marosim, ayniqsa, xayratda koldirgan. Konigilda 10-15 ming chodir
33
Абдурраззок Самаркандии. Матлаъи саъдайн. - Б.461.
34
Керен Ж.И. Амир Темур салтанати. - Б.42.
35
Амир Темур давлат бошкаруви. Ш.Ўлжаева. - Тошкент: Академнашр, 2017. – Б.79.
22

I BOB . AMIR TEMUR DAVLATIDAGI DEVON FAOLIYATI
1.1. Davlat boshqaruvning manbaashunosligi va tarixshunosligi
Amir Temur saltanatining markaziy va mahalliy boshqaruv tizimi hali fanda
alohida mavzu sifatida tahlil etilmagan bo’lsa-da, olimlar bu muammoga o’z
tadqiqotlarida qisqacha to’xtalib o’tganlar. “Amir Temur jaxon tarixida” nomli
fundamental tadqiqotda, B. Axmedovning “Amir Temurning davlatni idora qilish
siyosati”, A.R. Muhammadjonovning “Temur va Temuriylar saltanati” va boshqa
asarlarda bu borada ayrim fikr-mulohazalar bildirilgan. “O’zbek davlatchiligi
tarixi” asarining “Davlat boshqaruvi, qonunchilik va harbiy siyosat” deb
nomlangan bo’limida Amir Temur davrida boshqaruv haqida ko’plab ma’lumotlar
berilgan.
Ibn Arabshoh-Shihobiddin Ahmad ibn Muhammad ibn Ibrohim (1389 -
1450)ning “Ajoyib al-maqdur fi axbori at-Taymur” (“Temur haqidagi xabarlarda
taqdir ajoyibotlari”) 7
asari Amir Temur davriga oid muhim manbalardan biri
hisoblanadi. 1401-yilda Amir Temur Damashqni zabt etgan vaqtda Ibn Arabshoh
12 yoshda edi. U 1401-yilda asir sifatida Samarqandga keltirilgan, bu yerda 1408
yilgacha yashagan va o’z vataniga qaytgach, 1419-yilda Amir Temur davri tarixini
yozib qoldirgan. Bu asar Amir Temurga nisbatan salbiy va dushmanlik
munosabatida, manba va dalillarga kam asoslanib, o’zining ichki sub’ektiv
tassurot va munosabatlari asnosida yozilgan bo’lsa ham undagi ba’zi ma’lumotlar
saltanat tarixini o’rganishda alohida ahamiyat kasb etadi.
Tarixchi Amir Temurni irodasi mustahkam, qattiqqo’l va adolatli davlat
rahbari ekanligi, davlatni qonunlarga asoslangan holda boshqargani, o’zi shohid
bo’lgan voqealar haqida qimmatli ma’lumotlar berib o’tgan.
Amir Temur davri davlatchilik tarixiga oid yana bir eng muhim asar “Temur
tuzuklari”dir 8
. Asl nusxasining topilmaganligi uchun uning yozilish davri sanasi
olimlar tomonidan aniqlanmagan bo’lsa-da, ammo unda tavsiflangan tarixiy
jarayonlar, voqealarning aksariyati Amir Temur davrida yozilgan boshqa
7
Ибн Арабшоҳ. Ажоиб ал–мақдур фи тарихи Таймур / Сўз боши, араб тилидан таржима ва изоҳлар
муаллифи У.Уватов. 2 жилдли. – Тошкент: Меҳнат, 1992.
8
Темур тузуклари / Форсчадан Алихон Соғуний ва Ҳабибулло Кароматов таржимаси. Сўзбоши ва изоҳлар,
умумий таҳрир академик Б.Аҳмедовники. – Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1996. – Б.382.
7

o’rnatilgan bo’lib, to’y marosimida saroy axli, vazir-vuzarolardan tashqari
aholining turli tabaqa vakillari katnashgan. Klavixo mansabdor shaxslarning
lavozimi bo’yicha chodirlarning joylashtirilish tartibi, jixozi, hatto ularning
bezaklarigacha katta e’tibor berilgan yedi 36
. Bundan ko’rinadiki, Amir Temur
saltanatida rasmiy marosim va tantanalar uchun maxsus me’moriy-badiiy yechim
ishlab chiqilgan. Umuman olganda, davlat boshqaruvi maxsus dastur orqali
tashkillashtirilgan.
Manbalardagi ma’lumotlarga ko’ra, Sohibqiron hatto o’ziga qaram
xokimlarga boshqaruvni kanday tashkillashtirish to’g’risida maktublar yuborgan.
Nemis olimi Bert Fragnerning yozishicha, ma’muriy boshqaruvda Amir Temur
davrida yangicha diplomatik prinsiplar ishlab chiqilgan. Masalan, Sohibqiron
farmon chiqarishda o’ziga xos uslub yaratdi. “Amir Temur tomonidan farmonlar
chiqarish tartibiga qo’yilgan talablar uning avlodlari tomonidan ham qabul
qilingan. Bunga bir qator temuriy hukmdorlar, masalan, Shoxrux mirzo, Abu Said
mirzo tomonidan chiqarilgan va asl nusxada saqlanib qolgan ko’plab xujjatlar asos
bo’la oladi. Farbiy Eron va Sharqiy Anatoliyadagi qoraquyunli hamda okkuyunli
turkman hukmdorlari Amir Temur va uning avlodlariga dushmanlik ruxida
bo’lsalar ham, farmonlar chiqarishda Amir Temur uslubini tuliq qo’llaganliklari
alohida diqqatga sazovordir. Bu turkman hukmdorlarining Xuroson va
Transoksaniyadagi temuriylarga dushman sifatida qaramay, balki Temur shaxsida
shakllangan hukmdor namunasini tan olganliklaridan dalolat beradi” 37
.
36
Муҳаммаджонов. Р. Темур ва Темурийлар салтанати ... Б.34.
37
Фрагнер Б. Амир Темурнинг маъмурий ислохотлари ва уларнинг Урта Осиё, Ерон ва Хиндистон давлат
идораларига таъсири ... Б. 13 - 14.
23

singdirish, ularda milliy g urur va iftixor tuyg ularini kuchaytishga alohida e tiborʻ ʻ ʼ
qaratishimiz kerak” 4
deb ta kidlagandi. Bu bejiz aytilmadi, albatta.
ʼ
Sovet davrida Amir Temur shaxsi, davlatchilik faoliyati, jahon
sivilizatsiyasidagi o’rni salbiy talqin etilgan. Buning zamirida o’zbek xalqi ongu
shuridan milliy g’urur, o’zlikni anglash g’oyalarini tag-tomiri bilan sugurib
tashlashdek yovuz maqsad yotar edi. O’zbekistonning mustaqillikni qo’lga kiritishi
bu kabi xarakatlarni bartaraf etishga xizmat qildi. Istiqlol tufayli Sohibqironning
o’tmishimizdagi, umuman, insoniyat tarixidagi katta xizmatlari munosib baxolana
boshlandi. Umuman olganda, Amir Temur davlati o zbek davlatchiligi tarixining
ʻ
eng rivojlangan bosqichidir. Saltanatda barcha soxalarda tub burilishlar,
yuksalishlar kuzatilgan. Taraqqiyot uchun xizmat qilgan Amir Temur faoliyati
bilan bog liq tarixiy qadriyatlar allaqachon umuminsoniy qadriyat darajasiga yеtib
ʻ
ulgurgan.
Mavzuning maqsad va vazifalari. Ushbu mavzuning asosiy maqsadi Amir
Temur davlatidagi Devon va undagi vazirliklarning siyosiy faoliyatini o rganish va
ʻ
tahlil qilishdir.
Yuqoridagi maqsaddan kelib chiqib quyidagilar vazifa sifatida belgilandi:
 Markazlashgan Amir Temur saltanatining tashkil topish jarayoni ochib
berish;
 Amir Temurning davlat rahbari sifatida tutgan siyosiy mavqeini, uning
davlatchilik taraqqiyotiga ta’sirini tahlil etish;
 Amir Temurning davlat boshqaruvi sohasidagi islohotlari tahlil qilish;
 Amir Temur saltanatidagi Devonning faoliyati sifatini o rganish;
ʻ
 Temur Tuzuklari ning mamlakat boshqaruvida Devonning ahamiyatlarini
ochib berish;
 Amir Temur saltanati dagi vazirliklar va ularning faoliyati ni o rganish va
ʻ
tahlil qilish;
Mavzuning ob’ekti va predmeti. Ushbu mavzuning ob’ekti Amir Temur
davlatining Devon va undagi vazirliklar ining siyosiy faoliyati hisoblanadi.
4
ҳттпс :// хс . уз / уз / пост / соҳибқирон - амир - темур - адолатли - ҳукмдор - ва - юксак - манавият - эгаси
3

topshirgan. O’sha kundan e’tiboran Amir Temur butun Movarounnaxrning
qonuniy hukmdori amiri hisoblangan. Amir Temur saltanatidagi qurultoy oliy
tabaqa vakillarining kengashi edi. Mantiqan olib qaraganda, shunday bo’lishi ham
kerak. Negaki yirik saltanatda ommani yig’ishni tashkillashtirish, shuningdek,
masalani tartib bilan xal qilishning iloji yo’q. Shu tufayli hududlarning vakillari
ma’murlar, harbiy boshliqlar va olimlar qurultoyda qatnashib, mamlakat hayotidan
boxabar bo’lishgan. Qurultoyda qabul qilingan qarorlar asosida farmonlar
chiqarilgan, ular zudlik bilan munshiylar tomonidan ko’paytirilib, mamlakatning
eng chekka joylarigacha jarchilar, choparlar orqali yetkazilgan. O’sha davrdagi
muhim qaror va farmoyishlar, bir tomondan, ma’murlar, ikkinchi tomondan,
xabargirlar orqali keng ommaga yetkazilgan. Bo’layotgan o’zgarishlardan xalq
ommasi xabarsiz qolmagan. Ommaviy axborot vositalari bo’lmagan va transport
cheklangan o’rta asrlarda axborot kommunikatsiyasining yaxshi yo’lga qo’yilgani
mamlakat taraqqiyotida muhim omil edi. Amir Temurning saltanatni siyosiy va
iqtisodiy jixatdan mustaxkamlash, davlat ahamiyatiga molik masalalarni
muhokama qilish hamda tadbiru choralar belgilab olish maqsadida qurultoylar va
kengashlar utkazishga katta ahamiyat bergani haqida tarix saxifalarida ko’plab
ma’lumotlar mavjud. Ularga kura, Temur tomonidan Qarshi, Samarqand, Qorabog’
va boshqa joylarda o’tkazilgan qator qurultoy hamda kengashlarda shaxzodalar,
davlat ma’murlari, harbiy boshliqlar, ulamolar va mulkdor zodagonlar vakillari
qatnashganlar. Oliy darajadagi bunday yig’inlarda mamlakatning iqtisodiy va
harbiy axvoliga oid eng muhim masalalar muhokama etilar, zarur ishlarni bajarish
to’g’risida qarorlar qabul qilinib, tadbirlar belgilanar edi. Davlat ahamiyatiga ega
har bir masalani xal etishda Temur shu sohaning bilimdonlari va olimlar bilan
maslaxatlashar edi 39
.
Bundan ko’rinadiki, Amir Temur qurultoy qaroriga tayanishni davlat
boshqaruvidagi eng adolatli yo’l deb tushungan. U qurultoyni faollashtirish orqali
turkiy davlatchilik asoslarini takomillashtirgan. Manbalardagi ma’lumotlar
39
Амир Темур давлат бошкаруви. Ш.Ўлжаева. - Тошкент: Академнашр, 2017. – Б.84.
25

tashkilotlarining ixcham, oddiy, arzon va tezkorligi, ya’ni davlat boshqaruvining
iqtisodiy jixatdan tejamkorligi tamoyiliga amal qilingan.
Amir Temur tuzgan ma’muriyat oddiy, ixcham, tezkor xarakatlanishga
moslangan, barcha xabarlar tez vaqt ichida saltanatning barcha yeriga yetib borgan.
Jumladan, saroyda chiqarilgan qaror va farmonlar munshiylar tomonidan darxol
kuchirilib, tezda viloyat va tumanlarga jo’natilgan. Tezkor axborot almashinuvini
ta’minlashga yerishilgan. Bu esa yirik saltanatning eng chet joyLarida ham qonun
ustuvorligiga yerishish imkoniyatini yaratgan.
1402-yili Rum zabt etilgach, bu haqida Amir Temur: “Munshiylar
fatxnomalar Eronu Turonga noma bitib yibarsunlar”, - deb farmon bergan.
Sharafiddin Ali Yazdiy yozadi: “Munshiylar misli. Mavlono Shamsiddin Munshiy
va o’zga munshiylar o’lturub fatxnomalar bitib, Eronu Turonga yubordilar 31
. Va bir
fatxdoma Sultoniyaga xaramlarga yubordilar va yana bir fatxnoma Samarqandda
yubordilar va yana fatxnoma Kobul va Zobul va Sindga yubordilar. Yana birini
Fors viloyatiga amirzoda Rustamga yubordilar. Turkiston va K,oshgar va Xutan va
Badaxshon va Xuroson va Xorazm va Mozandaron va Tabariston va G’ilon va
Ozarbayjon va Iroqi Arab va Iroqi Ajam va Kach, Mekron va Seyiston - barcha
viloyatlarga fatxnomalar yubordilar” 32
.
Amir Temur davlati bayrog’i haqida L.Keren shunday yozadi: “Amir Temur
forscha “rosti rusti” “kuch adolatda” degan shior bitilgan uch halqadan iborat
bayroqni o’zining tug’i etib belgiladi. Rivoyatlarga qaraganda, tug’dagi uch doira
kurrai zaminning Amir Temur hukmronlik qilishni istagan uch qismni bildirar,
mo’g’ul urf-odatlari bo’yicha esa o’z xojasiga omad keltiruvchi sexrli belgilardan
biri hisoblanardi”. Bizning nazarimizda, bu uch halqa samo, yer va suvlikni
anglatgan bo’lishi ham mumkin.
Amir Temur davlati rasmiy an’analariga yana shu narsa xoski, islom
boshqaruviga asosan uning nomi qo’l ostidagi davlatlarda juma va xayit
namozlarida xutbaga kushib ukitilgan. Odatga ko’ra, u yoki bu podshoxning
siyosiy hukmronligi tan olingani uning nomi xutbaga kiritilishi yo kiritilmasligi
31
Амир Темур давлат бошкаруви. Ш.Ўлжаева. - Тошкент: Академнашр, 2017. – Б.78.
32
Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома... - Б.262.
21

12. Фрагнер Б. Амир Темурнинг маъмурий ислохотлари ва уларнинг Урта
Осиё, Ерон ва Хиндистон давлат идораларига таъсири.
13. Хондамир. Хабиб ас-сияр. ЎзР ФА Шарқшунослик институтининг
тошбосмалар жамғармаси. Инв.
14. Хукхэм X. Властитель семи созвездий / Пер. с англ. Г.Хидоятова. -
Ташкент: Адолат. 1995
15. Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома.
Internet ma’lumotlari:
ҳттпс :// хс . уз / уз / пост / соҳибқирон - амир - темур - адолатли - ҳукмдор - ва - юксак - манавият - эгаси
30

nizolarning kelib chiqmagani ham saltanat mafkurasining poydevori umuminsoniy
qadriyat ekanligi, sharqona demokratiya, bag’rikenglik g’oyalari mavjudligidan
dalolat beradi. Bizningcha, Amir Temur davlat apparatini tashkil etuvchi ma’muriy
tizim, tizimlararo va jamiyat o’rtasidagi munosabatlar mutanosib rivojlangan, har
birining aniq vazifasi belgilangan, qonunlar ijrosi ana shu tizim orqali
ta’minlangan. Mamlakatning chekka hududlarida ham qonun ustuvorligi
o’rnatilgan. Bundan tashqari, rasmiy marosimlar, me’moriy-badiiy yechim, etik va
estetik qoidalarga alohida e’tibor berilishi davlat qudratini oshirishda muhim
omillardan sanalgan. Davlatchilik tizimidagi ushbu qoidalar milliy boshqaruvimiz
yuqori darajaga ko’tarilganligi, davlat organlari tizimini yaratishda u bilan bog’lik
har bir soha e’tiborga olingani, o’zaro munosabatlar tartibga solingani va
muvofiqlashtirilgani, bu borada yaxlit konsepsiya yaratilganligini ko’rsatadi 19
.
19
Амир Темур давлат бошкаруви. Ш.Ўлжаева. - Тошкент: Akademnashr, 2017. – Б.82.
14

yerlardagi moliyaviy muammolarni va keladigan daromadlarni boshqarishsin”,
deyilgan. Balkim, vaziri a’zam qaramog’ida shu ishlar bilan shug’ullanadigan uch
vazirdan iborat hay’at bo’lgandir.
B.Axmedov Amir Temur davridagi mavjud vazirliklarni quyidagilarga
ajratgan:
1) vaziri a’zam (Bosh vazir), u saltanatning muhim ishlari bilan
shug’ullangan;
2) sipoh vaziri;
3) vazir davlat yer-mulklari, boj, zakot ishlari bilan shug’ullangan;
4) vazir saltanat kirim-chqimlari, xazina xarajatlari bilan shug’ullangan;
5) adliya vaziri, u Devoni kuzzotga (qozilar devoni) raxbarlik qilgan;
6) Devoni mushrif;
7) tashqi ishlar vaziri 22
.
Bu vazirlarning barchasi devonbegiga bo’ysunishgan. Azamat Ziyo “Temur
tuzuklari”ga asoslanib yetti vazirni misol keltirsa-da, manbaga suyanib
“sakkizinchi vazirlik bu adliya vazirligidir” degan fikrni ilgari suradi 23
. Tashqi
ishlar masalasida esa Azamat Ziyo “tashqi aloqalar, elchilar, xalqaro yozishmalar
bilan shug’ullanuvchi xizmat bo’lgan 24
. Aftidan, bu xizmat ijroiya tizimida emas,
dargoh tarkibida faoliyat ko’rsatgan” degan fikrga keladi.
Amir Temur davrida nechta vazirlik mavjud bo’lgani haqida hozircha olimlar
tomonidan bir yakunga kelinmagan bo’lsa-da, yuqorida ko’rsatilgan idoralar davlat
boshqaruvida muhim o’rin tutganini alohida ta’kidlab o’tamiz. Sohibqiron davlatni
mo’g’ullar kabi ulus, viloyat va tumanlarga bo’lib boshqargan. U saltanatini to’rt
ulusga taqsimlab, ularga o’z o’gil va nabiralarini hukmdor etib tayinlagan.
Shuningdek, viloyat va tumanlarga ham asosan temuriy shaxzodalar va harbiy
lashkarboshilar raxbarlik qilgan. Amir Temur viloyat, tumanlarga ko’pincha
janglarda sinalgan, baxodirlik ko’rsatgan harbiylarni siylash uchun suyurg’ol
22
Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – T .:2012. - Б.180.
23
Ахмедов Б. Улугбек и политическая жизн Мавераннахра в первой половине Х V века // Из истории эпохи
Улугбека. Сб. статей. - Ташкент: Фан, 1965. - С.5-56.
24
Амир Темур давлат бошкаруви. Ш.Ўлжаева. - Тошкент: Akademnashr , 2017. – Б.75.
17

olimlarning tadqiqotlaridan farqli o’laroq, markaziy va mahalliy boshqaruv
organlari tizimini yanada kengroq yoritib, uning milliy davlatchilikdagi o’rni,
yutuq va kamchiliklarini tahlil etishni maqsad qilib qo’ydik. Ma’lumki, Amir
Temur davlat qurilishida bu sohalarni to’g’ri tashkillashtirish orqali siyosiy tizimni
mukammallashtirishga intilgan. O’z maqsad va rejalarini amalga oshirish uchun
Sohibqiron davlat boshqaruvining barcha sohalariga alohida siyosiy institut sifatida
qarab, ularning ishchanligini oshirish, bu tizimni davlat, jamiyat va xalq
manfaatlarini ro’yobga chiqaruvchi mexanizmga aylantirishga xarakat qilgan.
Xususan, markaziy va mahalliy boshqaruv tizimiga ham katta o’zgarishlar kiritgan.
Unda arab-fors, turkiy, mo’g’ul udumlari o’z aksini topdi, ularning kerakli
tomonlari davlat boshqaruvida uyg’unlashtirildi va muvofiqlashtirildi. Amir Temur
bu idoralarni har tomonlama qulay, tezkor, engil, sodda va iqtisodiy jixatdan
tejamkor qilib tuzishga intildi. U kuchli ma’muriy tizim yaratish bilan birga bu
apparatni salohiyatli, ilmli va ma’naviy jixatdan kuchli mutaxassislar bilan
kuchaytirdi. Saltanatda markaziy apparat va mahalliy boshqaruv idoralarining
o’zaro aloqadorligi, bir-biriga bo’ysunish qoidalari tartibga solindi, shakl va
mazmun o’rtasidagi mutanosiblik ta’minlandi. Mazkur sohani takomillashtirish
orqali yuksak kommunikatsiya tizimi yaratildi. Bu jixat Sohibqironning izchil va
mukammal ma’muriy islohotlar olib borganligini ko’rsatadi. Mazkur qonunlarda
shariat, to’ra va tuzuk, yasoq qoidalarining eng afzal jixatlari jamlangan, ular
ijodiy rivojlantirilgan, natijada yangicha boshqaruv tizimi yaratilgan. Urf-odatlar,
milliy qadriyatlar taraqqiyotiga yo’l ochish, insoniyat farovonligini ta’minlash
asosiy maqsad qilib olingan.
9

ma’lumotlar bilan mos keladi, unda mavjud bazi qimmatli dalil va voqealar
boshqa manbalarda uchramaydi.
“Tuzuklar” o’zining siyosiy-falsafiy, ma’naviy-axloqiy mazmunining boyligi
bilan mashhur bo’lgan va turli davrlarda ko’plab tillarga tarjima qilingan, davlat
boshqaruvida undagi g’oyalardan foydalanilgan. “Tuzuklar” Amir Temur
davlatchilik tarixini o’rganishda muhim ahamiyat kasb etadi va uning mazmun-
mohiyatini alohida mavzularda ochib berish dolzarb masaladir.
“Ravzat us-safo” (“Musaffolik bog’i”) nomli asar muallifi mashhur tarixchi
Mirxond (1433-1498) va uning nabirasi G’iyosiddin ibn Humomiddin
Xondamirning (1475–1535) “Habib-us-siyar fi axbor va afroz ul-bashar” (“Inson
xabarlari va farzlarida do’stning tarjimai holi”) 9
va boshqa asarlari
ham Amir
Temur davri manbashunosligida alohida o’rin tutadi. Bu asar 1524-yilda yozib
tamomlangan bo’lsa ham qo’shimchalar kiritilishi natijasida u 1529-yilda oxiriga
yetkazilgan.
Amir Temur va temuriylar davrida Davlatshoh Samarqandiy (1435-1495),
Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530) kabi ko’plab davlat arboblari, sayyoh
tarixnavislarning asarlari yaratilgan bo’lib, ularni barchasiga batafsil to’xtalish
imkoniyati bo’lmasa-da, tadqiqot jarayonida ulardan keng foydalanishga harakat
qilindi.
Tahlillar natijasida Amir Temur tarixiga tegishli manbalarda o’xshash
ma’lumotlar uchragani bilan, ular bir-biridan davrida, sifatida, yozilish uslubi,
dalillarning boyligi va boshqa jihatlarida farqlar mavjudligi seziladi. Ularning
barchasi ham o’ziga xosligi va qimmati bilan ajralib turadi.
Davlat boshqaruvi ikki idora dargoh va devonlarga (vazirliklarga) bo’lingani,
ularning vazifalari, “soxta xon”lar Suyurg’atmish va Maxmudxon haqida qisqacha
tuxtalib utiladi. Tajribalardan ma’lumki, davlatning muvaffakiyatli rivojlanishi
boshqaruv mashinasi markaziy va mahalliy hokimiyatning to’g’ri tashkil etilishi,
ular o’rtasidagi mutanosiblik, o’zaro aloqadorlik va bir-biriga bog’liklikni to’g’ri
tartibga solishga bog’lik. Biz monografiyamizning ushbu bo’limida, avvalgi
9
Хондамир. Хабиб ас-сияр. ЎзР ФА Шарқшунослик институтининг тошбосмалар жамғармаси. Инв. № -
Б.89-79.
8

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
Rahbariy adabiyotlar:
1. Каримов И . А . Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз . - Т .:7. -
Тошкент : Ўзбекистон , 1999.
2. Каримов И . А . Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида .- Т .:
Ўзбекистон , 2011.
3. Мирзиёев Ш . М . Танқидий таҳлил , қатъий - интизом ва шахсий
жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси боълиши
керак . - Т .: Ў збекистон , 2017.
Asosiy adabiyotlar:
1. Абдурраззок Самаркандии . Матлаъи саъдайн .
2. Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – T .:2012.
3. Амир Темур давлат бошкаруви. Ш.Ўлжаева. - Тошкент: Akademnashr,
2017.
4. Ахмедов Б. Амир Темурнинг давлатни идора килиш сиёсати // Амир
Темурни ёд этиб. — Тошкент: Узбекистон, 1996.
5. Гожихонов У., Саидов А. Х. Туркий маданият назарияси. Тошкент, 1998.
1-том.
6. Ибн Арабшоҳ. Ажоиб ал–мақдур фи тарихи Таймур / Сўз боши, араб
тилидан таржима ва изоҳлар муаллифи У.Уватов. 2 жилдли. – Тошкент:
Меҳнат, 1992.
7. Керен Ж.И. Амир Темур салтанати.
8. Маматов Х.Т. Темур тузуклари.
9. Муҳаммаджонов. Р. Темур ва Темуийлар салтанати.
10. Ртвеладзе Э.В., Саидов А.Х. Амир Темур в зеркале мировой науки. -
Ташкент: Мир экономики и права, 1999.
11. Темур тузуклари / Форсчадан Алихон Соғуний ва Ҳабибулло Кароматов
таржимаси. Сўзбоши ва изоҳлар, умумий таҳрир академик
Б.Аҳмедовники. – Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1996.
29

Mavzuning predmeti sifatida Amir Temurning mamalkat boshqaruvidagi siyosiy
faoliyati olingan.
Muammoning o rganilganlik darajasi. ʻ Amir Temurning dunyodagi eng
kuchli va yirik saltanatlardan birini barpo etgani, harbiy san’ati, davlatni qanday
asoslarga tayanib boshqarganini anglab yеtish davrlar osha tadqiqotchilar hamda
siyosatchilarning, arboblarning diqqat-e’tiborini tortib kelgan. Ularning faoliyati
to g risida umumiy tasavvur uyg otuvchi bibliografik tadqiqotlar fikrimizga
ʻ ʻ ʻ
dalildir. Jumladan, E.V.Rtveladze, A.X.Saidov bu borada izlanishlar olib borib,
“Amir Temur dunyo fani ko zgusida” nomli bibliografik asar chop ettirdilar
ʻ 5
.
Undagi ma’lumotlarga ko ra, Amir Temurga bagishlab yaratilgan jiddiy asarlar
ʻ
soni Yevropa tillarida 700 dan ziyod, Sharq tillarida esa 900 dan ko pdir. Bu
ʻ
asarlarda Amir Temur shaxsi, saltanatning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy
hayotiga turlicha baxo berilgan.
Asrlar osha Amir Temur gox qattiqqo l va zolim shox, gox adolatli va
ʻ
talabchan hukmdor sifatida talqin etib kelingan. Bu kabi turli baxolarning paydo
bo lishiga Amir Temur shaxsiga ijobiy yoki salbiy munosabat bildirilgan ko plab
ʻ ʻ
manbalar sababchidir. Xususan, Nizomiddin Shomiy, Sharafiddin Ali Yazdiy kabi
mualliflar o z asarlarida Amir Temurning davlatni adolatli boshqargani, xalq,
ʻ
davlat manfaatlari yo lida keng ko’lamli faoliyat yuritgani va boshqa xislatlarini
ʻ
yozib qoldirishgan bo lsa, Ibn Arabshox “Temur tarixida taqdir ajoyibotlari” nomli
ʻ
asarida Amir Temur va uning faoliyatiga salbiy baxo bergan.
Sovet davrida temurshunoslikka salbiy ta’sir ko rsatgan omillardan biri
ʻ
Fridrix Shlosserning (1776 1861) “Butun dunyo tarixi” asaridir. Shlosser Amir
Temurga: “... baxtli jangchi, jaxonning yangi istilochisi... shu bilan birga, olisdagi
Sharqning qonun chiqaruvchisi edi. Osiyodagi kamyob bo lgan taktik hamda
ʻ
strategik bilimlarni o zlashtirib, u yеrdagi to’dalarni o ziga jalb qildi”, deya tavsif
ʻ ʻ
beradi. Shuningdek, olim Sohibqironning adolatli qonunlarga asoslangan davlat
negizlarini barpo etganligini yеtarli baxolay olmaydi, uni vaxshiy va zolim
hukmdor sifatida talqin qiladi. F. Shlosser ushbu asarda “U yurishlardan tez-tez
5
Ртвеладзе Э.В., Саидов А.Х. Амир Темур в зеркале мировой науки. - Ташкент: Мир экономики и права,
1999. – C .352.
4

Manbalar va tadqiqotchi mualliflarning shoxidlik berishicha, Amir Temur yigirma
yetti davlatni o’z ichiga olgan saltanatni yetti vazir yordamida boshqargan. Ulardan
to’rt vazir oliy dargoh ishlarini yuritsa, uchta vazir viloyatlar ishlari bilan mashg’ul
bo’lgan. Vazirlar devonbegiga bo’ysunganlar. Devonbegi bosh ijroiya tashkiloti
Oliy devonga boshchilik qilgan.
Beatris Mans Amir Temur Devoni “Devoni a’lo” va “Devoni buzrug”dan
tashkil topgani, bu ikki devon parallel ravishda mavjud bo’lgani, “Devoni a’lo” -
fuqarolik ishlari bo’yicha forsiy an’analar bilan boshqarilgani haqida fikr-
mulohazalar bildirgan.
U “Devoni buzrug” oliy tabaqa zodagonlar hisoblanmish chig’atoiy amirlar
va shox xonadoni a’zolari masalalari bilan shug’ullanadigan oliy tribunal sud
ekanligini aytib o’tgan.
Azamat Ziyoning yozishicha, “Dargoh tizimida devonga devonbegi
boshchilik qilgan. Oliy devonning ahamiyati va mavqei shu qadar baland
bo’lganki, ba’zan uni dargoh bilan bir ma’noda ta’riflash xollari ham kuzatilgan.
Oliy devonda har kuni to’rt vazir, ya’ni ijroiya idoralaridan bosh vazir , harbiy
vazir , mulkchilik va soliq ishlari vaziri , moliya vaziri hozir bo’lib, o’ziga xos
ravishda hisobot berib turganlar” 10
. Ushbu oliy idoralarga devonbegi tegishli
ko’rsatmalar berib turgan, ularning faoliyati nazorat ostiga olingan 11
.
Biz sovg’a bo’limda qurultoy va uning davlatchilikdagi o’rnini ko’rsatib
o’tgan bo’lsak-da, uning markaziy boshqaruvni takomillashtirishdagi bog’lovchi
roliga yana bir bor to’xtalishni lozim deb topdik. Bu siyosiy institutni na markaziy,
na mahalliy boshqaruvdagi rasmiy idoralar qatoriga kirita olmaymiz, ammo uning
saltanat boshqaruvida katta o’rin tutganligi, markaz va mahalliy hokimiyat talab-
extiyojlari oz bo’lsa ham qurultoy orqali qondirilgani, adolat va qonuniylikni
ta’minlashda katta ahamiyat kasb etganligini yana bir bor ta’kidlash lozim. Amir
Temur bu siyosiy institutni demokratlashtirish, uning samaradorligini oshirish
orqali davlat va fuqarolarning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy manfaatlarini
ximoya qilishga intildi. Saltanatda qurultoy millat majlisi vazifasini o’tadi. Bu oliy
10
Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – T .:2012. - Б.177.
11
Амир Темур давлат бошкаруви. Ш.Ўлжаева. - Тошкент: Akademnashr, 2017. – Б.71.
11

Yana shu ham ma’lumki, o’rta asr feodal davlatchilik faoliyatida (Amir
Temur davlati bundan mustasno emas, albatta) mamlakatlararo savdo va elchilik
munosabatlari ham alohida o’rin tutgan. Mazkur yumushlarga mas’ul bo’lgan
muassasa “Devoni rasoil” deb atalgan. Demak, bu vazirlardan biri, yettinchisi, shu
muassasaga raxbarlik qilgan 16
.
Tadqiqotchi Eron safaviylaridan tortib shayboniylar, ashtarxoniylar, O’rta
Osiyo xonliklarigacha Amir Temur davlatchiligi an’analarini namuna sifatida
o’zlariga qabul qilganliklarini aytib fikrini shunday davom ettiradi: “Bu
masalaning nihoyatda qizik tomoni shundaki, na XV asr turk hukmdorlari, na XVI
asr shia safaviylar tarafdorlari va na shayboniylar o’zlarini Amir Temur boshqaruvi
an’analarining izdoshlari va tarafdorlari deb o’ylamagan. Shunga qaramay, ular
G’arbda usmonli turk saltanatidan to Hindistongacha bo’lgan bepoyon chegarada
Amir Temurni ulug hukmdor sifatida tan olishgan va uning g’oyalarini qabul
qilishgan” 17
. Bu davrda rasmiy til fors tili bo’lsa-da, qolgan tillarning erkin
rivojlanishi uchun imkoniyat yaratilgan, joylardagi milliy urf-odatlarga xalal
berilmagan, ularga ichki mustaqillik tavdim yetilgan 18
.
Amir Temur davlat boshqaruvi shakli haqida X.Mamatov shunday mulohaza
bildiradi: “Ma’lumki, davlat va huquq fanlarida o’rta asr davlatlarini boshqarish
shakli bo’yicha ilk feodal yakka xokimligiga (yakka xokimlik):
a) tabaqali vakillik monarxiyasi;
b) mutloq monarxiya davrlariga bo’lib o’rganiladi. O’zbekistan davlati va
huquqi tarixida eftaliylar davridan boshlab undan keyingi barcha davlatlar: turk
xoqonlari, saljuqiylar, xorazmshoxlar mutloq hokimiyatga ega edi deb hisoblash
mumkin. Amir Temur davlati mafkurasining negizini islomiy g’oyalar tashkil
etadi. Davlat mafkurasiga aylangan bu g’oya umumiy, soniy qadriyatlarga
asoslangan bo’lib, u doimo tinchlik va insonparvarlikni ilgari suradi.
Sohibqironning milliy tarkibi juda kurama yirik saltanatida diniy, irkiy va boshqa
16
Ахмедов Б. Амир Темурнинг давлатни идора килиш сиёсати // Амир Темурни ёд этиб. — Тошкент:
Узбекистон, 1996. - Б.13.
17
Фрагнер Б. Амир Темурнинг маъмурий ислохотлари ва уларнинг Урта Осиё, Ерон ва Хиндистон давлат
идораларига таъсири ... Б.14.
18
Амир Темур давлат бошкаруви. Ш.Ўлжаева. - Тошкент: Akademnashr, 2017. – Б.73.
13

muttasil kuzatuv va xabarlar almashinuvi joylarda xaqiqat va adolat o’rnatilishiga
xizmat qilgan. Shuningdek, Amir Temurning amr-farmonlari ham xabargirlar,
jarchilar orqali mahalliy xokimlarga yetkazilgan. Davlat boshqaruvida mahalliy
erkin jamoalar va mahalla oqsoqollari katta rol o’ynaganligini alohida ta’kidlab
o’tish lozim. Amir Temur boshqaruvdagi milliy urf-odatlar inobatga olib soliqlar
yig’ish, mahalla tinchlik-farovonligini saqlash, moddiy ta’minot va boshqa
masalalarda jamoa hamda uni boshqargan mahalla oqsoqollarining mustaqil
fikrlarini inobatga olgan. Hatto o’zi zabt etgan hududlar ma’murlarini ham
ko’pincha xalq fikrini inobatga olgan xolda mahalliy aholi orasidan tayinlagan.
Amir Temur davlat organlari tizimini tashkillashtirishda asriy milliy an’analarga
tayangan va boshqaruvda qonunlar barcha hududlar uchun teng kuchga ega bo’lsa-
da, milliy hududlarga ancha keng imkoniyatlar yaratilgan, ya’ni davlat tomonidan
qaysidir milliy madaniyat, jumladan, til zo’rlik bilan boshqa hududlarga olib
kirilmagan. O’rta Osiyoda esa turkiy til an’analarini rivojlantirishga alohida e’tibor
berilgan 30
. Turk tili an’analari, ayniqsa, Husayn Boyqaro davrida kuchaydi. Buyuk
mutafakkir va davlat arbobi Alisher Navoiy tomonidan “Hamsa” asarining
bitilishini ham Amir Temur tomonidan turkiy til rivoji uchun yaratilgan sharoitlar
natijasi deb aytishimiz mumkin. Amir Temur davrida har bir viloyat va katta
shaxarlarda adolat uyi tashkil etilgan. U asosan davlatga, boshqarish tartibiga
karshi va mansabdorlik jinoyatlarini tahlil qilib tegishli chora-tadbirlarni kurgan.
Fuqarolarning arz-dodlari va boshqa talablarini to’g’ri xal etish davlatning asosiy
ishlaridan bo’lgani tufayli boshqaruvda bu masalalarga muhim o’rin ajratilgan.
Arz-shikoyatlar va ularning natijalari mirzolar tomonidan ro’yxatga olingan, tez-
tez markaziy va mahalliy hokimiyat tomonidan o’tkazilgan taftish, suroqlar,
shuningdek, choparlarning ma’lumotlari orqali markazda joylardagi axvol nazorat
qilib borilgan. Amir Temur davrida bir-biriga bo’ysunadigan, bir-biriga
bo’ysunmaydigan boshqaruv organlari, fuqarolar, markaziy va mahalliy idoralar
zftasidagi munosabatlar muvofiqlashtirilgan. Temuriylar davlatida idora etish
30
Амир Темур давлат бошкаруви. Ш.Ўлжаева. - Тошкент: Академнашр, 2017. – Б.77.
20

“ Amir Temur davlatida devon – vazirlar
faoliyati ”
MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………………………………………………………………….…….. 3-7
I BOB . AMIR TEMUR DAVLATIDA DEVON FAOLIYATI .................................... 8 -15
1.1. Davlat boshqaruvning manbaashunosligi va tarixshunosligi ......................................... 8-10
1.2. Davlat boshqaruvda Devonning o’rni ..................................................................................................... 11-
15
II BOB. AMIR TEMUR DAVLATIDA VAZIRLIKLAR FAOLIYATI ........ 16-
27
2.1. Amir Temur davlatidagi vazirliklar ........................................................................................................... 16-
24
2.2. Mamlakat boshqaruvida qurultoyning o’rni ..................................................................................... 25-
27
XULOSA ........................................................................................................................................................................................... 28-29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ ............................................................... 30-31

tarixiy faktlar orqali ochib bergan. Uning tadqiqotlari ilmiy-ommabop xarakterga
ega.
Fransuz Temurshunoslaridan Jan-Pol Runing Amir Temur va uning
faoliyatiga oid “Tamerlan” deb nomlangan ulkan tadqiqoti haqida alohida to xtalibʻ
o tish joiz. Jan-Pol o’z tadqiqotida Chingizxon va uning avlodlari, Sohibqironning
ʻ
xokimiyat tepasiga kelishi, davlat tuzishi, Eron, Oltin O rda, musulmon davlatlari
ʻ
bilan munosabatlari va boshqa tarixiy jarayonlarni ochib berishga intiladi. Unda
din, madaniy hayot, davlat va jamiyat o rtasidagi aloqalar kabi masalalar umumiy
ʻ
holatda yoritilgan.
Kembrij universiteti olimlari tadqiqotlarining Eron tarixi bilan bog liq qator
ʻ
jildlarida ham Amir Temur davriga oid bir qancha tarixchi olim Azamat Ziyoning
“O zbek davlatchiligi tarixi” asarida ham Amir Temur saltanatidagi davlat
ʻ
boshqaruvi tizimi borasida to xtalib o tilgan. U Amir Temurning markazlashgan
ʻ ʻ
davlat qurishi bilan bog liq tarixiy jarayonlarni qisman taxlil etgan.
ʻ
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishining davriy chegarasi
Sohibqiron Amir Temurning hokimyatga kelishi va vafot etgunlariga qadar, ya’ni
XIV asrning 70-yillaridan XV asrning boshlarini qamrab olgan.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta
paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat.
6

Saltanatda chegara yerlar va tobe davlatlarga oid uch vazirdan iborat davlat
hay’ati tuzilgan, u xolisa deyilgan. Ular qaram yerlardagi moliyaviy muammolarni
va keladigan daromadlarni boshqarishgan 21
.
Birinchi vazir xalqdan olinadigan soliqlar undirilishini kuzatgan va o’z
faoliyati to’g’risida markazga hisobot berib turgan. U soliqlar miqdori, soliq
to’lovchining nomini yozib borgan. Tarixdan ma’lumki, soliqlar davlatning
iqtisodiy qudrati asosidir. Soliqlarning xaddan oshib ketishi xalqning moddiy
axvoli yomonlashuviga sabab bo’lgan. Amir Temurning soliq siyosatini o’rganish
asnosida uning davlat va xalq manfaatlariga moslashtirilgani, bu borada xalqga
ancha engilliklar yaratilganligini tushunib yetamiz. Soliq ishlari vaziri ham bu
qoidaga amal qilgan xolda ish yuritgan deb xulosa yasashimiz mumkin.
Ikkinchi vazir harbiy sohaga oid ishlarni boshqargan. U sipohga berilgan va
berilishi lozim bo’lgan mablag’ hisob-kitobini nazorat qilgan.
Uchinchi vazir daraksiz yo’qolgan kishilar, kelib-ketib yuruvchilar,
sayoxatchilar va savdogarlar, xar xil yo’llar bilan yig’ilib qolgan hosil, ruxiy
kasallar, vorissizlarning mol-mulki, qozilar va shayxulislomning hukmi bilan
olingan jarimalarni tartibga keltirgan. “Tuzuklar”da ushbu vazirlik haqida
ma’lumotlar mavjudligiga qaramay, olimlarning bu to’g’ridagi qarashlarida
ixtiloflar bor.
B.Axmedov mulohazalarini keltiramiz: “Amir Temur tuzgan markaziy davlat
tizimini bor-yo’g’i yetti vazir:
1) mamlakat va raiyat vaziri;
2) sipoh vaziri;
3) moliya ishlari vaziri;
4) saltanat ishlarini yurituvchi vazir,
beshinchi, oltinchi, yettinchi vazirlar sarhad vazirlari orqali boshqargan.
Lekin ularning kim va nimaligi, ya’ni zimmasiga kanday vazifalar yuklangani aniq
emas. “Tuzuklar”da aytilishicha, bu uch vazir sarhadlar vaziri deb atalgan va tobe
mamlakatlarga tegishli ishlar bilan mashg’ul bo’lganlar. Xususan, “Ular mazkur
21
Темур тузуклари. – Б.107.
16

Buxoro va Samarqandga qaytar, o zining yangi saltanatida tuzuklar hamdaʻ
qonunlar e’lon qilar edi. Mazkur qonunlar to’plami uning amri bilan amalga
oshiriladigan daxshatlar, vayronagarchiliklarga mutlaqo qarama-qarshi tarzda edi”
degan fikr-muloxazalarni ham bildiradi. Ma’lumotlarga ko ra, kommunistik
ʻ
mafkura asoschisi K. Marks F.Shlosserning Amir Temur haqidagi salbiy fikr-
muloxazalarini so’zma-so’z kuchirib olish vaqtida “Temur o zining yangi
ʻ
podsholigiga mamlakatni qurish tizimlari va qonunlarni berdi, bular uning buyrug’i
bilan askarlari tomonidan amalga oshirilgan vaxshiyliklar va yovuz
vayronagarchiliklarga o ta zid edi” kabi ijobiy fikrlarini e’tibordan chetda
ʻ
qoldirgan.
G arb olimlarining Amir Temur saltanati haqidagi ancha xolis tadqiqotlarini
ʻ
alohida ko’rsatib o tish joiz. Ayniqsa, Fransiya Yevropa Temurshunosligining
ʻ
yirik markazlaridan biriga aylanib borayotganligini alohida ta’kidlash o rinli. Bu
ʻ
еrda “Temuriylar davri tarixi, san’atini o’rganish va fransuz-o zbek madaniy
ʻ
aloqalari uyushmasi” faoliyat yuritmoqda. Bu uyushma va Fransiyada chop
etilayotgan “La Timuride” jurnaliga Lyusen Keren raxbarlik qilmoqda. Ushbu
jurnalda Amir Temur va temuriylar davri tarixiga oid qator ilmiy maqolalar
muntazam ravishda berib boriladi.
Ingliz olimasi Hilda Xukxem (Hilda Hookham) Amir Temur o’z yurtida
davlatchilik va madaniy an’analarning davomchisi bo’lganligini, X - XI asrlarda
tabobat, matematika, astronomiya, geografiya, falsafa, tarix, arab va fors tillari,
adabiyot buyicha benazir asarlar yaratgan buyuk allomalar vatanidan yetishib
chiqqanligini, mazkur allomalarning yirik asarlari bir necha yuz yillar davomida
Yevropadagi uyg’onish davriga katta ta’sir ko’rsatib, unga poydevor bo’lib xizmat
qilganligini e’tirof etadi 6
.
Jumladan, L. Keren ko plab tadqiqotlarida Amir Temurning tarixdagi buyuk
ʻ
xizmatlari, uning davlatida adolat va qonun ustuvorlik qilgani, “raxbar bo’lishdek
tug’ma, ammo aqlga sig maydigan tabiiy va sinoatli xislat soxibi” bo lganligini
ʻ ʻ
6
Хукхэм X. Властитель семи созвездий / Пер. с англ. Г.Хидоятова. - Ташкент: Адолат. 1995
5

barcha bo’g’inlari yagona markazga birlashgan. Tantanali marosim tartib-
qoidalaridan tortib a’yonlarning liboslarigacha katta e’tibor berilgan.
Qisqa qilib aytganda, Amir Temurning davlat rahbari sifatida o’zi tuzgan
davlat taraqqiyotida bemisl o’rni bor. Ushbu saboqlar “davlat boshlig’i mukammal
davlat qurishning muhim vositasi bo’lib, u davlat ijtimoiy-siyosiy organizmining
yuragi hisoblangan va barcha olib borilgan islohotlar bevosita Amir Temurning
rahbarlik salohiyati orqali amalga oshirilgan. Bu noyob iqtidor va fidoiylik Amir
Temur siyosiy mavqeining mustahkamlanishiga zamin bo’lib xizmat qilgan”,–
degan xulosaga kelishimizga asos bo’ladi.
28

1.2. Davlat boshqaruvda Devonning o’rni
Dargoh va devonlar, ular tarkibiga kirgan mansab va lavozimlar, ularning
vakolatlari kabi masalalar tarixchi, sharqshunos va boshqa soha vakillarini
qiziqtirib kelgan. Shu bois hozirgi kungacha bu masalaning u yoki bu jihatlari
o’rganilib, ma’lum darajada tadqiq etib kelinmoqda.
Dargoh ko’proq hukmdor qarorgohi, boshqaruv apparati hisoblangan,
devonlar esa ijroiya idoralar vazifasini o’tagan. Turli xil devonlar va ularga
bo’ysunuvchi idoralar davlatni markazlashgan holda boshqarishda muhim o’rin
tutgan. Jumladan, devoni insho va tug’ro, devoni barid, devoni iyolat, devoni arz,
mustavfiy (g’aznachi) devoni, mushriflar (ma’naviy politsiya) devoni, davlat
mulklari devoni, vaqf mulklari devoni va boshqalar faoliyat ko’rsatgan. Ular
jamiyat ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy-ma’naviy hayoti rivojlanishiga katta
ta’sir ko’rsatgan.
Ma’lum bir tarixiy davrlarda dargoh va devonlarning nomi, vazifasi o’zgarib
borgan, shunga muvofiq ayrim rasmiy mansablar o’z o’rnini yangisiga bo’shatib
bergan. O’rta Osiyoning mo’g’ullar tomonidan bosib olinishi va Chig’atoy ulusi
tashkil etilishi natijasida an’anaviy boshqaruv tizimida ham ayrim transformatsion
jarayonlar yuz bergan. Amir Temur an’anaviy va chingiziylar boshqaruv
usullaridan foydalangan holda davlat boshqaruv tizimini yangi bir bosqichga
ko’targan. Keyinchalik tashkil topgan Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklari
boshqaruv tizimi ham ayrim o’zgarishlar bilan dargohlar va devonlarni saqlab
qolgan. Dargoh va devonlar nafaqat davlat boshqaruv siyosatini tashkil etish
hamda davlat ahamiyatiga molik rasmiy hujjatlar yuritish bilan, balki ma’lum bir
davrlarda ularni maxsus arxivlarida saqlash ishi bilan ham shug’ullangan.
Amir Temurning ma’muriy tizimi turli an’analarni o’zida mujassam etsa-da,
davlatining barcha sohalarida turkiy davlatchilik an’analari ustunlik qildi.
Sohibqiron rasman saltanatni Suyurg’atmish, keyinchalik Maxmudxon kabi soxta
rasmiy xonlar bilan birgalikda boshqargan, o’zi va ularning nomidan tangalar zarb
qildirgan bo’lsa ham, amalda barcha hokimiyat uning qo’lida to’plangan edi. U
cheklanmagan hokimiyatga ega bo’lib, amir farmonlari so’zsiz ijro etilgan.
10

rivojlangan o’rta asrlarda qurultoyning milliy davlatchiligimizdagi eng gurkiragan
davri Amir Temur davriga to’g’ri keladi deb xulosa chiqarishimizga imkon beradi.
Biz Amir Temur tomonidan chiqarilgan hamma muham farmon va qarorlar
qurultoyda muhokama etilgan degan fikrdan yiroqmiz. Mutloq monarxiya tizimida
bunday bo’lishi mumkin emas, ammo eng muhim masalalar va davlat ahamiyatiga
molik asosiy boshqaruv yo’nalishlari qurultoylarda ko’rib chiqilgani diqqatga
sazovordir. Yuqorida guvoxi bo’lganimizdek, qurultoy o’z davrining oliy maslaxat
kengashi va vakillik tashkiloti hisoblangan. Mamlakatda qonunlar ustuvorligini
ta’minlashga yerishgan Sohibqiron qurultoysiz ham davlatni boshqarishi mumkin
yedi, ammo u xalq manfaati va farovonligini ta’minlash uchun vakillar majlisining
fikri va xoxishini inobatga olgan. Chunki uning davlat boshqaruvidagi asosiy
maqsadi zo’rlik bilan xalqni o’z hukmi ostida ushlab turish emas, balki davlat va
xalq birligi, ularning farovonligini ta’minlashga qaratilgan edi. Albatta, bu jixatlar
o’sha davrdagi davlatchilik an’analarini takomillashtirishda muhim ahamiyat kasb
etgan 40
.
40
Амир Темур давлат бошкаруви. Ш.Ўлжаева. - Тошкент: Академнашр, 2017. – Б.88.
26

tariqasida mulklar in’om etar, ular o’zlariga tegishli hududlarni boshqarar edi.
Shuning uchun ba’zi olimlar bu davrni harbiy feodalizm davri deb ataydilar.
Hozirgi davrda Xalqaro demokratik tizim va yuqori harbiy texnikaning
qo’llanilishi mamlakatni harbiylashtirishga katta extiyoj tug’dirmaydi. Biroq
tarixda mamlakat mudofaasini tashkillashtirish masalasi har doim dolzarb masala
bo’lib kelgan. G’arb va Sharqda inqirozlar, urushlar kuchaygan davrda
Sohibqironning harbiylar orqali davlatni boshqarishi, mamlakatning mudofaaga
doimiy shay turishi boshqaruvning muham yutuqlaridandir. Amir Temur
hayotligida kuch bilan ushlab turilgan mahalliy xokimliklar uning vafoti bilan
mustaqillikka intildi. Bu jarayonda suyurg’ol tizimi tarqoqlikning kuchayishiga
ta’sir ko’rsatgan bosh omillardan biri bo’lib koladi. Boshqa davlatlarning suyurg’ol
tizimi bilan solishtiradigan bo’lsak (Qadimgi Rus, Franklar imperiyasi va
boshqalar), vaqtincha yoki umrbod bo’lib berilgan hududlarning aksariyatida
keyinchalik feodal tarqoqlik kelib chiqqan. Amir Temur davrida suyurg’ol o’zining
yaxshi natijalarini bersa-da, ammo u orqali alohida davlatlarning ajralib chikib
ketishiga imkon yaratilgandi. Chunki harbiy peshqadamlik Xalqaro siyosiy nufuzni
belgilagan o’rta asrlarda harbiylarning nufuzi baland bo’lgan va ular shu yul bilan
rag’batlantirilgan 25
.
Ma’lumotlarga ko’ra, Sohibqiron o’z o’gil va nabiralariga ishonchli, sinalgan,
tajribali, tadbirkor kishilarni maslaxatchi etib tayinlagan. Sharafiddin Ali Yazdiy
yozadi: “Xulaguxonga taalluk ulusni amirzoda Umarga berdi va nishon berib, ol
tamga bosti”. “Ozarbayjon viloyati, Rum va Istanbulgacha va Shomu-Misrgacha
aning hukmi farmonida bo’lg’ay. Va shaxzodalarkim, Iroq va Forsda tururlar,
aning so’zidin chiqmasunlar va aning qurultoyida hozir bo’lsunlar! Va amirzoda
Mironshoxkim, aning atosi erdi, beklaridin va navkarlarini, bir jamoat kishini anga
berdi. Va ul maxalda amirzoda Umarni ijozat berdi. Va amirzoda Mironshoxni
necha bek bilan, misli Rustam, Amir Musa va Tukal Yodgor Barlos va Junaxed
Burulday va g’ayruxu o’n ming yaxshi kishini yarog’i bila anga berdi. Va hukm
qildikim, “Aning so’zidin chiqmasunlar!” Va shaxzoda ularga dedikim,
25
Амир Темур давлат бошкаруви. Ш.Ўлжаева. - Тошкент: Akademnashr , 2017. – Б.76.
18

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, bu kurs ishi davomida Amir Temur saltanatida
markaziy va mahalliy boshqaruv tizimi, qurultoy, uning davlatchilikni
mustaxkamlashdagi urni, mansab (lavozim) va unvonlar tahlil etildi.
Tadqiqotlardan shunday xulosaga kelish mumkinki, saltanatda tashkil etilgan
markaziy va mahalliy boshqaruv tizimi davlatning yaxlitligi, hukmdor
hokimiyatining kuch-qudratini saqlash, qonunlarning ijrosini ta’minlash,
davlatning o'z oldiga qo'ygan maqsad va vazifalarini amalga oshirishda muxim
ahamiyat kasb etgan. Saroyda devonbegi, vazir va boshqa mansabu unvonlar
mavjud bo’lib, ular ijro etuvchi hokimiyatni o'zida mujassam etgan. Amir Temur
saltanatini to’rt ulusga bo’lib, ularga o’z o’gil va nabiralarini hukmdor etib
tayinlagan.
Sohibqiron mamlakatni mo’g’ullar kabi ulus, viloyat va tumanlarga bo’lgan.
Viloyat va tumanlarga ham asosan temuriy shaxzodalar, shuningdek, harbiy
lashkarboshilar raxbarlik qilishgan. Amir Temur viloyat, tumanlarga kupincha
mamlakat xayotida katta o’rin tutgan olimlar, janglarda sinalgan, baxodirlik
ko’rsatgan harbiylarni tayinlagan. Darbiy zodagonlarning davlat boshqaruvida
ishtirok etishi o’rta asrlarda harbiy feodalizm bosqichi rivojlanganligini ko’rsatadi.
Bunda harbiy va fuqarolik hokimiyati uyg’unligi ta’minlagan edi. Sohibqiron
janglarda, davlat ishlarida toblangan, sadoqatli, tadbirkor, olim kishilarni o’z
o’gillariga maslaxatchi qilib tayinlagan va ular orqali hududlarda boshqaruvning
xolisligini ta’minlashga intilgan. Amir Temur davrida mahalliy boshqarish ishlari
yaxshi tashkillashtirilgan bulib, har bir viloyat, shaxar, tumanning o’z hokimi,
moliya devoni, qozisi, muftiysi, mutavalliysi va mutasibi bo’lgan. Har bir shaxar
va qishloqqa kutvol, ya’ni komendant tayinlangan. Saltanat boshqaruvida mahalliy
erkin jamoalar va mahalla oqsoqollari katta rol o’ynaganligini alohida ta’kidlab
o’tish lozim. U boshqaruvda milliy urf-odatlarni inobatga olib, soliqlar yigish,
tinchlik-farovonlikni saqlash, moddiy ta’minot va boshqa masalalarda jamoa
hamda uni boshqargan mahalla oqsoqollarining fikrlarini inobatga olgan.
Yuqoridagilardan ko’rinadiki, Amir Temur saltanatida Devon va undagi vazirliklar
27

Amir Temur davlatida devon – vazirlar faoliyati

Купить