Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 118.1KB
Покупки 1
Дата загрузки 19 Июнь 2023
Расширение docx
Раздел Дипломные работы
Предмет История

Продавец

Behruz Temirov

Дата регистрации 11 Май 2023

16 Продаж

Amir Temur hukmronligi davrida o'zbek davlatchiligining yuksalishi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI TARIX VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI T ARIX KAFEDRASI “5120300 Tarix (m amlakatlar va mintaqalar bo’yicha ) ” ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun “ Amir Temur hukmronligi davrida o‘zbek davlatchiligining yuksalishi ” mavzusida yozgan Qarshi 1 Bitiruv malakaviy Bitiruv malakaviy ishiishi M U N D A R I J A KIRISH …………………………………………………………………………...3 I. BOB. Amir Temurning hokimiyat tepasiga kelishi va markazlashgan davlat tuzishi ……………………………………………………………………………...4 1.1. Amir Temur tomonidan markazlashgan davlat va buyuk saltanatning tashkil etilishi… …………………………………………………………………………...4 1.2.«Temur tuzuklari»- davlat boshqaruvi haqidagi muhim tarixiy manba. ……..30 II BOB. Amir Temur davlatida ijtimoiy siyosiy iqtisodiy va madaniy hayot . 34 2.1. Amir Temur va Temuriylar davrida ijtimoiy iqtisodiy hayot. ……………….34 2.2. Amir Temur davlatidagi madaniy hayot… …………………………………..46 2.3 Amir Temur diplomatiyasi… …………………………………………………58 XULOSA ................................................................................................................62 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati..........................................................................6 4 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Manbalarning guvohlik berishicha, o‘z avrining yirik harbiy va davlat boshlig‘i bo‘lgan Amir Temur siyosiy, huquqiy asoslarga ega bo‘lgan ulkan davlat barpo etgan edi. O‘zbekiston davlatchiligi tarixining o‘rta asrlar davrida Sohibqiron Amir Temur avvalo, adolatli va qonunchilikka tayangan davlatchilik asoslarini barpo etish bilan birga davlat yaxlitligi va kuch-qudratini mustahkamlashning asosiy omili bo‘lgan kuchli mudofaa tizimini yaratdi hamda temuriylarga meros qilib qoldirdi. Amir Temur o‘z saltanatining boshqaruv tizimini yaratishda o‘sha davrning yirik va ko‘zga ko‘ringan harbiylari, amirlar va beklar, fozillar, olimu- ulamolar, o‘z pirlarining o‘gitlari hamda maslahatlariga tayangan edi. Amir Temur davri davlatchiligi masalalari bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, bu davr davlat boshqaruv asoslari zamonlar sinovidan hamda, amaliyotda tajribadan o‘tgan eng afzal boshqaruv asoslarini o‘zida aks ettirganligini va u keyinchalik ko‘plab davlatlar boshqaruvida asos sifatida tanlanganligini ko‘rsatib berish kabi vazifalar mavzuning dolzarbligini tashkil etadi. Ishning maqsadi va vazifalari. Ma'lumki, Amir Temur davlat boshqaruv asoslari jamiyat va davlatni kuchli taraqqiyotga olib kelgan omillardan sanalgan. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi Amir Temur davrida davlat va jamiyatni rivojlantirish omili bo‘lgan qonun ustuvorligi, adolat tamoyillarini kabi ustuvorliklarni ochib berishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishning ahamiyati. Amir Temur davrida yaratilgan davlat boshqaruv asoslari qonunlar ustuvor bo’lgan va fuqarolarning himoyasi, tinchligi va barqarorligi ta’minlangan jamiyat asoslarining yuzaga kelishiga katta imkoniyatlar yuzaga keltirgan. Malakaviy ish Sohibqiron Amir Temur davrida barpo etilgan buyuk davlatchilik asoslari omillarini yoritishda kompleks yondashilganligi bilan ahamiyatlidir. Ishning hajmi va strukturasi. Bitiruv malakaviy ishining tarkibi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro'yxati, 62 bet hamda ilovalardan tashkil topgan. 3 I. BOB. AMIR TEMURNING HOKIMIYAT TEPASIGA KELISHI VA MARKAZLASHGAN DAVLAT TUZISHI 1.1. Amir Temur tomonidan markazlashgan davlat va buyuk saltanatning tashkil etilishi. Mustaqillik yillarida tarix fanida yuz bergan muhim ijobiy o‘zgarishlardan biri – xalqimiz milliy kahramoni, sovet hukmronligi davrida nomi nohaq qoralangan Amir Temur pok nomining oqlanishi bo‘ldi. Respublikamiz Prezidenti I.Karimovning tashabbusi bilan Sohibqironning millat va davlat ravnaqidagi buyuk xizmatlari e’tirof etilgan holda uning 660 yilligi 1996 yili xalqaro miqyosda keng nishonlandi. Amir Temur shaxsiga bo‘lgan munosabat davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Mustaqillik yillarida Amir Temur shaxsi, uning davlati, ichki va tashqi siyosat, Temuriylar hukmronligi xususida ko‘plab ahamiyatga molik tadqiqot ishlari amalga oshirildi. Xususan, respublikamizda 1996 yil – “Amir Temur yili” deb e’lon qilindi, “Amir Temur xalqaro jamg‘armasi” tashkil etildi, Temuriylar tarixi davlat muzeyi ochildi, “Amir Temur” ordeni ta’sis etildi, YUNESKO tashabbusi bilan 1996 yil aprelda Parijda xalqaro ilmiy anjuman bo‘lib o‘tdi. “Temur tuzuklari” o‘zbek va qator chet tillarda nashr etildi. Shubhasiz, ushbu tarixiy haqiqatni qaror toptirish ishiga tarixchi olimlar ham o‘z munosib hissalarini qo‘shib kelmoqdalar. A.O‘rinboyev, B.Ahmedov, D.Yusupova, U.Uvatov, A.Muhammadjonov, A.Ahmedov, H.Ziyoyev, O.Bo‘riyev, P.Ravshanov, A. Choriyev, Ochil Bo‘riyev va boshqa ko‘plab olimlar tomonidan qator tarixiy manbalar tarjima qilindi, e’tiborga molik tadqiqot ishlari amalga oshirildi: xususan, Nizomiddin Shomiy, Sharafiddin Ali Yazdiy, Ibn Arabshoh, Rui Gonzales de Klavixo, Abdurazzoq Samarqandiy, Fosih Ahmad Havofiy, Xondamir asarlari o‘zbek tilida chop etildi. A.Ziyo, H.Boboyev, S.Xidirov, Sh.O‘ljayeva, D.Obidjonova, A.A.To‘laganov, X.Mamatov, X.Fayziyev, B.Usmonov, O.Rahmatullayeva kabi tadqiqotchilar esa o‘z izlanishlarida mavzu bilan bog‘liq ko‘plab tarixiy va huquqiy jihatlarni ochib 4 berishga muvaffaq bo‘ldilar. Amir Temur va Temuriylar tarixi mavzusi esa darslik va qo‘llanmalarda xolisona o‘z aksini topdi. Amir Temur va Temuriylar tarixi nafaqat respublikamizda, balki jahon ilmiy jamoatchiligi tomonidan ham katta qiziqish bilan o‘rganilgan va o‘rganilib kelinmoqda. Amir Temur haqida K.Marlou 1588 yili tarixiy pyesa, mashhur nemis bastakori G.Gendel 1724 yili opera, amerikalik adib E.Po 1827 yili she’riy poema yaratgan. XX asr tarixshunosligida R.Grosse, L.Keren, YE.Rose, X.Xukxem, F.Mans, G.Glombek, A.Deraga, K.Yenoki, YE.Manau, M.Rossati va boshqalarning tadqiqot ishlari katta shuhrat qozongan. Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, 2000 yilga kelib Yevropa xalqlari tillarida Amir Temur va Temuriylar haqida chop etilgan asarlar soni 700 dan ziyodni sharq tillarida esa 900 dan ortiqni tashkil etdi. 2006 yili Amir Temurning xalqaro miqyosda nishonlangan 670 yillik tavallud yoshi arafasida taniqli fransuz olimi L.Keren Parijda fransuz tilida “Samarqandga, Amir Temur davriga sayohat” nomli tadqiqotni amalga oshirdi. Shu o’rinda yurtboshimiz I.Karimovning Sohibqiron Amir Temur haqidagi quyidagi fikrlarini eslab o’tish o’rinlidir: “Avvalambor, Vatanini jonidan aziz ko‘rgan Amir Temur bobomizning bizga qoldirgan nasihatlarini yuragimizga, qon-qonimizga, suyak-suyagimizga mustahkam jo qilishimiz lozim va bolalarimizni xam shu ruxda tarbiyalashimiz darkor”. 1 XIV asrning 40-50 yillariga kelib Chig‘atoy ulusi hududlarida o‘zaro parokandalik va o‘zboshimchalik hukm surar edi. Oldingi mavzularda ta’kidlanganidek, XIV asrning 40-yillarida sulolalar o‘rtasidagi nizo-fitnalar, o‘zaro urushlar natijasida Chig‘atoy ulusida og‘ir siyosiy va iqtisodiy ahvol yuzaga kelgan edi. Qozonxon hukmronligi davrida (1338-1346) zulm zo‘ravonlik yanada avj oldi. Xon zulmidan bezgan ko‘plab amaldor, zodagonlar o‘z davrining qudratli amiri Qazag‘onning huzuriga Soli Saroyga (hozirgi Surxondaryo viloyati Denov tumanidagi Saroy qishlog‘i) qochib o‘ta boshladilar. 2 1 I.Karimov. Ona yurtimiz baxtu-iqboli yo’lida xizmat qilish eng oily saodatdir. “O’zbekiston”, T.:2015. 23-b. 2 Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. - Toshkent: Sharq, 2000. 1 56 -b. 5 Amir Qazag‘on va Qozonxon o‘rtasidagi ixtilof 1346 yil bahorida Qazag‘onning g‘alabasi bilan tugadi. Jangda Qozonxon o‘ldirildi. Amir Qazag‘on turkiy-mo‘g‘ul odatiga ko‘ra bevosita chingiziylardan bo‘lmagani uchun taxtga da’vo qila olmas edi. Shu bois u o‘ziga ma’qul bo‘lgan chingiziylar xonadonidan bo‘lmish avval Donishmandchaxonni (1346-1348), so‘ngra Bayonqulixonni (1348-1357) taxtga o‘tkazdi. Tabiiyki, amalda butun hokimiyatni Qazag‘on o‘z qo‘lida mujassam etgan edi. 1358 yil qishida amir Qazag‘onning kuchayib borayotgan faoliyatidan norozi bo‘lmish bir guruh fitnachilar uni o‘ldirishdi. Amir Qazag‘onning o‘g‘li amir Abdulla garchi tez orada Bayonqulixonni jangda o‘ldirsada, lekin hokimiyatni qo‘lda tutib turolmadi. U tez orada Amudaryo ortiga qochib o‘tib, siyosat sahnasini tark etdi. 3 Hisor hokimi Bayon suldus va Kesh (Shahrisabz) hokimi Hoji Barlos tomonidan taxtga Temurshoh o‘tkazildi. Chig‘atoy xoni Temurshoh zo‘rg‘a ikki yilga yaqin (1358-1359) hukmronlik qildi. Shundan so‘ng o‘zlarini anchadan beri mustaqil tutayotgan bekliklar rasman shu darajaga da’vogar bo‘lib chiqa boshladilar. Chig‘atoy ulusi mayda bekliklarga bo‘linib ketdi. Keshda Hoji Barlos o‘zini mustaqil deb e’lon qilgach, so‘ngra Xo‘jandda Boyazid Jaloyir, Balxda O‘ljoy Bug‘o suldus, Shibirg‘onda Muhammadxo‘ja Apverdi nayman, Xuttalon va Arhang saroyda amir Kayxusrav va O‘ljoy Apverdi, Totkand va Saripulda Xizr Yasavuriy, Qo‘histonda amir Sotilmishlar o‘zlarini mustaqil deb e’lon qildilar. Ayirmachilik harakati kuchayib, hokimiyat, boylik yo‘lida beklar o‘zaro kurashlar domiga tortildi. Bu urushlar shundoq ham ahvoli nochor bo‘lgan aholi boshiga ko‘p kulfatlarni soldi. Buyuk davlat arbobi va mahoratli sarkarda Amir Temur 1336 yil 9 aprelda (hijriy 736 yil, sha’bon oyining 25 - kunida) Keshga qarashli Xo‘ja Ilg‘or (hozirgi Qashqadaryo viloyatining Yakkabog‘ tumani) qishlog‘ida barlos beklaridan biri Amir Tarag‘ay ibn Barqal oilasida dunyoga keldi. Temurning onasi Takinaxotun Keshning obro‘li bekalaridan biri bo‘lgan. 3 O`sha asar. 158-b. 6 Temurning bolaligi va o‘spirinlik yillari Keshda o‘tdi. Ibn Arabshoh, Ryui Gonzales de Klavixo va boshqa tarixchilar 1360 yilga qadar uning hayotini ayrim ma’lumotlar bilan izohlashgan. 1360-1361 yillarda Mo‘g‘uliston hukmdori hoqon To‘g‘luq Temur (1348- 1363) Movarounnahr ichki hayotiga rahna sola boshlaydi. Uning bosqinchilik tadbirlari Movarounnahr hokimlariga ma’lum bo‘lganidan keyin, ular sarosimaga tushib qolganlar. Shular qatoriga Kesh amiri Hoji Barlosni ham kiritish mumkin. To‘g‘luq Temur Xo‘jandni ishg‘ol etish niyatida Sirdaryodan o‘tganidan so‘ng, Movarounnahr amirlari va Hoji Barlos qo‘rquvdan o‘z jonlarini xalos etish uchun Amudaryodan o‘tib, Xurosonga ketib qoldilar. O‘z hududini mo‘g‘ul bosqinchilaridan himoya qilish maqsadida Temur Mo‘g‘uliston hukmdori xizmatiga o‘tdi. Hukmdor unga Kesh va uning atrofidagi yerlarni boshqarishni topshirdi. 4 Temur yoshligidan mard va shijoatli, olijanob yigit bo‘lib o‘sdi. Uning yuqori tashkilotchilik qobiliyati o‘sha paydayoq namoyon bo‘la boshlagan. 1360- 1370 yillarda Movarounnahr siyosiy hayotida Amir Temur bilan bir qatorda ta’sir o‘tkazgan shaxslardan yana biri - bu Amir Qazag‘onning nevarasi bo‘lmish Amir Husayn edi. Balx va uning atrofidagi yer-mulklar uning tasarrufida edi. 1361 yilda Temur Amir Husayn bilan yaqinlashib ikkala hokim birlashgan holda, mo‘g‘ul xonlariga qarshilik ko‘rsatish imkoniga ega bo‘ldilar. 1362 yil kuzida To‘g‘luq Temur Movarounnahrga o‘g‘li Xizrxo‘ja o‘g‘lonni qoldiradi. Lekin, yosh hokim loqayd va irodasiz bo‘lib, ko‘p vaqtini maishatda o‘tkazar, boshqaruv ishlarini esa amir Bekchik o‘z qo‘lida jamlab oldi. Endilikda u o‘z holicha boshqaruvni olib bordi. 5 Amir Husayn bilan Temurning bir-birlari bilan yaqinlashgan va yaxshi munosabatda bo‘lgan davrlar 1361-1365 yillarni o‘z ichiga oladi. Bu davrda Temur ma’lum qiyinchiliklarni ham boshidan kechiradi. Xususan. Amir Husayn bilan birgalikda Xiva yurishida qatnashdi, Marv yaqinida 62 kunlik tutqunlik azobini kechirdi . 4 Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. - Toshkent: Sharq, 1997. 45-b. 5 O`sha joyda. 7 Temur hayotida ro‘y bergan va bir umrga unga tan jarohatini muhrlagan voqea 1362 yilda Seyistonda bo‘lib o‘tgan. Seyiston hokimi Malik Qutbiddinning taklifiga ko‘ra ikki do‘st uning dushmanlariga qarshi kurashish uchun yo‘l oldilar. Amir Temur jang vaqtida o‘ng qo‘lining tirsagidan va o‘ng oyog‘idan kamon o‘qi tegishidan qattiq jarohatlandi. Buning oqibatida u bir umr oqsoqlanib yurdi. Shu bois uning dushmanlari Amir Temurni hasad bilan “Temurlang” deb atashgan. Tug‘luq Temur o‘limidan so‘ng, 1363 yilda Movarounnahr tuprog‘idan haydalgan mo‘g‘ul xoni Ilyosxo‘ja yangidan katta lashkar bilan avvalgi mulklarini egallab olish maqsadida Movarounnahr tomon harakat qila boshlaydi. Mo‘g‘ul xoni ayniqsa o‘zining raqiblariga nisbatan qahrli kayfiyatda ekanligi ham ma’lum edi. 1362 yil oxirlari – 1363 yil davomida Temur va Amir Husayn Amudaryoning so‘l sohilida o‘rnashib, shu yerdan mo‘g‘ullarga qo‘qqisdan tez-tez zarbalar uyushtira boshladilar. Bu zarbalar bois ular Termiz, Kesh, Xuzorga qadar yetib bordilar. 1363-1364 yillarda Temur va Amir Husayn qo‘shinlari mo‘g‘ullar ustidan uch marotaba g‘olib bo‘lishga muvaffaq bo‘ldilar. Temurning harbiy mahorati tufayli 200 ta otliq bilan Keshni olishga olishga muvaffaq bo‘lindi. Uchinchi jang 1364 yili Keshdagi Toshariq degan joyda bo‘lib, natijada mo‘g‘ullar butkul tor- mor etildilar.Ularning amirlari Bekchik, Iskandar o‘g‘lon, Hamid, Yusufxo‘jalar asirga olindi. Mo‘g‘ullar qo‘shini Sirdaryo ortiga haydab yuborildi. O‘zaro kelishuvga muvofiq Husayn Jizzaxga, Temur Toshkentga kelib janglardan olingan jarohatlarni davolatdilar. So‘ngra ular Samarqandga kelib, an’anaga muvofiq Chig‘atoy xonlari avlodidan bo‘lmish Qobulshoh ibn Durji ibn Ilchigidoy ibn Duvaxonni Chig‘atoy ulusi xoni sifatida taxtga o‘tkazdilar. Ilyosxo‘ja esa Movarounnahrga yurishni boshladi. Hal qiluvchi jang 1365 yil 22 may kuni erta tongda Chinoz va Toshkent oralig‘idagi bir maydonda bo‘ldi. Jangda Temur mo‘g‘ullarning o‘ng qanotini yanchib turgan vaqtida Amir Husayn qat’iyatsizlik qilib, vaqtida harakat ko‘rsatmadi. Uni ustiga qattiq jala quyib, yer balchiqqa aylandi, otlar tizzasiga 8 qadar loyga botib keta boshladilar. Temur jangni davom ettirsada, lekin Husayn chekinishni lozim deb topdi. Tarixga bu jang “Loy jangi” nomi ostida kirdi. 6 Qayta urinish behuda ekanligini anglab etgan Temur jang maydonini tark etib, qolgan-qutgan askarlari bilan Samarqand tomon qaytib ketgan. Temur so‘ngra Kesh tomonga yo‘l oldi. Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, bu paytda Movarounnahrning bosh amiri Husayn edi. Biror qarorga kelish esa uning irodasiga bog‘liq bo‘lgan. Shu sababli Temur ham uning ko‘rsatmasi bilan, ko‘p hollarda Husaynning roziligi bilan ish tutishga majbur edi. Samarqand shahri, qolaversa, butun Movarounnahr o‘z holiga tashlab qo‘yildi. Mo‘g‘ul xoni changalidan qutulish samarqandliklarning o‘ziga bog‘liq edi. Bu sharoitda Samarqand mudofaasini sarbadorlar o‘z qo‘llariga oldilar. Sarbadorlar mo‘g‘ullar zulmidan ozod bo‘lish yo‘lida o‘zlarini qurbon qilishga tayyor edilar. 7 Sarbadorlar harakati XIV asrning 30-yillarida Eronda ijtimoiy-siyosiy harakat sifatida paydo bo‘lib, 50-60-yillarda Movarounnahrga ham yoyildi. Harakat qatnashchilarining asosiy maqsadi mo‘g‘ul istilochilari va zulm o‘tkazuvchi mahalliy qatlamlarga qarshi kurash edi. Xurosondagi singari Samarqandda ham bu harakat qatnashchilarning ijtimoiy tarkibi aynan bir xil bo‘lgan. Hunarmandlar, do‘kondorlar ayrim madrasa mudarrislari va talabalar mazkur harakatga faol qo‘shildilar. Ilyosxo‘ja to‘g‘ridan- to‘g‘ri Samarqand tomon yo‘l oldi. Shahar Jome’ masjidiga yig‘ilgan aholi oldida sarbadorlarning bo‘lajak rahbarlaridan biri bo‘lgan, madrasa mudarrisi Mavlonozoda so‘z olib, shaharning har bir a’zosidan katta miqdorda soliq va to‘lov yig‘ib, uni o‘z bilganicha sarf etib yurgan hukmdorning shaharni o‘z holiga tashlab qo‘yganligini uqtirib o‘tadi. Mudofaa rahbarligiga Mavlonozoda qatoriga Xo‘rdak Buxoriy va Abu Bakr Kalaviy ham qo‘shildilar. Mudofaa tashkil etilganligidan xabarsiz mo‘g‘ullar hukmdorsiz shaharni himoyasiz deb o‘ylashardi. Ularning asosiy qo‘shinlari shaharga kiraverishdagi bosh ko‘chadan hujum qiladilar. Xavf-xatardan shubhasi bo‘lmagan bosqinchilar Mavlonozoda kamonchilari bilan pistirmada turgan joyga 6 Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. - Toshkent: Sharq, 2000. 180-b. 7 Sarbador – forscha «boshini dorga tikkan», degan ma’noni anglatadi. 9 yaqinlashganlarida to‘satdan kamon o‘qlariga duch keldilar. Shahar mudofaachilari mo‘g‘ullarga uch tarafdan hujum qildilar. Birinchi hamladayoq shaharni egallaymiz deb o‘ylab, bostirib kirgan mo‘g‘ullar katta talofat ko‘rib, orqaga chekinishga majbur bo‘ldilar. 8 Samarqandliklarning ishlab chiqqan harbiy rejasi puxta chiqdi va o‘z samarasini berdi. Bir necha hujum samarasiz tugagach, mo‘g‘ullar shahar atrofini qurshab olib, uzoq vaqt qamal qilish rejasini o‘ylab chiqdilar. Lekin, lashkar safida yuqumli kasallik tarqaldi. Buni ot vabosi (o‘lati) deb atashardi. O‘lat oqibatida Ilyosxo‘ja qo‘shinlariga mansub otlarning katta qismi qirilib ketdi. Ilyosxo‘ja katta yo‘qotishlar bilan dastlab Samarqandni, keyin esa Movarounnahrni tashlab ketishga majbur bo‘ldi. Shu paytda Keshda bo‘lgan Temur bu xabarni Amudaryo bo‘ylarida turgan Amir Husaynga yetkazdi. 1366 yilning bahorida ular Samarqandga etib keldilar va sarbadorlar rahbarlarini o‘z huzurlariga chorladilar. Uchrashuv Samarqanddagi Konigul degan joyda bo‘ldi. Bu yerda sarbadorlarning rahbarlari bilan kelishmovchilik yuz beradi va ular qatl etiladilar. Temurning iltimosi bilan faqat Mavlonozoda omon qoldirilib, Xurosonga jo‘natiladi. Sarbadorlar harakati bostirilgandan so‘ng, Amir Husayn va Temur o‘rtasidagi munosabatlar keskinlashdi. Bunga Amir Husaynning sarbadorlarga nisbatan adolatsizligi ham bir qadar sabab bo‘lgan edi. 9 Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, Amir Husayn tanlagan yo‘l parokandalik va bosh-boshdoqlik sari yetaklar, Temur esa buni yaxshi anglab yetgan edi. Amir Husaynning ochko‘z va makkor siyosati ko‘pchilik harbiylar, qabila boshliqlarining noroziligiga sabab bo‘ldi. Husayn ko‘plab amirlardan katta o‘lja, pul talab qilib, siquvlarni amalga oshira boshladi. Temur o‘z safdoshlariga to‘lovlarda yordam berdi, ularning qarzlarini to‘lashda, tarixchi Sharofiddin Ali Yazdiyning yozishicha, hatto o‘z xotinining taqinchoqlarini ham ayamagan. Temurning saxovati va olijanobligi ko‘plab amirlarning unga bo‘lgan hurmatini oshirdi. Aksincha Amir Husaynning obro‘-e’tibori tobora pasaya boshladi. 8 Eshov B.J. O’zbekistonda davlat va mahalliyboshqaruv tarixi. “Yangi asr avlodi”, T.:2012. 264-b. 9 Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. - Toshkent: Sharq, 2000. 201-b. 10 1366-1370 yillar oralig‘ida Temur o‘z e’tiborini ichki ishlarga qaratdi. Amir Husayn turli fitna-fasodlar yo‘liga o‘tib, Temurga qarshi zimdan kurash boshladi. Amir Husayn Balxda, Temur Kesh va Qarshida hal qiluvchi jangga tayyorgarlik ko‘ra boshladilar. 1370 yili Husayn Balx, Qunduz va Badaxshondan qo‘shimcha kuch to‘plab, uning otliqlari Termiz atroflarida paydo bo‘la boshladilar. Temir Qopug‘dan uch farsah uzoqlikda (taxminan hozirgi Boysun tumani hududida) joylashgan Biyo degan joyda Amir Temur qarorgoh qurib, jangga tayyorgarlik ko‘ra boshladi. Shu yerda uning oldiga Andxuddagi taniqli diniy arbob, sayidlardan bo‘lmish Mir Sayid Baraka tashrif buyurdi. U Temurga nog‘ora va bayroq – ya’ni hokimiyat, saltanat ramzlarini topshirib, uning buyuk kelajagi haqida bashorat qildi. Ta’kidlash joizki, Mir Sayid Baraka to vafot etguniga qadar (1404 y.) Temurdan ajralmay, uning diniy-ma’naviy rahnamolaridan biri bo‘lib qoldi. 10 Temur huzuriga amir Kayxusrav, Shiburg‘on hokimi Zinda Chashm Apverdi, Badaxshon hokimi Shohmuhammad va boshqalar ham kelib qo‘shila boshladilar. Ularning barchasi amir Husaynning fitna-fasod, riyokorligidan norozi kishilar edilar. 1370 yil 10 aprel kuni Balx ikki kunlik qamaldan so‘ng taslim bo‘ldi. Jome masjidi minorasiga yashirinib olgan amir Husayn qo‘lga olindi. Amir Husayn amir Kayxusrav tomonidan xun olish maqsadida o‘ldirildi. Shu tariqa bir necha yil davomida Movarounnahr uchun bo‘lgan kurash Temur foydasiga hal bo‘ldi. Lashkarboshlar va ittifoqchilar ishtirokida o‘tkazilgan qurultoy qaroriga ko‘ra, Movarounnahrning amaldagi xoni Chingizxon avlodiga mansub bo‘lgan Suyurg‘atmish (1370-1388) qo‘liga o‘tdi. Davlat boshqaruv tizimi esa Movarounnahr amiri nomini olgan Amir Temir qo‘lida qoldi hamda u Kesh shahridan Samarqandga ko‘chib, uni o‘z davlatining poytaxtiga aylantirdi. 11 Mazkur davrga kelib Amir Temur dono va irodali hukmdor, uzoqni ko‘zlovchi davlat arbobi ekanligi yaqqol namoyon bo‘la boshladi. Harbiy bo‘linmalar boshliqlari etib amirlardan Joku, Hoji Sayfiddin, Abbos, Iskandar, A’lam Shayx, 10 Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. - Toshkent: Sharq, 1997. 188-b. 11 Ahmedov B. Sohibqiron Temur.- Toshkent, 1996. 102-b. 11 Alayka qavchin, Ardasher qavchin va boshqalar tayin etildi. 1370 yil iyulda o‘tkazilgan qurultoyda Shibirg‘on hokimi Zinda Chashmdan boshqa barcha amir va qabila boshliqlari Amir Temur hokimiyatini tan oldilar. Zinda Chashm ayirmachilik yo‘lini davom ettirib, Balx va Termiz atroflaridagi yerlarni ham talon-taroj qila boshladi. Uning sa’y-harakatlariga qarshi Amir Temur Joku barlos boshchiligidagi qo‘shinni jo‘natdi. Zinda Chashm mahv etilib, Samarqandga jo‘natildi. Amir Temur unga oliyhimmat munosabatda bo‘lib, avf etdi. Aynan shu davrdan boshlab Amir Temurni dono siyosati hamda davlat arbobi sifatidagi xususiyatlari aniq namoyon bo‘la boshladi. Murakkab va ziddiyatli davrda Amir Temur Movarounnahrda o‘z birlashtirish siyosatini boshladi. U Amudaryo va Sirdaryo oralig‘ida turgan yerlarni o‘ziga bo‘ysundirib, itoat ettirdi. Farg‘ona, Shosh viloyatlarini o‘z tasarrufiga kiritish uncha qiyin bo‘lmadi. Sirdaryoning quyi oqimidagi Oltin O‘rdaga qarashli yerlarni egallashda u bu yerlardagi ichki sulolaviy urushlardan foydalandi. 12 Amir Temur Xorazmni ham qaytadan Movarounnahr tarkibiga kiritishga intildi. U Xorazmni tinchlik yo‘li bilan davlat tarkibiga kiritish maqsadida Gurganjga, hukmdor Husayn So‘figa Alafa tavochini noma bilan yubordi. Husayn So‘fi Amir Temurtomonidan yuborilgan elchiga shunday javob berdi: “Men mamlakatni qilich bilan fath etganman, shuning uchun ham uni faqat qilich bilan olish mumkin”. Ikkinchi bor Amir Temur tomonidan yuborilgan elchi Jaloliddin Keshiy esa zindonga tashlandi. 1371 yili Amir Temur Xorazmga qo‘shin tortib keladi. Gurganjga borish uchun Qiyot shahri orqali o‘tish kerak edi, bu shahar bir oz qarshilik ko‘rsatgandan keyin Temur qo‘shini tomonidan ishg‘ol qilinadi. Qiyotning qo‘ldan ketishi Husayn So‘figa kuchli ta’sir ko‘rsatdi. U Amir Temur bilan yarashishga, uni talablarini bajarishga rozi bo‘ladi. Lekin, ayrim hokimlar Amir Temurning tezda baland martabaga erishishini ko‘rolmay, Husaynni unga qarshi gij-gijlay boshladilar. Husayn ularning yordamiga ishonib, Amir Temurga qarshi chiqadi, 12 Abduraimov M. “Temur va To’xtamish”. -Toshkent, G'ofur Gulom, 2000. 123-b. 12 ammo u tomonidan tor-mor etiladi. Shundan so‘ng Husayn Urganch qal’asiga berkinadi va tezda vafot etadi. Uning o‘rniga akasi Yusuf So‘fi (1372) hokimiyatga keladi va Amir Temur bilan yarash shartnomasi tuzadi. Lekin, u yarash shartlarini xiyonatkorona buzib, Amir Temur qaytib ketganidan keyin Qiyot shahrini bosib oladi va unga qarshi ochiqdan-ochiq dushmanlik harakatlariga o‘tadi. Shundan so‘ng Amir Temur Xorazmga ikkinchi marotaba yurish qilishga majbur bo‘ladi. (1373-1374 yy.). Ammo bu harbiy to‘qnashuvgacha bormaydi, chunki Yusuf Amir Temurga tavba qilib yarash shartlarini so‘zsiz bajarishga va’da beradi. Bu ikkinchi yurish natijasida Janubiy Xorazm ham Amir Temur davlati tarkibiga kiradi. 13 Uchinchi yurish 1374-1375 yillari amalga oshirildi. Yusuf So‘fining xiyonatkorligi unga sabab bo‘lgan edi. Yusuf So‘fi tomonidan sulh shartnomalarining buzilishi hamda uning chegaradosh yerlarga yurishlari 1379 yilgi to‘rtinchi yurishga sabab bo‘ldi. Yusuf So‘fi yana tinchlik sulhini imzoladi. Xorazmning yangi hokimi So‘laymon So‘fi Oltin O‘rda xoni To‘xtamishxon bilan birlashib, chegara yerlarga hujumlar uyushtirdi. Bu Amir Temurni 1388 yili beshinchi yurishni amalga oshirishga olib keldi. Sulaymon So‘fi mag‘lub bo‘lib o‘lkadan qochdi. Gurganjda Amir Temur nomiga xutba o‘qilib, tangalar zarf etildi. Amir Temur Gurganjni ishg‘ol qildi va sufiylar sulolasini tugatdi. 14 Shu vaqtdan buyon Xorazm Amir Temur davlati tarkibiga, keyin esa Temuriylar davlati tarkibiga kirgan. Shunday qilib, Yettisuvdagi va Sirdaryo etaklaridagi yerlardan tashqari, Turkiston yerlarining hammasi Amir Temur qo‘liga o‘tdi. Amir Temurning harbiy yurishlari tarixda “uch yillik” (1386-1388) “besh yillik” (1392-1396) “yetti yillik” (1399-1405) urushlar deb nom olgan. 15 Temur 1381 yilda Hirotga yurish qiladi. Bu davrda Hirotni Kurtlar sulolasi boshqarar edi. Ularning hukmdori G‘iyosiddin Pir Ali Temurga qattiq qarshilik ko‘rsatmadi. Lekin, 1383 yilda Hirotda qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Qo‘zg‘olon tezda bostirildi va Kurtlar sulolasi qulashi bilan sarbadorlarning so‘nggi hokimi bo‘lgan Ali Muayyod 13 Ahmedov B. Sohibqiron Temur.- Toshkent, 1996.174-b. 14 O`sha asar. 178-b. 15 Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. - Toshkent: Sharq, 1997.96-b. 13 ixtiyoriy suratda o‘z yerlari va hokimiyatini Amir Temurga topshirdi. XIV asrning 80-yillari o‘rtasiga kelib butun Xuroson Amir Temur ixtiyoriga o‘tdi. “Uch yillik” urush davrida Amir Temur Ozarbayjon, Mozandaron, G‘ilonni bo‘ysundiradi. Shundan keyin u Kavkazga yurish boshlab, Tiflis, Arzirum va Van qal’asini egalladi. Amir Temur Jo‘chi ulusi tarkibiga bir vaqtlar kirgan Oq O‘rda, Oltin O‘rda hamda Mo‘g‘uliston hokimlari bilan bir necha yillar davomida kurash olib borishiga to‘g‘ri keldi. Mazkur kurashdan ko‘zlangan asosiy maqsad avvalo, mamlakat shimoliy qismlarini ko‘chmanchi to‘dalar hujumidan muhofaza etish, Jo‘chi ulusi tarkibiga kirgan yerlarni zaiflashtirgan holda o‘z saltanati ta’sir doirasiga olish bo‘lgan. Amir Temur Mo‘g‘ulistonga qarshi kurashi o‘n to‘qqiz yil (1371-1390) davom etib, bu kurashda u avval Anqo to‘ra, so‘ngra Qamariddin singari xonlarni mag‘lub etdi. Shu tariqa mo‘g‘ul xonlarning Sirdaryo bo‘ylari, Farg‘ona vodiysiga solgan xavf-xatarlariga chek qo‘yildi. Jo‘chi ulusidagi parokandalik davrida Oq O‘rda xoni Mang‘ishloq hokimi To‘yxo‘ja o‘g‘lonni o‘ldirdi. To‘yxo‘janing o‘g‘li To‘xtamish o‘z hayoti xavfsizligini o‘ylab, Samarqandga, Amir Temur huzuriga qochib keldi. Amir Temur unga muruvvat ko‘rsatib, davlat manfaatlarini o‘ylagan holda hokimiyatni olish yo‘lida yordam berdi. To‘xtamish o‘z raqiblaridan uch marotaba mag‘lubiyatga uchrasada, har gal Amir Temur uni oyoqqa turishiga yordam berdi. Oq O‘rda xoni O‘rusxon Temurga qarshi jang qilishga botina olmadi. O‘rusxon vafotidan so‘ng Amir Temur To‘xtamishga 1376 yili taxtni uzil-kesil egallashiga yordam berdi. Shimolda To‘xtamishning taxtga chiqishi Amir Temur saltanati xavfu-xatardan saqlanishga ko‘mak berishi, qolaversa ishonchli ittifoqchi yuzaga kelishidan sohibqironning o‘zi ham shubhasiz, manfaatdor edi. Lekin, To‘xtamishxon berilgan yordam, ko‘rsatilgan muruvvatni tezda unutdi. Ikkala o‘rdani birlashtirib olgach, u talonchilik va jabr zulmni kuchaytirdi. Rus, Volga bo‘yi, Shimoliy Kavkaz xalqlari uning zulmidan qattiq aziyat cheka boshladilar. To‘xtamishxon 1385 yil Temurga 14 qarashli Ozarbayjonni egallashga harakat qildi. Qolaversa Xorazm hokimi Sulaymon So‘fini ham o‘z tomoniga tortib, chegaradosh yerlarni talon-taroj qildi. 16 Amir Temur o‘z oldiga Oltin O‘rda davlatini tugatishni maqsad qilib qo‘ymagan edi. Aksincha, u o‘zaro hamjahatlik va hamkorlikni o‘rnatish tarafdori bo‘lgan. Qolaversa, To‘xtamishxonni hokimiyatga olib chiqayotganda ham yuqoridagi maqsadlarga tayangan edi. Oltin O‘rdaga qarshi harbiy harakatlar avvalo o‘z saltanatini xavf-xatardan muhofaza etish, uning harbiy kuch-qudratiga xavf solmaslik uchun tegishli zarba berish lozim edi. 17 1388 yil yanvarida Amir Temurning kelishini kutgan dushman orqaga qayta boshladi. Amir Temur amirlari Husayn, Shayx Ali Bahodir va boshqalarga dushmanni daf qilishni topshirdi. Ular Sirdaryo bo‘yidagi Sarisuv degan joyda dushmanni quvib yetib, unga katta talofat yetkazdilar. To‘xtamish 1388 yil oxirida Amir Temurga qarshi qayta hujum boshladi. Amir Temur esa urushga tayyorlanish uchun Sagoron (Kattaqo‘rg‘on)da qarorgohini tikib, qo‘shinlarini jangovar holatga keltirdi. Amir Temur dushmanning orqa tarafidan hujum qilish uchun Qo‘ng‘i o‘g‘lon, Temur Qutlug‘ o‘g‘lon, Shayx Ali Bahodir qo‘mondonligidagi qo‘shinlarni yuboradi. Hujum muvaffaqiyatli bo‘ldi. To‘xtamishxon qo‘shini Jizzaxning Achchiq mavzesiga kelib o‘rnashdi. Amir Temur qahraton qish bo‘lishiga qaramay, unga qarshi kurashga otlanib, To‘xtamishxon tomonidan yuborilgan qo‘shinni tor-mor keltirildi. 1389 yil fevral- martida esa Sirdaryodan o‘tib, mo‘g‘ul qo‘shinlarini Oltomg‘achaga ta’qib etib bordi. Amir Temurning To‘xtamishga qarshi navbatdagi kurashga tayyorgarligi 1390 yil kuzida boshlandi. U o‘z qarorgohini Chinozga ko‘chirib, qishni shu yerda o‘tkazdi hamda umumiy safarbarlik e’lon qildi. Yurish deyarli 6 oyga cho‘zildi. 1391 yil 18 iyunda Samara va Chistopol oralig‘ida joylashgan Qunduzcha degan tekislikda bo‘lib o‘tgan jangda To‘xtamish tor-mor etildi. Amir Temur bu yurishdan xotira sifatida Ulug‘tog‘ etagidagi toshga bitik yozib qoldirdi. 18 Ushbu bitik hozirda Sankt-Peterburgdagi Davlat Ermitaj muzeyida saqlanmoqda. Shunga 16 Abduraimov M. Temur va To‘xtamish. – Toshkent: G‘afur G‘ulom, 2000.123-b. 17 O’sha joyda. 18 Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma. – Toshkent: O‘zbekiston, 1996. 154-b. 15 qaramasdan To‘xtamish qudratiga butkul barham berilmagan edi. To‘xtamish tez orada yana kuch to‘plab, Amir Temur davlati hududiga xavf sola boshladi. Bu kurashga u hatto Misr Sultoni Malik az-Zohir Barquqni (1382-1399) ham tortishga harakat qiladi. 1393-1394 yili Amir Temur Sheki (Ozarbayjonning shimoliy qismi)da turgan paytda To‘xtamish Kavkazorti viloyatlariga hujum qildi. Amir Temur SHekidan chiqib Qura daryosi bo‘ylab yurdi. Oltin o‘rdaliklar Amir Temur qo‘shinlari kelayotganini eshitib, chekinishga majbur bo‘ldilar. Amir Temurning To‘xtamishga qarshi oxirgi va hal qiluvchi yurishi 1395 yil 28 fevralda boshlandi. Darband yo‘lida Amir Temur o‘zaro nizolarni tinchlik yo‘li bilan hal qilishga harakat qildi hamda To‘xtamish huzuriga Shamsiddin Olmaliqiy boshchiligidagi elchilarni jo‘natdi. To‘xtamish riyokorlik qilib urushga tayyorgarlikni davom ettirdi. Jang 1395 yil 17 aprelda Shimoliy Kavkazdagi Tarak (Terek) daryosi bo‘yida bo‘lib, umumiy qo‘shinlar soni 400 ming atrofida, 30-35 km.lik katta maydonda olib borildi. Amir Temurning yangi harbiy taktikasi (qo‘shinni yetti g‘ul (korpus)ga ajratish, yigirma yetti qo‘shindan iborat kuchli zahira bo‘linma tuzish, kuchli markaz tashkil etish) o‘z natijasini ko‘rsatdi. Amir Temur qo‘shinlari butkul g‘alaba qozondilar, To‘xtamishxon qolgan - qutgan qo‘shini bilan qochib ketdi. Amir Temur Oltin O‘rdaga oxirigacha zarba berish maqsadida Volga va Dnepr oralig‘idagi yerlarga yurish qilib, shundan so‘ng Rus davlati tomon qo‘shin tortdi, Ryazan, Yelets va boshqa Markaziy Rus yerlarini egalladi. Oltin O‘rda poytaxti va boshqa Oltin O‘rda shaharlari Amir Temur qo‘shinlari tomonidan egallandi. 19 To‘xtamish qo‘shinining Tarak daryosi bo‘yida tor-mor etilishi va 1395 yilda poytaxt Saroy Berkaning egallanishi Oltin O‘rdaga juda kuchli zarba bo‘ldi. Shundan keyin bir paytlar qudratli bo‘lgan davlat o‘zini o‘nglay ololmadi. Oltin O‘rdaga berilgan qaqshatqich zarba Rusni mo‘g‘ul bosqinchilaridan ozod bo‘lishiga ijobiy ta’sir etdi. Xalqaro savdo yo‘llari esa yana janubga, an’anaviy o‘zanlariga qaytarildi. 19 Abduraimov M. Temur va To‘xtamish. – Toshkent: G‘afur G‘ulom, 2000.188-b. 16 Amir Temurning bir mamlakatga qilgan yurishi uning boshqa mamlakatlarga qilgan yurishlari bilan ketma-ket borganligini urush voqealari ko‘rsatib turadi. Amir Temur Ozarbayjonga bir necha marotaba hujum qildi va 1387 yilda uni bo‘ysundirishga muyassar bo‘ldi. Armaniston va Gruziyani Amir Temur 1392 yilda bo‘ysundirdi. Amir Temurning uzoq Hindistonga yurishi 1399 yilda tamomlandi.Bu yurishlar ayirmachilik, o‘zaro parokandalikka chek qo‘yish, yagona geosiyosiy maydonda mustahkam davlat barpo etish maqsadida amalga oshirilgan edi. 1400 yilda Amir Temur qo‘shinlari turk sultoni Boyazid Yildirim va Misr sultoni Faraj bilan kurash olib bordilar. Ta’kidlash joizki, Yaqin va O‘rta Sharqda hukmronlik masalasi yuqoridagi urushlarga sabab bo‘lgan edi.Chunki har ikkala hukmdor ikkinchi qudratli davlat hududda hukmronlik qilishga da’vo qilishar edi. Usmoniylar davlati (Turkiya)ning sultoni Boyazid Yildirim bilan o‘zaro nizoli masalalarni hal etish borasida Amir Temur u bilan to‘rt marotaba maktub almashdi. Lekin, Boyazid munosabatlarni tinchlik bilan yo‘lga solish o‘rniga bir qator nomaqbul harakatlarni amalga oshirdi. Tabiiyki, bu hol tez orada ikki qudratli hukmdor o‘rtasida to‘qnashuv bo‘lishiga olib keldi. Hal qiluvchi jang 1402 yilning 20 iyul kuni Anqara yaqinidagi Chibukobod tekisligida sodir bo‘ldi. Jang oqibatini Amir Temur urushningchalg‘itish usuli bilan hal qildi. Bu borada sultonga xavf solish uchun Temurning nevarasi Muhammad Sultonga turklarning strategik ahamiyatga ega tepaligini zabt etish vazifasi yuklanadi. Sohibqiron qo‘shinlari Boyazid qo‘shinlari qanot qismini uzib, turklar qo‘shinini har ikkala qanotini qurshab oldi va tor-mor etdi. Amir Temur o‘ziga xos marhamat bilan Boyazidga yaxshi muomala qildi, uni ehson va in’omlar bilan siyladi. Boyazid vafot etgach (1403 y. 9 mart) uning ta’ziyasini o‘tkazib, saltanat taxtini marhum sultonning o‘g‘li Musoga topshirdi. Usmoniylar mag‘lubiyati Yevropa xalqlari uchun ijobiy ahamiyatga ega bo‘ldi. Turklarning Yevropaga hujumi 50 yil orqaga surildi. Qator yevropalik hukmdorlar bundan minnatdor bo‘lib, o‘z elchilarini Temur huzuriga jo‘natdilar. 17 Temur va temuriylar davlati xalqaro maydonida ham shuhrat qozongan. Temur davlati bilan Sharq (Mo‘g‘uliston, Xitoy, Misr) va Yevropa mamlkatlari (Italiya, Ispaniya, Fransiya, Angliya va boshq.) o‘rtasidagi yozishmalarga qaraganda, diplomatik, siyosiy va savdo aloqalari rivojlagan. Ular, ayniqsa XIVasrning 80-90 - yillari va XVasr boshida Turkiyaning kuchayishi munosabati bilan birmuncha jonlandi. Ma’lumki, 1389 yil Turkiya yevropaliklarning birlashgan qurolli kuchlarini Serbiyadagi Kosovo maydonida tor-mor qilgan va natijada Serbiya mustaqillikdan ajrab, Turkiyaning vassaliga aylangan. 1393 yili Turkiya Bulg‘oriya, Vasaxiya, Makedoniya, Fessaliyani bosib oldi. 1396 yili esa turk armiyasi Nikopol (Bolgariya) va musulmonlarga qarshi salb yurishi e’lon qilgan Vengriya qiroli Sigizmund boshchiligidagi G‘arbiy Yevropaning eng sara qo‘shinlarini butunlay tor-mor etdi. Boyazid armiyasi o‘sha paytda Vizantiya poytaxti Konstantinopolni qaram qildi. Xullas, Turkiya tomonidan nafaqat Vizantiya uchun, balki butun Yevropa uchun ham real xavf-xatar tug‘ilgan edi. Shuning uchun Temur saroyiga Yevropaning Vizantiya, Italiya, Ispaniya va boshqa davlatlaridan Turkiyaga qarshi kurashda yordam so‘rab yuborilganelchilar serqatnov bo‘lib qoldilar. Bularning barchasi Temur va Boyazidning, ya’ni ikki qudratli davlatning to‘qnashuvini yanada tezlashtirdi, bu esa Yevropaga qo‘l kelar edi. Xitoy ancha vaqtdan beri Movarounnahrga hududiy da’vo bilan chiqar, bu borada u bilan munosabatlarni oydinlashtirish lozim bo‘lib qoldi. Shu bois Amir Temur uch oylik tayyorgarlikdan so‘ng 1404 yil 27 noyabrda o‘zining 200 ming kishilik qo‘shini bilan Xitoyga otlandi. O‘sha yili qish O‘rta Osiyo tarixida eng qahraton qishlaridan biri bo‘lgan. Sirdaryoning suvi bir metrgacha muzlagan, askarlardan ko‘pini quloq-burunlari, qo‘l-oyoqlarini sovuq olgan edi. Amir Temurning o‘zi ham ko‘p o‘tmay shamollab qoladi. 1405 yil yanvar oyining o‘rtalarida O‘trorda to‘xtashga qaror qilishdi. 18 fevral kuni og‘ir xastalangan buyuk jahongir sohibqiron Amir Temur O‘trorda vafot etdi. 20 20 Ahmedov B. Sohibqiron Temur.- Toshkent, 1996. 233-b. 18 Amir Temur 35 yil davomida harbiy yurishlar qildi. Bu yurishlar natijasida u buyuk saltanat barpo qilishga erishdi. Uning tarkibiga Movarounnahr, Xorazm, Kaspiy atrofidagi viloyatlar, hozirgi Afg‘oniston, Eron, Turkiya, Hindiston, Iroq, Markaziy va Janubiy Rossiya, Kavkaz va G‘arbiy Osiyoning bir qator hududlari, jami 27 ta mamlakat va o‘lka kirdi. Amir Temurning muvaffaqiyatiga avvalo uning nodir harbiy iste’dodi sabab bo‘ldi. Amir Temur qo‘shinida qat’iy tartib va intizom o‘rnatilgan edi. Har bir jang rejasini va barcha qismlar uchun yo‘l-yo‘riqlarni o‘zi ishlab chiqardi. Uning harbiy iste’dodi Anqara yaqinida Sulton Boyazidga qarshi jangda ayniqsa yorqin namoyon bo‘ldi. Armiyaning yuragi va qo‘mondonlik o‘zagini barlos urug‘i vakillari tashkil etardi. Shu davr voqealarining shohidi bo‘lganlarning guvohlik berishicha barloslar harbiy ishga nihoyatda chidamli, kamondan o‘q uzishga juda usta, o‘z hukmdorlariga sodiq va sabr-toqatli bo‘lganlar. Davlat boshqaruvi. Amir Temur mustaqil, kuchli, yaxlit, qat’iy siyosatga ega davlat barpo etishga muvaffaq bo‘ldi. Amir Temur davrida davlatchilik an’nalari, davlat boshqaruvi tizimi yuqori darajaga ko‘tarildi. U mahalliy hamda o‘z davrining boshqa davlatchilik an’analarining eng yaxshi jihatlarlarini o‘z davlatchiligida mujassam qildi. Shubhasiz, mamlakatda Amir Temurning o‘zi hokimi mutloq bo‘lgan. Shu bilan birga Amir Temur turkiy-mo‘g‘ul an’analari, mavjud siyosiy vaziyat, tegishli kuchlar mavqei va manfaatlari, qabul qilingan taomilga muvofiq chingiziylar xonadonidan bo‘lish Suyurg‘atmishni (1370-1388), so‘ngra uning o‘g‘li Mahmudxonni (1388-1402) xon deya taxtga o‘tkazgan. Amir Temur amir unvoni bilan cheklanib qo‘ya qolgan. Keyinchalik, chingiziylardan bo‘lmish Qozonxonning qizi Saroymulkxonimga (1337-1408) uylanishi munosabati bilan xon avlodiga “ko‘ragon”, ya’ni, kuyov unvonini olgan. Bu ham uning mavqeini rasman mustahkamlashiga xizmat qilgan. Ma’lumki, qurultoy (mo‘g‘ulcha-kengash) qadimdan turkiy, mo‘g‘ul qabilalari ichida eng muhim masalalar bo‘yicha chaqiriladigan o‘ziga xos katta kengash hisoblangan. Turkiy udumlarga ko‘ra, odatda davlat boshliqlari aynan qurultoyda saylangan, ular oq kigiz ustiga o‘tkazilib, yuqoriga ko‘tarilgan. Oq 19 kigizning to‘rt uchini eng nufuzli amaldor, diniy arboblar ko‘tarishga haqli bo‘lganlar. Qurultoyda barcha qabila boshliqlari, eng nufuzli amaldorlar, diniy arboblar, sarkardalar ishtirok etishgan. Qurultoyda taxtga o‘tkazilgan kishi qonuniy hukmdor sifatida tan olingan. Amir Temur ham shu an’anaga sodiq holda 1370 yil 11 aprelda aynan qurultoy hukmi bilan Movarounnahr hukmdori deb e’lon qilindi. Temur qurultoyning mavqei va ahamiyatini yaxshi anglagan holda, qolaversa saltanatni boshqarish, davlat asoslarini mustahkamlash, eng muhim qarorlarni qabul qilishda qurultoy faoliyatini saqlab qoldi va undan unumli foydalandi. Qurultoyni faollashtirish orqali davlatchilik asoslari ham takomillashib bordi. Sharofiddin Ali Yazdiy o‘zining “Zafarnoma” asarida Amir Temur tomonidan keyinchalik Qarshi, Samarqand, Qorabog‘ va boshqa yerlarda o‘tkazilgan qurultoylar haqida ham so‘z yuritgan. Xususan, 1390 yilgi qurultoyda viloyat dorug‘alari va beklar ham bevosita ishtirok etishgan. Oltin O‘rda xoni To‘xtamish bilan munosabatlari yechimi borasidagi masala ham qurultoyda qo‘rib chiqilgan. Qurultoy o‘ziga xos oliy darajasidagi maslahat kengashi hamda vakillik organi bo‘lgan. Qurultoydan keyingi o‘rinda davlat majlisi (kengash) turgan. Bu xususda Amir Temurning “Tuzuklar”da ham xabar beriladi. Ushbu kengash ikki ko‘rinishda chaqirilgan. Katta kengash tinchlik paytida, Samarqanddagi amir saroyida o‘tkazilsa, kichik kengashlar odatda harbiy yurishlar vaqtida, katta janglar oldidan chaqirilgan. Unda hukmdorning eng yaqin va sadoqatli kishilari ishtirok etishgan. Ba’zida bu kengashlar tegishli masala bois maxfiy tarzda ham o‘tkazilgan. Albatta, bu kabi kengashlarning o‘tkazilishi ulkan saltanatdagi ahvol, mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy holatdan boxabar bo‘lish, saltanat qonun-qoidalari qanchalik amalga oshayotganligidan xabardor bo‘lishda katta ahamiyat kasb etar edi. 21 Amir Temur davrida boshqaruv ikki idora: dargoh va devonlar (vazirliklar)ga bo‘lingan. Yuqorida ta’kidlanidek dargoh – eng oliy davlat idorasi 21 Temur tuzuklari. - Toshkent: Ma’naviyat, 2011.54-b. 20 bo‘lib, uning boshlig‘i Amir Temurning o‘zi bo‘lgan. Amir Temur dargoh faoliyatini yuritishda maslahat va kengashlardan ham unumli foydalangan. Xususan, “Tuzuklar”da Amir Temur shunday yozgan edi: “Saltanat ishlarining to‘qqiz ulushi kengash, tadbir va mashvarat, qolgan bir ulushi esa qilich bilan bajo keltirilishini angladim. Donishmandlar demishlarkim, o‘z o‘rnida qo‘llangan tadbir bilan ko‘plab lashkarlarning qilichi ojizlik qilgan har qanday mamlakat darvozasini ochib, favj – favj lashkarni yengib bo‘lur”. 22 Dargoh faoliyatini boshqarish, uning vazirlik,mahalliy hokimiyat idoralari va umuman saltanatda kechayotgan jarayonlar bilan bog‘lanib turish ishini oliy devon olib borgan. Dargoh tizimidagi bu devonga devonbegi bosh bo‘lib, vazirlar unga hisobot berib turishgan. 23 Dargohdagi muhim lavozimlardan biri – arzbegi bo‘lgan. Uning xizmatiga shikoyat bilan kelganlar, arzchilar bilan ishlash, ularning arz dodini hukmdorga yetkazish bo‘lgan. Lozim bo‘lganda joylarga vaziyatni o‘rganish uchun aminlar (ya’ni, ishonchli vakillar) taftish uchun jo‘natilgan. Aminlar vazifasiga bundan tashqari tobe yerlar to‘lovini yig‘ib kelish ham kirgan. Dargohdagi yana bir muhim lavozim – tavochi bo‘lgan. Tavochi oliy farmonga muvofiq joylarga borib harbiy yurish uchun lashkar to‘plash bilan shug‘ullangan. Tavochilar bosh tavochi, piyoda askar tavochisi kabilarga taqsimlangan. Harbiy yurish vaqtida tavochilar qo‘shinlarning joylashuvi, buyruqlar ijrosi, tinchlik vaqtidagi ishlarga taqsimlanganlar. Shuningdek, dargohda bosh hojib, xazinador, xonsolor (to‘y, bazm, katta ziyofatlar tashkilotchisi), jevachi (qurol-aslaha saqlovchi), qushchi (ov marosimlariga mas’ul), bakovulboshi (saroy oshpazlari boshlig‘i), kotiblar, tabiblar, bitikchilar, g‘azalxonlar, farroshlar ham xizmat qilishgan. Amir Temur devon (ijroiya) xizmatini mo‘g‘ul istibdodidan keyin tiklay oldi. Devonbegi – katta mavqega ega lavozim egasi bo‘lgan. Devonda ya’ni, markaziy ijroiya hokimiyatda yetti vazir mujassam bo‘lgan. 22 O`sha asar. 65-b. 23 Eshov B.J. O’zbekistonda davlat va mahalliyboshqaruv tarixi. “Yangi asr avlodi”, T.:2012. 281-b. 21 Birinchi vazir – mamlakat va raiyat (aholi) vaziri. U bosh vazir hisoblanib, mamlakatning muhim sohalari uchun u bevosita mas’ul bo‘lgan. Ikkinchi vazir – harbiy ishlar vaziri bo‘lib, u harbiylarning iqtisodiy ahvoli, maoshi, yer-suvlari boshqaruvi, qurol-aslaha ta’minoti, harbiy qo‘riklar, yarador bo‘lganlarga nafaqa tayinlash va boshqalar ijrosi uning zimmasida bo‘lgan. Uchinchi vazir – mulklar va soliq ishlari vaziri bo‘lgan. U egasiz qolgan mol-mulkilik nazoratga olish, savdogarlardan zakot va boj olish, o‘tloq-yaylovlarni boshqarish, barcha tushadigan daromadlarni saqlash va boshqa vazifalarga mas’ul bo‘lgan. To‘rtinchi vazir – moliya vaziri bo‘lib, u butun saltanat bo‘yicha kirim- chiqim ishlariga, barcha xazina xarajatlari hisobini oluvchi, moliyaviy ishlarni tartibga keltiruvchi hamda unga javobgar shaxs bo‘lgan. Keyingi uch vazir – sarhad vazirlari hisoblanib, ular saltanat tarkibidagi turli o‘lka va mamlakatlarga oid moliyaviy muomala va daromadlarni, soliqlarni boshqarganlar. Tarixiy manbalarda adliya vazirligi (devoni mazolim) haqida ham gap ketib, u sud-huquq sohasi bo‘yicha faoliyat yuritgan. Vaqf ishlari esa - sadrlar sadri zimmasiga yuklatilingan. Amir Temur “Tuzuklar”da vazir tayin etish ishida to‘rt sifatga ega bo‘lish lozimligini ta’kidlaydi. Ular quyidagilar: Asllik va toza nasllik; Aqlililik va fahm-farosatlilik; Sipoh va raiyat ahvolidan xabardorlik, ularga nisbatan xushmaomalalik; Sabr-chidamlilik va tinchliksevarlik. Amir Temur mana shunday sifatlarga ega shaxsni vazirlik martabasiga loyiq deb hisoblab, bunday vazirga to‘rt imtiyoz – ishonch, e’tibor, ixtiyor va qudrat berilishini ta’kidlaydi. 24 Bir qator sohibqiron zamondoshlari, xususan ispan elchisi Rui Gonsalez de Klavixo Amir Temur bunday yondashuvga katta e’tibor berganligini, mansabiga noloyiq ishlar qilgan amaldorlar tegishli ravishda jazolanganligini ta’kidlashgan. 24 Amir Temur o‘gitlari. - Toshkent: Navro‘z, 1992. 98-b. 22 Devonda shuningdek, boshqa turdan amaldorlar ham bo‘lgan. Bular: shayxulislom, qozi al-quzzot (oliy sudya), qoziyu ahdas (odat bo‘yicha hukm chiqaruvchi qozi), qozi askar (harbiy qozi), sadri a’zam (oliy sadr), dodhoh (shikoyatlarni ko‘rib chiquvchi), eshikog‘a, saroy vaziri, yasovul (hukmdor shaxsiy buyruqlarini badaruvchi), qalaqchi (xiroj miqdorini aniqlovchi), muhassil (soliq va o‘lpon yig‘uvchi), qorovulbegi, muhtasib, voqeanavis, munshiy va boshqalar. Karvon yo‘llardagi sardobalarni harbiy nazoratchi qo‘riqlagan tarixiy manbalarda saroyda mavjud qabul marosimi haqida quyidagilar bayon etilgan. Xususan, taxtning o‘ng tomonida sayidlar, qozilar, ulamolar, beklarbegi, qo‘shin amirlari, no‘yonlar, ulus, tuman, qo‘shin boshliqlariga joy ajratilgan. Taxtning old tomonida devonbegi va vazirlar, bahodirlar, chap tomonida esa qorovulbegilar o‘tirishgan. Taxt qarshisida qorovul amirlari, etagida esa ichkilar, yasovuli xos turgan. Taxtning o‘ng va chap yonida dodhoh turgan. Amir Temur davlatni ulus, viloyat, tumanlarga bo‘lib boshqargan. U saltanatni to‘rt ulusga bo‘ldi hamda ular tepasiga o‘z o‘g‘illari, nevaralarini qo‘ydi. Viloyat va tumanlarga ham asosan temuriy shahzodalar, ishonchli va yaqin kishilar rahbar etib tayinlangan. Katta o‘g‘il – Jahongir Mirzoga – Kobul, G‘azna, Qandahor va Sind daryosigacha bo‘lgan yerlar 12 000 kishilik qo‘shin bilan birga berilgan. Uning vafotidan (1376 y.) so‘ng bu yerlar Balx viloyati bilan birga Jahongirning o‘g‘li Pirmuhammadga berildi. Umarshayx mirzoga avval Farg‘ona, 1393 yili Fors viloyati bilan 10 000 kishilik qo‘shin in’om etildi. Uchinchi o‘g‘il Mironshoh Mirzoga 1380 yili 10 000 kishilik qo‘shin bilan Xuroson, 1383 yili esa markazi Tabriz bo‘lgan G‘arbiy Iroq va Ozarbayjon ulus qilib berildi. To‘rtinchi o‘g‘il Shohruh Mirzoga 8 000 kishilik qo‘shin bilan markazi Hirot bo‘lgan Xuroson o‘lkasi ulus tarzida taqdim etildi. Ulus egalarining o‘z devoni, xazinasi ham bo‘lgan. Shahzodalar yonida doimo ishonchli va sadoqatli kishilar bo‘lgan. Shu davrga xos jihatdardan biri, bu har bir viloyat, shahar va tumanlarning o‘z hokimi, moliya devoni, qozisi, muftiysi, mutavallisi, muhtasibi bo‘lgan. 23 Har bir qal’ada qutvol, ya’ni komendant tayin etilgan, shahar va tuman boshliqlari – dorug‘alarbo‘lishgan. Klavixoning ta’kidlashicha har bir yirik amaldorning o‘z bitikchisi va qayd daftari bo‘lgan. O‘rta asr hukmdorlaridan farqli ravishda Amir Temur o‘z aholisi faoliyati va manfaatlarini uyg‘unligini ta’minlash maqsadida ularni 12 toifaga bo‘ldi. Lekin, “Tuzuklar”da ta’kidlaganidek, ularni bir-biridan kam ko‘rmadi zero, uning o‘zi bu haqda “Saltanatim qonun-qoidalarini shu o‘n ikki toifaga bog‘lab tuzdim. Shu o‘n ikkita toifani saltanatim osmonining o‘n ikki burji va davlatim korxonasining o‘n ikki oyi deb hisobladim”, deb ta’kidlagan edi. Amir Temur davlatida, keyinchalik Temuriylar davrida ham tezkor axborot almashish yo‘lga qo‘yilganligi sababli yirik saltanatning eng uzoq va chekka qismlariga ham hukmdor farmon va qarorlari tezda yetib borgan. Amir Temur davlati bayrog‘i haqida fransuz olimi L.Keren “Kuch - adolatda” degan ibora bitilgan uch xalqadan iborat bayrog‘i bo‘lgan deya ta’kidlaydi. Uch xalqani olimlar turlicha ta’riflashadi. Xususan, uch xalqa yer, osmon, suv deb, ba’zilari dunyoning 3 qismi deya ta’rif berishadi. Davlatda e’lon qilingan farmonlar – yorliqlar deya yuritilgan. Temur davlatida etnik, diniy va til borasida ayirmachilik va tazyiqlarga yo‘l qo‘yilmagan. Uning o‘zi ona tili – turkiy tilni rivojlantirishda katta e’tibor bergan. Yuqoridagi mulohazadan ham ko‘rinib turibdiki, Amir Temur aholi barcha qatlamlari manfaatini himoya qilgan hamda ulargatayangan. O‘rta asrlar sharoitida faqat o‘ta zukko va oqil davlat boshlig‘igina bunday boshqaruv yuritishga qodir edi. Harbiy ish. Amir Temurning harbiy sohadagi siyosati, shu davr harbiy san’ati doimo tadqiqotchilar e’tiborini o‘ziga tortib kelgan. Hozirgi kunga kelib ham jahonning qator mamlakatlari harbiy o‘quv yurtlarida Amir Temur davlatining harbiy tizimi chuqur o‘rganib kelinmoqda. Amir Temur harbiy tizimni shakllantirishdan ko‘zlangan asosiy maqsadi – mamlakatni ichki va tashqi xavfli kuchlardan himoyalash, hududlarda tartibsizlikning oldini olish, adolat va 24 barqarorlikni o‘rnatish, qonun ustuvorligini ta’minlash, geosiyosiy maydondagi vaziyatni nazorat qilish, zo‘ravonlik va parokandalikka yo‘l qo‘ymaslik bo‘lgan. Amir Temur qo‘shini Chingizxon qo‘shini singari o‘nlik, yuzlik, minglik va o‘n minglik (tuman)larga bo‘lingan. Qo‘shinning bu singari tarkibiy tuzilishidan asosiy maqsad boshqaruvni osonlashtirish, tezkor harakatni ta’minlash, tartib- intizomni kuchaytirish, kerakli vaqtda darhol qo‘shin safini tuzish bo‘lgan. Amir Temur qo‘shinga o‘zini jangu-jadalda bahodirligi va jasurligini ko‘rsata olgan, sadoqatli, harbiy taktikani yaxshi egallagan 313 nafar amirlarni rahbar etib tayinladi. 313 amirdan 100 nafari o‘nboshi, 100 nafari yuzboshi va 100 nafari mingboshi bo‘lgan. Jang vaqtida amir ul-umaro amirlarga, amirlar – mingboshilarga, mingboshilar – yuzboshilarga, yuzboshilar – o‘nboshilarga boshliq bo‘lgan hamda buyruqlar so‘zsiz bajarilgan. Qo‘shinda mamlakatdagi 40 aymoqdan 12 tasiga maxsus tamg‘a berilgan va bu 12 urug‘dan xos navkarlikka olingan. Ular barlos, tarxon, arg‘in, jaloyir, tulkichi, duldoy, mo‘g‘ul, suldus, tug‘oy, qipchoq, orlot, tatar urug‘lari edi. Tamg‘aga yetmagan 28 urug‘ boshliqlariga kichikroq darajadagi ulus amirliklari berilgan. Har bir urug‘ o‘z maqomi va huquqlariga ega bo‘lgan. Bu esa o‘z navbatida hududlar va urug‘-aymoqlar o‘rtasida muvozanat hamda uyg‘unlikni ta’minlagan. Janglarda birinchi marta bahodirlik namunasini ko‘rsatgan oddiy askarga o‘nboshi darajasi berilgan. Agar shu odam jangning muvaffaqiyatli tugashiga ikkinchi marotaba katta hissa qo‘shsa, u holda uni yuzboshi qilib ko‘targanlar. Uchinchi marotaba jasorat ko‘rsatsa mingboshilik maqomi berilgan. Harbiy amirlikning 12 ta darajalik tartibi ham bo‘lgan. O‘n ikkinchi darajali amir esa amir ul-umaro noibi hisoblangan. Amir ul-umaro esa Amir Temurning noibi bo‘lgan. Jangda va xizmatda o‘zini ko‘rsatgan, boshqalarga o‘rnak bo‘lguvchi, shijoatli va jasur amirlarga uch xil imtiyoz berilgan: 1.bahodirlik rutbasi; 2. tug‘; 3. nog‘ora. “Tuzuklar”da shunday deya yozgan edi: “Tajribamdan sinab bildimki, jangning sir-asrorini, g‘anim askarlarini sindirish yo‘lini bilgan, urush qiziganda o‘zini yo‘qotmasdan, qo‘l-oyog‘i bo‘shashmasdan lashkar favjlarini jangga 25 boshlay oladigan, agar qo‘shin safiga rahna tushsa, uni tezda tuzata oladigan kishigina amirlik va hukmronlikka loyiqdir”. “Tuzuklari”da aynan jasorat namunalarini ko‘rsatgan amirlar haqida ham ma’lumotlar uchraydi. O‘zaro nizo va parokandalik hukm surgan davrda Amir Temur 200 ming chog‘li mustahkam va uyushgan, yuqori tartib-intizomga ega qo‘shin barpo eta oldi vaqo‘shinni yuqori darajadagi qurol-aslaha bilan ham ta’minladi. 25 XIX asr rus harbiy sarkardasi M.Ivanin Amir Temur qo‘shiniga xolis baho berib quyidagilarni ta’kidlagan edi: “Hali bironta ham xalq qo‘shinini to‘g‘ri saflashni bilmay, tartibsiz va taktik harakatlarsiz, faqat o‘zidagi jasorat darajasi bilan uzun-yuluq jang qilayotgan bir paytda Temurning to‘g‘ri saflangan, bir necha yo‘nalishidan iborat muntazam tartib bilan jangga kiruvchi, kuchli zahiraga ega bo‘lgan kuchli armiyasi bor edi”. 26 Amir Temur qo‘shin ta’minoti, harbiylarga maosh berishning aniq mexanizmini ishlab chiqdi. Oddiy askarga o‘z mingan oti bahosida maosh berilgan, bahodirlar maoshi ikki ot bahosidan to‘rt ot bahosigacha yetgan. O‘nboshilar maoshi oddiy sipohiydan o‘n baravar ortiq bo‘lgan. Yuzboshilar o‘nboshilarga qaraganda ikki baravar, mingboshilarga yuzboshilarga qaraganda uch baravar ortiq maosh belgilangan. Har 18 kishi bitta chodir olishi kerak bo‘lgan. Har bir askarda – ikkita ot, bir kamon, bir sadoq o‘qdon, bir qilich, arra, bigiz, qop, juvoldiz, bolta, o‘nta igna, charm xalta bo‘lishi lozim bo‘lgan. Oddiy piyodalarning har biri o‘zi bilan birga bir qilich, bir kamon va o‘q-yoy olishi kerak bo‘lgan. 27 Bahodirlardan har besh kishi bir chodir, har biri bitta temir sovut, dubulg‘a, qilich, sadoq, o‘q-yoy va beshta ot olishi shart edi. O‘nboshilardan har biri bir chodir, o‘nta ot, qurol-yarog‘dan qilich, sadoq, yoy, gurzi, cho‘qmor, koskan (sim ro‘mol), zirh va bagtar (harbiy kamzul) olishi lozim bo‘lgan. Mingboshilardan har biri o‘zi bilan birga bitta chodir, bir soyabon, qurol-aslaha, dubulg‘a, nayza, qilich, sadoq va o‘q-yoy olib yurgan. 28 25 Temur tuzuklari. - Toshkent: Ma’naviyat, 2011.105-b. 26 Ivanin M. Ikki buyuk sarkarda.Chingizxon va Amir Temur. - Toshkent: Xazina, 1994.190-b. 27 Zayniddin Vosifiy. Badoye’ al-vaqoye. – Toshkent, 1979. 156-b. 28 O’sha joyda. 26 Jang qilishning o‘ziga xos uslublari bo‘lgan. Tarixiy manbalarda ayniqsa yetti qismga bo‘linib jangga kirish usuli haqida alohida to‘xtalinadi. Xususan, o‘n ikki ming otliq lashkarni safga tizishda avval qorovul favji, so‘ngra hirovul favji, o‘ng qo‘l – barong‘or hirovul favji hamda chap qo‘l javong‘or hirovul favji ulardan so‘ng joylashgan. Qirq ming otliqdan iborat qo‘shin esa 14 ta sipoh qismlariga bo‘lib saflangan. O‘n ikki ayllikdan tuzilgan 40 ta favj 17 qism turish joylarini egallashgan va hokazo. Jangda hamma vaqt Amir Temur o‘zining shaxsiy jasorati va mardligini namoyon qilgan. Harbiy yurishlar nihoyatda qat’iyat va ortiqcha shov-shuvsiz tayyorlangan. Har bir yirik jangdan oldin albatta kengash chaqirilgan va unda Sohibqiron barchaning fikrini eshitib ko‘rgan. Josuslik faoliyati, razvedka ishlari ham puxta asosda tashkil qilingan. 29 Amir Temur oliy insoniy fazilatlarni tushunuvchi va qadrlovchi shaxs bo‘lgan. Uning o‘zi bu borada o‘rnak bo‘lguvchi inson edi. Shu bois ham u siyosat maydoniga kelishdagi qiyin yillarda ham o‘z orqasidan iqtidorli va vijdonli kishilarni ergashtira oldi. Ulardan jasur va sadoqatli harbiylarni yetishtirdi. Ular orasida Joqu barlos, amir Muso, amir Hinduka, Iki Temur, Sulaymonshoh va boshqalar bo‘lganlar. Amir Temur butun aql-zakovati, qobiliyatini ishga solgan holda o‘z atrofida turli yo‘nalishdagi kishilarni birlashtira oldi. Zero og‘ir mo‘g‘ul istibdodidan so‘ng ezilgan, xarob bo‘lgan, siyosiy parokandalik, iqtisodiy tanazzul kuchaygan bir paytda bunchalik diplomatik mahoratni ishga solish har qanday hukmdorning qo‘lidan kelmas edi. Amir Temurning yana bir olijanob fazilati – uning kechirimliligi, boshqalar gunohidan o‘ta bilishi ham hisoblangan. Masalan, Amir Temur sardor Alibek Jonqurboniy xiyonatini ikki marotaba ham kechirib, uni qayta xizmatga olgan. Yoki Oltin O‘rda xoni To‘xtamish non-tuz haqqini unutib, ikki marta Temurga qarshi bosh ko‘rtarganida Sohibqiron uni ikki marotabada ham kechirib yuborgan. Bag‘rikenglik, saxovatlilik, o‘zaro gina-kudrutdan uzoq yurish borasida, darhaqiqat Amir Temur o‘rnak bo‘lishga sazovor shaxs sifatida faoliyat yuritgan. 29 Dadaboyev X. Amir Temurning harbiy mahorati.-Toshkent. Yozuvchi, 1996. 122-b. 27 Amir Temur o‘z ustoz-pirlari – Shamsiddin Kulolning ta’limoti, Mir Sayid Barakaning yo‘l-yo‘riqlari, Abu Bakr Tayobodiyning maslahatlariga hamisha quloq solgan hamda butun faoliyatida ularga tayangan. 30 U Qur’oni Karimni yod bilgan, hadislarni yaxshi tushungan, tafsir ilmidan xabardor bo‘lgani bois diniy asnodagi bahslarda yirik ulamolar bilan barobar so‘z yurita olgan. Bu uning ma’naviyati, imon-e’tiqodi, diyonati qanchalar mukammal bo‘lganligidan darak beradi. Amir Temur musulmonchilik aqidalari jamiyat osoyishtaligi va ravnaqi, ijtimoiy adolat, ma’naviy poklik, fuqarolararo totuvlik yo‘lida xizmat qilishi tarafdori bo‘lgan. Shu bilan birga unda “din-dinligini, davlat- davlatligini qilishi lozim”, degan qat’iy va to‘g‘ri tushuncha bo‘lgan. Ibn Arabshoh Amir Temurning olim va ulamolarga bo‘lgan munosabatini ta’riflab shunday deya yozgan edi: “Amir Temur olimlarga mehribon bo‘lib, sayidu shariflarni o‘ziga yaqin tutardi. Ulamolar va fozillarga to‘la-to‘kis izzat ko‘rsatib, ularni har qanday kimsadan batamom muqaddam ko‘rardi”. 31 Darhaqiqat, Amir Temur olimu – fozillarni juda qadrlar, o‘zi ham qator fanlardan boxabar edi. Xususan, u tarix, falsafa, rioziyot, handasa, me’morchilik, falakiyot ilmlarini yaxshi ko‘rar va qadrlar, she’riyatni sevar edi. Ibn Arabshoh bu boradagi mulohazalarni o‘z asarida ham alohida ta’kidlagan. U Temur Sharqning eng ko‘p tarqalgan uchta tili – arab, fors, turkiy tillarini mukammal bilgan, qator tarixiy manbalardan yaxshi xabardor inson bo‘lgan. Uning oila – nikoh munosabatlari, xotin-qizlarga bo‘lgan ulkan ehtiromi, farzandlar ta’lim-tarbiyasi bilan bog‘liq fikr-mulohazalari ham yuqori e’tiborga sazovordir. Amir Temur huzurida xotin-qizlarni g‘iybat qilish, ayollarga nisbatan zo‘ravonlik qilish va shunga o‘xshagan gap-so‘zlarni aytish ta’qiqlangan. U xotin- qizlarga zo‘ravonlik qilganlarni tanobini tortib qo‘ya olgan. O‘z xotinlari, qizlari va boshqa ayollarga nisbatan ham mehribon va shavqatli bo‘lgan. U ayollarga ma’lum erkinliklar bergan, ularni rasmiy marosim, bazmu-jamshidlarda ishtirok etishlariga ruxsat bergan. Klavixo rasmiy marosimlarda Amir Temurning suyukli 30 Abdurazzoq Samarqandiy. Matlai sa’dayn va majmai baxrayn. - T.2. 1-qism. Tarjima, kirish, izohli so’z va lug’atlar A. O’rinboyevniki,- Toshkent, “Fan”, 1969. 210-b. 31 Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi. Ikki jildlik. Arab tilidan tarjima, kirish so‘zi va izohlar muallifi Ubaydulla Uvatov. -Toshkent: Mehnat, 1992. 190-b. 28 xotini Saroymulkxonim ishtirok etganligini alohida ta’kidlagan. Ayol qarindoshlariga atab qator inshootlar qurdirdi. Masalan, xotini Tuman Og‘oga atab Behisht bog‘ini, To‘qal xonimga atab Dilkusho bog‘ini, opasi Qutlug‘ Turkon og‘o, singilisi Shirinbeka og‘olarga hamda Bibixonimning onasiga atab maqbaralar barpo etganligi yuqoridagi mulohazaning mantiqiy tasdig‘i bo‘lib xizmat qiladi. U nikoh masalasini “davlat yumishlari darajasidagi muhim ish” qatorida ko‘rgan. Amir Temur XIV asrdayoq “Kuch - adolatda” shiorini davlat siyosati mavqei darajasiga olib chiqdi. Umri davomida sohibqiron bu shiorni o‘ziga dasturul – amal qilib oldi. Temur davlatidagi bu ahloqiy-ma’naviy mezon hamma davrlar uchun e’tiborli bo‘lib, hozirgi kunga qadar insoniyat hayotida dolzarb ahamiyat kasb etib kelmoqda. Amir Temur harbiy san’at, soliq siyosati, raiyatga munosabatda, o‘z davlat boshqaruvi tizimida, qo‘l ostidagilarga munosabatda ham ushbu tamoyilga qat’iy amal qildi. Amir Temur o‘z hukmronligi davrida mutaassiblik, ayirmachilik, mazhabchilik ko‘rinishlariga yo‘l bermadi. Osoyishtalik, tinchlik-xotirjamlik, xavfsizlik borasida ahamiyatga molik ishlarni amalga oshirdi. Bu xususda sohibqiron, “... saltanatimning u chetidan bu chetigacha biror bolakay boshida bir lagan tilla ko‘tarib o‘tadigan bo‘lsa, bir donasiga ham zarar yetmaydigan tartib- intizom o‘rnatdim”, deya qayd qilgan edi. Undan tashqari, Amir Temur qurilish, obodonchilik ishlariga ham ulkan e’tibor bilan qaradi. 1.2. «Temur tuzuklari» - davlat boshqaruvi haqidagi muhim tarixiy manba. Amir Temur va uning davri xususida zamondoshlari G‘iyosiddin Alining «Ro‘znomayi g‘azovoti Hinduston», Nizomiddin Shomiyning «Zafarnoma», Sharafiddin Ali Yazdining «Zafarnoma», Ibn Arabshohning «Temur tarixi» va boshqalarning qimmatli asarlari mavjuddir. Lekin, buyuk jahongir hayoti va faoliyatiga bag‘ishlangan asarlar ichida shubhasiz «Temur tuzuklari» alohida ahamiyat kasb etadi. 29 «Tuzuki Temuriy» («Temur tuzuklari»), «Malfuzoti Temuriy» («Temurning aytganlari») va «Voqioti Temuriy» («Temurning boshidan kechirganlari») nomlari bilan atalmish ushbu asar qimmatli tarixiy manba bo‘lib, jahondagi mashhur kutubxonalardan joy olgan. «Temur tuzuklari» ikki qismdan iborat tarixiy va huquqiy asar bo‘lib unda sohibqironning davlat tuzilishi va mamlakatni boshqarish xususidagi nuqtai-nazari bayon etiladi. Asar avval eski o‘zbek (chig‘atoy yoki turkiy) tilida bayon etilgan. Bir qator sharqshunoslar – Ch.Ryyu, G.Ete, Ch.A.Stori, N.D.Mikluxo-Maklay va boshqalarning fikricha, uning bir qo‘lyozma nusxasi Yaman hokimi Ja’far poshshoning kutubxonasida saqlangan. «Tuzukot»ni ilk bora fors tiliga tarjima qilgan Mir Abu Tolib Husayniy at-Turbatiyning yozishiga qaraganda, u o‘z haj safarida mazkur asarni uchratganligini va o‘zi bilan olganligini ta’kidlaydi. U Arabistondan kelgach, asarni forscha tarjimasini boburiy podshoh Shoh Jahonga (1628-1657) taqdim etadi. Shoh Jahon tarixni yaxshi bilgan ilmli shaxs bo‘lganligi uchun avvalo asarni o‘zi ko‘rib chiqib, unda ba’zi noaniqlar va g‘alizliklarni topadi. Podshoh undagi noaniqliklarni tuzatish va tahrir etishni Dakan viloyati qozikaloni, iste’dodli adib Muhammad Afzal Buxoriyga (vafoti 1651/1652 yy.) topshiradi. Bu xususida hindistonlik tarixchi Abdulhamid Lohuriy (1654 y. vafoti) o‘zining «Podshonoma» asarida ham qayd etib o‘tgan. Mazkur asar XVIII asrdan boshlab mashhur bo‘lib ketib, 1783 yili Angliyada, 1785 va 1891 yilda Hindistonda, 1868 yili Eronda chop etildi. Asar fransuz (1787 y.), ingliz (1830 y.), urdu (1845 y.) tillariga ham tarjima qilingan. Eronda qayta 1963 yilda yana bir bora chop etilgan. «Temur tuzuklari» o‘zbek tiliga 1834 yili, so‘ngra 1857 yilda Xivada Muhammad Yusuf Rojiy tomonidan qisqartirilib tarjima qilingan. Asarni Mir Abu Tolib Husayniy at-Turbatiy matniga muvofiq o‘zbekcha to‘la tarjimasi mashhur arbob va adib Alixon to‘ra Sog‘uniy tomonidan Toshkentda 1967 yili amalga oshirilgan. Bu tarjima mustabid davr mafkurasi tazyig‘iga uchrab, nashr etilishi yarim yo‘lda qolib ketdi. Nihoyat, 1990 yili Bombayda chop etilgan forscha matndan o‘zbek tiliga yana bir tarjima (Sog‘uniy tarjimasini hisobga olgan holda) 30 amalga oshirildi. Uni o‘zbek sharqshunosi Habibullo Karomatov amalga oshirib, kitob holida avval 1991 yili nashr etildi. Rus tiliga «Tuzukot» 1894 yili N.P.Ostroumov tomonidan tarjima qilingan.1968 yilda undan faksimil nashr amalga oshirilib, unga akademik I.Mo‘minovning qisqacha kirish so‘zi ilova qilindi. Avval boshida asar Amir Temur tomonidan yozdirilgani xususida qayd qilingan edi. Ko‘pgina sharq manbalari va muarrixlari buni o‘z asarlarida ta’kidlaydilar. Masalan, Shamsiddin Somiyning qomusida shunday deyiladi: «Amir Temur «Tuzukot» deb yuritiladigan qonunlar majmuasini yozdi. Unda o‘zining hayot yo‘lini bayon qildi». Sharafiddin Ali Yazdiy esa (vafoti 1454 y.) e’tiborga loyiq ma’lumot keltirgan: «On hazrat o‘zining hayoti va turmushi tarziga doir asosiy voqealarni o‘z ichiga olgan turkiy va forsiyda alohida bir manzuma tuzdilar» Nizomiddin Shomiy ham «Zafarnoma»da shuni ta’kidlaydi. Shuningdek, taniqli sharqshunos M.Sharmua (1793-1869) va rus harbiy tarixchisi M.I.Ivanin (1801-1874) «Tuzukot»ning haqiqiy muallifi Amir Temur bo‘lgani haqida fikr bildiradilar. Amir Temurning 660 yillik tavalludi tantanalari arafasida 1996 yil «Tuzukot» o‘zbek, ingliz, fransuz tillarida chop etildi. «Temur tuzuklari» 2011 yili o‘zbek tilida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning “Milliy davlatchiligimiz tarixining mumtoz namunasi” deb nomlagan so‘zboshisi bilan yuqori sifatda, qayta nashrdan chiqdi. «Temur tuzuklari» - hukmdorlarning turmush tarzi va ahloq-odob normalarini belgilovchi risola hamdir. O‘z vaqtida ko‘pgina hukmdorlar, masalan, Hindistonda boburiy Shoh Jahon (1628-1657), Qo‘qon xoni Muhammad Alixon (1821-1842), Buxoro amiri Abdulahadxon (1885-1910) va boshqalar «Tuzukot»dan maxsus parchalar ko‘chirtirib, ulardan bevosita o‘z faoliyatlarida foydalanganlar. «Tuzukot» ikki qismdan iboratdir. Birinchi qismda jahon tarixida o‘chmas iz qoldirgan mashhur davlat arbobi va sarkarda Sohibqiron Amir Temurning yetti yoshidan to vafotiga qadar (1342-1405 y. 18 fevral) kechgan hayoti va ijtimoiy- siyosiy faoliyati, uning Movarounnahrda markaziy hokimiyatni qo‘lga kiritishi, 31 tarqoqlikka barham berishi va markazlashgan davlat tuzishi, qo‘shni yurt va mamlakatlarni, masalan Eron va Xurosonni o‘z tasarrufiga kiritishi, Oltin O‘rda xoni To‘xtamishxon (1376-1395), turk sultoni Boyazid Yildirim (1389-1402)ga qarshi va nihoyat buyuk jahongirning Ozarbayjon, Gurjiston va Hindistonga qilgan harbiy yurishlari ixcham tarzda bayon etilgan. Ikkinchi qism Amir Temurning nomidan aytilgan o‘ziga xos vasiyat va pandu-nasihatlaridan iboratdir. Unda davlatni idora qilishda kimlarga tayanish, toju-taxt egalarining tutumi va vazifalari, vazir va qo‘shin boshliqlarini saylash, sipohiylarning maoshi, mamlakatlarni boshqarish tartibi, davlat arboblari va qo‘shin boshliqlarining burch va vazifalari, amirlar, vazirlar va boshqa mansabdorlarning toju-taxt oldida ko‘rsatgan alohida xizmatlarini taqdirlash tartibi va hakozolar xususida gap boradi. «Tuzukot» yozish asli xitoy va turk-mo‘g‘ul hukmdor, xonlaridan rasm bo‘lib qolgan odat edi. Masalan, turk hoqonlardan qolgan «Qonunnoma», Chingizxondan qolgan «Bilik», Xondamir (1474-1535) yozgan «Qonuni Humoyun», Ubaydullaxon (1533-1539) topshirig‘i bilan yozilgan «Suluk-al mulk» («Podsholarga yo‘l-yo‘riqlar») ular jumlasidandir. Amir Temur o‘z oldiga buyuk saltanatning ichki siyosati va ishchan davlat tizimini qadimiy tajribalardan ijodiy foydalangan holda tuzish, harbiy siyosatni zamon talabi asosida tobora takomillashtirib, mo‘g‘ul istilosi asoratlarini tezroq bartaraf etish, xo‘jalikni oyoqqa turg‘izish, savdo-sotiq, hunarmandchilikni bir meyorga tushirish va rivojlantirish, aholi manfaatlarini himoya qilish, ilm-fan, madaniyat, me’morchilikni tubdan rivojlantirish, obodonlashtirish ishlarini keng ko‘lamda jadallashtirish kabi dolzarb vazifalarni qo‘ygan eli. Uning bunday sa’yi harakatlari bir necha o‘n yillar inqiroziy holatda bo‘lgan ulkan hududni qoloqlikdan chiqarish, uni yuqori taraqqiyot bosqichiga ko‘tarishda katta kuch- g‘ayrat, mablag‘, bilim va oqilona tadbirlarni talab etar edi. «Temur tuzuklari» o‘z ichiga hayot tajribasi va sinovi boshidan o‘tgan, bir umr el-yurt, saltanat tashvishi bilan yashagan fidoiy shaxs, buyuk davlat arbobining o‘y-fikrlari, mushohada va kechinmalarni o‘z ichiga jo qilgan. «Tuzukot»da mazkur mulohazalar aniq-ravon tarzda, ixcham bayon etilgan. 32 Sohibqironning «Saltanat ishlarining to‘qqiz ulushini mashvarat, tadbir va kengash, qolgan bir ulushini esa qilich bilan bajo keltirish zarur», degan ko‘rsatmasi XXI asr siyosat maydoni uchun, muammolarni hamjihatlikda yechishga da’vat tarzida ko‘rsatish mumkin. “Tajribamda ko‘rilgankim, azmi qat’iy, tadbirkor, hushyor, mard va shijoatli bir kishi mingta tadbirsiz, loqayd kishidan yaxshiroqdir” degan fikrlari hozirda ham ijtimoiy hayotda dolzarb ahamiyat kasb etsa, “Bilagi zo‘r birni, bilimi zo‘r mingni yiqar” degan iborasi odamni hamisha o‘z aql-zakovati, ilm-ma’rifat asnosida hayot kechirishga chaqiradi. Amir Temurning “Yaxshilarga yaxshilik qildim, yomonlarni esa o‘z yomonliklariga topshirdim. Kim menga do‘stlik qilgan bo‘lsa, do‘stligi qadrini unutmadim va unga muruvvat, ehson, izzat-ikrom ko‘rsatdim”, degan so‘zi uning ichki ma’naviyati boyligidan darak beradi. XXI asr barkamol avlodini tarbiyalash, ularning ma’naviy olamini boyitishda «Tuzuklar» shubhasiz katta ahamiyat kasb etadi. II BOB. AMIR TEMUR DAVLATIDA IJTIMOIY SIYOSIY IQTISODIY VA MADANIY HAYOT 2 . 1 . Amir Temur va Temuriylar davrida ijtimoiy iqtisodiy hayot. Amir Temur tomonidan kuchli, markazlashgan davlat barpo etilishi bilan qishloq xo‘jaligini rivojlantirish uchun harakat kuchaydi. Amir Temur va uning vorislari otliq qo‘shin o‘tish chog‘ida dehqonchilarning yerlarini toptash va ekinlar yakson bo‘lishini oldini olish uchun qator chora-tadbirlar ko‘rganlar. Amir Temur farmoyishiga ko‘ra ekinzorlar yaqiniga o‘tov o‘rnatish ta’qiqlangan. Shohruh Mirzo va Mirzo Ulug‘beklar davrida ham dehqonchilikni rivojlantirish borasidagi 33 sa’y-harakatlar davom etgan. Odatda ekin yetishtirish uchun yaroqli bo‘lgan yer bekor yotmagan. Abdurazzoq Samarqandiy XV asr birinchi yarmidagi dehqonchilik haqida so‘z yuritar ekan, dehqonlarni davlat amaldorlari va qo‘shin boshliqlari tomonidan zo‘ravonlik va adolatsizlikdan asrash borasida qator hukmdorlarning farmoyishlari e’lon qilinganligini ta’kidlaydi. 32 Amir Temur farmoyishiga ko‘ra yerlarni sug‘orilishi bilan bog‘liq bir qator ishlar amalga oshirilgan. Uning topshirig‘i bilan Murg‘ob vohasida ahamiyatga molik sug‘orish ishlari bajarilgan. Eski Angor kanalining tog‘ qismi qazdirilgan. G‘iyosiddin Ali Amir Temur Hindistondan qaytayotganida Kobulda to‘xtaganini hamda shu yerda Sohibqiron tomonidan katta kanal barpo etilgani haqida xabar bergan. Amir Temur davrida Samarqand va Shahrisabzning suv ta’minoti yaxshilandi, deyarli har bir hovlidan ariq orqali suv o‘tishi yo‘lga qo‘yildi. Daryolardan uzoqda joylashgan yerlarda sug‘orish korizlar orqali amalga oshirilgan. Sug‘orish kanallari saltanatning boshqa hududlarida ham amalga oshirilgan. Movarounnahrning unumdor yerlarida shu vaqtda donli ekinlar ichida bug‘doy ko‘p ekilgan. Bug‘doyning turli navlari, xususan, gandumi obi (sug‘orma bug‘doy), gandumi safidcha (oq bug‘doy), gandumi surxoki (qizil bug‘doy), gandumi surxoki bahoriy (bahorgi qizil bug‘doy), tuya tishi navlari ayniqsa mashhur bo‘lgan. Zarafshon, Qashqadaryo, Toshkent vohalari, Farg‘ona vodiysi dehqonchilik markazlari bo‘lgan. Shuningdek, Termiz ham donli ekinlar o‘stiriladigan asosiy joylardan biri bo‘lgan. Termizda yetishtirilgan bug‘doy Amudaryo orqali Xorazmga ham yuborilgan. Xorazmda donli ekinlar Vazir degan joyning janubiy tomonlarida yetishtirilgan. Bu davrda yerlarning bir qismiga yem-xashak yetishtirish maqsadida beda, shuningdek arpa va tariq ham ekilgan. Mosh va no‘xat barcha hududlarda yetishtirilgan. Shubhasiz, O‘rta Osiyo xalqlari oshxonasida asosiy o‘rin egallagan guruch ko‘p joylarda yetishtirilgan. Tarixiy manbalarda Samarqand tomonlarda guruch “benihoya ko‘p”, deya ta’rif etilgan edi. Paxta Zarafshon vohasi, Balx 32 Abdurazzoq Samarqandiy. Matlai sa’dayn va majmai baxrayn. - T.2. 1-qism. Tarjima, kirish, izohli so’z va lug’atlar A. O’rinboyevniki,- Toshkent, “Fan”, 1969. 188-b. 34 atroflari, Shahrisabz yaqinida va boshqa yerlarda yetishtirilgan. Yirik shaharlarda yon-atroflardan keltirilgan paxtani saqlash va sotish uchun maxsus binolar qurilgan. Amir Temur davridan boshlab Movarounnahrda ilk bora zig‘ir ekish ham boshlandi. Tut odatda sug‘orish ariqlari, kanallar bo‘yida yetishtirilib, mevasi quritilgan holda ancha mashhur bo‘lib, uni qishda ko‘p iste’mol qilishgan. Tutni aksariyat pilla qurti yetishtirish maqsadida ekishar edi. Pilla xom ashyosi asosan shaharga keltirilib, undan turli matolar to‘qilgan. Samarqand va Buxoroda pilla sotadigan do‘qonlar ham bo‘lgan. Joylarda bo‘yoq olish maqsadida ro‘yan o‘simligi ham yetishtirilgan. Undan asosan qizil va sariq ranglar olinar edi. Xinadan nafaqat kosmetikada, balki sanoat uchun ahamiyatli bo‘lgan siyoh tayyorlash, qog‘ozga rang berish, dori tayyorlashda ham ishlatilingan. Buxoroda “qirmiz” nomli bo‘yoq cho‘ldagi daraxt qurtlari orqali olinib, u ancha qimmatbaho hisoblanar edi. Movarounnahr qadimdan bog‘-rog‘lar o‘lkasi bo‘lib kelgan. Bog‘ va uzumzorlar katta maydonlarni egallab, ularda olma, nok, anor, shaftoli va boshqalar ko‘plab yetishtirilgan. Bog‘u-rog‘lar Samarqand, Toshkent, Shahrisabz, Termiz va boshqa shaharlar atroflarini bamisol qo‘rg‘on devoridek o‘rab olgan edi. Zayniddin Vosifiy Toshkent bog‘laridagi sarxil mevali daraxtlar, anvoyi gullar haqida zavq-shavq ila so‘z yuritgan edi. Hovuzlar va ular atrofidagi soya-salqin bog‘lar aholi dam olishi uchun xizmat qilar edi. Zodagonlar, yuqori tabaqa kishilari bog‘larni reja asosida barpo etishar, u yerda nafaqat mevali, balki manzarali daraxtlar ham ko‘plab ekilar edi. Amir Temur sitrus ekinlari yetishtirishni ham boshlab berdi. U barpo etgan bog‘larda limon, xurmo, shamshod daraxti o‘stirilgan. Samarqandga yaqinlashgan ispan elchisi Rui Gonsales de Klavixo poytaxtni o‘rab olgan bog‘-rog‘, uzumzorlarni ko‘rib hayratlangan holda shunday deya yozgan edi: “Bu bog‘u-rog‘lar va uzumzorlar shunchalik ko‘pki, shaharga yaqinlashganing sari baland daraxtli o‘rmonni va uning o‘rtasida shaharni ko‘rasan”. Uzum yetishtirish nafaqat Zarafshon vohasida, balki, Toshkent, Andijonda ham juda taraqqiy topgan edi. Uzumning samarqandcha, toshkentcha, sohibi nav 35 va boshqa turlari mashhur bo‘lgan. Uzumdan musallas tayyorlash ham rivoj topgan bo‘lib, ular ichida buxorocha musallas eng a’lo navli hisoblangan. Amir Temur Samarqandni tabiiyki, barcha dunyo shaharlari orasida birinchi o‘rniga qo‘yib, uning atrofida dong‘i ketgan shaharlar – Bag‘dod, Sultoniya, SHeroz nomlari bilan qishloqlar barpo etishga farmoyish berdi. Ular atrofida maydoni bir kvadrat kilometrga teng ulkan bog‘lar barpo etdi. Mirzo Ulug‘bek davrida esa mashhur Bog‘i maydonda ko‘plab anvoyi gul, daraxtlar yetishtirilgan. Bog‘cha deb nomlangan bog‘ning barpo etilishi ham Mirzo Ulug‘bek nomi bilan bog‘liq. Amir Temur Samarqand va uning atroflarida yana bir qator muhtasham bog‘lar (Bog‘i Dilkusho, Bog‘i Behisht, Bog‘i Baland, Bog‘i Davlat va boshqalar) ham barpo etgan edi. Bog‘u-rog‘lar nafaqat dam olish, ko‘ngilochar maskanlar bo‘lib qolmay, balki ularda rasmiy tadbirlar, xususan elchilik qabullari ham o‘tkazilar edi. Amir Temur bog‘larining fayz-tarovati hamda go‘zalligi elchilar og‘zida doston bo‘lib, uzoq xorijlarga ham ularni mashhur qilar edi. Shubhasiz, bog‘-rog‘larning barpo etilishi, yangi ekin turlarini yetishtirila boshlanishi mamlakat iqtisodiyotiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatib, Samarqandning iqtisodiy markaz sifatidagi ahamiyatini ham kuchaytirar edi. Qishloq xo‘jaligida poliz ekinlari ham katta o‘rin egallagan. Klavixo Movarounnahr qovunlariga ta’rif berib, ularni “butun dunyoga eng yaxshi va eng mo‘l-ko‘l” deb hisoblagan. Zahiriddin Muhammad Bobur esa “Movarounnahrning hech bir yerida Buxorochalik ko‘p va a’lo qovun yetishtirilmagan”, deya yozgan edi. Qovunning ayniqsa “Miri Temur” nomli navi mashhur bo‘lgan. Xorazm qovunlari ichida esa ayniqsa “ko‘k tarnay” degan nav juda mashhur bo‘lgan. Mamlakatda chorvachilik ham yuqori taraqqiy etgan. Nafaqat qo‘chmanchi, balki o‘troq aholi ichida ham qo‘y-qo‘zi boqish keng tarqalgan edi. Qo‘ylarning nasl tarkibi ham turlicha bo‘lgan. Yilqichilikda otlarni yetishtirishga katta ahamiyat berilgan. Turli nasldagi otlar, xususan “o‘zbek”, “turkman”, “arab” va boshqa nasllar juda qadrlangan. Shoshilinch xabar yetkazish uchun tez chopishga moslashgan otlardan foydalanishgan. Otlarni asosan ko‘chmanchi va yarim 36 ko‘chmanchi aholi yetkazib turgan. Ot go‘shti va suti aholi orasida mashhur bo‘lgan. Xususan, biya sutidan tayyorlangan qimizga ehtiyoj yuqori bo‘lgan. Yuk tashish, harbiy yurishlarda esa aksariyat tuyalardan ham foydalanishgan. Chorvachilik iqtisodiyotga go‘sht, yog‘, sut, jun, teri berishi bilan yuqori ahamiyatli soha bo‘lib, u ko‘chmanchi, yarim ko‘chmanchi aholi orasida muhim o‘rin egallagan. Amir Temur hukmronligi davrida yerga egalik qilishning bir necha shakllari bo‘lgan. Ular quyidagilarda o‘z aksini topgan: davlat, mulk va vaqf yerlari. Amir Temur davrida shuningdek, jamoa yerlari ham saqlanib qolgan edi. Shu davrda davlat yerlarini ma’lum xizmatlar evaziga in’om etish – suyurg‘ol keng tarqalgan. Suyurg‘ol, tom ma’noda xayr-ehson, yerni hadya etish, ma’lum imtiyozni anglatib, harbiy xizmatni o‘tash bilan shartlangan yerni in’om etish turlaridan hisoblangan. Suyurg‘ol egasi soliq daxlsizligidan foydalanib, suyurg‘olga qarashli yerlardan o‘z foydasiga o‘lpon olgan. Suyurg‘ol egasining iqtadordan farqi shunda bo‘lganki, u ma’muriy – sud daxlsizligiga ham ega bo‘lgan. Keyinchalik suyurg‘ol vorislikni ham anglatadigan bo‘ldi. Suyurg‘ol Amir Temur avlodidan bo‘lmagan ayrim amirlarga ham berilishi mumkin edi. Shohruh davrida katta obro‘ga ega harbiy sarkardalarga yer hadya etilishi amalda ko‘p qo‘llanildi. Bu o‘z navbatida uning oliy hukmdor sifatida o‘rnini mustahkamlashga katta ta’sir ko‘rsatdi. Mirzo Ulug‘bek o‘z vaqtida Balxni o‘g‘li Abdullatifga, Shoh Malikka esa Xorazmni suyurg‘ol etib bergan. Ayrim suyurg‘ol egalari bir vaqtning o‘zida tarxon yorliqlariga ham ega edi. Mazkur hollarda ushbu shaxslar qo‘shimcha imtiyozlar olgan yoki shunday yorliqlar yer egasini davlat soliqlarini to‘lashdan ozod qilgan. Ularning noto‘g‘ri hatti-harakatlari to‘qqiz martagacha kechirilgan. Tarxonlarga berilgan imtiyozlar keyinchalik ushbu aslzoda qatlamning boyishi va kuchayishiga olib keldi. Ularning ba’zilari bir necha ming sonli harbiy otryadga ega bo‘la bordi. Ularning bir qismi XV asr oxirlariga kelib Movarounnahr siyosiy hayotida hal qiluvchi kuchga aylana bordi. 37 Tarxon faxriy nomi ba’zi hollarda savdogarlarga ham berilgan. Ta’kidlash joizki, davlat yerlarining shartli egalik – suyurg‘olga berilishi va tarxon daxlsizligi keyinchalik xazina daromadlarining qisqarib borishi, o‘zaro parokanda mulklarning paydo bo‘lishiga yo‘l ochib bergan. Dehqonlar va chorvadorlar mamlakat aholisining katta qismini tashkil etib, ular soliq to‘lovchi aholi tarkibida, ya’ni umumiy “raiyat” nomi bilan atalar edilar. Dehqonlar mulkiy jihatdan ham bir necha toifalarga bo‘linganlar. Ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi aholining ham davlatda o‘ziga xos o‘rin mavjud bo‘lgan. Ular qoramol, ot, qo‘y-echki, qimiz, sut mahsulotlari, go‘sht, jun yetkazib berishar, yarim ko‘chmanchi aholi ziroatkorlik va chorvadorlik bilan teng mashg‘ul bo‘lishar edi. Ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi aholi orasida ba’zi hunarmandchilik turlari, xususan gilam, namat to‘qish, teriga ishlov berish ham rivojlangan edi. Movarounnahr o‘lkasi tabiiy foydali qazilmalarga boy hudud bo‘lgan. Unda temir, mis, toshko‘mir, qo‘rg‘oshin, feruza, kumush, oltin konlari ayniqsa katta ahamiyat kasb etgan. Zayniddin Vosifiy Toshkent vohasidagi feruza va temir konlari, Mahmud ibn Vali esa aynan shu hududda qalayi qonlari borligini yozib qoldirishgan. Farg‘ona tog‘liklarida oltin va kumush mavjud bo‘lib, bu hududdan mis, neft, lojuvard, simob, qo‘rg‘oshin, novshadil qazib chiqarilgan. Amir Temur davrida ayniqsa temirga ehtiyoj katta bo‘lib, undan qurol-aslaha yasashda keng foydalanilgan. Badaxshon o‘lkasida mashhur la’l (lojuvard) toshlari yetkazilgan. Aynan shu hududda ko‘k yoqut (sapfir) ham olingan. Amir Temur tog‘-kon ishlari ustidan tegishli nazoratni olib borib, qimmatbaho ma’danlar chiqadigan yerlarda maxsus qo‘riqchilar guruhi konchilar ishini kuzatib borganlar. Samarqand atroflaridan marmar, Kesh tog‘laridan mashhur qizg‘ish tuz qazib olingan. XIV asr oxirlari – XV asr davomida hunarmandchilik ham taraqqiy etdi. O‘troq va ko‘chmanchi aholi savdo chorrahasida joylashgan Toshkent bu sohada ahamiyatli markazlardan biri bo‘lib qoldi. Shaharda hunarmandchilik rivoji ko‘chmanchi aholi bilan savdo orqali belgilanar edi. Ma’dan konlari yaqinligi bois Toshkentda metall buyumlar yasash 38 rivojlanib ketdi. Toshkent boshqa joylarga o‘zining “kamoni shoshiy (chochiy)” deb atalgan o‘q-yoylari bilan mashhur bo‘lgan. XIII asrda mo‘g‘ullar tomonidan vayron etilgan Fanokent qal’asi Amir Temur farmoniga muvofiq qayta tiklanib, Sirdaryo bo‘yida o‘g‘li sharafiga Shohruhiya deb nom oldi. Andijon va Axsikat esa Farg‘ona vodiysining nafaqat madaniy, balki iqtisodiy, savdo-hunarmandchilik markazlari ham bo‘lib qoldi. Xususan, Axsikatda kulolchilik yuqori darajada taraqqiy topganligini arxeologik qazishmalar ham tasdiqlamoqda. Amir Temur tomonidan qudratli saltanat barpo etilishi, tinchlik – osoyishtalik, tartib-qoidaning o‘rnatilishi aslida butun saltanatda hunarmandchilik turlarining ko‘payishi hamda benihoya rivojiga keng yo‘l ochgan edi. Mazkur davrda to‘qimachilik ilgari ham bo‘lganidek hunarmandchilikning yetakchi tarmog‘i hisoblanar edi. Joylarda oddiy va qimmatbaho matolar to‘qilar edi. XIV asr oxirlaridan boshlab ayniqsa qimmatbaho matolarga bo‘lgan ehtiyoj ortib bordi. Aslzodalar uchun ayniqsa tantanali marosimlarda bayram liboslari asosan shoyi, parcha, baxmaldan tayyorlangan. O‘z navbatida ularning xonadonlaridagi ko‘rpa-ko‘rpachalar ham shu matolardan bo‘lar edi. Samarqandda baxmalning to‘q qizil rangli alohida turi ishlab chiqarilgan. Unga “qirmizi” deb ataluvchi bo‘yoq bilan ishlov berilardi. Mirzo Ulug‘bek ham onasi Gavharshod begim Samarqandga kelganida unga qirmizi baxmaldan iborat ustki kiyim sovg‘a qilgan. Nufuzli amaldorlarning ustki kiyimi, qimmatbaho shohona chodirlar oliy navli yupqa jun gazlama – saqirlotdan tayyorlanar edi. Bu xildagi matolarga chet ellarda ham ehtiyoj katta bo‘lgan. Shuningdek, matolar ichida kimxob, bo‘z (karbas), anvoyi shoyi va boshqalar ham ma’lum va mashhur bo‘lgan. Kasb-hunarlar ichida tikuvchilik Samarqand va Buxoro hunarmandchiligida katta o‘rin tutgan. Shaharlarda gilam va anvoyi rangli pardalarga ehtiyoj kattaligi bois ham u yaxshi taraqqiy etgan. Gilamlarning nomlari ularning to‘qilish uslubidan kelib chiqqan. Bayramlar vaqtida ayvon, ko‘shklar shoyi, parcha, guldor matolar bilan bezatilgan. 39 Tantanalar paytida badavlat aholi uylarining markaziy ko‘chalarga qaragan devorlariga gilamlar osish urf bo‘lgan. Samarqanddagi hunarlar orasida qog‘oz tayyorlash yetakchi rol o‘ynagan. Yozuv qog‘ozi ham boshqa davlatlarga olib chiquvchi mahsulotlar sirasidan joy olgan. Saroy, davlat ishlarida ham qog‘ozga ehtiyoj katta bo‘lgan. Qog‘ozning oliy navi “sultoniy” nomi bilan mashhur bo‘lgan. O‘sha davr manbalarida yana qog‘ozning “oddiy”, “qog‘ozi abri”, “marmar qog‘oz” navlari ham mashhur edi. XVI asr boshlariga qadar Samarqand sharqda yozuv qog‘ozi ishlab chiqarish bo‘yicha asosiy markazlardan biri bo‘lgan. Amir Temur va Temuriylar davriga oid asarlar asosan Samarqand qog‘oziga yozilgan. “Olamda yaxshi qog‘oz Samarqanddan chiqar”, deb yozgan edi Bobur. XVII asrda ham bu qog‘oz o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan bo‘lishi kerak. XVII asrda yashagan balxlik tarixchi Mahmud ibn Vali o‘zining “Bahr ul-asror” asarida “Samarqandning mahsuloti – qog‘oz, yashil marmar, oq bo‘yoq va olmadir”, - deya ta’kidlagan edi. Amir Temur va Temuriylar davrida kulolchilik ham munosib o‘rin egallagan bo‘lib, u hunarmandchilikning yetakchi tarmoqlaridan biri bo‘lib hisoblanar edi. Sopol buyumlar yasash uchun mahalliy gil ishlatilar, odatda u Samarqand atrofidan olinar edi. Klavixo bu xususida o‘z asarida “dunyodagi eng yaxshi chil shu yerda”, deya qayd qilgan edi. Sopol buyumlar tayyorlashda g‘ijduvonlik ustalar o‘z uslublariga ega bo‘lganlar. XV asr Samarqand kulolchiligining o‘ziga xos ko‘rinishlari Buxoro va Shahrisabz misolida ko‘zga tashlanadi. Toshkent kulolchiligi esa ayrim mahalliy xususiyatlarga ega bo‘lgan. Qimmatbaho toshlarga ishlov berish, zargarlik buyumlarini yasash ham yuqori darajada taraqqiy etgan. Zirak, uzuk, bilaguzuk va boshqa qimmatbaho taqinchoqlar yasashning yuqori mahoratli ustalari yetishib chiqqanlar. Misgar va zargarlarning katta shaharlarida o‘ziga xos ustaxonalari bo‘lgan. XIV asr oxirlarida Movarounnahrda rangli oyna ishlab chiqarish ham rivoj topdi. Undan Go‘ri Amir, Shahrisabzdagi saroy, Buxorodagi Ulug‘bek madrasalarini bezatishda foydalanishgan. Qadama naqsh, sirkor koshin ishlab chiqarish ham yo‘lga qo‘yilgan. Amir Temur davlatida, undan so‘ng Temuriylar davrida ham kurol- 40 aslahasozlik yaxshi taraqqiy topgan. Maxsus ustaxonalarda shamshir, qilich, xanjar, oybolta, sovut, dubulg‘a tayyorlanar, Amir Temur bu kabi ustaxonalarga katta ahamiyat bilan qarar edi. Movarounnahrning katta shaharlari, xususan Samarqandda ko‘plab kishilar mehnat qiladigan korxonalar bo‘lgan. Ko‘p hollarda bu korxonalarda asirlar va qullar mehnat qilishgan. Tarixiy manbalarda turli mamlakatlardan Movarounnahrga kelgan hunarmandlarning faoliyati ham alohida ta’kidlangan. Ma’lum tantanalarda, xususan Amir Temurning 1394, 1396, 1404 yillari Samarqandga qaytishi munosabati hunarmandlar o‘z shiyponlarida bor mahsulotlari ko‘rgazmalarini uyushtirganlar. Bunday tantanalarda ko‘chalarga gilam, matolar to‘shalar, zargarlar o‘z buyumlarini ko‘z-ko‘z qilib terib tashlashar, atrof bayramona tus olar edi. Bu kabi ko‘rgazmalar keyinchalik Shohrux xukmronligi davrida ham o‘tkazib turilgan. Masalan, 1412 yilgi xitoylik elchilar kelishi munosabati bilan Shohruxning buyrug‘i bilan barcha hunarmandlar o‘z mahsulotlari bilan do‘kon, rastalarini ziynatlashlari lozim bo‘lgan. Muarrix va sayyohlar XIV asr oxirlari - XV asrda Samarqand, Buxoroda bozor, chorsu, tim, toq, kappon va boshqa xil savdo-hunarmandchilik maskanlari bo‘lganligidan xabar berishgan. Amir Temurning farmoniga ko‘ra asosiy ko‘chalar ikkala tomoniga do‘konlar joylashtirilgan. Usti yopiq ko‘chaning boshdan-oyoq har-xil yerida yorug‘lik tushadigan darchalari bo‘lib, gumbazlari bo‘lgan tom bilan yopilgan. Samarqand va Buxoroda ixtisoslashgan bozorlar o‘ziga xosligi bilan ajralib turgan. Tarixiy manbalarda Termiz va Toshkent bozorlari ham o‘zining boyligi bilan ajralib turganliklari ta’kidlangan. Chorva mollari uchun alohida joylar bo‘lgan. Bozorlar nafaqat yirik savdo-iqtisodiy markaz vazifasini o‘tamay, balki ular she’riyat, adabiyot, ilm-fan bo‘yicha suhbatlar o‘tkaziladigan maskanlar o‘rnini ham o‘tagan. Bozorlarda hukmdorlar farmoni e’lon qilinar, aybdorlar jazoga tortilar edi. Bozorlar tomoshagoh vazifasini ham o‘tagan. U yerda nayrangboz, dorboz, polvon, qo‘g‘irchoqbozlarning tomoshalari ham namoyish qilingan. Bozor o‘ziga xos madaniy markaz vazifasini ham o‘tagan. Odatda bozor yonida masjid, 41 madrasa, hammom yonma-yon qurilar edi. Bozorlarning ma’lum rastalari o‘z molini xorij savdogarlariga sotish uchun mo‘ljallangan edi. Bozorlarda ayniqsa Samarqand bozorlarida turli mamlakatlardan kelgan savdogarlarni tez-tez uchratish mumkin bo‘lgan. Chet el savdogarlari mollarini ko‘rib chiquvchi maxsus lavozimli mas’ul shaxs bo‘lgan. Hukmdor farmoniga ko‘ra barcha xorijdan kelgan savdogarlar o‘zlari olib kelgan qimmatbaho matolarning borini hukmdor tomonidan tayinlangan mas’ul shaxsga ko‘rsatishlari shart bo‘lgan. Chet el mollari shu amaldorlarning ko‘rigidan o‘tmasdan turib sotishga ruxsat berilmagan. Savdo yo‘llarini Amir Temur tomonidan obodonlashtirishga, tegishli sharoitlar, karvonsaroylar qurilishiga katta ahamiyat berilgan. Karvon yo‘llari xavfsizligiga Amir Temur, keyinchalik Shohrux Mirzo ham katta e’tibor bilan qaragan. Amir Temurning buyrug‘i bilan janubiy-g‘arbiy viloyatlardan Samarqandga olib boruvchi yo‘llar yoqasida davlat poytaxtiga qadar yangi karvonsaroylar barpo qilingan, sayyohlar va savdogarlar dam olishi uchun “katta yo‘llar” va otxonalar qurilgan. Yaqin atrofdagi qishloq aholisi bunday markazlarni oziq-ovqat va ot-ulov bilan ta’minlab turishi kerak bo‘lgan. Amir Temur ichki va tashqi savdo taraqqiyotiga katta ahamiyat berdi. Uning sa’y-harakati bois Buyuk ipak yo‘li tarmog‘i Movarounnahrga qaytdi, savdo yo‘llari xavfsizligiga, Sharq va G‘arb savdo munosabatlariga katta e’tibor bilan qaraldi. Sohibqironning Fransiya qiroli Karl VI ga yozgan xatidagi quyidagi mulohazalar e’tiborga sazovordir: “Siz o‘z savdogarlaringizni mening saltanatimga yuboring, biz ularni iliq qarshi olib, izzat-ikrom ko‘rsatamiz. Biz ham o‘z savdogarlarimizni sizning yurtingizga yo‘llaymiz. Siz ham ularga hurmat ko‘rsating, ularga ortiqcha tazyiqlar qilinishiga yo‘l qo‘ymang. Sizga bundan bo‘lak talabim yo‘q. Zero dunyo savdo ahli ila obod bo‘lajak!” Shubhasiz, buyuk Temurning yuqoridagi mulohazalari XXI asrdagi yangicha tartibdagi savdo- iqtisodiy munosabatlarda muhim o‘rin egallaydi. Nizomiddin Shomiy o‘zining «Zafarnoma» asarida shunday deb yozgan edi: «... Uning adolatiyu siyosati o‘rnatilgan kunlarda Movarounnahrning eng chekka joylaridangina emas, balki Xo‘tan chegarasidan Dehli va Kanboyit atroflarigacha, 42 Bobul Avbobdan to Misr va Rum hududigacha bo‘lgan yerlardan savdogarlar u yoqda tursin, bolalaru beva xotinlar ham ipakli matolar, oltin-kumush va eng zarur tijorat mollarini keltirardilar va olib ketardilar. Hech bir kimsa ularning bir doniga ham ko‘z olaytira olmaydi va bir dirhamiga ham ziyon yetkazmaydi. Bu cheksiz ne’mat va poyonsiz marhamatlar Amir Sohibqironning siyosati va adolati natijasidandur». 33 1404 yili Temur saltanatida bo‘lgan Rui Gonsales de Klavixo ham savdo-sotiq munosabatlarining yuqori darajada taraqqiy etganligini, savdo ahliga ko‘rsatilayotgan muruvvat, xavfsizlik choralari, Movarounnahr bozorlarining serhashamligini alohida qayd etgan edi. Ta’kidlash joizki, Mirzo Ulug‘bek ham xalqaro savdo aloqalarida faol qatnashgan, Samarqanddagi yirik karvonsaroylardan biri unga tegishli bo‘lgan. Ushbu karvonsaroy “Mirzoyi” deb atalib, hozirgi Tillaqori madrasasining o‘rnida bo‘lgan. Mudofaa devorlari bilan mustahkamlangan karvonsaroylar, odatda katta savdo yo‘llarining chorrahalarida joylashgan. Karvonsaroylarning bir qismi shaharga ketaverishda, darvoza yonida, ayrimlari shahar ichida joylashgan. Yirik shaharlarda boshqa o‘lkalardan kelgan savdogarlar uchun alohida karvonsaroylar qurilgan. Masalan, Buxoroda Urganch savdogarlari uchun Urganjiy karvonsaroyi barpo etilgan, shuningdek, eronlik va marvlik savdogarlar uchun ham alohida karvonsaroylar bo‘lgan. Astraxan va Bokuda esa alohida buxoroliklar karvonsaroylari bo‘lgan. Isfahonda samarqanliklar va buxorolik savdogarlarning to‘xtash joylari bo‘lgan. Samarqandga chetdan keltirilgan mollar orasida Xitoydan kelgan mahsulotlar muhim o‘rin egallagan. Shuningdek, Rus, Volgabo‘yi, Hindiston, G‘arbiy Osiyo, Uzoq Sharq bilan ham qizg‘in savdo aloqalari olib borilgan. Chetdan Movarounnahrga teri, egar-jabduq, xurjun, zig‘ir tolasidan to‘qilgan gazlama, kamon o‘qlari, sadoq Rus va Volgabo‘yidan, Ispaniya va Italiya davlatlaridan qirmizi mato, kumush kosa, movut, junli kiyim, yupqa gazlama, Xitoydan va unga tobe yurtlardan savsar va oq tulki mo‘ynalari, ov qushlari, shoyi matolar, naqshsiz atlas, Hindistondan ziravorlar, ayrim metallar va qimmatbaho 33 Nizomiddin Shomiy, Zafarnoma. Fors tilidan Y. Xakimjonov tarjimasi, -Toshkent. O’zbekiston. 1996. 201-b. 43 toshlar, oq yupqa mato, shakar, dorivor o‘simliklar keltirilgan. Yevropadan keltiriladigan matolar orasida “farangi” nomli mato mashhur bo‘lgan. O‘z vaqtida Kastiliya (Ispaniya) qiroli ov lochinlarini shaxsan Amir Temurga sovg‘a qilib jo‘natgan edi. Ipak yo‘li bo‘ylab Movarounnahr shaharlariga Xitoy qog‘ozi va chinni ham olib kelingan. Masalan, Xitoy imperatori Day Ming- xon tomonidan Shohrux Mirzoga Xitoy qog‘ozini yuborganini muarrix Fosih Ahmad al-Havofiy alohida ta’kidlab o‘tgan edi. Xitoydan keltiriladigan chinni idishlar, chinni buyumlar, koshinlar nihoyatda qadrlanib, yuqori darajada baholangan. Mirzo Ulug‘bekning bog‘idagi ayvon Xitoy chinni koshinlari bilan bezalganligi uchun keyinchalik “Chinnixona” nomini olgan. Buxoro yaqinidagi Zandana qishlog‘ida tayyorlanib, keyinchalik mashhur bo‘lib ketgan “zandanachi” matosi xorijda ham mashhur edi. Xususan, tarixiy manbalarda zandanachi matosi XV asrda Novgorodda ham sotilgani to‘g‘risida ma’lumotlar uchraydi. Nemis shaharlarida ham bu matoga ehtiyoj katta bo‘lgan. Amir Temur va keyinchalik Temuriylar davlatida adolatli soliq tizimi bo‘lganligini ham ta’kidlash joiz. Bu xususda“Tuzuklar”da quyidagicha iboralar bor: “Amr qildimki, hosil pishib yetilmasdan raiyatdan molu jihat olinmasin. Hosil yetilgach, soliqni uch bo‘lib olsinlar. Agar raiyat soliq to‘plovchi yuborilmasdan soliqni o‘zi keltirib bersa, u holda u yerga soliq to‘plovchi yubormasinlar. Agar soliq yig‘uvchini yuborishga majbur bo‘linsa, ular soliqni buyruq berish va yaxshi so‘z bilan olsinlar; katta kaltak, arqon ishlatib ishni urush – so‘kishgacha olib bormasinlar. Ularni bandi etib zanjir bilan kishanlamasinlar”. Shubhasiz, xazina davlat tayanchi bo‘lmish muhim omillardan biri edi. U esa aksariyat to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan soliq tizimi orqali hayot kechirishi mumkin bo‘lgan. Tarixiy manabalarning xabariga ko‘ra Amir Temur davlatida xiroj, tag‘or, tamg‘a, peshkash, sovurin va boshqa soliqlar mavjud bo‘lgan. Soliqlar yig‘ish paytida yuqorida ta’kidlaganidek, uning adolatli bo‘lishi uchun ikki vazir mas’ul etib tayinlangan. Amir Temur suv chiqarib tashlandiq yerni obod qilgan kishilarga alohida imtiyozlar bergan. “Kimki biron sahroni obod qilsa yoki koriz qursa yo biron bog‘ ko‘kartirsa yoxud biron xarob bo‘lib yotgan yerni obod qilsa, birinchi 44 yili undan hech narsa olmasinlar, ikkinchi yili raiyat o‘z roziligi bilan berganini olsinlar, uchinchi yili qonun-qoidaga muvofiq xiroj yig‘ilsin”, deyilgan edi Amir Temur buyrug‘ida. O‘z ona yurti, xalqini juda qadrlagan hukmdor bo‘lib, yetti yillik yurishidan qaytganidan so‘ng narx-navo, soliqlar borasida yo‘l qo‘yilgan xatolar uchun tegishli amaldorlarni jazoladi. Beva – bechoralarga kiyim-kechak, oziq-ovqat ulashib, saltanat ahlini uch yillik barcha soliqlardan ozod etadi. Bunday qat’iyatli qadamni o‘rta asrlar sharoitida faqat amir Temurga o‘xshagan zabardast hukmdorgina qo‘yishi mumkin edi. Markaziy hokimiyat idoralarida, ulus hokimiyatlari devonlaridagi kabi, vazirlardan boshqa turli tabaqadagi amaldorlar bo‘lgan. Bular, masalan, shayxulislom, qozi ul-quzzot (oliy sudya), qoziyi ahdas (odat bo‘yicha hukm chiqaruvchi sudya), qozi askar (harbiy sudya), sadri a’zam (oliy sadr, vakf mulklari mutasaddisi), dodxoh (shikoyatlarni ko‘rib chiquvchi), eshikog‘a, saroy vaziri, yasovul (hukmdorning shaxsiy buyruqlarini bajaruvchi), qalaqchi (xiroj miqdorini aniqlash majburiyati yuklatilgan amaldor), mutahassil (soliq va o‘lpon yig‘uchi), tavochi (asosan qo‘shinlarni to‘plash ishiga ma’sul oliy amaldor), qorovulbegi, kutvol (qal’a komendanti), muhtasib (shariat qoidalari ijrosi hamda bozorlarda narx-navo, tarozilari to‘g‘riligini tekshiruvchi mansabdor), voqeanavis (kundalik voqealarni yozib boruvchi), munshiy (shaxsiy kotib) va boshqalar. 2 . 2 . Amir Temur davlatidagi madaniy hayot. Amir Temur 150 yillik mo‘g‘ul istibdodini tugatib, o‘zaro nizo- parokandalikka chek qo‘ydi, uning sa’y-harakatlari bilan kuchli markazlashgan davlat yuzaga keldi. Bu esa o‘z navbatida ulug‘ saltanatda madaniy hayotning nafaqat jonlanishi, balki yuksalishiga zamin yaratdi. Mazkur jarayonni shaxsan Amir Temurni o‘zi davlat siyosati darajasida qo‘llab-quvvatladi. U o‘z bunyodkorligini aynan davlat siyosati maqomida belgiladi. Amir Temur topshirig‘iga ko‘ra barpo etilgan inshootlarning ulug‘vorigi siyosiy sohadagi vazifalardan biri edi. Mazkur holat Shahrisabzdagi Oqsaroy peshtoqiga bitilgan “Agar bizning qudratimiz va karomatimizga shubha qilsang, 45 shak keltirsang, imoratlarimizga qo‘ra!” degan yozuvda o‘zining aniq ifodasini topdi. Samarqandda, Movarounnahrning boshqa shaharlari, qolaversa butun saltanatda Amir Temur davrida amalga oshirilgan qurilish, obodonchilik ishlari beqiyos ahamiyat kasb etdi. Bunda avvalo shahar qurilishida istehkomlar barpo etish, ko‘chalarni tartibga solish, aniq uyushtirilgan me’moriy majmualar yaratish bo‘yicha ulkan tadbirlar amalga oshirildi. Bu ko‘p holda Samarqand me’morchiligida o‘z aksini topdi. Amir Temur, keyinchalik Temuriylar davrida ham shaharlarning asosiy qismi “hisor” deb atalgan. Bu to mo‘g‘ullar bosqiniga qadar bo‘lgan “shahriston” atamasidan nisbatan farqlanadi. Zero, hisor shaharning asosiy qurilishlari va savdo-hunarmandchilik sohalarini o‘z ichiga olgan yoki umuman yangi joyga vujudga kelgan, lekin, baribir me’moriy jihatdan o‘zaro bir bo‘lgan asosiy ma’muriy va mafkuraviy bo‘g‘inlarni o‘zida jamlagan. Katta-kichik shaharlarning hisori har xil, ammo ahamiyati va vazifasi bir bo‘lgan. Buni Kesh (Shahrisabz) va Samarqand shaharlari misolida ham ko‘rish mumkin bo‘ladi. Hofizi Abro‘ning ma’mumotiga ko‘ra Kesh shahri hisor devori qurilishi 1378 yil boshlanib, bir yildan so‘ng tugallangan. To‘g‘ri to‘rt burchak shakldagi devorning to‘rt tomonida darvozasi bo‘lgan. Darvozalardan boshlangan ikkita asosiy yo‘l markazda kesishgan. Yo‘l yoqasida joylashgan do‘konlar markazga tomon ko‘payib borgan va markazda asosiy bozor bo‘lgan. Hisorning janubiy-g‘arbida Oqsaroy bunyod etilib, uning qarshisida esa aslzodalar va ruhoniylarning mahallari joylashgan. O‘sha davr muarrixlari poytaxtni Samarqandga ko‘chirilishi haqida gapirib, bag‘oyat xushmanzara, jannatmonand yerda joylashgan Samarqand haqida so‘z yuritishadi. Ajoyib dalalari, go‘zal daraxtzorlari, maftunkor inshootlari, so‘lim kanallari bo‘lgan bu beqiyos shahar – saltanatning noyob javohiri va boshqa shaharu kishloqlar havas qilgudek maskanni Temur davlatni boshqaruv markaziga aylantirib poytaxt qildi, qal’a va hisor qurishni, ulug‘vor inshootlar va tillakor saroylar bunyod etishni buyurdi. Ispan elchisi Klavixo Samarqandga ta’rif bera turib, quyidagilarni ta’kidlagan edi: “Samarqand shahri tekislikda joylashgan va atrofi tuproq ko‘tarma hamda chuqur handaq bilan o‘rab olingan... Butun, shahar 46 bog‘-rog‘lar va uzumzorlar bilan o‘rab olingan...Shahar bog‘lar qo‘ynida joylashgan. Bu bog‘lar o‘rtasidan ko‘chalar o‘tkazilgan, maydonlar bor, bu yerlarda juda ko‘p aholi yashaydi, non, go‘sht va ko‘plab boshqa narsalar sotiladi”. Amir Temurning Samarqanddagi qal’asi shunchaki istehkom emas, balki avvalo poytaxtning mustahkamlangan ma’muriy – harbiy markazi ham edi. Amir Temur davriga kelib Samarqand qiyofasi quyidagicha tus olgan. Shaharda oltita darvoza – shimolida Shayxzoda va Ohanin, sharqida – Feruza, janubida So‘zangaron va Korizgoh, g‘arbida – Chorsu darvozalari mavjud bo‘lgan. Shahar markazi – Registon maydonidan nur shaklida tarqalib, bu darvozalarga cho‘zilgan asosiy ko‘chalar o‘qday to‘g‘ri bo‘lmay, burilishlari ko‘p, gohida yirik mahallalari tarixan vujudga kelgan ko‘chalar bilan tutashib ketar edi. 1404 yili Samarqandga qaytgan Amir Temur shaharning asosiy ko‘chalarini tubdan qayta qurib, to‘g‘rilash va kengaytirishga qaror qiladi. Bu xususida Klavixo ham o‘z esdaliklarida qayd etib o‘tadi. Shu davr me’morchiligida ko‘p holda pishiq g‘isht va ba’zan tosh, marmarga ham asosiy urg‘u berila boshlandi. Gumbaz texnikasidagi taraqqiyotni ko‘p jihatdan pishiq g‘isht belgilab berdi. Ta’kidlash joizki, XIV asr oxirlari – XV asr butkul me’morchilik san’antining yuksalish davri bo‘ldi. Amir Temur me’morchilikni yuqori darajaga ko‘tarish borasida muhandislar, me’morlar, bezak ustalari oldiga yangidan – yangi vazifalarni qo‘yib, ularning mahoratlarini muntazam oshirib borishga katta e’tibor bilan qaradi. Masalan, Klavixoning guvohlik berishicha Amir Temur Go‘ri Amir maqbarasi qurilishidan uncha qoniqmay, uning gumbazini qayta qurishni buyurgan. Shuningdek, Jome masjidi asosiy peshtog‘i avval unga maqbul bo‘lmagan, so‘ngra peshtoq ham qayta qurilgan. Muhandislik izlanishlarining yakuni sifatida devordan devorga tashlanuvchi, o‘zaro kesishuvchi va gumbazni ko‘taruvchi (“ayilsimon”) to‘rtta ravoq ko‘rinishidagi yangi tizim vujudga keldi, ravoqlar oralig‘i qalqonsimon bag‘arlar va osilib turuvchi ganchkorlik bilan to‘ldirilgan bezak va sayqal ishlari binoning asosiy hajmi qurib bitkazilganidan keyin emas, balki u bilan barovar amalga oshirilgan. 47 Me’moriy bezaklar rang-barangligining eng yuqori cho‘qqiga chiqishi ham Amir Temur va Temuriylar davrida ro‘y bergan. Uning turlaridan va oldingi avlodlarning tajribasidan foydalangan holda ustalar texnik usullarni takomillashtiribgina qolmay, balki yangilarini ham ishlab chiqishdi, bezak mavzularini boyitishdi. Bularga – g‘ishtni devorni silliqlab, rangli va sirli koshinlardan qadama naqsh solish, yog‘och, tosh va ganch o‘ymakorligi, hoshiyalarni bezagan ko‘p rangli parchinlar, naqshlarning ayrim qismlari va butun boshli pannolar, alohida sayqallangan koshinlardan ishlanuvchi yorqin naqshlar,ichki ko‘rinishda esa koshinlar chegarasidan boshlab to gumbaz markazigacha devoriy surat ishlangan bo‘lib, u ko‘p rangli va oltinga boy bo‘lgan. Yoki ayrim ranglar, masalan oq fondagi zangori naqshlar ustunlik qilgan. Bularning barchasi eng yuksak texnik darajada ijro qilinib, o‘z ko‘rinishi, tuzilishi bilan asrlar davomida insoniyatni lol qoldirib kelmoqda. Naqshlarning uch xili – handasaviy, o‘simliksimon va epigrafik turlari yonma-yon, lekin o‘zgacha uslub bilan ishlatilingan. Temur davri inshootlarida ko‘k va zarhal ranglar ustun, dabdabali naqsh hukmron bo‘lgan. Turli hududlardan kelgan hunarmandlar, turli soha mutaxassislari qurilishi va me’morchilik ishlariga keng jalb etilgan. Jumladan, Shams Abdulvahob SHeroziy, Tojuddin Isfahoniy, Sharofiddin Tabriziy singari usta me’morlar, yog‘och o‘ymakori Yusuf SHeroziylar shular qatoridan o‘rin olgan mashhur ustalar bo‘lishgan. Ta’kidlash joziki, Movarounnahr o‘lkasining o‘z me’moriy maktablari va bezak ustalari bo‘lgan. Ularning ayrimlarining nomlari bizgacha yetib kelgan. Ular qatorida FaxriAli, Badriddin, Shamsiddin, usta Zayniddin, usta Ali (Alim) Nasafiy nomlarini keltirish joiz. Amir Temurning bosh bog‘boni ham mahalliy o‘simlik dunyosini yaxshi bilgan samarqandlik Shahobiddin Ahmad Zardakashiy nomli shaxs bo‘lgan. Mahalliy va o‘zga yurtlardan kelgan ustalar o‘zaro ijodiy ta’siri shu davr me’morchiligida o‘ziga xos yangi uslubni vujudga keltirdi hamda saltanatning barcha hududlaridan to‘plangan ustalarning bilimi va ijobiy salohiyatini o‘zida jamladi. 48 Amir Temur qurdirgan me’moriy inshootlar ichida shubhasiz Shahrisabzdagi Oqsaroy eng yirik va nodir obida hisoblanadi. Abdurazzoq Samarqandiyning yozishiga qaraganda Amir Temur to‘rtinchi marotaba, ya’ni, 1379 yili Xorazmga yurishidan qaytganidan so‘ng xorazmlik bir guruh kishilarni Keshga ko‘chirib keltirganligini qayd etadi. Ko‘chirib keltirilganlar orasida quruvchi usta, mutaxassis bunyodkorlar ham bo‘lganki, ular Amir Temurning buyrug‘i bilan Keshda yangi saroy barpo etish ishiga jalb qilinganlar. Oqsaroyning qurilishi 1380 yil bahorida boshlangan. O‘z davrida umumiy balandlik darajasi 72 metrni tashkil etgan. Oqsaroy binosining hozirgi vaqtgacha saqlanib qolgan qismi 38 metrni tashkil etadi. 1404 yil 29 avgust kuni Keshda bo‘lgan ispan elchisi Klavixo ustalar hanuz qurilish ishlarini davom ettirishayotganligini ta’kidlagan. Saroy hajmi jihatidan nihoyatda ulkan va mahobatli, o‘z davrining o‘xshashi yo‘q binosi bo‘lgan. Shu davrda Amir Temur davlatida saroy inshootlarining ikki turi keng tarqalgan edi: Rasmiy, ma’muriy boshqaruv; 2. Shahardan tashqaridagi qarorgoh vazifasini o‘tovchi, dam olish inshootlari. Oqsaroy tabiiyki birinchi guruhga kirgan inshoot bo‘lgan. Oqsaroy ko‘lami, ma’rifiy yechimi bo‘yicha tengi yo‘q imorat bo‘lib, uni saroyda saqlanib qolgan quyidagi yozuv ham tasdiqlaydi: “Go‘zalligi jihatdan hayratlanarli va ko‘k gumbazlari bo‘lgan bu bino, peshtoq qubbalarida o‘z aksini topgan va jilvalanuvchi turli rangdagi nurlar taratuvchi mash’alaga o‘xshaydi”. Nizomiddin Shomiy o‘zining “Zafarnoma” asarida Oqsaroy haqida “Uning toq va ravoqlari ayiq yulduziga yetadi, binobarin, dunyo da unga teng keladigan narsani hech kim hech qachon ko‘rmagan va eshitmagan”, deya yuqori ta’rif bergan. Hozirgi kunda Oqsaroyning saqlanib qolgan qismi hajmi jihatdan nihoyatda ulkan bo‘lib, o‘rta asrlarda tengi yo‘q inshoot bo‘lganligini yana bir qarra tasdiqlamoqda. Amir Temur Shahrisabzda 1373/1374 yillarda ustozi Shayx Shamsiddin kulol mozori ustida gumbazli maqbara barpo etib, otasi Muhammad Tarag‘ay qabrini ham unga ko‘chirib o‘tkazadi. 1376 yilda Amir Temurning katta o‘g‘li Jahongir Mirzo yigirma yoshida vafot etgach, bu voqealikdan qattiq qayg‘urgan hukmdor uni Shahrisabzga 49 ko‘mishga qaror qiladi. Sharofiddin Ali Yazdiy 1379 yil Xorazm yurishidan so‘ng, ko‘plab Keshga keltirilgan ustalarga Jahongir qabri ustiga ulkan maqbara barpo etilishi buyurganligini yozib qoldirgan. Bobur Amir Temur Oqsaroydan so‘ng Shahrisabzda Jahongir Mirzo maqbarasi va madrasa barpo etgan deya ma’lumot beradi.Ispan elchisi Klavixo ham bu ulug‘vor inshootga yuqori baho bergan edi. Amir Temur, shubhasiz poytaxt Samarqand me’morchiligida ulkan ahamiyatga molik ajoyib me’moriy inshootlarni yaratdi. Amir Temur tomonidan Samarqandda Ko‘ksaroy va Bo‘stonsaroy nomini olgan saroylar barpo etildi. Ko‘ksaroy to‘rt qavatli bo‘lib, gumbazlari va devorlari zangori parchinlar bilan qoplanganligi uchun ham shunday nomga sazovor bo‘lgan. Ko‘ksaroyda xonlarni podsholik taxtiga o‘tkazish marosimi vaqtida ularni oq kigiz ustiga o‘tkazadigan, toshdan taxtikursi – ko‘ktosh qo‘yilgan bo‘lgan. Amir Temur davrida Afrosiyobning janubida joylashgan Shohizinda majmui kengayib, qaytadan yuzaga kela boshladi. Qusam ibn Abbos mozoridan devorning janubiga qadar bo‘lgan yo‘lakningyuqori qismida qator maqbaralar yuzaga keldi. Mazkur majmuada Shodimulk oqa, Amir Husayn (To‘g‘lu Tekishning o‘g‘li), Temurning singlisi Shirinbeka oqa, Amirzoda maqbaralari 1372-1386 yillar davomida qurib bitkazilgan. XIV asr 80-90 yillarida Nomsiz va Mirzo Burunduq maqbalarari qurildi. 1404-1405 yillarga kelib Amir Temurning xotini Tuman oqa tomonidan maqbara, masjid va majmuaning bosh qismiga olib chiquvchi chortoq qurildi. Maqbaralar o‘z bezagi, me’moriy yechimi, qurilish darajasi bo‘yicha o‘z davrining shu yo‘nalishidagi yetakchi inshootlari bo‘lib hisoblangan. Amir Temur tomonidan o‘z davrida shayx Burhoniddin Sog‘arjiy xilxonasi - Ruhobod va Go‘ri Amir maqbaralari barpo etildi. Shubhasiz, o‘z ulug‘vorligi va yuqori me’moriy jihatlari bilan Go‘ri Amir noyob arxitektura inshootlari sirasidan joy olgan. 1403 yili Amir Temurning suyukli nevarasi Muhammad Sulton Kichik Osiyoga yurishdan so‘ng to‘stadan vafot etdi. U avval vaqtincha Sultoniyadagi payg‘ambar Haydar mozoriga dafn etiladi. Amir Temur 1404 yili avval o‘zi uchun mo‘ljallangan Go‘ri Amir maqbarasini qurib bitkazdi. Unga birinchi bo‘lib 50 Temurning ustozi va piri Mir Sayid baraka dafn etilgan. Keyinchalik bu yer oilaviy dahma tusini olib u yerga Muhmmmad Sulton jasadi olib kelib ko‘yiladi. Vaqt o‘tishi bilan maqbaraga Amir Temurning o‘zi, o‘g‘illari Umarshayx, Mironshoh, Shohruh, nevarasi Mirzo Ulug‘bek, kichik yoshdagi ikki chevaralari ham dafn etiladi. Go‘ri Amirga tutash tarzda madrasa barpo etilib, uning janubiy- g‘arbiy tomoniga XV asr davomida qator Temuriylar avlodi vakillari dafn etiladi. Amir Temur yuksak me’moriy qurilishiga oid yana bir inshoot bu – Bibixonim Jome masjidi hisoblanadi. Masjid 1399 yili boshlanib, 1404 yili tugatilgan. Samarqand jome masjidi ancha eskirib, o‘sib borayotgan aholi ehtiyojiga mos kelmay qolgan edi. U Hindiston yurishidan qaytganidan keyin o‘z mahobati va ulug‘vorligi bo‘yicha tengi yo‘q masjid barpo etishga qaror qildi. Bu haqda Sharofiddin Ali Yazdiy quyidagilarni yozgan: “...mohir me’morlar va o‘z san’atida benazir ustalar baxtli saodatda va yulduzlar uchun qulay paytda binoga asos solishdi...Ozarbayjon, Eron, Hindistondan 500 toshtarosh masjidning o‘zida ishlar, boshqalar esa tog‘da tosh yo‘nib, shaharga jo‘natish bilan band edi. ... Qurilish ishlarini nazorat qilishni Temur shahzodalar va amirlarga topshirdi... Qurilishga shaxsan o‘zi keldi va o‘sha kezlari vaqtnining ko‘p qismini shu yaqin atrofda – Xonim madrasa va Tuman oqa maqbarasida ztkazdi... Bino yanglig‘ ko‘k gumbaziga yetishguncha va hovli ozodaligi...jannat bog‘larining chiroyini unuttirar darajada bo‘lmaguncha davom etdi... Devorning ichki-tashqi tarafidan va ravoq atrofi toshga yo‘yilgan bitiklar bilan bezatilgan...Minbar bag‘oyat go‘zal qilib bezatildi, mehrob temirdan yasaldi. Osmon gumbazi bo‘lmaganda bu gumbaz yagona bo‘lardi, Somon yo‘li bo‘lmaganda peshtoq yagona bo‘lardi”. Hofizi Abro‘ esa masjid tavsiyasiga qo‘shimcha quyidagi tafsilotni keltiradi: “...Butun binoning hovlisi va tomi toshdan ishlangan va bu toshlar o‘zaro shu qadar jipslik bilan birlashtirilganki, qancha yuz yillar o‘tmasin, naqshlari o‘chmay va butun bino zavol ko‘rmay dunyo turguncha turgay”. Masjid bilan bir qatorda uning ro‘parasida Bibixonim tomonidan madrasa va maqbara qurilishi davom ettirildi. Jome masjidi sahni to‘rtburchak burchaklarida ikki baland minoralar bo‘lgan. Masjidning keng hovlisida peshayvonlar bilan ular 51 oralig‘idagi ravoqlar va gumbazchalarni 400 dan ziyod marmar ustunlar ko‘tarib turgan. Masjiddagi ulkan lavhda Temur Bursadan olib kelgan muqaddas “Usmon Qur’oni” ham turgan. Jome masjidi qurilishini Amir Temur qattiq nazorat qildi. Masjid qurilishida sustkashlik qilgan ikki amaldor qattiq jazolandi, peshtoq esa qayta qurildi. Amir Temur yuqorida ta’kidlanganidek, shahardan tashqarida ham qarorgoh ham dam olish vazifasini o‘tovchi inshootlar barpo etgan edi. Bunday qarorgohlar so‘lim, soya-salqin bog‘lar bilan uyg‘unlashgan tarzda barpo etilgan. Dastlab XIV asr 70-yillarida Ko‘xak tog‘i etagida “Bog‘i Naqshijahon” barpo etildi. 1378 yili Samarqanddan g‘arbda Tuman oqa uchun “Bog‘i Behisht” qurildi. “Bog‘i Amirzoda Shohruh” 1394 yili Shohruh Kavkaz ortiga yurishidan qaytishi sharafiga qurilgan. “Bog‘i Bo‘ldi” (“Olis” deb ham nom olgan) poytaxtdan sharqda, “Bog‘i Dilkusho” ham shu yo‘nalishda Xonchorbog‘ degan joyda barpo etilgan bo‘lib, 1396-1399 yillar davomida qurilgan. “Bog‘i shamol” 1397 yil Mironshohning qiziga atab qurilgan bo‘lib, Samarqandning shimoliy qismida joylashgan edi. “Bog‘i Zog‘on” esa “Bog‘i Bo‘ldi” yaqinida Ko‘chai Xiyobon mavzeidan joy olgan. “Bog‘i Baland” esa Temurning dong‘i ketgan maskanlaridan biri bo‘lgan. 1399 yili Amir Temur Hindistondan qaytishi sharofatiga Samarqanddan janubda, Darg‘om cho‘lida “Bog‘i Davlatobod” tashkil etilgan. “Bog‘i Chinor” ham janubda joylashgan edi. 1404 yili Samarqandning shahar g‘arbiy devori ortida “Bog‘i Nav” barpo etildi. “Bog‘i Jahonnamo” deb nom olgan qarorgoh Shahrisabz yo‘lidagi yonbag‘irlikka qurilgan. “Bog‘i Maydon” Afrosiyobning shimoliy tomonida qurila boshlagan vaqtida Amir Temur vafot etib qoldi, shu bois qurilish ishlarini Mirzo Ulug‘bek yakunladi. Mazkur bog‘lar o‘zining ajoyib ko‘shk-saroylari, yozgi ayvonu-shiyponlari, mevali, manzarali daraxtlari, anvoyi o‘simligu-gullari bilan chet ellik sayyoh va elchilarni lol qoldirgan. Rui Gonsales de Klavixo, Sharofiddin Ali Yazdiy va Ibn Arabshohlar 1404 yili Amir Temurning yurishdan qaytishi hamda nevaralari to‘yi sharafiga Konigulda o‘tkazgan bayramni zavq-shavq bilan tasvirlashadi. Ayniqsa, ulug‘vor shiypon Klavixoni lol qoldirgan “Bu shiypon, - 52 deb yozadi Klavixo, shu qadar keng va shu qadar mahobatli ediki, naq qasr deysiz. Balandligi va o‘lchamlari aqlni shoshiradi, go‘zalligini ta’riflashga esa til ojizdir”. Bunday shiyponlar soni muarrihlar yozishicha 400 ta bo‘lgan. Klavixo shuningdek, shakli, balandlgi va bezagi bilan uni hayratga solgan hashamatli o‘tovni ham mufassal tasvirlagan. Amir Temur uchun shiyponsoz ustalar yig‘ma masjid qurib berishgan, yaqin-uzoq safarlarda hukmdor uni o‘zi bilan olib yurgan. Amir Temur tomonidan qurdirilgan mahobatli inshootlardan yana biri – Yassi (Turkiston) da qurilgan Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasi hisoblanadi. “Sulton ul-orifin” nomini olgan, yassaviya tariqat maktabining asoschisi Xoja Ahmad Yassaviy nomi ayniqsa O‘rta Osiyo shimolida ma’lum va mashhur edi. 1397 yili Turkistonga tashrif buyurgan Amir Temur Yassaviy qabri ustiga oliymaqom me’moriy majmua barpo etishni buyurdi. Ahmad Yassaviy maqbarasi ikki yil (1397-1399) davomida qurilgan. Majmua dastlab jamoatxona, go‘rxona, masjid, katta va kichik saroylar, kitobxona, xalimxona, quduqxona, ikki qavatli hujralar, o‘ttizdan ziyod katta-kichik xonalardan iborat bo‘lgan. Majmua yonboshida yerto‘la – chillaxona bo‘lgan. Ziyoratgohning eng nodir va qimmatbaho boyligi – asosiy xonaning o‘rtasidagi qirq quloqli doshqozon edi. U ham Amir Temur buyrug‘i bilan yasalgan, 4000 kishilik taom pishirishga mo‘ljallangan. Qozon 7 xil metall (oltin, kumush, qo‘rg‘oshin, temir, po‘lat, ruh, mis) qorishmasidan tayyorlanib, sharqona bezaklar bilan ziynatlangan. Nazr-niyoz qozoni deb nom olgan bu qozonda turli taomlar pishirilib, beva-bechora, musofir, kambag‘alarga tarqatilgan. Majmuani aksariyat eronlik ustalar qurishgan. Amir Temur 1380 yili Buxorodagi Chashmai Ayub qudug‘i ustiga ham ajoyib bino qurdirgan. Bu bino aksariyat xorazmlik ustalar tomonidan barpo etildi. Amir Temur shunindek, Toshkentda Shayx Zayniddin bobo maqbarasini, shahar yaqinida Zangi ota majumasini, qator daryolar ustiga ko‘priklar, Toshkent vohasida kanallar, karvonsaroylar,irrigatsiya inshootlari,hammomlar va boshqa inshootlar ham barpo etdi. U Samarqand atrofida o‘z davrining mashhur shaharlari nomi bilan SHeroz, Sultoniya, Damashq, Misr, Bag‘dod kabi ajoyib qishloqlarni ham qurdirdi. Bu bilan Amir Temur Samarqand mavqei bu dong‘i ketgan shaharlar 53 orasida yanada yuqori ekanligini ta’kidlamoqchiedi. Amir Temurning bunyodkorligi, obodonchilik ishlari saltanatning turli hududlarida ham amalga oshirildi. Uning buyrug‘i bilan Tabrizda masjid, SHerozda saroy, Bag‘dodda madrasa, Kobul yaqinida shifoxona barpo ettirildi, Hindiston yo‘lidagi Eryob qal’asini qayta tikladi, Kavkazda Boylaqon shahrini qurdirdi, kanal qazdirib suv chiqartirdi va hokazo. Amir Temur davriga kelib miniatyura san’ati ham rivoj topdi. Ibn Arabshoh o‘z asarida Amir Temurning Samarqanddagi saroylarida bir qancha devoriy suratlar bo‘lganligini yozadi. Sharofiddin Ali Yazdiy esa Bog‘i shamol saroyini bezagan devoriy suratlar haqida xabar beradi. bu esa yuqoridagi mulohazalarning mantiqiy isboti bo‘lib xizmat qiladi. Maqbaralar naqshlarida (masalan, Shirinbeka oqa, Bibixonim, Tuman oqa) naqqoshlik va xattotlik san’ati namunalari bilan bir qatorda tasviriy lavhalar ham mavjud. Amir Temur davrida Samarqandda o‘ziga xos miniatyura rassomchilik maktabi qaror topdi. Tobe mamlakatlardan olib kelingan xattotlar, sahhoflar, muzahhiblar, rassom-naqqoshlar aksariyat saroydagi kutubxonada ijod bilan mashg‘ul bo‘lishdi. XV asr vaqf hujjatdagi bir ma’lumotga ko‘ra Samarqandda hatto naqqoshlar istiqomat qiladigan alohida bir ko‘cha – Ko‘yi Naqqashon ham bo‘lgan. 1393 yili Bag‘dodin egallagan Amir Temur Samarqandga shu yerlik mashhur rassom Abdul Xayyani jo‘natadi. Abdul Xayya Samarqandda unumli ijod bilan shug‘ullangan. Abdul Xayya va uning shogirlari asarlarida jang, ov-shikor, saroy marosimlari mavzulari asosiy o‘rin egallagan. Abdul Xayyaning eng mashhur shogirdlaridan biri Mahmudshoh al-Xayyom bo‘lib, bizgacha rasmlar chetidagi uning nomi yetib kelgan. Amir Temurning jang maydonlaridagi va saroydagi qabul marosimlari holatlarini aks ettirgan bir qator miniatyuralarbizgacha yetib kelgan. Amir Temur davrida badiiy o‘ymakorlik, tosh o‘ymakorligi, yarim qimmatbaho, qimmatbaho toshlardan idish yasash san’ati ham yuqori darajadataraqqiy etdi. Yog‘och o‘ymakorligi nafaqat me’morchilikda, balki jihozlar, xususan, kursi, xontaxta, yog‘och quticha, kitob qo‘yiladigan lavh va boshqalar yasash jarayonida ham keng qo‘llanildi. Ta’kidlash joizki, mazkur davrda metall 54 o‘ymakorligi ham rivoj topib, turli metall, qimmatbaho metalldan (oltin, kumush) yasalgan idishlarda u o‘z asini topgan. Unda ko‘p holda islimiy naqshlar turli o‘simlik namunalari, nash yoki suls xatidagi duolar bilan chirmashib ketgan holda aks ettirilgan. Shuningdek, naqshlarda turli hayvon, qushlar tasviri ham aks etar edi. Lagan, jom, dastsho‘y, piyola, shamdon, chiroq, chilim, qalamdon singari buyumlar aksariyat bronza, latun, qizil misdan juda naqshinkor qilib ishlanar edi. Buyumlarning bezatilishiga ko‘ra uning egasi qaysi tabaqaga mansubligini ham bilish mumkin bo‘lgan. O‘ymakor ustalar oliy toifaga mansub lashkarboshilarning harbiy qurol- aslahalari - dubulg‘a, qalqon, qilich soplariga o‘yma naqshlar bilan zeb berishgan. Ispan elchisi Klavixo saroydagi oltin va kumush idishlarning zeb berilishini tasvirlab “yettita oltin ko‘zadan ikkitasiga marvarid, zumrad va feruza qadab zeb berilgan. Har birining uchli qismiga yoqut qadalganiga” o‘z e’tiborini qaratgan. Piyolalar esa oltindan bo‘lib, ularning har birining ichiga poyob marvarid yoki yoqut o‘rnatilganini ham qayd etadi. Saroy ayollari bosh kiyimi – kultapo‘shak juda zeb-ziynatlarga boy bo‘lgan. Nafaqat zadagon ayollar balki shahar va qishloq ayollari zeb-ziynatlari ham xilma- xil bo‘lgan. Boy erkaklar pichoq, uzuk, kamar, egar - jabduqlarida ham turli zeb- ziynatlar bo‘lgan. Amaliy san’atning keng tarqalgan turlaridan biri – kulolchilik bo‘lib, mahalliy ustalar qadim-qadimdan bu sohadagi mahoratlarini namoyish qilganlar. Amir Temur davriga kelib u yanada rivoj topdi. Shu davrga kelib, an’naviy naqshlar tushirish bilan birga mutlaqo yangilik – oppoq idishlarga shaffof sir ustidan kobalt yordamida naqsh berila boshlangan. Sopol buyumlarga naqshlar mo‘yqalam orqali amalga oshirilib, ba’zi ustalar xitoylik chinnilardan namuna olishar, ko‘plari esa an’anaviy usulni davom ettirishar edi. Bu davrda shuningdek to‘qimachilik, gilamdo‘zlik, kashtachilik san’at darajasigacha ko‘tarildi. Kiyim-kechaklar, matolarning ko‘plab xillari va turli bichimlari bo‘lgan. Miniatyura rasmlariga qarab Temuriylar xonadoni vakillari kiyim-kechaklari nihoyatda xilma-xil, rang-barang bo‘lganini guvohi bo‘lishimiz 55 mumkin. Kiyim-kechaklarda zar iplar, gardishin naqshlar, saroy jihozlarida zar bilan tikilgan ko‘rpachalar, pushti rangli choyshablar, zar ipli, xilma-xil naqshli gilamlar ayniqsa urf bo‘lgan. Mazkur davrda xattotlik san’ati ham rivoj topganligi ilgari ham ta’kidlab o‘tilgan edi. Amir Temur davrida keng xalq ommasiga mo‘ljallangan teatrlashtirilgan tomoshalar yanada tarqqiy etdi. Xalq sayillari, bozorlar va to‘ylarda masxaraboz, qo‘g‘irchoqboz va darvozlar turli o‘yin va tomoshalarni namoyish etishgan. Ko‘p holda bunday guruhlar musiqachilar bilan jam bo‘lib, maxsus jamoalarga birlashganlar. Jabroil farishta esa ularning piri bo‘lib hisoblangan. XIV asr oxirlari – XV asrda Movarounnahrda an’anaviy xalq bayramlari – Navro‘z, bahorgi sayil, Guli Surx, Lola bayrami, hosil bayrami va boshqalar shaharu-qishloqlarda keng nishonlanilar edi. Bunday bayramlar ayniqsa poytaxt Samarqandda keng ko‘lamda nishonlangan. Bayram kunlari shahar maydonlarida musiqachi va raqqoslar, masxaraboz va qo‘g‘irchoqbozlar, dorvoz va usta havaskorlar aralash tomoshalarini namoyish etishardi. Hayvon terisini yopingan muqallidlar tomoshasi ham qiziq o‘tar edi. Tomosha san’ati garchi mutaassib ruhoniylar tomonidan qoralansada, lekin u xalq orasida katta shuhrat qozongan edi. Aslzodalar orasida polvonlar kurashi, musiqachi raqqoslar ishtirokidagi bazmu-jamshidlar katta shuhrat qozongan. Shu davrda butun Movarounnahr va Xurosonda ham musiqa san’ati keng xalq ommasi hayotining uzviy qismiga aylangan edi. Amir Temur zabt etilgan o‘lka va mamlakatlardan san’at arboblarini, xususan musiqachilarni ham Samarqandga yuborib turgan. Ular orasida ayniqsa Ozarbayjonning madaniyat markazi bo‘lgan Marog‘adan chiqqan Abulqodir (1353-1435) juda mashhur bo‘lgan. U turli bilim va iste’dodlarga ega bo‘lgan. Bir vaqtning o‘zida u ham shoir, ham xonanda, ham qori ham musiqa ijrochisi edi. U poytaxt musiqachilariga rahbarlik qilar, umumshahar bayramlari, saroy bazmlarida musiqa dasturlari tashkilotchisi bo‘lar edi. Abulqodir turli klassik musiqalarni jamlab, bu xususda risolalar ham yozgan. Shu davrda ud, tanbur, chang, rubob, nay, karnay, nog‘ora, doira va boshqalar asosiy musiqa asboblari bo‘lib hisoblanar edi. Ijro etilayotgan kuyning 56 ohangdorligini tanbur yaratar, unga asosan ud, ba’zi hollarda nay yoki chang jo‘r bo‘lar edi. Odatda ud chaluvchining o‘zi qo‘shiq ham kuylar edi. Harbiy yurishlarda nog‘ora va karnaylardan foydalanilar, bundan tashqari nog‘ora-karnay sadolari shaharga hukmdor kirib kelayotganligidan ham xabar berar edi. XV asr birinchi yarmida ijod qilgan ba’zi musiqachilarning nomlari bizgacha yetib kelgan. Ular orasida Darvesh Ahmad Qonuniy qonun chalishda, Sulton Ahmad nay chalishda eng mahoratli musiqachilar deb hisoblangan. Samarqandda xivalik musiqachi Devonai Hisobiy nomi ma’lum va mashhur edi. Sulton Muhammad ham bastakor, ham ud chalish bo‘yicha tengi yo‘q shaxs deya e’tirof etilgan. Maxsumzodai Xorazmiy savt va naqsh kabi ohanglarni, bastakor Hofizi Changiy peshrav ijod qilishda mohir bo‘lishgan. Musiqa asarlarining amal, savt, peshrav, naqsh, tarona singari shakllari keng ommalashgan bo‘lib, ular keyinchalik shashmaqomda ham o‘z aksini topgan. Amir Temur davrida madaniy hayotning o‘sishi, uning ulkan darajadagi ravnaqi bevosita mamlakatda o‘rnatilgan tinchlik – osoyishtalik, barqarorlik, kuchli markazlashgan davlatning hosilasi, buyuk hukmdorning mazkur sohaga qaratgan ulkan e’tibori siyosati natijasi deya e’tirof etish tarixiy haqiqatga to‘la mos keladi. 2 . 3. Amir Temur diplomatiyasi Amir Temur dastlabki siyosiy faoliyatidan to vafotiga qadar o‘z qudratining undan to‘qqiz qismiga diplomatik salohiyati tufayli erishgan. Sohibqironning vorislari Mironshoh, Ulug‘bek, Shohruh, Husayn Boyqaro, Bobur kabi yirik davlat arboblari ham ichki va tashqi aloqalarda Amir Temurning diplomatik merosiga amal qilib, uning bu boradagi siyosatini davom ettirganlar. Tinchlik, tomonlar manfaatdorligi, raqibiga shavqat qilish va unga katta imkon yaratish, har qanday og‘ir sharoitda ham elchini qadrlash, tashqi siyosat va diplomatiya qoidalariga qat’iy amal qilish, inson hayoti daxlsizligi Amir Temur tashqi siyosati va diplomatiyasining asosi hisoblangan. Chunonchi, Amir Temur maktublaridan 57 birida, “Elchiga o‘lim va bandilik yo‘qdir, elchining gardanidagi vazifa buyruqni aniq yetkazishdan boshqa narsa emasdir”, deb yozadi. Amir Temurning tashqi siyosati va diplomatiyasining o‘ziga xos tomonlaridan yana biri shundaki u, bir xalqni ikkinchi bir xalqqa, bir dinni boshqa dinga, bir mafkurani o‘zga mafkuraga qarshi qo‘ymay, har ikki ziddiyatli tomonning manfaatlarini ifoda etadigan muammoning ijobiy yechimini hamda ular o‘rtasidagi taraqqiyot yo‘lini topishni asosiy masala deb bilgan. Manbalarning ma’lumot berishicha, Sohibqiron diplomatik munosabatlarda tashabbus ko‘rsatib, xalqaro aloqalarni rivojlantirishga intilgan. Uning tashqi siyosati va diplomatiyasi tinchlik va tenglik, doimo raqibiga yon bosish, diniy va dunyoviy bag‘rikenglik g‘oyalariga asoslangan. Amir Temurning qarashlariga ko‘ra, inson irqi, dini, millati, kelib chiqishi va qayerda yashashidan qat’iy nazar, yer yuzining barcha yeri hamma inson uchun muqaddas bo‘lmog‘i kerak. Sohibqironning tashqi siyosati hamda diplomatiya borasidagi bag‘rikenglik va insonparvarlik fazilatlari Xorazmdagi So‘fiylar sulolasi (Yusuf So‘fi), Oltin O‘rda xoni To‘xtamish, Misr hukmdori Faraj, Turkiya sultoni Boyazid kabilar bo‘lgan munosabatlarda ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ta’kidlash joizki, Amir Temurning kuchli va puxta diplomatik salohiyati tufayli dinlar, mafkuralar, madaniyatlar, iqtisodiyotlar, siyosatlararo munosabatlar zamon talablari hamda vaziyat taqozosi darajasida yo‘lga qo‘yilgan. Ma’lumki, Amir Temur murakkab tarixiy sharoitida tashqi siyosat olib borgan edi. Chunki o‘sha davrdagi vaziyat, ya’ni, Chingiziy mug‘ullarning xavfi kuchli ekanligi, Chig‘atoy ulusini birlashtirish va egalik qilish, Xorazm, Oltin O‘rda, Mug‘uliston, Eron, Xuroson kabi o‘z davrining kuchli davlatlari bilan munosabatlar masalalarida davlat manfaatlariga mos tashqi siyosat yurgizishni taqazo etardi. Sohibqironning tashqi siyosatdagi ustivor maqsadi – oqibatli qo‘shnichilik, tingchlik va hamkorlik bo‘lib, Xorazm ustiga bir necha yurishlar va Urganchning vayron etilishi sufiylar sulolasi vakillarining uzoqni ko‘rmay yuritgan siyosati natijasi edi. Chunki sufiylarga uzoq vaqt hamda katta imkoniyatlar yaratilgan edi. 58 Amir Temurning tashqi siyosatidagi asosiy yo‘nalishlardan biri – Movarounnahrning xavfsizligini ta’minlash bo‘lgan. Xorazmdagi sufiylar sulolasi, Fors viloyati hokimi Shoh Shujo’, Ozarbayjon hokimi Tahurtan, Mug‘uliston hokimi Qamariddin, Oltin O‘rdadagi To‘xtamishxon, Oq O‘rdadagi Temur Malik kabilar bilan bo‘lgan munosabatlar zamirida ham ana shu maqsad yotardi. Tadqiqotchilarning e’tirof etishlaricha, Amir Temur manfaatlari mushtarak, madaniyatlari va dinlari umumiy bo‘lgan qo‘shni davlatlarni tobe qilganligini, joriy podsholiklar bilan oraliq davlatlarni kuch yoki diplomatiya bilan egallanganligini e’tirof etadilar. Itoatkorlik, to‘langan soliq va bojlar evaziga Sohibqiron ularga yordam va harbiy muhoqaza va’da qilib, o‘z hollariga qo‘yib bergan. Usmonli turklarning qo‘shnisi Ozarbayjon, Turkman amirligi, Gruziya, Qashg‘ar, Hindiston kabilar bunga misol bo‘la oladi. Ushbu qaram yoki ittifoqdosh davlatlar atrofida Rus yerlari, Oltin O‘rda, Turkiya, Suriya, Bag‘dod sultonligi, Dehli sultonligi, Xitoy kabi kuchli tashqi podsholiklar turgan. Amir Temurni Yevropa davlatlari bilan olib borgan tashqi siyosati ham e’tiborga sazovordir. Chunonchi, Boyaziddan yengilgan Kichik Osiyodagi mayda sultonliklarning hokim va amirlari Temurdan madad istab, uning Qorabog‘dagi o‘rdagohiga borib qaror topadilar. Vizantiya va Genuya hokimlari noiblari, Fransiya qiroli hamda Sultoniya shahrining katolik missionerlari najot so‘rab Sohibqironga murojaat qiladilar. Shuningdek, Boyazidga qarshi birgalikda zarba berish maqsadida Vizantiya imperatorining Konstantinopldagi noibi Ioann VII Paleolog va Genuyaning Peradagi (Konstantinopol yaqinida) hokimi Trabzon (Trapezund) imperatori Manuil III vositasida Temurga murojaat etganlar. Amir Temur Boyazid bilan bo‘lajak janglarda Trabzon va Konstantinopolning harbiy kemalaridan foydalanishga harakat qildi. Shu maqsadda u Genuya va Venetsiyaga sovg‘a-salomlar hamda maktublar bilan Vatikan vakili Ioann Galonifontibus boshchiligida elchilar yuboradi. Sohibqiron o‘z davrida Fransiya qiroli Karl VI, Angliya qiroli Genrix IV hamda Kastiliya va Leon qiroli Genrix III de Trastamaralar bilan xam aloqalar o‘rnatib, yozishmalar olib boradi. Bu munosabatlar dastavval Turkiya ustiga 59 yurish munosabati bilan boshlangan bo‘lsa-da, g‘alabadan so‘ng G‘arbiy Yevropa mamlakatlari bilan bo‘lgan aloqalarning mazmuni tubdan o‘zgardi. Endilikda, Temur ular bilan do‘stona munosabatlarni mustahkamlash hamda elchilik va o‘zaro savdo-sotiq aloqalarini yo‘lga qo‘yish kabi masalalar bilan cheklanadi. Shu maqsadda Fransiya va Angliyaga elchilar yuborilib, Ispaniyadan (Klaviho) elchilar qabul qilinadi. Amir Temur va temuriylar davrida Markaziy Osiyo,xususan, hozirgi O‘zbekiston hududlarining tashqi siyosati va diplomatiyasida xalqaro savdo hamda madaniy aloqalar muhim o‘rin tutganligi bizga tarixdan ma’lum. Amir Temur hokimiyat tepasiga kelgach, xalqaro karvon yo‘llari xavfsizligini to‘la ta’minlashga erishdi. Shu tufayli, XIV asrning 70-yillaridan boshlab Buyuk ipak yo‘lining Movarounnahr orqali o‘tgan markaziy tarmog‘i shimoliy yo‘nalishiga qaraganda xalqaro iqtisodiy-madaniy aloqalarda muhim o‘rin tuta boshladi. Movarounnahr bo‘ylab xalqaro savdo karvonlari harakatining qaytadan jonlanishi, shaharlar taraqqiyotiga, iqtisodiy-madaniy aloqalarning yuksalishiga olib keldi. Amir Temur va Temuriylar davri Buyuk ipak yo‘li faoliyatining so‘nggi va rivojlangan bosqichi bo‘ldi. Savdo yo‘llarida xavfsizlikning ta’minlanishi, savdo- sotiqning davlat tomonidan rag‘batlantirilishi, shaharlarning markazlar sifatidagi ahamiyati oshishi ichki va tashqi iqtisodiy-madaniy aloqalar rivojiga olib keldi. Bu yo‘lning mamlakatimiz hududi orqali o‘tgan markaziy yo‘nalishlarining faoliyati yanada rivojlandi. Xullas, Amir Temur va temuriylar davri davlatchiligida, davlat boshqaruv asoslari nazariy jihatdan puxta ishlab chiqilib, amaliyotga jadal joriy etilgan. Davlat kam ta’minlangan, kambag‘al va yetim-yesirlarni ijtimoiy jihatdan kuchli himoya qilgan. Bu davrda davlat rahbariga alohida e’tibor berilib, rahbarning avvalo komil inson bo‘lmog‘i, axloqiy barkamolligi talab etilgan. Davlat rahbari qonunchilikni, boshqaruv san’atini mukammal egallagan hamda davlatni aniq va puxta ishlab chiqilgan qonunlari orqali boshqargan. Amir Temur va temuriylar davri davlatni boshqarish apparati – markaziy boshqaruv organlari, ular o‘rtasidagi o‘zviy aloqalarmukammal yo‘lga qo‘yilgan. 60 Shuningdek, markaziy va mahalliy boshqaruv, ularning bir- biriga bo‘ysunishi, bir- biriga bo‘ysunmaydigandavlat organlari o‘rtasidagi munosabatlar ma’muriy jihatidan muvofiqlashtirilgan. Bu davr o‘zbek xalqi davlatchiligi tarixidagi eng yorqin sahifalardan bo‘lib, mazkur davrda ajdodlarimizning ichki va tashqi siyosatdagi imkoniyatlari keng bo‘lib, bu boradagi salohiyati to‘la-to‘kis namoyon bo‘ldi. Movarounnahr dunyoning siyosiy, iqtisodiy va madaniy markaziga aylanib, davlatning qudratini Yevropadan Xitoyga qadar bo‘lgan hududlardagi davlatlar e’tirof etdilar. X U L O S A Amir Temur davrida yaratilgan davlat boshqaruv asoslari qonunlar ustuvor bo’lgan va fuqarolarning himoyasi, tinchligi va barqarorligi ta’minlangan jamiyat asoslarining yuzaga kelishiga katta imkoniyatlar yaratgan. Qonun ustuvorligiga, adolat tamoyillariga saltanatda va tashqi munosabatlarda qat’iy amal qilingan. Amir Temur davlat boshqaruvida maslahatu-mashvaratga tayanish davlatning bexato siyosat yuritishga olib boruvchi omillardan biri hisoblangan. Aohida ta’kidlash joizki, Amir Temur davri shaharlarida ilm-fanning turli sohalari, madaniyat gullab yashnadi hamda davrga va hududga xos bo‘lgan boy ma’naviy qariyatlar yaratildi. Amir Temur markazlashgan mustaqil davlat barpo etganidan so‘ng uni mustahkamlash uchun qattiq harakat olib bordi. Misol uchun, 61 manbalarning guvohlik berishicha, Temur mamlakat iqtisodiyotining yaxshilanishi va taraqqiy etishiga, shaharlarning har tomonlama rivojlanishiga, karvon yo‘llarini tiklash asosida savdo-sotiqning kengayishiga, hunarmandchilik va qishloq xo‘jaligining rivojiga alohida ahamiyat berdi. Buning natijasi o‘laroq, mamlakatning katta va kichik shaharlarida madaniy hayot rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratiladi. Shuningdek, Amir Temur davri shaharlarida madaniy hayotning rivojlanishi uchun qulay ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlar yaratilishi bilan birga Eron, Afg‘oniston, Arab mamlakatlarida, ayrim Yevropa davlatlari, Hindiston, Xitoy kabi davlatlar bilan savdo-sotiq, diplomatik va madaniy aloqalar tiklanadi va yo‘lga qo‘yiladi. Bunday siyosat yurgizilishi Amir Temur davlati hisoblangan Movaraunnahr va Xurosona emas, ularning tasarrufida bo‘lgan ko‘pgina hududlardagi shaharlarning ham madaniy yuksalishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Xulosa sifatida aytadigan bo’lsak, Amir Temur davrida olib borilgan siyosiy-davlat boshqaruvini mukammal tashkil etish, shaharlar taraqqiyotiga alohida e’tibor qaratish, shahar va qishloqlarda ilm-fan va madaniyatning san’atdagi xilma-xil turlarning rivojlanishi, jamiyat ma’naviy hayotining yanada yaxshilanishiga qaratilgan edi. Amir Temurning ilm-fan va madaniyatni qadrlaydigan, shaharlarning har tomonlama rivojlanishi uchun alohida e’tibor qaratadigan hukmdor bo’lganligini nafaqat yozma manbalarda, balki ko’pgina shaharlarimizdagi bizga qadar yetib kelgan hamda hozirgi kunda ham o’zining go’zalligi va ulug’vorligini namoyish etib turgan mahobatli inshootlar yana bir bora tasdiqlaydi. 62 Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Karimov I. Amir Temur haqida so‘z. - Toshkent: O‘zbekiston, 1996. 2. Karimov I. Xalqimiz bor ekan, Amir Temur nomi barhayotdir. Asarlar 5 – jild.- Toshkent: O‘zbekiston, 1997. 3. Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. - Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 4. Karimov I. A. Amir Temur xaqida so’z. -Toshkent. “O'zbekiston”, 1996. 5. Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi. Ikki jildlik. Arab tilidan tarjima, kirish so‘zi va izohlar muallifi Ubaydulla Uvatov. -Toshkent: Mehnat, 1992. 6. Zayniddin Vosifiy. Badoye’ al-vaqoye. – Toshkent, 1979. 63 7. Amir Temur o‘gitlari. - Toshkent: Navro‘z, 1992. 8. Ivanin M. Ikki buyuk sarkarda.Chingizxon va Amir Temur. - Toshkent: Xazina, 1994. 9. Amir Temur jahon tarixida. - Toshkent: Sharq, 1996. 10. Ahmedov B. Sohibqiron Temur.- Toshkent, 1996. 11. Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma. – Toshkent: O‘zbekiston, 1996. 12. Temur va Ulug‘bek davri tarixi. – Toshkent: Qomuslar bosh tahririyati, 1996. 13. Muhammadjonov A. Amir Temur va Temuriylar davri. -Toshkent: Fan, 1996. 14. Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. - Toshkent: Sharq, 1997. 15. Qadimgi Kesh – Shahrisabz tarixidan lavhalar. – Toshkent: Sharq, 1998. 16. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. - Toshkent: Sharq, 2000. 17. Abduraimov M. Temur va To‘xtamish. – Toshkent: G‘afur G‘ulom, 2000. 18. O‘ljayeva Sh. Amir Temur va Temuriylar davrida milliy davlatchilikning rivojlanishi. – Toshkent: Fan, 2005. 19. Temur tuzuklari. - Toshkent: Ma’naviyat, 2011. 20. Eshov B.J., Odilov A.A. O‘zbekiston tarixi. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2014. 21. Qamchibek Kenja. Buyuk Sohibqiron o‘tgan yo‘llarda. – Toshkent: Sharq, 2014. 22. Abdurazzoq Samarqandiy. Matlai sa’dayn va majmai baxrayn. - T.2. 1-qism. Tarjima, kirish, izohli so’z va lug’atlar A. O’rinboyevniki,- Toshkent, “Fan”, 1969. 23. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. -Toshkent, “Sharq”, 2000. 24. Abduraimov M. “Temur va To’xtamish”. -Toshkent, G'ofur Gulom, 2000. 25. Amir Temur va uning dunyo tarixidagi o’rni // Xalqaro konferensiya 64 materiallari, Samarqand. 1996. 26. Axmedov B. Amir Temurni yod etib. -Toshkent, O’zbekiston, 1996. 27. Boboyev X. V. Amir Temur va temuriylar saltanati. -Toshkent. Kamalak, 1996. 28. Dadaboyev X. Amir Temurniig harbiy mahorati.-Toshkent. Yozuvchi, 1996. 29. Muqimov 3. O’zbekiston davlati va xuquqi tarixi, -Toshkent, 2003. 30. Mo’minov I. M. Amir Temurniig O’rta Osiyo xalqlari tarixida tutgan o’rni va roli. -Toshkent. Fan, 1996. 31. Muxammadjonov A.R. Temur va temuriylar saltanati. -Toshkent. Qomuslar bosh taxririyati. 1994. 32. Ртвеладзс Э. В., Саидов А. X. Амир Темур в зеркале мировой на - уки. -Ташкент, Мир, экономика и право, 1999. 33. Тамерлан. Эпоха. Личность. Деяния / Составление, обработка и подготовка текста Р. Рахмоналиева.-М.. Гураш. 1992. 34. Nizomiddin Shomiy, Zafarnoma. Fors tilidan Y. Xakimjonov tarjimasi, -Toshkent. O’zbekiston. 1996. 35. Temur tuzuklari. Forschadan A. Sog’uniy va H.Karomatov tarji masi (umumiy taxrirchi B. Axmedov),-Toshkent. G’ofur G’ulom. 1996. 36. Saidov A., Toshqulov J. O’zbekiston davlati va huquqi tarixi. - Toshkent. 1995. 37. Saidahmedov I. Davlat va huquq tarixi. Toshkent. Fan. 2006. 38. Sagdullayev A. va boshq. O’zbekiston tarixi: davlat va jamiyat ta- raqqiyoti.-Toshkent. Akademiya. 2000. 39. Temur va Ulug’bek davri tarixi, -Toshkent. Qomuslar bosh taxri- riyati. 1996. 40. FayziyevT. Temuriylar shajarasi.-Toshkent, Yozuvchi, 1999. 41. O’zbekiston tarixi. P. X. Murtazayeva tahriri ostida. -Toshkent. 2003. 42. O’ljayeva Sh. Amir Temur va temuriylar davrida milliy davlatchilikning rivojlanishi, -Toshkent. Fan. 2005. 65 66

Amir Temur hukmronligi davrida o'zbek davlatchiligining yuksalishi

Купить