Amir Temur davlatida ma'muriy hududiy boshqaruv - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	146.5KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	22 Aprel 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

193 Sotish

Amir Temur davlatida ma'muriy hududiy boshqaruv

Sotib olish

“AmirTemur davlatida ma'muriy hududiy boshqaruv”
MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………..….....3-6
I BOB.AMIR TEMURNING SI YOSIY MAYDONGA CHIQISHI …........7-17
1.1 Amir Temur davlatida boshqaruv asoslarining shakllanishi........................7-10
1.2 Mansab va unvonlar..................................................................................11-14
1.3 Harbiy tizim va huquqiy munosabatlar......................................................15-17
II BOB. AMIR TEMUR DAVLATIDA BOSHQARUV TIZIMI NING
TASHKIL ETILISHI ……………………………………………….......…...18-27
2.1 Amir Temur davlatining markaziy hokimiyat va boshqaruv
organlari ……………………………………………..…………………….…..18-22
2.2 Mahalliy boshqaruvning amalga oshirilishi ……………..………….…….23-27
Xulosa…………………………………….......................................................28-29
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………….………..30-31

1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev 2018-yil
28-dekabrda parlamentga yo llagan Murojaatnomasida “Buyuk alloma vaʻ
adiblarimiz, aziz avliyolarimizning bebaho merosi, yengilmas sarkarda va
arboblarimizning jasoratini yoshlar ongiga singdirish, ularda milliy g urur va
ʻ
iftixor tuyg ularini kuchaytishga alohida e tibor qaratishimiz kerak”
ʻ ʼ 1
deb
ta kidlagandi. Bu bejiz aytilmadi, albatta.
ʼ
Zero, xalqimiz, ayniqsa millatning kelajagi bo lgan yoshlar buyuk ajdodlar
ʻ
tarixini qanchalar ko p o rgansa, ularning hayoti va faoliyatidan ibrat va saboq olib
ʻ ʻ
yashasa, qalbida milliy g urur va iftixor tuyg ulari jo sh urib, elu yurtga bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
muhabbati yana-da ortadi.
Bu ezgu ishlarni amalga oshirishda esa, xalqimiz tarixida o tgan ko plab
ʻ ʻ
buyuk siymolar qatorida, Sohibqiron Amir Temur qadriyatini o rganish ham
ʻ
muhim ijtimoiy-siyosiy va ma naviy ahamiyatga ega.
ʼ
Ma lumki, Amir Temurning qanday shaxs va davlat arbobi bo lganligi,
ʼ ʻ
hamda uning ijtimoiy-siyosiy qarashlari, saltanat taraqqiyoti yo lida amalga
ʻ
oshirgan islohotlari borasida uning zamondoshlari ham, keyingi davr olimlari va
siyosatchilari ham o z fikrlarini bayon etganlar.
ʻ
Endi ana shu fikrlar tahlili bilan yaqindan tanishishni lozim deb topdik.
Amir Temurning zamondoshi muarrix Hofizi Abru yozishicha: “...hazrat
Sohibqiron Amir Temurning humoyun va saodatli ayyomida Movarounnahr yer
yuzi mamlakatlarining poytaxtiga aylandi. Jahonning turli joylaridan olimu
fuzalolar, muhandislar va hunarmandlar bu yerga oqib kelib, yashab ijod eta
boshladi». Aytib o tish joizki, azaldan olimu-fuzalolar va hunarmand odamlar
ʻ
(ijodkor va bunyodkorlar ) ijod qilish uchun qayerda qulay sharoit bo lsa, shu
ʻ
tomonga talpinib yashagan.
Demoqchimizki, adolatli davlat boshqaruvchisi bo lgan, tinchlik va
ʻ
osoyishtalik hukm surgan yurtlarda ijod qilgan, bunyod qilgan. Chunki, urush,
zulm, jaholat bor joyda na ijod bo ladi na bunyodkorlik.
ʻ
1
https://xs.uz/uz/post/sohibqiron-amir-temur-adolatli-hukmdor-va-yuksak-manaviyat-egasi
2

Shuningdek, Amir Temur davlatida esa, boshqa davrlardan farqli o laroqʻ
barcha tabaqalarning haq-huquqlari va manfaatlari inobatga olinib, ularning hayoti
uchun zarur ijtimoiy zamin vujudga keltirilgan. Har bir toifaning, ya ni u xoh olim,
ʼ
xoh naqqosh, xoh shoir bo ladimi ularning haq-huquqlari, burch va majburiyatlari
ʻ
o ziga xos qonun bilan kafolatlab qo yilgan. Ular saltanat g aznasidan moddiy
ʻ ʻ ʻ
rag batlantirib turilgan.
ʻ
Demak, Amir Temur davlatida, xususan uning poytaxti bo lmish
ʻ
Samarqandda ijodkor insonlar yashashi va ijod qilishi uchun barcha moddiy-
maishiy sharoitlar yaratilgan ekanki, jahonning turli joylaridan olimu fuzalolar,
muhandislar va hunarmandlar bu yerga oqib kela boshlagan.
Fransuz olimi Lyangle ham Amir Temurning ilm ma rifat allomalariga,
ʼ
sohibi hunarmandlarga qanchalik hurmat bilan munosabatda bo lganligi to g risida
ʻ ʻ ʻ
shunday deydi: «Temur olimlarga seriltifot edi. Bilimdonligi bilan bir qatorda
sofdilligini ko rgan kishilarga ishonch bildirardi. U tarixchilar, faylasuflar,
ʻ
shuningdek, ilm-fan, idora va boshqa ishlarda iste dodli bo lgan barcha kishilar
ʼ ʻ
bilan suhbatlashish uchun ko pincha taxtdan tushib, ularning yoniga kelardi.
ʻ
Negaki, Temur bu sohalarga g amxo rlik qilishga asosiy e tiborini berardi».
ʻ ʻ ʼ
Bundan tashqari, Sohibqiron davlat va jamiyat boshqaruvidagi faoliyatini
ilm ahlining ma naviy ko magiga tayangan holda olib borgan. U olimu ulamolarga
ʼ ʻ
yuksak ishonch bildirib, qudratli davlat barpo etishda ularning beqiyos o rni
ʻ
borligini alohida ta kidlab o tgan. Amir Temur hazratlari qaysi mamlakatni fath
ʼ ʻ
etsa, shu yerlik ijodkor ahlini izlab toptirib, ularni ham moddiy, ham ma naviy
ʼ
tomondan qo llab-quvvatlagan. Izzat-hurmatini o z o rniga qo ygan. “Temur
ʻ ʻ ʻ ʻ
tuzuklari”da bu borada shunday deyiladi: «Sayyidlar, ulamo, mashoyix, oqil va
dono kishilar, muhaddislar va tarixshunoslarni sara va e tiborli kishilar deb
ʼ
hisoblab, hurmat-izzatlarini o rniga qo ydim... Olimlar bilan suhbatda bo ldim va
ʻ ʻ ʻ
pok niyatli, toza qalbli kishilarga talpinib yashadim».
Darhaqiqat, biz yashagan zamin Sohibqiron Amir Temur davrida ham,
bugungi kunda ham ham ko pchilikning havasini keltirayotgani rost. Eng asosiysi,
ʻ
3

raiyat deb atalmish xalq rozi bo lgan. Shuning uchun ham Amir Temurʻ
hukmronligi davrida xalq tinch, osoyishta va farovon turmush kechirgan.
Xo sh, xalq uchun, inson uchun bundan ortiq baxt bormi dunyoda?
ʻ
Shuning uchun ham uning tasarrufida bo lgan biror-bir mamlakatda
ʻ
Sohibqiron siyosatiga qarshi raiyat tomonidan norozilik harakati bo lmagan. Biz
ʻ
tarixiy manbalarga murojaat qilib, hech qanaqa ma lumot ololmadik.
ʼ
Bu nimadan dalolat beradi?
Bu Sohibqironning doimo xalq g amida, uning manfaati yo lida faoliyat
ʻ ʻ
yurgizganligidan, raiyat ahvolidan doimo xabardor bo lganidan dalolat beradi.
ʻ
“Temur tuzuklari”da yozilganidek: «Raiyat ahvolidan ogoh bo ldim.
ʻ
Ulug larini ota qatorida, kichiklarini farzand o rnida ko rdim. Har yerning tabiati,
ʻ ʻ ʻ
har el-yurt va shaharning rasmu odatlari va mizojidan voqif bo lib turdim. Har bir
ʻ
yurt va shahar aholisining ulug lari bilan do st tutindim. Ularning mizojlari va
ʻ ʻ
tabiatiga to g ri kelgan, o zlari tilagan odamlarini ularga hokim qilib tayinladim.»
ʻ ʻ ʻ
Ma lumki, saxovatpeshalik, mehr-muruvvatlilik, fuqaroning turmushi va hol
ʼ
ahvolidan xabardor bo lish faqat buyuk davlat arboblariga xos bo lgan fazilatdir.
ʻ ʻ
Amir Temur hazratlariga xos bo lgan ushbu fazilat bugungi kunda
ʻ
mamlakatimizda Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan olib borilayotgan
siyosatda o z aksini topmoqda.
ʻ
Darhaqiqat, davlat rahbari yordam va ko makka muhtoj insonlarni har
ʻ
tomonlama qo llab-quvvatlash, hech kimni e tibordan chetda qoldirmaslik,
ʻ ʼ
ijtimoiy hayotda mehr-muruvvat, saxovat va o zaro yordam masalalariga alohida
ʻ
ahamiyat berib kelmoqda.
Albatta, amalga oshirilayotgan bu ezgu ishlarning pirovard maqsadi xalqni
rozi qilishga, uning og irini yengil qilishga qaratilgan. Buni quyidagi so zlardan
ʻ ʻ
ham anglab olish mumkin: “Hammamizni tarbiyalagan, voyaga yetkazgan – shu
xalq. Barchamizga tuz-nasiba bergan ham shu xalq. Bizga ishonch bildirgan,
rahbar qilib saylagan ham shu xalq. Shunday ekan, biz birinchi navbatda kim bilan
muloqot qilishimiz kerak, odamlarimiz bilan. Kim bilan bamaslahat ish tutishimiz
kerak, avvalo xalqimiz bilan. Shunda xalqimiz bizdan rozi bo ladi. Xalq rozi
ʻ
4

bo lsa, ishimizda unum va baraka bo ladi. Xalq bizdan rozi bo lsa, Yaratgan hamʻ ʻ ʻ
bizdan rozi bo ladi”.
ʻ
Xulosa qilib aytganda, Sohibqiron Amir Temur hazratlari milliy
davlatchiligimiz tarixida nafaqat yetti iqlim sultoni sifatida, balki yurt
obodonchiligi va xalq farovonligi yo lida bor kuch-g ayratini safarbar etgan buyuk
ʻ ʻ
davlat arbobi sifatida qoladi.
Mavzuning maqsad va vazifalari. Ushbu mavzuning asosiy maqsadi Amir
Temur shaxsi va uning siyosiy faoliyati o’rganish va tahlil qilishdir.
Yuqoridagi maqsaddan kelib chiqib quyidagilar vazifa sifatida belgilandi:
 Markazlashgan Amir Temur saltanatining tashkil topish jarayoni ochib
berish
 Amir Temurning buyuk davlat arbobi va yuksak ma'naviyat sohibi sifatidagi
shahsini o’rganish
 Amir temurning davlat boshqaruvi sohasidagi islohotlari tahlil qilish
 Temur tuzuklari ning davlat boshqaruvidagi ahamiyatlarini ochib berish
 Amir Temurning jahon tarixida tutgan o‘rni ni tahlil qilish
 Amir Temur saltanatining ma’muriy va harbiy tuzilishi o’rganish
Mavzuning ob’ekti va predmeti. Ushbu mavzuning ob’ekti Amir Temur
shaxsi va uning siyosiy faoliyati hisoblanadi. Mavzuning predmeti sifatida Amir
Temurning siyosiy faoliyati olingan.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta
paragrapf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat.
I. AMIR TEMURNING SIYOSIY MAYDONGA CHIQISHI
1.1. Amir Temur davlatida boshqaruv asoslarining shakllanishi
Ko‘plab yozma manbalarning ma’lumot berishicha, o‘z davrining yirik
harbiy va davlat boshlig‘i bo‘lgan Amir Temur siyosiy, huquqiy asoslarga ega
5

bo‘lgan ulkan davlat barpo etgan edi. O‘zbekiston davlatchiligi tarixining o‘rta
asrlar davrida Sohibqiron Amir Temur avvalo, adolatli va qonunchilikka tayangan
davlatchilik asoslarini barpo etish bilan birga davlat yaxlitligi va kuch-qudratini
mustahkamlashning asosiy omili bo‘lgan kuchli mudofaa tizimi yaratdi hamda
temuriylarga meros qilib qoldirdi.
Amir Temur o‘z saltanatining boshqaruv tizimini yaratishda o‘sha davrning
yirik va ko‘zga ko‘ringan harbiylari, amirlar va beklar, fozillar, olimu-ulamolar,
o‘z pirlarining o‘gitlari hamda maslahatlariga tayangan edi. Misol uchun,
“Tuzuklar”da keltirilishicha Amir Temurga piri Abu Bakr Zayniddin Toyobodiy
shunday o‘git beradi: “Agar har narsani va har kimni o‘z martabasida saqlay
olmasang, saltanatingga bundan ko‘p xalal va ziyon etgay. Demak, har kimning
qadr-qiymatini, tutgan mavqeini va har narsaning o‘lchovini belgilab olishing va
shunga muvoffiq ish tutishing kerak.”
SHuningdek, “Tuzuklar”da yana shunday ma’lumot beriladi: “O‘zga
mamlakatlarni zabt etish, ularni idora qilish, g‘anim lashkarni sindirish, dushmanni
tuzoqqa tushirish, muxoliflarni ko‘nglini topib do‘stga aylantirish, do‘st-dushman
orasidagi muomala, murosayu-madora qilish xususida ushbu tadbir va
kengashlarni qo‘lladim. Pirim Abu Bakr Toyobodiy menga yozmishlarkim:
Abdulmansur (zafarmand) Temur saltanat yumushlarida to‘rt ishni qo‘llasin, ya’ni,
1) kengash; 2) mashvaratu maslahat; 3) hushyorligu mulohazakorlik; 4)
ehtiyotkorlik. CHunki kengash va mashvaratsiz saltanatni barcha qilgan ishlari va
aytgan gaplari xato bo‘lgan johil odamga qiyoslash mumkin: uning so‘zlari
po‘shaymonlik va nadomat keltirgay. SHunday ekan, saltanatni boshqarishda
mashvaratu maslahat va tadbir bilan ish yuritgin, toki oqibatda nadomat chekib,
po‘shaymon bo‘lmagaysan.”
Amir Temur va temuriylar davrida fuqarolarda davlat tomonidan o‘rnatilgan
qonunlarni hurmat qilish, ularga ma’suliyatli yondashish tushunchalari
shakllangan. Bu esa davlat tomonidan ilgari surilgan maqsad va g‘oyalarni amalga
oshirishdagi kafolatlardan biri bo‘lib xizmat qilgan.
6

Amir Temur davlati markazlashgan davlat bo‘lib, butun hokimiyat davlat
boshlig‘ining ixtiyorida bo‘lgan. Tadqiqotchilarning fikricha, Amir Temur
davlatining boshqaruv asoslari shakllanishi rivojida kengashlar muhim ahamiyatga
ega bo‘lgan. Vaqti-vaqti bilan muhim ijtimoiy-iqtisodiy, harbiy va siyosiy
masalalarni hal qilishda katta va kichik kengashlar chaqirilib turilgan. Katta
kengashlar tinchlik vaqtlarida Samarqanddagi hukmdor saroyida chaqirilgan. Unda
oliy hukmdorning qarindosh urug‘lari, yuqori martaba va mavqega ega bo‘lgan
ruhoniylar tabaqasining vakillari, bosh amirlar, beklarbegi, ulus, tuman hokimlari,
mingboshilar, yuzboshilar, o‘nboshilar, bahodir unvoniga ega bo‘lgan harbiylar
kabilar ishtirok etganlar. Ushbu kengashda mamlakat hayoti bilan bog‘liq
masalalar muhokama qilingan. Kichik kengashda Amir Temur, uning o‘g‘illari,
qarindoshlari, qo‘shin boshliqlari ishtirok etganlar. Unda uzoq mamlakatlarga
harbiy yurishlar bilan bog‘liq masalalar hal qilingan.
Amir Temur davrida markazda hamda tobe hududlarda xon boshchiligida
mukammal va puxta davlat boshqaruv apparati shakllangan.
“Tuzuklar”da mukammal davlat boshqaruvini tashkil etish quyidagicha
ifodalanadi:
- davlat daxlsizligini va mustahkamligini har tomonlama muhokama qilish;
- oliy hukmdor hokimiyatining cheklanmaganligi hamda mustaqil siyosat
yurgizishi;
- vazirlarga yuklatilgan majburiyatlar va ular bajarishi lozim bo‘lgan
vazifalar;
- markazga tobe bo‘lgan mulk(ulus)lar amirlari hamda tuman hokimlarining
vazifalari;
- oliy davlat kengashi;
- davlat xavfsizligi va mustahkamligi, joylardagi jamoat tartibi hamda
mamlakat tinchligi, osoyishtaligini saqlash;
- muntazam qo‘shin tashkil etib, qo‘shin qo‘mondonlarini tayinlash,
lavozimlarga ko‘tarish, rag‘batlantirish va ularga maosh to‘lash;
7

- aholidan olinadigan turli soliqlar(zakot, xiroj va boshq.) miqdorini
aniqlash;
- harbiy yurishlarda jasorat namunalarini ko‘rsatganlarni(noiblar, amirlar ,
sipohiylar va boshq.) rag‘batlantirish;
- Harbiy yurishlar va janglar paytida qo‘shinning joylashuvi va ularni ajratib
turuvchi belgilar. Zamonaviy adabiyotlarda keltirilishicha, Amir Temur o‘ziga
qadar mavjud bo‘lgan davlatchilikning quyidagi sakkizta asosiga amal qildi:
- davlat o‘z vazifasini bajarmog‘i uchun, eng avvalo, siyosiy jihatdan
mustaqil bo‘lishi;
- davlat va jamiyatning yaxlitligi buzilmasligi;
- davlat va jamiyat muayyan bir qonunlar, trtiblar va mafkura asosida
boshqarilmog‘i;
- boshqaruvning turli tabaqalari, yo‘nalishlari, sohalarini muvofiqlashtirib
turuvchi ma’lum bir tizim shakllangan bo‘lishi;
- jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarining ahvoli davlat e’tiborida
bo‘lishi;
- fan va madaniyatning ravnaqi to‘g‘risida doimiy qayg‘urishiga davlat
ahamiyatiga molik qat’iy siyosat sifatida qarash;
- har bir davr shart-sharoiti, tartiblariga ko‘ra, davlat jamiyat ichki
taraqqiyoti masalalarini tashqi dunyodagi mavjud omillardan foydalangan holda
olib borishi;
- davlat tepasidagi kuchlar o‘tmish, zamona va kelajakni teran tafakkur,
mustahkam iymon, g‘oyat yuksak ma’naviyat va millatparavchilik ila anglamog‘i.
Shu bilan birga Amir Temur yuqoridagi sakkizta asosni yana bir to‘qqizinchi
asos bilan boyitdi. U ham bo‘lsa, jamiyat rivojida barcha ijtimoiy tabaqalar
faoliyatini nazarda tutish va manfaatlarini ta’minlashdan iboratdir. Amir
Temur bo‘yicha bunday tabaqalar o‘n ikkita bo‘lib, ularda jamiyatning
barcha tarkibiy qismlari o‘rin olgan.
Bu tabaqalar quyidagilar edi:
1.Sayyidlar, olimlar va shayxlar.
8

2.Katta tajribaga ega ilmli kishilar.
3.Duo qiluvchi taqvodorlar.
4.Lashkarning sipohlari, sarhang va amirlar.
5.Askar va xalq ommasi.
6.Davlat boshqaruv ishlarini ipidan ignasigacha biladigan maslahatgo‘y,
dono va aqlli kishilar.
7.Vazirlar, kotiblar, devon boshlig‘i.
8.Tibbiyot ahli, munajjim va muhandislar.
9.Muhaddislar va muarrixlar.
10.Tasavvuf vakillari va oriflar.
11.Hunarmandlar va san’atkorlar.
12.Ajnabiy sayyohlar va savdogarlar.
Yuqoridagi ijtimoiy qatlamlar Amir Temur davri davlatchiligini
ma’muriyboshqaruv tizimidagi tartiblr bilan aloqador holda uning harbiy-siyosiy
xususiyatga ega bo‘lganligidan ham dalolat beradi. Amir Temur va temuriylar
davrida yaratilgan davlat boshqaruv asoslari qonunlar ustivor bo‘lgan va
fuqarolarning himoyasi, tinchligi va barqarorligi ta’minlangan jamiyat asoslarining
yuzaga kelishiga katta imkoniyatlar yaratgan. Qonun ustivorligiga, adolat
tamoyillariga saltanatda va tashqi munosabatlarda qat’iy amal qilingan. Amir
Temur va temuriylarning boshqaruvida maslahatu mashvaratga tayanish davlatning
bexato siyosat yuritishga olib boruvchi omillardan biri hisoblangan. Amir
Temurning kuchli markazlashgan davlat barpo etishi natijasida Movarounnahrda
o‘zaro urush va nizolarga barham berilib, uning barcha hududlarida tinchlik va
osoyishtalik o‘rnatildi. Fan, madaniyat, hunarmandchilik, dehqonchilik, savdo-
sotiqning rivojlanishiga imkon yaratildi. Amir Temur vafot etgach bu an’analar
buzilgan bo‘lsa-da, Shohruh va Ulug‘bek Sohibqiron davridagi tartib-qoidalani
tiklash borasida say’i-harakatlar olib bordilar.
1.2. Mansab va unvonlar
9

Bizga manbalardan ma’lumki, Amir Temur hokimi mutlaq bo‘lib, uning
farmolari so‘zsiz ijro etilgan. Ammo, o‘rta asrlar davlatchilik an’analariga ko‘ra,
nasl-nasabi xon avlodiga mansub bo‘lmagan shaxs taxtni boshqara olmas edi.
Shuning uchun ham, o‘z davrida Amir Qozog‘on tomonidan belgilangan an’anaga
ko‘ra, Amir Temur avval Chingizxon avlodidan bo‘lgan Suyurg‘atmishni (1370-
1388-yy.) keyin esa uning o‘g‘li Sulton Mahmudxonni (1388-1402-yy.) o‘z
huzurida “xon” qilib ko‘taradi.
Ularning nomidan yorliqlar chiqarilib, tanga pullar zarb qilingan bo‘lsa-da,
Sohibqiron ularni davlat ishlariga umuman aralashtirmagan. Sohibqiron “amir”
unvonida bo‘lib, 1370-yilda Qozonxonning qizi Saroymulkxonimga uylanganidan
so‘ng “Ko‘ragon” (“Xon kuyovi”) unvonini oladi. Bu holat, ya’ni, xon avlodiga
kuyov, qarindosh bo‘lishi ham uning siyosiy mavqeini rasman bo‘lsa ham
mustahkamlashga xizmat qilgan.
Amir Temur o‘zi barpo etgan ulkan saltanatni o‘g‘illari, nabiralari va nufuzli
amirlariga suyurg‘ol tarzida in’om qilib, ular orqali boshqardi. Movarounnahrni
esa poytaxt Samarqand bilan o‘zida qoldirdi. Suyurg‘ol tariqasida berilgan uluslar
markaziy hukumatga itoat etsalarda, ammo ular ma’lum mustaqillikka ega edilar.
Ulus hukmdorlarining alohida devonxonasi bo‘lib, ularning markaziy hukumatga
tobeligi xirojning bir qismini Samarqandga jo‘natish va oliy hukmdorning harbiy
yurishlarida o‘z qo‘shini bilan qatnashish yoki talab qilingan askarni yuborib
turishdan iborat edi.
Amir Temur va temuriylar davri davlatchiligida markazda va joylarda xon
boshchiligida mukammal va puxta davlat boshqaruv apparati, boshqaruvdagi ikki
muhim, hamda asosiy idora- dargoh va devonlar (vazirliklar) mavud edi.
Dargoh - eng oliy davlat idorasi bo‘lib, oliy hukmdor Amir Temur, yuqorida
eslatganimizdek, Suyurg‘atmishni “xon” deb e’lon qilgan bo‘lsa-da, hokimiyat
batamom Sohibqiron ihtiyorida bo‘lgan. “Soxta xon” e’lon qilinishi holati o‘sha
davr vaziyati va voqeyligidan kelib chiqib, Amir Temur hokimiyatini
mustahkamlash yo‘lida amalga oshirilgan edi.
10

“Tuzuklar”da keltirilishicha, dargohda vaqti-vaqti bilan xos majlislar
o‘tkazilib turilgan. Bunday majlislarda davlat va mamlakat idorasi, sodir
bo‘layotgan o‘zgarishlarga munosabat, mansab va vazifalarga tayinlash masalasi
ko‘rib chiqilgan. Bunday tadbirlarni tor doirada o‘tkazilishiga sabab, davlat
ahamiyatiga molik masalalarni chetga ayon bo‘lishidan saqlanish edi. Dargoh
faoliyatini boshqarish, uning devonlar va joylardagi mahalliy hokimiyat idoralari
bilan bog‘lanib turish ishlari Oliy devon zimmasida bo‘lgan. Dargoh tizimidagi bu
devonga devonbegi boshchilik qilgan. O‘sha davrda oliy devonning ahamiyati va
mavqei shu qadar baland bo‘lganki, ayrim manbalar (Ali YAzdiy) uni dargoh bilan
bir ma’noda ta’riflagan. Dargoh faoliyati boshqaruvida quyidagi mansab va
vazifalar mavjud edi.:
- arzbegi – dargohdagi muhim vazifalardan biri bo‘lib, uning xizmati
dargohga arz-dod, shikoyat bilan kelganlarni hamda mamlakatda sodir bo‘layotgan
voqealarga o‘z munosabatlarini bildiruvchilarni qabul qilishni uyushtirib turish edi.
Undan tashqari, tushgan arzlar, shikoyatlar va takliflarni oliy hukmdorga etkazib
turish ham arzbegining vazifasi bo‘lgan;
- adolat amiri – bu mansabdagi shaxs turli o‘lka, viloyat va shaharlarda
“sipoh va raiyyat orasida urf-odatlarga oid janjalli ishlar haqida” oliy hukmdorga
hisobot va ma’lumot etkazib turgan. Tadqiqotchilarning xulosalariga ko‘ra,
joylardagi ahvoldan boxabar bo‘lib turishning ikki yo‘lidan foydalanilgan:biri
pastdan yuqoriga, ya’ni, arzchilar, to‘g‘ridan-to‘g‘ri dargohga murojaat qilish
imkoniga ega bo‘lganlar, ikkinchisi esa, maxsus xizmat orqali joylardagi vaziyat
davlat tomonidan, aniqrog‘i, oliy hukmdor dargohi orqali tekshirib borilgan.
Mavjud holatlar aniqlanib, shunga yarasha chora-tadbirlar ko‘rilgan;
- aminlar – tushgan ma’lumotlarni joylarga topshirib, adolatsizlik,
tartibsizlik, davlat va jamiyat manfaatiga zid ishlar haqida yozma ma’lumot berib
turadigan maxsus ishonchli vakillar hisoblanib, ularning vazifasiga bundan
tashqari tobe erlar to‘lovlarining yig‘ib kelish ham kirgan;
- tavochi – muhim lavozimlardan biri bo‘lib, oliy farmonga ko‘ra, joylarga
borib harbiy yurish uchun lashkar to‘plash bilan shug‘illangan. Tavochilar avval
11

boshdan belgilangan lashkar sonining taxt bo‘lishi, tayyorgarlik darajasi, ta’minoti
ko‘ngildagidek talabga javob berishi, ko‘rsatilgan joyga muayyan yo‘l bilan o‘z
vaqtida etib borishi kabi g‘oyatda ma’suliyatni tadbirlarga javobgar bo‘lganlar.
Ularning boshlig‘i bosh tavochi deb atalib, ular tumanot (o‘n minglik), hazorajot
(minglik), sadajot (yuzlik), etakchilaridan, viloyat hokimlaridan qo‘shinni o‘z
vaqtida, belgilangan son va sifat, ta’minlanganlikda etkazish berish to‘g‘risida
tilxat olganlar.
Shuningdek dargohda bosh hojib, hojiblar (rasmiy tadbirlar boshqaruvchisi
va tashkilotchilari), xazinador, xonsolar (dasturxon tuzatishga bosh-qosh
bo‘luvchi), jibachi (qurol-aslaha saqlovchi), qushchi (podshohona ovlar
uyushtirilganda maxsus o‘rgatilgan ov qushlarini olib yuruvchi va parvarish
qiluvchi) va mana shu xizmatni boshqaruvchi qushbegi, bakovulboshi ( saroy
oshpazlarining boshlig‘i), kotiblar, bitikchilar, tabiblar, sozandalar,
g‘azalxonlar, farroshlar kabilar mavjud bo‘lgan.
Mamlakatda ichki va tashqi favqulodda voqealardan voqif etib turuvchi
ming nafar piyoda, ming nafar tuya mingan, ming nafar ot mingan choparlar
bo‘lgan. Butun saltanat bo‘ylab bir kunlik yo‘l oralig‘ida yomxonalar tashkil
etilgan bo‘lib, har bir yomda ellik boshdan ikki yuz boshgacha ot-ulov saqlangan.
Tadqiqotlardan ma’lumki, Amir Temur va temuriylar davlatni ulus, viloyat va
tumanlarga bo‘lib boshqarganlar. Temur davrida saltanat to‘rt ulusga bo‘linib,
ularga o‘g‘il va nabiralarni hukmdor etib tayinlagan. Shuningdek, viloyat va
tumanlarni ham asosan temuriy shahzodalar va harbiylar boshqarganlar.
Ali Yazdiy ma’lumotlariga ko‘ra, Amir Temur janglarda, davlat ishlarida
toblangan sadoqatli tadbirkor, oqil va bilimdon shaxslarni o‘g‘illari va nabiralari
yoniga maslahatchi qilib tayinlagan hamda ularga yirik viloyat va hududlarni
ishonib topshirgan. Amir Temur mahalliy hokimliklarni o‘ziga itoat etuvchi davlat
maslahatchilari orqali ham muvofiqlashtirib turgan hamda mahalliy va markaziy
hokimiyat aloqadorligini shu mansab orqali ushlab turishga harakat qilgan.
Mansablarga asoslangan zamonaviy tadqiqotlarda Amir Temur va temuriylar
davri mansab va unvanlari haqida ko‘plab ma’lumotlar mavjudki, ular
12

quyidagilardir: amin, arzbegi, bakovul, bakovulboshi, bovarchi, baxshiylar,
bitikchi, vazir, daftardor, devonbegi, dorug‘a, dodxoh, jarchi, juybon, zobit,
ixtisobchi, zinbardor, inoq, ichkilar, iqto, yasag‘lik, ko‘kaldosh, kulu, kalontar,
kutvol, ko‘ragon, mavkab, mahdi ulyo (mahdi oliya), majlisnavis, miroxo‘r, mirob,
muxtasib, oqo (og‘o), otaliq, parvonachi, pos (posbon), sadr, sadri a’zam, sohibi
devon, tavochi, tarxon, uyo‘g‘lon, farrosh, xazinador (xozin), xattot, chuhra,
shayxulislom, chahraboshi, shig‘ovul, shixna, shuqurchi, yurtchi, yasovul, qozilar,
qo‘rboshi, qushchi (qushbegi), qorovul, qopuchi, hojiblar.
1.3. Harbiy tizim va huquqiy munosabatlar.
Amir Temur manbalarda o‘z zamonasining mashhur sarkardasi va yirik
lashkarboshi sifatida tilga olinadi. Uning harbiy iste’dodi hamda sarkardalik
mahorati qo‘shinlarning tuzilishida, harbiy strategiya hamda taktikalarda namoyon
bo‘lgan. Qo‘shinning yuragini va qo‘mondonlik o‘zagini barlos urug‘i vakillari
tashkil etgan. O‘sha davr voqealarining shohidi bo‘lganlarning guvohlik
berishicha, barloslar harbiy qo‘nimsizlikka nihoyatda chidamli, kamondan o‘q
o‘zishga juda usta, o‘z hukmdorlariga sodiq va sabr-toqatli bo‘lganlar.
Sohibqiron qo‘shini o‘nlik birikmalar asosida tuzilgan bo‘lib, lashkar tuman
(o‘n minglik), hazora (minglik), xushun (yuzlik) va ayl (o‘nlik) qismlarga
bo‘lingan. O‘n minglik lashkarni boshqarish uchun mirixazora, yuzliklar uchun
xushunboshi o‘nliklar uchun esa aylboshi kabi harbiy mansablar joriy etilgan.
Qo‘shindagi bo‘linma boshliqlari – amirlar Sohibqironga tobe bo‘lgan qirq
aymoq (urug‘)dan o‘n ikkitasi: barlos, arg‘in, jaloyir, tulkichi, duldoy, mug‘ul,
suldo‘z, to‘g‘oy, qipchoq, arlot, totor va tarxonlar orasidan saylab olingan.
XV asr muallifi Abdurazzoq Samarqandiyning ma’lumot berishicha, harbiy
safarda har bir jangchi o‘zi bilan bir yilga etadigan oziq-ovqat, kamoni bilan o‘ttiz
o‘qli sadoq (o‘qdon), sovut, nayza va qalqon olgan. Har ikki suvoriyda bitta zahira
chopqir ot, o‘rdagohdagi har bir o‘nlik qismda bittadan chodir, qozon, ketmon,
o‘roq, bolta, bigiz, ikkita belkurak, yuzta igna, arqon, bitta oshlangan pishiq teri
bo‘lishi shart edi.
13

Harbiy safarbarlik paytida har bir viloyat oldindan belgilab qo‘yilgan asosiy
(asl) hamda zahira (izofa) qismlarni to‘plab bergan. Viloyatlar toshotar
(sangandoz), devor buzuvchi (manjaniq), o‘t otuvchi (ra’dandoz va naftandoz) kabi
moslamalarni ishlatishni biladigan jangchilarni tayyorlab bergan. Viloyatlardagi
askariy qismlarni to‘plash hamda markazga yoki tayinlangan manzilga jo‘natish
bilan tavochi lavozimidagi amaldor shug‘ullangan.
Qo‘shindagi har bir harbiy – hoh amir, hoh oddiy sipohiy bo‘lsin
belgilangan nizomni qat’iy bajarishga majbur bo‘lib, jangda ayovsiz va dovyurak
bo‘lishi, omonlik istagan dushmanga yumshoq muomala qilishi hamda adolatli
bo‘lishi lozim hisoblangan.
Harbiy safarlar paytida har bir qo‘shin qismlarining eng oldida dovyurak va
botir askarlardan tanlab olingan xabarchi (xabargir) deb yuritilgan
ayg‘oqchikuzatuvchilar bo‘linmasi yurgan. Ularning orqasidan soqchilar
bo‘linmasi – yasovul borgan. Undan keyin qo‘shinning avangard qismi manglay
harakatda bo‘lgan. Manglaydan keyin qo‘mondonning o‘rdagohi, uning yon
tomonlarida izofa (zahira) qismlar joylashgan.
Qo‘shinning asosiy jangovar qismi – markaz hamda o‘ng qanot (barong‘or)
va chap qanot (javong‘or)lardan iborat bo‘lgan. Har bir qanotning oldida qo‘riqchi
manglay – avangard, yon tomonlarida ham qo‘riqchi askariy bo‘linmalar -
kanbullar joylashtirilgan. SHu zaylda qo‘shin etti qism - qo‘llardan iborat bo‘lib,
ulardan uchtasi – markaz, barang‘or va javong‘orlar mustaqil; to‘rttasi – ikki
manglay va ikki kanbullar tobe qismlar bo‘lgan.
Sohibqiron birinchi marta jang usulida qo‘shinni etti qismga bo‘lishni joriy
etgan edi. Sharofiddin Ali Yazdiy bu haqda shunday ma’lumot beradi: “... hazrat
cherik (qo‘shin)ni yetti qo‘l tartib ettikim, hech podshoh andoq qilmaydur erdi va
eshitmaydur erdi. Va bu yetti adadida xosiyat ko‘b turur va ko‘b sir yanda bor
erdi...” Amir Temur davlatida maxsus tayyorgarlikdan o‘tgan minglab kishilar
mamlakatning bosh ma’muriy binosini, o‘rdani chegaralarni, davlatni
qo‘riqlaganlar. Favqulodda holatlarda, mamlakat uchun katta xavf tug‘ilganda
14

armiyani safarbar etish, zudlik bilan qo‘shin to‘plash qoidalari ham ishlab
chiqilgan.
Shuningdek, temuriylar davrida ham, ayniqsa, Shohruh Mirzo, Mirzo
Ulug‘bek, amirzoda Umar, Husayn Boyqaro davrlarida ham davlat himoyasi
yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Ammo, hokimiyat uchun bo‘lib turgan o‘zaro kurashlar
bu jarayonning zaiflashuviga olib kelgan edi. Ta’kidlash lozimki, Sohibqironning
qat’iy va mustahkam harbiy tizimni shakllantirishdan asosiy maqsadi, eng avvalo,
mamlakatni ichki va tashqi dushmanlardan himoya qilish, tobe hududlardagi
tartibsizliklarni oldini olish, adolat, tinchlik va barqarorlikni o‘rnatish,
mazlumlarni zolimlardan himoya etish, insonparvarlik va bag‘rikenglik g‘oyalariga
amal qilish hamda keng tarqatish, qonun ustivorligiga erishish, mamlakatlarni
taraqqiyot yo‘liga solish, islom dini va baynalminal kelishuvchilikni ta’minlash,
zo‘ravon davlatlar va guruhlarning g‘arazli maqsadlarini amalga oshirishga yo‘l
qo‘ymaslik edi. Amir Temur harbiy yurishlaridan ko‘zlagan maqsadi haqida
“Tuzuklar”da shunday bayon qilinadi: “Biron mamlakatda jabr-zulm va fisqu-
fasod ko‘payib ketar ekan, asl podshohlar adolat o‘rnatish, fisq-fasodni, zulmni
yo‘qotish niyatida ana shunday mamlakatga hujum boshlashi lozim.”
Shuningdek, “Tuzuklar”da keltirilishicha, Amir Temur qo‘shiniga asli toza,
aql-farosatli, bahodir, dovyurak, tadbirkor, sergak, ehtiyotkor, oldi va ketini o‘ylab
ish tutadigan, jang sir-asrorlarini biladigan uch yuz o‘n uch amirlar rahbarlik qilib,
ularning kichigi kattarog‘iga bo‘ysungan. Bu amirlardan yuz nafari o‘nboshi, yuz
nafari yuzboshi va yuz nafari mingboshi bo‘lgan. Jang paytida amir ul-umaro
amirlarga, amirlar mingboshilarga, mingboshilar yuzboshilarga, yuzboshilar
o‘nboshilarga boshchilik qilgan hamda buyruqlar so‘zsiz bajarilgan.
“Tuzuklar”ga ko‘ra, har bir harbiy mansabdorning aniq vazifasi
belgilangan. Birorta oddiy navkar qilich chopib bahodirlik ko‘rsatsa, unga in’om
tariqasida qimmatbaho toshlar qadalgan o‘tog‘a, kamar, turna bellik qilich va bir ot
berilgan hamda o‘nboshilik martabasiga ko‘tarilgan. Agar birorta amir biron
mamlakatni fath etsa, yoki g‘anim lashkarini engsa, u uch narsa: faholi xitob
15

(faxriy yorliq), tug‘, nog‘ora bilan taqdirlangan. O‘zining nog‘orasiga, tug‘iga ega
bo‘lgan amir majlislarda hurmat-izzatga ega bo‘lib, xos kishilardan hisoblangan.
16

II. AMIR TEMUR DAVLATIDA BOSHQARUV TIZIMI NING TASHKIL
ETILISHI
2.1. Amir Temur davlatining markaziy hokimiyat va boshqaruv organlari
XIV asrning II yarmi - XV asrning boshlarida Amir Temur o'zining buyuk
imperiyasiga asos soldi. Movarounnahrda uzoq vaqt hukm surgan feodal
tarqoqlikka chek qo'yilib, nisbatan naarkazlashgan kuchli davlat tashkil etildi.
Yakka hokimlik shaklida idora etiluvchi mazkur davlatning tepasida monarx -
yakka hokim - amir turar edi. Davlat boshlig'i - amir hokimiyati cheklanmagan. U
qonunlar chiqargan, o'zi ularni bekor qilgan. Davlatdagi hamma mansablar amir
tomonidan ta'sis etilgan. Amir barcha mansabdor shaxslarni tayinlagan va
bo'shatgan. Amir mamlakat harbiy qo'shinlarining yagona qo'mondoni
hisoblangan.
«Temur tuzuklari»ning «Saltanatni o'z erkimda saqlash uchun amal qilgan
tuzugim» deb nomlangan maxsus bobida quyidagi ko'rsatmalar mavjud: «raiyat
podshosining aytgan so'zini, qilgan ishini o'zi aytadi, o'zi qiladi, hech kirn bunga
aralasha olmaydi..., boshqalar saltanat ishlarida podshohga sherik, yoxud ustun
bo'lmasliklari shart.... Butun mamlakatda buyruq-farmon berish ishlari, podshoning
o'z ixtiyorida bo'lishi lozim. Podshoh bar ishda o'zi hukm chiqarsin, toki hech kirn
lining hukmiga aralashib, o'zgartira olmasin... Podshoh hukmi joriy etilishi darkor,
ya'ni qanday hukm chiqarishidan qat'iy nazar, amalga oshirilishi shart... Biron
kimsa unga monelik qilolmasin... Saltanat ishlarida, hukm yurgazishda podshoh
o'zini yagona bilib, hech kimni o'ziga saltanat sherigi qilmasin».' Shu tariqa, amir
davlat hayotining barcha masalalarini mustaqil hal qilgan va cheklanmagan
hokimiyatga ega bo'lgan.
Amir Temur davlatni idora qilishda adl-u adolat, qonun ustuvorligiga
asoslanib ish ko'rishga, fuqaro manfaatlarini ko'zlab siyosat yurgizishga alohida
e'tibor berdi. Mamlakat hayotiga daxldor har bir katta-kichik masalada o'ziga yaqin
tutgan xos kishilar, dinu ilm ahllari, har sohaning bilimdon vakillari bilan
maslahatlashib, kengashib faoliyat yuritdi. Uning aql-zakovati va donishmandligi
mahsuli bo'lgan «Tuzuklar»da buyuk davlatni boshqarishning barcha asosiy
17

tamoyillari, yo'1-yo'riqlari har jihatdan asoslab berilgan edi. Taniqli xorijlik olim
D. Logafetning yozishicha, «Yevropada konstitutsiya haqida oddiy tushunchaga
ham ega bo'lishmagan davrlarda uning davlatida konstitutsiyaviy qonunlar
majmuasi - «Tuzuk» mavjud bo'lgan».
«Temur tuzuklari»da davlat tuzilishining asosiy bo'g'inlari, ularning vazifa,
funksiyalari, vazirlarning faoliyatlari, turli xil ijtimoiy guruhlar, tabaqalarga
munosabat, qo'shin tuzilishi, davlatning moliya va soliq siyosati, mulkiy
munosabatlar hamda shu singari dolzarb masalalar, ularni hal etish yo'llari aniq-
ravshan ifodalangan. Shuningdek, «Tuzuklar»da har bir masalani hal etishda,
voqea, hodisalarni tahlil etganda, xolis ko'z bilan yondashish, fuqaro ahliga jabr
qilmaslik, yurtga xiyonat etmaslik, din-diyonatga, qonun ustuvorligiga qat'iy amal
qilish, adolat va haqiqat mezonlari bilan faoliyat yuritish lozimligi qayta-qayta
ta'kidlab o'tilgan. Bular Sohibqironning nechog'liq yurtparvar, fuqaroparvar
bo'lganligini, mamlakat xalqi, turli ijtimoiy guruhlar o'rtasidagi totuvlik, ahillikka,
ulaming manfaatlarini qonun yo'li bilan himoya qilishga birinchi darajali e'tibor
berganligini ko'rsatadi.
Amir Temur o'z davlatini barpo qilishda o'tmishda mavjud siyosiy
boshqaruv tajribalaridan keng foydalandi. Mazkur davlat o'z tarkibiy tuzilishiga
ko'ra ko'pincha harbiy-siyosiy tartiblarga asoslangan edi. Qudratli hukmdor tarix
faniga ixlos qo'yganidan bo'lsa kerak, qadimgi va O'rta asr Sharq mamlakatlaridagi
turli davlatlar va ularning siyosiy hamda ma'muriy idora usuli, boshqaruv tizimlari
haqida keng tasavvurga ega edi. Biroq, uning davlat boshqaruv tizimi qo'l ostidagi
butun hududda yagona markazlashgan siyosiy tartib asosiga qurilgan bo'lib, bu
sohadagi tajribalar O'rta asrlardagi O'rta Osiyo davlatlarida keng qo'llanilgan idora
usullari tajribasi bilan boyitilgan edi. Amir Temurning Nizomulmulk tomonidan
yaratilgan «Siyosatnoma» asaridan davlat ishlarida keng qo'llanma sifatida
foydalanishi, «Temur tuzuklari»da «Siyosatnoma»dan fikrlar keltirishi bunga
yorqin misoldir.
Amir Temur o'ziga qadar mavjud bo'lgan davlatchilikning sakkizta asosiga
amal qildi:
18

- davlat siyosiy jihatdan mustaqil bo'lishi;
- davlat va jamiyatning siyosiy yaxlitligi buzilmasligi;
- davlat va jamiyat muayyan qonunlar, tartiblar, mafkura asosida
boshqarilmog'i;
- boshqaruv tizimini muvofiqlashtirib turuvchi qoidalar shakl-langan
bo'lishi;
- jamiyatdagi ijtimoiy-iqgisodiy munosabatlar ahvoli davlat e'tiborida
bo'lishi;
- fan va madaniyat ravnaqi to'g'risida doimiy qayg'urish;
- har bir davr shart-sharoiti, tartiblariga ko'ra davlat jamiyat ichki taraqqiyoti
masalalarini tashqi dunyodagi mavjud omillardan foydalangan holda olib borishi;
- davlat tepasidagi kuchlar o'tmish, zamona va kelajakni teran tafakkur,
mustahkam iymon, g'oyat yuksak ma'naviyat va millatparvarlik ila anglamog'i.
Amir Temur davlatchilikning bu asoslariga to'qqizinchisini, jamiyat rivoji va
barcha ijtimoiy tabaqalar, manfaatlarini ta'minlashni qo'shdi.
Temur muhim davlat ishlarini jamiyatning yuqori qatlami vakillaridan iborat
majlis (kengash)da ko'rib hal qilgan. Majlisda kimlar ishtirok etishi va ularning
taxtga nisbatan joylashish tartibi Temur tuzuklarining «Saltanat saroyida o'tirish va
o'rin olish tuzugi» degan bobida batafsil ko'rsatib berilgan. Unda aytilishicha,
sayyidlar, qozilar, ulamo, fuzalo, shayxlar, ulug'lar va ashrof (sharaf va e'tiqodli
kishilar), oliy tabaqaga mansub kishilar taxtning o'ng tomonida, amir ul-umaro,
beklarbegi, amirlar, no'yonlar, ulus, tumanlar va qo'shinlarning sardorlari va
amirlari, mingboshilar, yuzboshilar, o'nboshilar chap tomonda o'tirishlari lozim
bo'lgan. Devonbegi va vazirlar taxtning qarshisida, turli mamlakatlar, el-
uluslarning kalontarlari (shahar boshliqlari) va kadxudolari (qishloq, jamoa
oqsoqollari) vazirlar orqasida, bahodirlar, o'g'lonlar taxtning orqasidan o'ng
tomonda, qorovulbegilar (qo'shinning oldida boruvchi xabarchi qism boshliqlari)
esa taxtning orqasidan chap tomonda o'tirishlari kerak edi. Xirovul (qo'shinning
ilg'or qismi ketidan boruvchi bo'linma) amir taxti ro'parasidan o'rin olgan, ichki
(kichik lavozimdagi saroy xizmatchisi), xususiy yasovul esa katta chodir eshigi
19

oldida, dodxohlar (arz-dod bilan kelganlarning arizasini qabul qilib olib, podshoga
yetkazuvchi mansabdorlar) o'ng va chap tomonda tik turganlar. Qolgan sipohiylar
va xizmatkorlar o'z martabalariga qarab saf tortib tik turganlar. Majlis tantanali,
bayramona o'tgan. Podsho yig'ilganlarga shohona ziyofat bergan. Biroq majlis
maslahatchi organ bo'lgan. Majlisda hal qiluvchi ovoz amir-podshoning o'ziga
tegishli bo'lgan.
Bundan tashqari, Temur tor doiradagi kishilar bilan ham kengash o'tkazib
turgan. Bu davlat kengashida asosan shahzodalar va harbiy boshliqlar (amirlar
ishtirok etib, urush va tinchlik masalalarini, ayniqsa uzoq mamlakatlarga yurish
bilan bog'liq masalalarni muhokama qilganlar. Davlat kengashi tinchlik vaqtida
Samarqandda amir saroyida chaqirilgan. Unda amirning qarindosh-urug'lari,
ruhoniylarning oliy vakillari, bosh amir, beklarbegi, amirlar, uluslar va
tumanlarning boshliqlari, mingboshilar, yuzboshilar, vazirlar, devonbegi va
boshqalar ishtirok etganlar.
Saltanatda markaziy boshqaruv organlari vazifasini devonbegi
boshchiligidagi. maxsus devonxona amalga oshirgan. Devonxonada quyidagi
vazifani amalga oshiruvchi vazirlar bo'lgan: 1) mamlakat va raiyat vaziri -
mamlakatdagi muhim xo'jalik va qurilish ishlarini, raiyat ahvolini va boshqalarni
kuzatib turishgan; 2) sipohi vazirlari-sipohilarning maoshlari va armiyaning
holatidan xabardor bo'lib, boshqarib turganlar; 3) davlat daromadlarini omonat
saqlovchi vazir -egasiz qolgan, o'lib ketgan va qochganlarga tegishli mollarni,
savdogarlar mol-mulkidan olinadigan zakot va bojlarni, mamlakat chorvalarini,
ularning o'tloq-yaylovlarini boshqarib, bulardan yig'ilgan daromadlarni omonat
saqlagan; 4) saltanat ishlarini yurituvchi vazir - butun saltanat idoralarining kirim-
chiqimlarini, xazinadan xarajatlarni kuzatib turgan.
Bundan tashqari, yana 3 vazirdan iborat davlat hay'ati (xolisa) tuzilib, u
sarhad va bosib olingan mamlakatlardagi moliyaviy ishlarni va keladigan
daromadlarni boshqarib turgan.
20

Yuqoridagi yettita vazir devonbegiga bo'ysungan. Devonbegi ushbu vazirlar
bilan birgalikda davlatdagi muhim moliyaviy ishlarni boshqargan va vazirlar
faoliyatini nazorat qilib turgan.
Devonbegi yonida arkbegi ham bo'lib, u davlatdagi turli marosimlarni
uyushtirgan va o'tkazgan.
Shunday qilib, boshqaruv ikki idoradan: dargoh va vazirlik (devon) dan
iborat bo'lgan. Dargohni oliy hukmdor boshqargan. Dargoh faoliyatini boshqarish,
uning devonlar, mahalliy hokimiyat idoralari bilan bog'lanib turish ishlari Oliy
devon zimmasida bo'lgan.
Oliy devonda - ijroiya hokimiyatda bosh vazir, harbiy vazir, mulkchilik va
soliq ishlari vaziri, moliya vaziri turgan. Sarhadlar va tobe mamlakatlarning
boshqaruvi bilan shug'ullanuvchi yana uch vazir bo'lgan va devonbegiga hisobot
berib turgan. Markaziy hokimiyat tizimida shayx-ul-islom, qozikalon, qoziyi ahdos
(odat bo'yicha hukm chiqaruvchi qozi), qozi askar, sadri a'zam (vaqf yerlari,
mulklari mutasaddisi), dodxoh (shikoyatlarni ko'ruvchi), eshikog'a, saroy vaziri,
yasovul (hukmdorning shaxsiy buyrug'ini bajaruvchi), qalakchi (xiroj miqdorini
aniqlovchi), muhassil (soliq undiruvchi), tavochi (asosiy qo'shinlarni to'plash
ishiga mutasaddi amaddpr), qorovulbegi, qutvol (qal'abon), muhtasib (shariat
qoidalari ijrosini, bozor tartiblarini nazorat qiluvchi) va boshqalar bo'lgan.
Shuningdek, dargohda bosh hojib, hojiblar, xazinabon, xonsolar, jibachi,
qushchi, bakovul, kotiblar, bitikchilar, tabiblar, sozandalar, dorixonachilar bo'lgan.
Amir Temurning tarixdagi xizmati shundan iboratki, u davlatchilikning
boshqaruv tizimi, ichki va tashqi siyosatining tartib-qoidalari, huquqiy asoslarini
yangi tarixiy sharoitda takomillashtirdi. Tashqi va ichki favqulodda voqealardan
voqif etib turuvchi ming nafar piyoda, ming nafar tuya mingan, raing nafar ot
mingan choparlari bo'lgan. Butun saltanat bo'ylab bir kunlik yo'l oralig'ida
yomxonalar tashkil etilgan. Har bir yomda 50-200 boshdan ot-ulov tutilgan.
Sohibqiron mamlakatni boshqarishda o'z yaqinlariga suyandi.
21

2.2. Mahalliy boshqaruvning amalga oshirilishi
Temur tuzuklariga asosan har bir sarhad, viloyat, shahar va lashkarda xabar
yozuvchilar tayinlangan. Ular hokimlar, raiyat, sipoh va lashkarlarning xatti-
harakati haqida, atrofdan kirgan-chiqqan mol-mulk, begona kishilar, qo'shni
davlatlar va boshqalar haqida xabar yetkazib turishlari lozim edi. Shu bilan birga,
ular armiyadagi holat, lashkarlarning jangovor tayyorligi va ma'naviy sifatlari
to'g'risida ham axborot berib turganlar. Bundan tashqari yana «mingta tezyurar
tuya mingan, mingta ot mingan yelib-yuguruvchi kishini chopqunchi, riling nafar
tezyurar piyodani chopar etib tayinlangan».' Ular turli mamlakatlaiy sarhadlarning
xabarlarini, qo'shni hukmdorlarning maqsadlari va niyatlarini yetkazib turganlar.
Har bir shahar va qishloqqa qutvol (qal'a boshlig'i - komendant) tayinlanib, u
sipohu raiyatga soqchilik qilgan va turli xil o'g'irliklardan himoya qilib turishi
lozim bo'lgan. Bundan tashqari maxsus yo'l kuzatuvchilari, zobitlar ( idora etuvchi
qo'shin boshliqlari) tayinlanib, yo'llarni qo'riqlab, o'tkinchilar, savdogarlar,
musofirlarni kuzatib, mol-mulki va boshqa narsalarni manzildan-manzilga yetkazib
qo'yish fiiajburiyatiga ega bo'lganlar. Yo'lda birortasining narsasi yo'qolsa,
o '
Z i
o'ldirilsa yoki boshqa kor-hol yuz bersa, hamma uchun javob berganlar.
Temur arzbegi mansabini ta'sis etgan. U sipoh , raiyat yoki ariza va shikoyat
bilan kelganlarning ahvolini, mamlakat obodonchiligini, muhim jshlardan qaysi
biri bitgan-bitmaganligini hal qilgan.
Temur hokimiyati ostidagi o'troq dehqon ommasi va shahar aholisini
boshqarish viloyatlaming hokimlari - valilar, o'lkalar - beklar va shaharlar -
hokimlar tomonidan amalga oshirilgan.
Kentlar (uyezd) va qishloqlar tepasida arboblar turgan. Ular viloyat va
okruglarning hokimlari tomonidan tayinlangan.
Mahalliy hokimiyat boshliqlari asosan aholidan soliq va o'lponlarni yig'ishni
va bularni davlat xazinasiga o'z vaqtida yetkazishni kuzatib turganlar.
Har bir viloyat, tuman va shaharlarda moliya ishlarini 3 ta vazir yuritgan: 1)
xiroj va miqdorini belgilashi va uni yig'ish bilan shug'ullanuvchi vazir; 2)
22

navkarlar o'rtasida soliqlardan tushgan mablag'larni taqsimlovchi vazir; 3) egasiz
mulklarni boshqaruvchi vazir.
Ko'chmanchi va yarim ko'chmanchi aholi ichida mahalliy hokimiyat
tumanlar va uluslarning hokimlariga tegishli "bo'lgan. Bu yerlarda aholi orasida
urug'-qabilachilik an'analari saqlanib qolgan bo'lib , u asta-sekin shariat normalari
tomonidan siqib chiqarilgan.
Amir Temur davlati markazlashgan davlat bo‘lib, butun hokimiyat davlat
boshlig‘ining ixtiyorida bo‘lgan. Tadqiqotchilarning fikricha, Amir Temur
davlatining boshqaruv asoslari shakllanishi rivojida kengashlar muhim ahamiyatga
ega bo‘lgan. Vaqti-vaqti bilan muhim ijtimoiy-iqtisodiy, harbiy va siyosiy
masalalarni hal qilishda katta va kichik kengashlar chaqirilib turilgan. Katta
kengashlar tinchlik vaqtlarida Samarqanddagi hukmdor saroyida chaqirilgan. Unda
oliy hukmdorning qarindosh urug‘lari, yuqori martaba va mavqega ega bo‘lgan
ruhoniylar tabaqasining vakillari, bosh amirlar, beklarbegi, ulus, tuman hokimlari,
mingboshilar, yuzboshilar, o‘nboshilar, bahodir unvoniga ega bo‘lgan harbiylar
kabilar ishtirok etganlar. Ushbu kengashda mamlakat hayoti bilan bog‘liq
masalalar muhokama qilingan. Kichik kengashda Amir Temur, uning o‘g‘illari,
qarindoshlari, qo‘shin boshliqlari ishtirok etganlar. Unda uzoq mamlakatlarga
harbiy yurishlar bilan bog‘liq masalalar hal qilingan. Amir Temur davrida
markazda hamda tobe hududlarda xon boshchiligida mukammal va puxta davlat
boshqaruv apparati shakllangan. «Tuzuklar»da mukammal davlat boshqaruvini
tashkil etish quyidagicha ifodalanadi:
 davlat daxlsizligini va mustahkamligini har tomonlama muhokama
qilish;
 oliy hukmdor hokimiyatining cheklanmaganligi hamda mustaqil
siyosat yurgizishi;
 vazirlarga yuklatilgan majburiyatlar va ular bajarishi lozim bo‘lgan
vazifalar;
 markazga tobe bo‘lgan mulk(ulus)lar amirlari hamda tuman
hokimlarining vazifalari;
23

 oliy davlat kengashi;
 davlat xavfsizligi va mustahkamligi, joylardagi jamoat tartibi hamda
mamlakat tinchligi, osoyishtaligini saqlash;
 muntazam qo‘shin tashkil etib, qo‘shin qo‘mondonlarini tayinlash,
lavozimlarga ko‘tarish, rag‘batlantirish va ularga maosh to‘lash;
 aholidan olinadigan turli soliqlar(zakot, xiroj va boshq.) miqdorini
aniqlash;
 harbiy yurishlarda jasorat namunalarini ko‘rsatganlarni (noiblar,
amirlar , sipohiylar va boshq.) rag‘batlantirish;
Harbiy yurishlar va janglar paytida qo‘shinning joylashuvi va ularni ajratib
turuvchi belgilar. o‘qqizinchi asos bilan boyitdi. U ham bo‘lsa, jamiyat rivojida
barcha ijtimoiy tabaqalar faoliyatini nazarda tutish va manfaatlarini ta’minlashdan
iboratdir. Amir Temur bo‘yicha bunday tabaqalar o‘n ikkita bo‘lib, ularda
jamiyatning barcha tarkibiy qismlari o‘rin olgan. Bu tabaqalar quyidagilar edi:
1.Sayyidlar, olimlar va shayxlar.
2.Katta tajribaga ega ilmli kishilar.
3.Duo qiluvchi taqvodorlar.
4.Lashkarning sipohlari, sarhang va amirlar.
5.Askar va xalq ommasi.
6.Davlat boshqaruv ishlarini ipidan ignasigacha biladigan maslahatgo‘y,
dono va aqlli kishilar.
7.Vazirlar, kotiblar, devon boshlig‘i.
8.Tibbiyot ahli, munajjim va muhandislar.
9.Muhaddislar va muarrixlar.
10.Tasavvuf vakillari va oriflar.
11.Hunarmandlar va san’atkorlar.
12.Ajnabiy sayyohlar va savdogarlar.
Yuqoridagi ijtimoiy qatlamlar Amir Temur davri davlatchiligini ma’muriy-
boshqaruv tizimidagi tartiblr bilan aloqador holda uning harbiysiyosiy xususiyatga
ega bo‘lganligidan ham dalolat beradi. Amir Temur va temuriylar davrida
24

yaratilgan davlat boshqaruv asoslari qonunlar ustivor bo‘lgan va fuqarolarning
himoyasi, tinchligi va barqarorligi ta’minlangan jamiyat asoslarining yuzaga
kelishiga katta imkoniyatlar yaratgan. Qonun ustivorligiga, adolat tamoyillariga
saltanatda va tashqi munosabatlarda qat’iy amal qilingan. Amir Temur va
temuriylarning boshqaruvida maslahatu mashvaratga tayanish davlatning bexato
siyosat yuritishga olib boruvchi omillardan biri hisoblangan.
Amir Temur va uning davri xususida zamondoshlari G‘iyosiddin Alining
«Ro‘znomayi g‘azovoti Hinduston», Nizomiddin Shomiyning «Zafarnoma»,
Sharafuddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma», ibn Arabshohning «Temur tarixi» Rui
Gonsales de Klavixoning “Samarqandga – Amir Temur saroyiga sayohat
kundaligi” va boshqalarning qimmatli asarlari mavjuddir. Lekin, buyuk jahongir
hayoti va faoliyatiga bag‘ishlangan asarlar ichida shubhasiz, «Temur tuzuklari»
alohida ahamiyat kasb etadi. «Tuzuki Temuriy» («Temur tuzuklari»), «Malfuzoti
Temuriy» («Temurning aytganlari») va «Voqioti Temuriy» («Temurning boshidan
kechirganlari») nomlari bilan atalmish ushbu asar qimmatli tarixiy manba bo‘lib, u
jahondagi mashhur kutubxonalardan joy olgan. «Temur tuzuklari» ikki qismdan
iborat tarixiy va huquqiy asar bo‘lib unda Sohibqironning davlat tuzilishi va
mamlakatni boshqarish xususidagi nuqtai-nazari bayon etiladi. «Temur tuzuklari»
o‘z ichiga hayot tajribasi va sinovi boshidan o‘tgan, bir umr el-yurt, saltanat
tashvishi bilan yashagan fidoyi shaxs, buyuk davlat arbobining o‘y-fikrlari,
mushohada va kechinmalarini o‘z ichiga jo qilgan. «Tuzukot»da yuqorida qayd
etilgan mulohazalar aniq-ravon tarzda, ixcham usulda bayon etilgan.
Sohibqironning «Saltanat ishlarining to‘qqiz ulushini mashvarat, tadbir va
kengash, qolgan bir ulushini esa qilich bilan bajo keltirish zarur», degan
ko‘rsatmasi XXI asr siyosat maydoni uchun, muammolarni hamjihatlikda
yechishga da’vat tarzida ko‘rsatish mumkin. “Tajribamda ko‘rilgankim, azmi
qat’iy, tadbirkor, hushyor, mard va shijoatli bir kishi mingta tadbirsiz, loqayd
kishidan yaxshiroqdir” degan fikrlari hozirda ham ijtimoiy-manaviy hayotda
dolzarb ahamiyat kasb etsa, “Bilagi zo‘r birni, bilimi zo‘r mingni yiqar” degan
25

iborasi odamni hamisha o‘z aql-zakovati, ilm-ma’rifat asnosida hayot kechirishga
chaqiradi.
Amir Temurning “Yaxshilarga yaxshilik qildim, yomonlarni esa o‘z
yomonliklariga topshirdim. Kim menga do‘stlik qilgan bo‘lsa, do‘stligi qadrini
unutmadim va unga muruvvat, ehson, izzat-ikrom ko‘rsatdim”, degan so‘zlar uning
ichki ma’naviy dunyosining boyligidan darak beradi. Takidlash joizki, XXI asr
barkamol avlodini tarbiyalash, ularning ma’naviy olamini yuksaltirish va
boyitishda shubhasiz, «Tuzuklar» kata ahamiyat kasb etadi.
Xulosa
26

O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligini qo’lga kiritgach, vatanimiz
tarixini yana ham chuqurroq o’rganish imkoniyati vujudga keldi. Sal kam bir yarim
asr davom etgan, dastlab rus podshosi, so’ngra bol’sheviklar o’rnatgan sho’ro
saltanatining mustamlakachiligidan ozod bo’lish katta tarixiy voqea bo’ldi. Uning
aks sadosi mamlakatning siyosiy, iqtisodiy va milliy qadriyatlarni, o’zlikni
anglash, ayniqsa, tariximizga bo’lgan munosabatda ham yaqqol ko’rinib turibdi.
O’zligini anglashga bel bog’lagan har bir xalq va millat avvalo buyuk ajdodlari,
siyosiy, harbiy arboblari va ulug’ allomalarining mamlakat qolaversa jahon
tarixida tutgan o’rni, xizmatlarini e`zozlashni o’rniga qo’yadi, boshqalarga ham uni
e`tirof ettiradi. Biz tutgan bu yo’l buyuk sohibqiron Amir Temur, Ahmad
Yassaviy, Iso at-Termiziy, Imom al-Buxoriy, Najmiddin Kubro, Ahmad
al-Farg’oniy, Mirzo Ulug’bek, Bobur va boshqa allomalarimizning tavallud topgan
sanalarini nishonlashda o’z isbotini topdi.
O’zbekiston Respublikasini XXI asrda jahonning ilg’or va yetakchi
davlatlari qatorida bo’lishini ta`minlashga qodir va qobil izdoshlarga ehtiyoji kun
sayin ortib bormoqda. Ular ona Vatan-O’zbekiston manfaatlarini har jihatdan,
chunonchi siyosiy, iqtisodiy, harbiy, ma`naviy-ruhiy himoya qila oladigan
salohiyatga ega bo’lishlari lozim. Buning uchun nafaqat hozirgi zamon dunyoviy
ilmlarini, balki o’tmishda o’tgan buyuk bobolarning hayoti va faoliyatini
mukammal bilishlari shu kunning asosiy talabi hisoblanadi. Bularni egallamay
turib biror bir shaxs komillik darajasiga erisha olmaydi.
Tarixda o’tgan buyuk shaxslarimiz, ayniqsa,Amir Temurning hayoti va
faoliyati bunda asosiy mezon bo’la oladi. Uning har qanday mushkul siyosiy,
harbiy, diplomatik vaziyatlardan chiqib keta olish zakovati, mardligi, jasorati,
vatanparvarligi, topqirligi, temir irodaviy xususiyatlari avlodlar uchun ibrat, hayot
maktabi, vatanga xizmat qilish namunasi bo’lib qolishi lozim.
Endigi gap ana shunday bemisl va betakror, butun jahon e`tirofiga sazovor
bo’lgan buyuk siyosiy va harbiy arbob, fan va madaniyat homiysi Sohibqiron Amir
Temurning hayotini chuqur va zehn bilan o’rganishda qolgan. Yoshlarimiz uni
qanchalik mukammal o’rgansalar, undan shunchalik saboq oladilar.
27

O’zbekistonning sobitqadam, jasur, aql-idrokli ona vatan qudratini jahonga ko’z-
ko’z qilishga qodir va xos fidoiy farzandlari bo’lib etishadilar.
Vatanimiz va davlatchiligimiz tarixida buyuk sohibqiron Amir Temur
alohida o’rinda turadi. Ulug’ bobomiz shaxsining murakkabligi munozarali
muammo emas. Shu boisdan ham Amir Temurga baho berganda uni bir xil andoza
va o’lchov bilan baholab bo’lmaydi. Uning to’g’risida keragidan ortiqcha ko’p
kitoblar, maqolalar, esdaliklar, sahna asarlari yaratilgan. Ammo ular bir-biriga
o’xshamaydi, bir-birini inkor etadi. Bu yozma manbalarning ba`zilarida Temurning
ijtimoiy-siyosiy va davlat faoliyati xolisona va ilmiy nuqtai nazardan yoritilgan
bo’lsa, boshqa birovlarida g’arazlik, ochiqdan-ochiq dushmanlik, ko’rolmaslik
jarayonida turib, sub`ektiv fikr va xulosalar ilgari surilgan. Bunday manba
asarlarining mualliflari ulug’ bobolarimiz Amir Temurni «qonxo’r», «bosqinchi»,
«kallakesar», «o’g’ri» va hakozo deb tuhmat qiladilar. Masalaning eng ayanchli va
mudhish tomoni shundaki, G’arbiy Yevropaning ilg’or mamlakatlari Angliya,
Fransiya, Germaniya va boshqalarda ilm-fan va davlat arboblari Temurga ijobiy
baho berib, ilmiy, badiiy va sahna asarlari yozganlar, uni e`zozlab o’quv yurtlari
dasturlariga kiritganlar va muzeylar tashkil etganlar. Masalan, nemis olimi
Dagenxard 1913-yilda Yevropa sharqshunoslarining Amir Temur va temuriylar
davriga bag’ishlangan asarlar ro’yxati bibiliografiyasini chop etgan edi.
FOYDALANILLGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI
28

Rasmiy adabiyotlar
1. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини мард ва
олижаноб халқимиз билан қурамиз. Ш. Мирзиёевнинг Ўзбекистон
Руспубликаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига
бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги
нутқи. Халқ сўзи, 2016 йил 15 декабрь.
2. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “ Ўзбекистон
Республикаси Фанлар Академияси Тарих институти фаолиятини
такомиллаштириш тўғрисида ” ги Қарори // Халқ сўзи . 1998 йил 28
июль .
3. Каримов И . А . Ўзбекистон XXI аср бўсағасида : хавфсизликка таҳдид ,
барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари // Хавфсизлик ва
тараққиёт йўлида . 6- жилд . – Т .: Ўзбекистон , 1998.
4. I.3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent.,
Ma’naviyat, 2008.
5. Karimov I. A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – Toshkent:
O’zbekiston, 2011.
Adabiyotlar
1. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi.- Toshkent: Sharq, -2000.-365 b.
2. Temur tuzuklari. Ahmedov B. tahriri.- Toshkent: G‘afur G‘ulom, - 1991.-
144 b.
3. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar.-Toshkent: O‘qituvchi, 1994.-432 b.
4. Muiniddin Natanziy. Muntahab at- tavorix. –Toshkent, 1991.-260 b.
5. Авлоний А. Туркий гулистон ёхуд ахлоқ. – Тошкент.: Ёзувчи, 1993.
6. Агзамова Г. А. Сўнгги ўрта асрлар Ўрта Осиё шаҳарларида
ҳунармандчилик ва савдо. – Т., 2000. – 52 б.
7. Асқаров A. Ўзбекистон тарихи. 1-жилд, – T.: Фан, 1992.
8. Бобобеков Ҳ.Н. Қўқон тарихи. – Т.: Шарқ, 1996. – 320 б.
9. Жабборов И. Ўзбек халқ этнографияси. – Тошкент, 1994.
10. Зиё А. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Т.: Шарқ, 2000. – 298 б.
29

11. Зиёев Ҳ. З. Тарихнинг очилмаган саҳифалари. – Т.: Шарқ, 2005.–232 б.
12. Лунин Б.В. История Узбекистана в источниках. Узбекистан в
сообщениях путешественников и учёных 20-80-е годы XIX в. –
Ташкент.: Фан, 1990. – 192 с.
13. Мавлонов Ў., Маҳкамова Д. Маданий алоқалар ва савдо йўллари. –Т.:
Академия, 2004. – 122 б.
14. Мавлонов Ў.М. Марказий Осиёнинг қадимги йўллари: шаклланиши ва
ривожланиш босқичлари. – Т.: Akademiya , 2008. – 432 б.
30

Amir Temur davlatida ma'muriy hududiy boshqaruv

Sotib olish