Amir Temur hukmronligi davrida o'zbek davlatchiligining yuksalishi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI   OLIY  VA  O’RTA  MAXSUS  
TA’LIM    VAZIRLIGI
QARSHI  DAVLAT  UNIVERSITETI
TARIX VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
T ARIX KAFEDRASI  
 “5120300  Tarix  (m amlakatlar va mintaqalar  bo’yicha ) ”   ta’lim
yo’nalishi  bo’yicha bakalavr  darajasini olish  uchun   
“ Amir Temur hukmronligi davrida o‘zbek davlatchiligining
yuksalishi ”  mavzusida  yozgan   
          
       
 
Qarshi 
1  Bitiruv  malakaviy    Bitiruv  malakaviy   ishiishi  M   U   N   D   A   R   I   J   A
KIRISH …………………………………………………………………………...3
I. BOB. Amir Temurning hokimiyat tepasiga kelishi va markazlashgan davlat
tuzishi ……………………………………………………………………………...4
1.1.   Amir   Temur   tomonidan   markazlashgan   davlat   va   buyuk   saltanatning   tashkil
etilishi… …………………………………………………………………………...4
1.2.«Temur tuzuklari»- davlat boshqaruvi haqidagi muhim tarixiy manba.  ……..30
II BOB. Amir Temur davlatida ijtimoiy siyosiy iqtisodiy va madaniy hayot  . 34
2.1. Amir Temur va Temuriylar davrida ijtimoiy iqtisodiy hayot.  ……………….34
2.2. Amir Temur davlatidagi madaniy hayot… …………………………………..46
2.3 Amir Temur diplomatiyasi… …………………………………………………58
XULOSA ................................................................................................................62
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati..........................................................................6 4
2 KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi.   Manbalarning   guvohlik   berishicha,   o‘z   avrining
yirik   harbiy   va   davlat   boshlig‘i   bo‘lgan   Amir   Temur   siyosiy,   huquqiy   asoslarga
ega bo‘lgan ulkan davlat barpo etgan edi. 
O‘zbekiston   davlatchiligi   tarixining   o‘rta   asrlar   davrida   Sohibqiron   Amir
Temur   avvalo,   adolatli   va   qonunchilikka   tayangan   davlatchilik   asoslarini   barpo
etish   bilan   birga   davlat   yaxlitligi   va   kuch-qudratini   mustahkamlashning   asosiy
omili   bo‘lgan   kuchli   mudofaa   tizimini   yaratdi   hamda   temuriylarga   meros   qilib
qoldirdi.   Amir   Temur   o‘z   saltanatining   boshqaruv   tizimini   yaratishda   o‘sha
davrning   yirik   va   ko‘zga   ko‘ringan   harbiylari,   amirlar   va   beklar,   fozillar,   olimu-
ulamolar, o‘z pirlarining o‘gitlari hamda maslahatlariga tayangan edi. 
Amir Temur davri davlatchiligi masalalari bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar
natijalariga   ko‘ra,   bu   davr   davlat   boshqaruv   asoslari   zamonlar   sinovidan   hamda,
amaliyotda   tajribadan   o‘tgan   eng   afzal   boshqaruv   asoslarini   o‘zida   aks
ettirganligini   va   u   keyinchalik   ko‘plab   davlatlar   boshqaruvida   asos   sifatida
tanlanganligini   ko‘rsatib   berish   kabi   vazifalar   mavzuning   dolzarbligini   tashkil
etadi.
Ishning   maqsadi   va   vazifalari.   Ma'lumki,   Amir   Temur   davlat   boshqaruv
asoslari   jamiyat   va   davlatni   kuchli   taraqqiyotga   olib   kelgan   omillardan   sanalgan.
Bitiruv   malakaviy   ishining   maqsadi   Amir   Temur   davrida   davlat   va   jamiyatni
rivojlantirish   omili   bo‘lgan   qonun   ustuvorligi,   adolat   tamoyillarini   kabi
ustuvorliklarni ochib berishdan iborat.
Bitiruv malakaviy ishning ahamiyati.   Amir Temur davrida yaratilgan davlat
boshqaruv   asoslari   qonunlar   ustuvor   bo’lgan   va   fuqarolarning   himoyasi,   tinchligi
va   barqarorligi   ta’minlangan   jamiyat   asoslarining   yuzaga   kelishiga   katta
imkoniyatlar yuzaga keltirgan.
Malakaviy   ish   Sohibqiron   Amir   Temur   davrida   barpo   etilgan   buyuk
davlatchilik   asoslari   omillarini   yoritishda   kompleks   yondashilganligi   bilan
ahamiyatlidir. 
Ishning hajmi va strukturasi.  Bitiruv malakaviy ishining tarkibi kirish, 2 ta
bob, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro'yxati, 62 bet hamda ilovalardan
tashkil topgan.
3 I. BOB. AMIR TEMURNING HOKIMIYAT TEPASIGA KELISHI VA
MARKAZLASHGAN DAVLAT TUZISHI
1.1. Amir Temur tomonidan markazlashgan davlat va buyuk saltanatning
tashkil etilishi.
Mustaqillik   yillarida   tarix   fanida   yuz   bergan   muhim   ijobiy   o‘zgarishlardan
biri   –   xalqimiz   milliy   kahramoni,   sovet   hukmronligi   davrida   nomi   nohaq
qoralangan Amir Temur pok nomining oqlanishi bo‘ldi. Respublikamiz Prezidenti
I.Karimovning tashabbusi bilan Sohibqironning millat va davlat ravnaqidagi buyuk
xizmatlari e’tirof etilgan holda uning 660 yilligi 1996 yili xalqaro miqyosda keng
nishonlandi.   Amir   Temur   shaxsiga   bo‘lgan   munosabat   davlat   siyosati   darajasiga
ko‘tarildi. Mustaqillik yillarida Amir Temur shaxsi, uning davlati, ichki va tashqi
siyosat,   Temuriylar   hukmronligi   xususida   ko‘plab   ahamiyatga   molik   tadqiqot
ishlari amalga oshirildi. 
Xususan,   respublikamizda   1996   yil   –   “Amir   Temur   yili”   deb   e’lon   qilindi,
“Amir Temur xalqaro jamg‘armasi” tashkil etildi, Temuriylar tarixi davlat muzeyi
ochildi,   “Amir   Temur”   ordeni   ta’sis   etildi,   YUNESKO   tashabbusi   bilan   1996   yil
aprelda   Parijda   xalqaro   ilmiy   anjuman   bo‘lib   o‘tdi.   “Temur   tuzuklari”   o‘zbek   va
qator chet tillarda nashr etildi. 
Shubhasiz, ushbu tarixiy haqiqatni qaror toptirish ishiga tarixchi olimlar ham
o‘z   munosib   hissalarini   qo‘shib   kelmoqdalar.   A.O‘rinboyev,     B.Ahmedov,
D.Yusupova,   U.Uvatov,   A.Muhammadjonov,   A.Ahmedov,   H.Ziyoyev,
O.Bo‘riyev, P.Ravshanov, A. Choriyev, Ochil Bo‘riyev va boshqa ko‘plab olimlar
tomonidan   qator   tarixiy   manbalar   tarjima   qilindi,   e’tiborga   molik   tadqiqot   ishlari
amalga   oshirildi:   xususan,   Nizomiddin   Shomiy,   Sharafiddin   Ali   Yazdiy,   Ibn
Arabshoh,   Rui   Gonzales   de   Klavixo,   Abdurazzoq   Samarqandiy,   Fosih   Ahmad
Havofiy,   Xondamir   asarlari   o‘zbek   tilida   chop   etildi.   A.Ziyo,   H.Boboyev,
S.Xidirov,   Sh.O‘ljayeva,   D.Obidjonova,   A.A.To‘laganov,   X.Mamatov,
X.Fayziyev,   B.Usmonov,   O.Rahmatullayeva   kabi   tadqiqotchilar   esa   o‘z
izlanishlarida   mavzu   bilan   bog‘liq   ko‘plab   tarixiy   va   huquqiy   jihatlarni   ochib
4 berishga muvaffaq bo‘ldilar. Amir Temur va Temuriylar tarixi mavzusi esa darslik
va qo‘llanmalarda xolisona o‘z aksini topdi. 
Amir Temur va Temuriylar tarixi nafaqat respublikamizda, balki jahon ilmiy
jamoatchiligi   tomonidan   ham   katta   qiziqish   bilan   o‘rganilgan   va   o‘rganilib
kelinmoqda. Amir Temur haqida K.Marlou 1588 yili tarixiy pyesa, mashhur nemis
bastakori G.Gendel 1724 yili opera, amerikalik adib E.Po 1827 yili she’riy poema
yaratgan.   XX   asr   tarixshunosligida   R.Grosse,   L.Keren,   YE.Rose,   X.Xukxem,
F.Mans,   G.Glombek,   A.Deraga,   K.Yenoki,   YE.Manau,   M.Rossati   va
boshqalarning tadqiqot ishlari katta shuhrat qozongan. 
Shu   o‘rinda   ta’kidlash   lozimki,   2000   yilga   kelib   Yevropa   xalqlari   tillarida
Amir Temur va Temuriylar haqida chop etilgan asarlar soni 700 dan ziyodni sharq
tillarida   esa   900   dan   ortiqni   tashkil   etdi.   2006   yili   Amir   Temurning   xalqaro
miqyosda   nishonlangan   670   yillik   tavallud   yoshi   arafasida   taniqli   fransuz   olimi
L.Keren Parijda fransuz tilida “Samarqandga, Amir Temur davriga sayohat” nomli
tadqiqotni amalga oshirdi.
Shu   o’rinda   yurtboshimiz   I.Karimovning   Sohibqiron   Amir   Temur   haqidagi
quyidagi   fikrlarini   eslab   o’tish   o’rinlidir:   “Avvalambor,     Vatanini     jonidan     aziz
ko‘rgan   Amir   Temur   bobomizning   bizga   qoldirgan   nasihatlarini     yuragimizga,
qon-qonimizga,     suyak-suyagimizga     mustahkam   jo     qilishimiz   lozim   va
bolalarimizni xam shu ruxda tarbiyalashimiz darkor”. 1
XIV   asrning   40-50   yillariga   kelib   Chig‘atoy   ulusi   hududlarida   o‘zaro
parokandalik   va   o‘zboshimchalik   hukm   surar   edi.   Oldingi   mavzularda
ta’kidlanganidek,   XIV   asrning   40-yillarida   sulolalar   o‘rtasidagi   nizo-fitnalar,
o‘zaro urushlar natijasida Chig‘atoy ulusida og‘ir siyosiy va iqtisodiy ahvol yuzaga
kelgan edi. Qozonxon hukmronligi davrida (1338-1346) zulm zo‘ravonlik yanada
avj oldi. Xon zulmidan bezgan ko‘plab amaldor, zodagonlar o‘z davrining qudratli
amiri   Qazag‘onning   huzuriga   Soli   Saroyga   (hozirgi   Surxondaryo   viloyati   Denov
tumanidagi Saroy qishlog‘i) qochib o‘ta boshladilar. 2
1
 I.Karimov. Ona yurtimiz baxtu-iqboli yo’lida xizmat qilish eng oily saodatdir. “O’zbekiston”, T.:2015. 23-b.
2
 Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. - Toshkent: Sharq, 2000.   1 56 -b.
5 Amir   Qazag‘on   va   Qozonxon   o‘rtasidagi   ixtilof   1346   yil   bahorida
Qazag‘onning g‘alabasi  bilan tugadi. Jangda Qozonxon o‘ldirildi. Amir Qazag‘on
turkiy-mo‘g‘ul   odatiga   ko‘ra   bevosita   chingiziylardan   bo‘lmagani   uchun   taxtga
da’vo qila olmas edi. Shu bois u o‘ziga ma’qul bo‘lgan chingiziylar xonadonidan
bo‘lmish   avval   Donishmandchaxonni   (1346-1348),   so‘ngra   Bayonqulixonni
(1348-1357)   taxtga   o‘tkazdi.   Tabiiyki,   amalda   butun   hokimiyatni   Qazag‘on   o‘z
qo‘lida   mujassam   etgan   edi.   1358   yil   qishida   amir   Qazag‘onning   kuchayib
borayotgan faoliyatidan norozi bo‘lmish bir guruh fitnachilar uni o‘ldirishdi. Amir
Qazag‘onning   o‘g‘li   amir   Abdulla   garchi   tez   orada   Bayonqulixonni   jangda
o‘ldirsada, lekin hokimiyatni qo‘lda tutib turolmadi. U tez orada Amudaryo ortiga
qochib o‘tib, siyosat sahnasini tark etdi. 3
Hisor   hokimi   Bayon   suldus   va   Kesh   (Shahrisabz)   hokimi   Hoji   Barlos
tomonidan   taxtga     Temurshoh   o‘tkazildi.   Chig‘atoy   xoni   Temurshoh   zo‘rg‘a   ikki
yilga yaqin (1358-1359) hukmronlik qildi. Shundan so‘ng o‘zlarini anchadan beri
mustaqil   tutayotgan   bekliklar   rasman   shu   darajaga   da’vogar   bo‘lib   chiqa
boshladilar. Chig‘atoy ulusi mayda bekliklarga bo‘linib ketdi. Keshda Hoji Barlos
o‘zini   mustaqil   deb   e’lon   qilgach,   so‘ngra   Xo‘jandda   Boyazid   Jaloyir,   Balxda
O‘ljoy Bug‘o suldus, Shibirg‘onda Muhammadxo‘ja Apverdi nayman, Xuttalon va
Arhang   saroyda   amir   Kayxusrav   va   O‘ljoy   Apverdi,   Totkand   va   Saripulda   Xizr
Yasavuriy,   Qo‘histonda   amir   Sotilmishlar   o‘zlarini   mustaqil   deb   e’lon   qildilar.
Ayirmachilik harakati kuchayib, hokimiyat, boylik yo‘lida beklar o‘zaro kurashlar
domiga   tortildi.   Bu   urushlar   shundoq   ham   ahvoli   nochor   bo‘lgan   aholi   boshiga
ko‘p kulfatlarni soldi.   
Buyuk davlat  arbobi  va mahoratli sarkarda Amir  Temur 1336 yil  9 aprelda
(hijriy 736 yil, sha’bon oyining 25 - kunida) Keshga qarashli Xo‘ja Ilg‘or (hozirgi
Qashqadaryo   viloyatining   Yakkabog‘   tumani)   qishlog‘ida   barlos   beklaridan   biri
Amir   Tarag‘ay   ibn   Barqal   oilasida   dunyoga   keldi.   Temurning   onasi   Takinaxotun
Keshning obro‘li bekalaridan biri bo‘lgan. 
3
 O`sha asar. 158-b.
6 Temurning   bolaligi   va   o‘spirinlik   yillari   Keshda   o‘tdi.   Ibn   Arabshoh,   Ryui
Gonzales de Klavixo va boshqa tarixchilar 1360 yilga qadar uning hayotini ayrim
ma’lumotlar bilan izohlashgan. 
1360-1361   yillarda   Mo‘g‘uliston   hukmdori   hoqon   To‘g‘luq   Temur   (1348-
1363)   Movarounnahr   ichki   hayotiga   rahna   sola   boshlaydi.   Uning   bosqinchilik
tadbirlari   Movarounnahr   hokimlariga   ma’lum   bo‘lganidan   keyin,   ular   sarosimaga
tushib  qolganlar.  Shular  qatoriga  Kesh   amiri  Hoji  Barlosni   ham   kiritish   mumkin.
To‘g‘luq   Temur   Xo‘jandni   ishg‘ol   etish   niyatida   Sirdaryodan   o‘tganidan   so‘ng,
Movarounnahr amirlari va Hoji Barlos qo‘rquvdan o‘z jonlarini xalos etish uchun
Amudaryodan   o‘tib,   Xurosonga   ketib   qoldilar.   O‘z   hududini   mo‘g‘ul
bosqinchilaridan   himoya   qilish   maqsadida   Temur   Mo‘g‘uliston   hukmdori
xizmatiga   o‘tdi.   Hukmdor   unga   Kesh   va   uning   atrofidagi   yerlarni   boshqarishni
topshirdi. 4
Temur   yoshligidan   mard   va   shijoatli,   olijanob   yigit   bo‘lib   o‘sdi.   Uning
yuqori  tashkilotchilik qobiliyati  o‘sha  paydayoq namoyon bo‘la boshlagan. 1360-
1370 yillarda Movarounnahr siyosiy hayotida Amir Temur bilan bir qatorda ta’sir
o‘tkazgan shaxslardan yana biri - bu Amir Qazag‘onning nevarasi bo‘lmish Amir
Husayn edi. Balx va uning atrofidagi yer-mulklar uning tasarrufida edi. 1361 yilda
Temur   Amir   Husayn   bilan   yaqinlashib   ikkala   hokim   birlashgan   holda,   mo‘g‘ul
xonlariga   qarshilik   ko‘rsatish   imkoniga   ega   bo‘ldilar.   1362   yil   kuzida   To‘g‘luq
Temur   Movarounnahrga   o‘g‘li   Xizrxo‘ja   o‘g‘lonni   qoldiradi.   Lekin,   yosh   hokim
loqayd va irodasiz bo‘lib, ko‘p vaqtini maishatda o‘tkazar, boshqaruv ishlarini esa
amir   Bekchik   o‘z   qo‘lida   jamlab   oldi.   Endilikda   u   o‘z   holicha   boshqaruvni   olib
bordi. 5
 
Amir   Husayn   bilan   Temurning   bir-birlari   bilan   yaqinlashgan   va   yaxshi
munosabatda bo‘lgan davrlar 1361-1365 yillarni o‘z ichiga oladi. Bu davrda Temur
ma’lum   qiyinchiliklarni   ham   boshidan   kechiradi.   Xususan.   Amir   Husayn   bilan
birgalikda   Xiva   yurishida   qatnashdi,   Marv   yaqinida   62   kunlik   tutqunlik   azobini
kechirdi .
4
 Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. - Toshkent: Sharq, 1997. 45-b.
5
 O`sha joyda.
7 Temur   hayotida   ro‘y   bergan   va   bir   umrga   unga   tan   jarohatini   muhrlagan
voqea 1362 yilda Seyistonda bo‘lib o‘tgan. Seyiston hokimi Malik Qutbiddinning
taklifiga ko‘ra ikki do‘st uning dushmanlariga qarshi kurashish uchun yo‘l oldilar.
Amir Temur jang vaqtida o‘ng qo‘lining tirsagidan va o‘ng oyog‘idan kamon o‘qi
tegishidan   qattiq   jarohatlandi.   Buning   oqibatida   u   bir   umr   oqsoqlanib   yurdi.   Shu
bois uning dushmanlari Amir Temurni hasad bilan “Temurlang” deb atashgan.
Tug‘luq   Temur   o‘limidan   so‘ng,   1363   yilda   Movarounnahr   tuprog‘idan
haydalgan mo‘g‘ul xoni Ilyosxo‘ja yangidan katta lashkar bilan avvalgi mulklarini
egallab   olish   maqsadida   Movarounnahr   tomon   harakat   qila   boshlaydi.   Mo‘g‘ul
xoni ayniqsa o‘zining raqiblariga nisbatan qahrli kayfiyatda ekanligi ham ma’lum
edi. 1362 yil oxirlari – 1363 yil davomida Temur va Amir Husayn Amudaryoning
so‘l   sohilida   o‘rnashib,   shu   yerdan   mo‘g‘ullarga   qo‘qqisdan   tez-tez   zarbalar
uyushtira   boshladilar.   Bu   zarbalar   bois   ular   Termiz,   Kesh,   Xuzorga   qadar   yetib
bordilar. 
1363-1364   yillarda   Temur   va   Amir   Husayn   qo‘shinlari   mo‘g‘ullar   ustidan
uch   marotaba   g‘olib   bo‘lishga   muvaffaq   bo‘ldilar.   Temurning   harbiy   mahorati
tufayli 200 ta otliq bilan Keshni olishga olishga muvaffaq bo‘lindi. Uchinchi jang
1364   yili   Keshdagi   Toshariq   degan   joyda   bo‘lib,   natijada   mo‘g‘ullar   butkul   tor-
mor   etildilar.Ularning   amirlari   Bekchik,   Iskandar   o‘g‘lon,   Hamid,   Yusufxo‘jalar
asirga   olindi.   Mo‘g‘ullar   qo‘shini   Sirdaryo   ortiga   haydab   yuborildi.   O‘zaro
kelishuvga muvofiq Husayn Jizzaxga, Temur Toshkentga kelib janglardan olingan
jarohatlarni   davolatdilar.   So‘ngra   ular   Samarqandga   kelib,   an’anaga   muvofiq
Chig‘atoy   xonlari   avlodidan   bo‘lmish   Qobulshoh   ibn   Durji   ibn   Ilchigidoy   ibn
Duvaxonni   Chig‘atoy   ulusi   xoni   sifatida   taxtga   o‘tkazdilar.   Ilyosxo‘ja   esa
Movarounnahrga yurishni boshladi. 
Hal   qiluvchi   jang   1365   yil   22   may   kuni   erta   tongda   Chinoz   va   Toshkent
oralig‘idagi   bir   maydonda   bo‘ldi.   Jangda   Temur   mo‘g‘ullarning   o‘ng   qanotini
yanchib   turgan   vaqtida   Amir   Husayn   qat’iyatsizlik   qilib,   vaqtida   harakat
ko‘rsatmadi.   Uni   ustiga   qattiq   jala   quyib,   yer   balchiqqa   aylandi,   otlar   tizzasiga
8 qadar   loyga   botib   keta   boshladilar.   Temur   jangni   davom   ettirsada,   lekin   Husayn
chekinishni lozim deb topdi. Tarixga bu jang “Loy jangi” nomi ostida kirdi. 6
 
Qayta   urinish   behuda   ekanligini   anglab   etgan   Temur   jang   maydonini   tark
etib, qolgan-qutgan askarlari bilan Samarqand tomon qaytib ketgan. Temur so‘ngra
Kesh   tomonga   yo‘l   oldi.   Yuqorida   ta’kidlab   o‘tilganidek,   bu   paytda
Movarounnahrning   bosh   amiri   Husayn   edi.   Biror   qarorga   kelish   esa   uning
irodasiga   bog‘liq   bo‘lgan.   Shu   sababli   Temur   ham   uning   ko‘rsatmasi   bilan,   ko‘p
hollarda   Husaynning   roziligi   bilan   ish   tutishga   majbur   edi.   Samarqand   shahri,
qolaversa,   butun   Movarounnahr   o‘z   holiga   tashlab   qo‘yildi.   Mo‘g‘ul   xoni
changalidan   qutulish   samarqandliklarning   o‘ziga   bog‘liq   edi.   Bu   sharoitda
Samarqand mudofaasini sarbadorlar o‘z qo‘llariga oldilar.
Sarbadorlar   mo‘g‘ullar   zulmidan   ozod   bo‘lish   yo‘lida   o‘zlarini   qurbon
qilishga   tayyor   edilar. 7
  Sarbadorlar   harakati   XIV   asrning   30-yillarida   Eronda
ijtimoiy-siyosiy harakat sifatida paydo bo‘lib, 50-60-yillarda Movarounnahrga ham
yoyildi.   Harakat   qatnashchilarining   asosiy   maqsadi   mo‘g‘ul   istilochilari   va   zulm
o‘tkazuvchi mahalliy qatlamlarga qarshi kurash edi.
Xurosondagi   singari   Samarqandda   ham   bu   harakat   qatnashchilarning
ijtimoiy tarkibi aynan bir xil bo‘lgan. Hunarmandlar, do‘kondorlar ayrim madrasa
mudarrislari va talabalar mazkur harakatga faol qo‘shildilar. Ilyosxo‘ja to‘g‘ridan-
to‘g‘ri Samarqand tomon yo‘l oldi. Shahar Jome’ masjidiga yig‘ilgan aholi oldida
sarbadorlarning   bo‘lajak   rahbarlaridan   biri   bo‘lgan,   madrasa   mudarrisi
Mavlonozoda so‘z olib, shaharning har bir a’zosidan katta miqdorda soliq va to‘lov
yig‘ib, uni o‘z bilganicha sarf etib yurgan hukmdorning shaharni o‘z holiga tashlab
qo‘yganligini uqtirib o‘tadi.
Mudofaa rahbarligiga Mavlonozoda qatoriga Xo‘rdak Buxoriy va Abu Bakr
Kalaviy   ham   qo‘shildilar.   Mudofaa   tashkil   etilganligidan   xabarsiz   mo‘g‘ullar
hukmdorsiz   shaharni   himoyasiz   deb   o‘ylashardi.   Ularning   asosiy   qo‘shinlari
shaharga   kiraverishdagi   bosh   ko‘chadan   hujum   qiladilar.   Xavf-xatardan   shubhasi
bo‘lmagan bosqinchilar Mavlonozoda kamonchilari  bilan pistirmada turgan joyga
6
 Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. - Toshkent: Sharq, 2000. 180-b.
7
 Sarbador – forscha «boshini dorga tikkan», degan ma’noni anglatadi.
9 yaqinlashganlarida to‘satdan kamon o‘qlariga duch keldilar. Shahar mudofaachilari
mo‘g‘ullarga   uch   tarafdan   hujum   qildilar.   Birinchi   hamladayoq   shaharni
egallaymiz   deb   o‘ylab,   bostirib   kirgan   mo‘g‘ullar   katta   talofat   ko‘rib,   orqaga
chekinishga majbur bo‘ldilar. 8
Samarqandliklarning   ishlab   chiqqan   harbiy   rejasi   puxta   chiqdi   va   o‘z
samarasini  berdi. Bir necha hujum samarasiz tugagach, mo‘g‘ullar shahar atrofini
qurshab olib, uzoq vaqt qamal qilish rejasini o‘ylab chiqdilar. Lekin, lashkar safida
yuqumli   kasallik   tarqaldi.   Buni   ot   vabosi   (o‘lati)   deb   atashardi.   O‘lat   oqibatida
Ilyosxo‘ja qo‘shinlariga mansub otlarning katta qismi qirilib ketdi. Ilyosxo‘ja katta
yo‘qotishlar   bilan   dastlab   Samarqandni,   keyin   esa   Movarounnahrni   tashlab
ketishga majbur bo‘ldi.
Shu paytda Keshda bo‘lgan Temur bu xabarni Amudaryo bo‘ylarida turgan
Amir Husaynga yetkazdi. 1366 yilning bahorida ular Samarqandga etib keldilar va
sarbadorlar   rahbarlarini   o‘z   huzurlariga   chorladilar.   Uchrashuv   Samarqanddagi
Konigul   degan   joyda   bo‘ldi.   Bu   yerda   sarbadorlarning   rahbarlari   bilan
kelishmovchilik   yuz   beradi   va   ular   qatl   etiladilar.   Temurning   iltimosi   bilan   faqat
Mavlonozoda   omon   qoldirilib,   Xurosonga   jo‘natiladi.   Sarbadorlar   harakati
bostirilgandan   so‘ng,   Amir   Husayn   va   Temur   o‘rtasidagi   munosabatlar
keskinlashdi. Bunga Amir Husaynning sarbadorlarga nisbatan adolatsizligi ham bir
qadar sabab bo‘lgan edi. 9
Shu   o‘rinda   ta’kidlash   joizki,   Amir   Husayn   tanlagan   yo‘l   parokandalik   va
bosh-boshdoqlik   sari   yetaklar,   Temur   esa   buni   yaxshi   anglab   yetgan   edi.   Amir
Husaynning   ochko‘z   va   makkor   siyosati   ko‘pchilik   harbiylar,   qabila
boshliqlarining   noroziligiga   sabab   bo‘ldi.   Husayn   ko‘plab   amirlardan   katta   o‘lja,
pul   talab   qilib,     siquvlarni   amalga   oshira   boshladi.   Temur   o‘z   safdoshlariga
to‘lovlarda   yordam   berdi,   ularning   qarzlarini   to‘lashda,   tarixchi   Sharofiddin   Ali
Yazdiyning   yozishicha,     hatto   o‘z   xotinining   taqinchoqlarini   ham   ayamagan.
Temurning   saxovati   va   olijanobligi   ko‘plab   amirlarning   unga   bo‘lgan   hurmatini
oshirdi. Aksincha Amir Husaynning obro‘-e’tibori tobora pasaya boshladi. 
8
 Eshov B.J. O’zbekistonda davlat va mahalliyboshqaruv tarixi. “Yangi asr avlodi”, T.:2012. 264-b. 
9
 Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. - Toshkent: Sharq, 2000. 201-b.
10 1366-1370 yillar oralig‘ida Temur o‘z e’tiborini ichki ishlarga qaratdi. Amir
Husayn turli fitna-fasodlar yo‘liga o‘tib, Temurga qarshi zimdan kurash boshladi.
Amir   Husayn   Balxda,   Temur   Kesh   va   Qarshida   hal   qiluvchi   jangga   tayyorgarlik
ko‘ra   boshladilar.   1370   yili   Husayn   Balx,   Qunduz   va   Badaxshondan   qo‘shimcha
kuch   to‘plab,   uning   otliqlari   Termiz   atroflarida   paydo   bo‘la   boshladilar.   Temir
Qopug‘dan   uch   farsah   uzoqlikda   (taxminan   hozirgi   Boysun   tumani   hududida)
joylashgan   Biyo   degan   joyda   Amir   Temur   qarorgoh   qurib,   jangga   tayyorgarlik
ko‘ra   boshladi.   Shu   yerda   uning   oldiga   Andxuddagi   taniqli   diniy   arbob,
sayidlardan   bo‘lmish   Mir   Sayid   Baraka   tashrif   buyurdi.   U   Temurga   nog‘ora   va
bayroq   –   ya’ni   hokimiyat,   saltanat   ramzlarini   topshirib,   uning   buyuk   kelajagi
haqida bashorat qildi. Ta’kidlash joizki, Mir Sayid Baraka to vafot etguniga qadar
(1404   y.)   Temurdan   ajralmay,   uning   diniy-ma’naviy   rahnamolaridan   biri   bo‘lib
qoldi. 10
 
Temur   huzuriga   amir   Kayxusrav,   Shiburg‘on   hokimi   Zinda   Chashm
Apverdi,   Badaxshon   hokimi   Shohmuhammad   va   boshqalar   ham   kelib   qo‘shila
boshladilar. Ularning barchasi  amir Husaynning fitna-fasod, riyokorligidan norozi
kishilar   edilar.   1370   yil   10   aprel   kuni   Balx   ikki   kunlik   qamaldan   so‘ng   taslim
bo‘ldi. Jome masjidi minorasiga yashirinib olgan amir Husayn qo‘lga olindi. Amir
Husayn amir  Kayxusrav tomonidan xun olish maqsadida o‘ldirildi. Shu tariqa bir
necha   yil   davomida   Movarounnahr   uchun   bo‘lgan   kurash   Temur   foydasiga   hal
bo‘ldi.
Lashkarboshlar   va   ittifoqchilar   ishtirokida   o‘tkazilgan   qurultoy   qaroriga
ko‘ra,   Movarounnahrning   amaldagi   xoni   Chingizxon   avlodiga   mansub   bo‘lgan
Suyurg‘atmish   (1370-1388)   qo‘liga   o‘tdi.   Davlat   boshqaruv   tizimi   esa
Movarounnahr   amiri   nomini   olgan   Amir   Temir   qo‘lida   qoldi   hamda   u   Kesh
shahridan   Samarqandga   ko‘chib,   uni   o‘z   davlatining   poytaxtiga   aylantirdi. 11
Mazkur   davrga   kelib   Amir   Temur   dono   va   irodali   hukmdor,   uzoqni   ko‘zlovchi
davlat   arbobi   ekanligi   yaqqol   namoyon   bo‘la   boshladi.   Harbiy   bo‘linmalar
boshliqlari   etib   amirlardan   Joku,   Hoji   Sayfiddin,   Abbos,   Iskandar,   A’lam   Shayx,
10
 Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. - Toshkent: Sharq, 1997. 188-b.
11
 Ahmedov B. Sohibqiron Temur.- Toshkent, 1996. 102-b.
11 Alayka   qavchin,   Ardasher   qavchin   va   boshqalar   tayin   etildi.   1370   yil   iyulda
o‘tkazilgan   qurultoyda   Shibirg‘on   hokimi   Zinda   Chashmdan   boshqa   barcha   amir
va qabila boshliqlari Amir Temur hokimiyatini tan oldilar. 
Zinda   Chashm   ayirmachilik   yo‘lini   davom   ettirib,   Balx   va   Termiz
atroflaridagi yerlarni ham talon-taroj qila boshladi. Uning sa’y-harakatlariga qarshi
Amir  Temur  Joku  barlos boshchiligidagi  qo‘shinni  jo‘natdi. Zinda  Chashm  mahv
etilib, Samarqandga jo‘natildi. Amir Temur unga oliyhimmat munosabatda bo‘lib,
avf   etdi.   Aynan   shu   davrdan   boshlab   Amir   Temurni   dono   siyosati   hamda   davlat
arbobi sifatidagi xususiyatlari aniq namoyon bo‘la boshladi.
Murakkab   va   ziddiyatli   davrda   Amir   Temur   Movarounnahrda   o‘z
birlashtirish   siyosatini   boshladi.   U   Amudaryo   va   Sirdaryo   oralig‘ida   turgan
yerlarni   o‘ziga   bo‘ysundirib,   itoat   ettirdi.   Farg‘ona,   Shosh   viloyatlarini   o‘z
tasarrufiga   kiritish   uncha   qiyin   bo‘lmadi.   Sirdaryoning   quyi   oqimidagi   Oltin
O‘rdaga   qarashli   yerlarni   egallashda   u   bu   yerlardagi   ichki   sulolaviy   urushlardan
foydalandi. 12
Amir   Temur   Xorazmni   ham   qaytadan   Movarounnahr   tarkibiga   kiritishga
intildi.   U   Xorazmni   tinchlik   yo‘li   bilan   davlat   tarkibiga   kiritish   maqsadida
Gurganjga, hukmdor Husayn So‘figa Alafa tavochini noma bilan yubordi. Husayn
So‘fi   Amir   Temurtomonidan   yuborilgan   elchiga   shunday   javob   berdi:   “Men
mamlakatni qilich bilan fath etganman, shuning uchun ham uni  faqat qilich bilan
olish   mumkin”.   Ikkinchi   bor   Amir   Temur   tomonidan   yuborilgan   elchi   Jaloliddin
Keshiy esa zindonga tashlandi.
1371   yili   Amir   Temur   Xorazmga   qo‘shin   tortib   keladi.   Gurganjga   borish
uchun Qiyot shahri orqali o‘tish kerak edi, bu shahar bir oz qarshilik ko‘rsatgandan
keyin   Temur   qo‘shini   tomonidan   ishg‘ol   qilinadi.   Qiyotning   qo‘ldan   ketishi
Husayn   So‘figa   kuchli   ta’sir   ko‘rsatdi.   U   Amir   Temur   bilan   yarashishga,   uni
talablarini   bajarishga   rozi   bo‘ladi.   Lekin,   ayrim   hokimlar   Amir   Temurning   tezda
baland   martabaga   erishishini   ko‘rolmay,   Husaynni   unga   qarshi   gij-gijlay
boshladilar.   Husayn   ularning   yordamiga   ishonib,   Amir   Temurga   qarshi   chiqadi,
12
 Abduraimov M. “Temur va To’xtamish”. -Toshkent, G'ofur Gulom, 2000. 123-b.
12 ammo   u   tomonidan   tor-mor   etiladi.   Shundan   so‘ng   Husayn   Urganch   qal’asiga
berkinadi va tezda vafot etadi. Uning o‘rniga akasi Yusuf So‘fi (1372) hokimiyatga
keladi va Amir Temur bilan yarash shartnomasi tuzadi. Lekin, u yarash shartlarini
xiyonatkorona   buzib,   Amir   Temur   qaytib   ketganidan   keyin   Qiyot   shahrini   bosib
oladi   va   unga   qarshi   ochiqdan-ochiq   dushmanlik   harakatlariga   o‘tadi.   Shundan
so‘ng   Amir   Temur   Xorazmga   ikkinchi   marotaba   yurish   qilishga   majbur   bo‘ladi.
(1373-1374 yy.). Ammo bu harbiy to‘qnashuvgacha bormaydi, chunki Yusuf Amir
Temurga tavba qilib yarash shartlarini so‘zsiz bajarishga va’da beradi. Bu ikkinchi
yurish natijasida Janubiy Xorazm ham Amir Temur davlati tarkibiga kiradi. 13
Uchinchi   yurish   1374-1375   yillari   amalga   oshirildi.   Yusuf   So‘fining
xiyonatkorligi   unga   sabab   bo‘lgan   edi.   Yusuf   So‘fi   tomonidan   sulh
shartnomalarining   buzilishi   hamda   uning   chegaradosh   yerlarga   yurishlari   1379
yilgi   to‘rtinchi   yurishga   sabab   bo‘ldi.  Yusuf   So‘fi   yana  tinchlik   sulhini   imzoladi.
Xorazmning yangi hokimi So‘laymon So‘fi Oltin O‘rda xoni To‘xtamishxon bilan
birlashib,   chegara   yerlarga   hujumlar   uyushtirdi.   Bu   Amir   Temurni   1388   yili
beshinchi   yurishni   amalga   oshirishga   olib   keldi.   Sulaymon   So‘fi   mag‘lub   bo‘lib
o‘lkadan qochdi. Gurganjda Amir Temur nomiga xutba o‘qilib, tangalar zarf etildi.
Amir Temur Gurganjni ishg‘ol qildi va sufiylar sulolasini tugatdi.  14
Shu   vaqtdan   buyon   Xorazm   Amir   Temur   davlati   tarkibiga,   keyin   esa
Temuriylar   davlati   tarkibiga   kirgan.   Shunday   qilib,   Yettisuvdagi   va   Sirdaryo
etaklaridagi yerlardan tashqari, Turkiston yerlarining hammasi Amir Temur qo‘liga
o‘tdi.
Amir   Temurning   harbiy   yurishlari   tarixda   “uch   yillik”   (1386-1388)   “besh
yillik”   (1392-1396)   “yetti   yillik”   (1399-1405)   urushlar   deb   nom   olgan. 15
  Temur
1381 yilda Hirotga yurish qiladi. Bu davrda Hirotni Kurtlar sulolasi boshqarar edi.
Ularning   hukmdori   G‘iyosiddin   Pir   Ali   Temurga   qattiq   qarshilik   ko‘rsatmadi.
Lekin,   1383   yilda   Hirotda   qo‘zg‘olon   ko‘tarildi.   Qo‘zg‘olon   tezda   bostirildi   va
Kurtlar sulolasi qulashi bilan sarbadorlarning so‘nggi hokimi bo‘lgan Ali Muayyod
13
 Ahmedov B. Sohibqiron Temur.- Toshkent, 1996.174-b.
14
 O`sha asar. 178-b.
15
 Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. - Toshkent: Sharq, 1997.96-b.
13 ixtiyoriy suratda o‘z yerlari va hokimiyatini Amir Temurga topshirdi. XIV asrning
80-yillari o‘rtasiga kelib butun Xuroson Amir Temur ixtiyoriga o‘tdi. “Uch yillik”
urush   davrida   Amir   Temur   Ozarbayjon,   Mozandaron,   G‘ilonni   bo‘ysundiradi.
Shundan   keyin   u   Kavkazga   yurish   boshlab,   Tiflis,   Arzirum   va   Van   qal’asini
egalladi.
Amir Temur Jo‘chi ulusi tarkibiga bir vaqtlar kirgan Oq O‘rda, Oltin O‘rda
hamda   Mo‘g‘uliston   hokimlari   bilan   bir   necha   yillar   davomida   kurash   olib
borishiga   to‘g‘ri   keldi.   Mazkur   kurashdan   ko‘zlangan   asosiy   maqsad   avvalo,
mamlakat   shimoliy   qismlarini   ko‘chmanchi   to‘dalar   hujumidan   muhofaza   etish,
Jo‘chi   ulusi   tarkibiga   kirgan   yerlarni   zaiflashtirgan   holda   o‘z   saltanati   ta’sir
doirasiga olish bo‘lgan. Amir Temur Mo‘g‘ulistonga qarshi kurashi o‘n to‘qqiz yil
(1371-1390)   davom   etib,   bu   kurashda   u   avval   Anqo   to‘ra,   so‘ngra   Qamariddin
singari   xonlarni   mag‘lub   etdi.   Shu   tariqa   mo‘g‘ul   xonlarning   Sirdaryo   bo‘ylari,
Farg‘ona   vodiysiga   solgan   xavf-xatarlariga   chek   qo‘yildi.   Jo‘chi   ulusidagi
parokandalik   davrida   Oq   O‘rda   xoni   Mang‘ishloq   hokimi   To‘yxo‘ja   o‘g‘lonni
o‘ldirdi.   To‘yxo‘janing   o‘g‘li   To‘xtamish   o‘z   hayoti   xavfsizligini   o‘ylab,
Samarqandga,   Amir   Temur   huzuriga   qochib   keldi.   Amir   Temur   unga   muruvvat
ko‘rsatib,   davlat   manfaatlarini   o‘ylagan   holda   hokimiyatni   olish   yo‘lida   yordam
berdi. 
To‘xtamish o‘z raqiblaridan uch marotaba mag‘lubiyatga uchrasada, har gal
Amir Temur uni oyoqqa turishiga yordam berdi. Oq O‘rda xoni O‘rusxon Temurga
qarshi   jang   qilishga   botina   olmadi.   O‘rusxon   vafotidan   so‘ng   Amir   Temur
To‘xtamishga   1376   yili   taxtni   uzil-kesil   egallashiga   yordam   berdi.   Shimolda
To‘xtamishning   taxtga   chiqishi   Amir   Temur   saltanati   xavfu-xatardan   saqlanishga
ko‘mak   berishi,   qolaversa   ishonchli   ittifoqchi   yuzaga   kelishidan   sohibqironning
o‘zi   ham   shubhasiz,   manfaatdor   edi.   Lekin,   To‘xtamishxon   berilgan   yordam,
ko‘rsatilgan   muruvvatni   tezda   unutdi.   Ikkala   o‘rdani   birlashtirib   olgach,   u
talonchilik va jabr zulmni kuchaytirdi. Rus, Volga bo‘yi, Shimoliy Kavkaz xalqlari
uning zulmidan qattiq aziyat cheka boshladilar. To‘xtamishxon 1385 yil Temurga
14 qarashli   Ozarbayjonni   egallashga   harakat   qildi.     Qolaversa   Xorazm   hokimi
Sulaymon So‘fini ham o‘z tomoniga tortib, chegaradosh yerlarni talon-taroj qildi. 16
Amir   Temur   o‘z   oldiga   Oltin   O‘rda   davlatini   tugatishni   maqsad   qilib
qo‘ymagan edi. Aksincha, u o‘zaro hamjahatlik va hamkorlikni o‘rnatish tarafdori
bo‘lgan.   Qolaversa,   To‘xtamishxonni   hokimiyatga   olib   chiqayotganda   ham
yuqoridagi   maqsadlarga   tayangan   edi.   Oltin   O‘rdaga   qarshi   harbiy   harakatlar
avvalo  o‘z  saltanatini   xavf-xatardan  muhofaza  etish,  uning  harbiy  kuch-qudratiga
xavf  solmaslik uchun tegishli zarba berish lozim edi. 17
 
1388 yil yanvarida Amir Temurning kelishini kutgan dushman orqaga qayta
boshladi.   Amir   Temur   amirlari   Husayn,   Shayx   Ali   Bahodir   va   boshqalarga
dushmanni   daf   qilishni   topshirdi.   Ular   Sirdaryo   bo‘yidagi   Sarisuv   degan   joyda
dushmanni quvib yetib, unga katta talofat yetkazdilar. To‘xtamish 1388 yil oxirida
Amir Temurga qarshi qayta hujum boshladi. Amir Temur esa urushga tayyorlanish
uchun Sagoron (Kattaqo‘rg‘on)da qarorgohini tikib, qo‘shinlarini jangovar holatga
keltirdi.   Amir   Temur   dushmanning   orqa   tarafidan   hujum   qilish   uchun   Qo‘ng‘i
o‘g‘lon,   Temur   Qutlug‘   o‘g‘lon,   Shayx   Ali   Bahodir   qo‘mondonligidagi
qo‘shinlarni yuboradi. Hujum muvaffaqiyatli bo‘ldi.
To‘xtamishxon   qo‘shini   Jizzaxning   Achchiq   mavzesiga   kelib   o‘rnashdi.
Amir   Temur   qahraton   qish   bo‘lishiga   qaramay,   unga   qarshi   kurashga   otlanib,
To‘xtamishxon tomonidan yuborilgan qo‘shinni tor-mor keltirildi. 1389 yil fevral-
martida   esa   Sirdaryodan   o‘tib,   mo‘g‘ul   qo‘shinlarini   Oltomg‘achaga   ta’qib   etib
bordi.     Amir   Temurning   To‘xtamishga   qarshi   navbatdagi   kurashga   tayyorgarligi
1390 yil kuzida boshlandi. U o‘z qarorgohini Chinozga ko‘chirib, qishni shu yerda
o‘tkazdi   hamda   umumiy   safarbarlik   e’lon   qildi.   Yurish   deyarli   6   oyga   cho‘zildi.
1391  yil   18  iyunda   Samara   va   Chistopol   oralig‘ida   joylashgan   Qunduzcha   degan
tekislikda   bo‘lib   o‘tgan   jangda   To‘xtamish   tor-mor   etildi.   Amir   Temur   bu
yurishdan xotira sifatida Ulug‘tog‘   etagidagi toshga bitik yozib qoldirdi. 18
  Ushbu
bitik hozirda Sankt-Peterburgdagi Davlat Ermitaj muzeyida saqlanmoqda. Shunga
16
 Abduraimov M. Temur va To‘xtamish. – Toshkent: G‘afur G‘ulom, 2000.123-b.
17
 O’sha joyda.
18
 Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma. – Toshkent: O‘zbekiston, 1996. 154-b.
15 qaramasdan   To‘xtamish   qudratiga   butkul   barham   berilmagan   edi.   To‘xtamish   tez
orada   yana   kuch   to‘plab,   Amir   Temur   davlati   hududiga   xavf   sola   boshladi.   Bu
kurashga u hatto Misr Sultoni Malik az-Zohir Barquqni (1382-1399) ham tortishga
harakat qiladi. 
1393-1394   yili   Amir   Temur   Sheki   (Ozarbayjonning   shimoliy   qismi)da
turgan   paytda   To‘xtamish   Kavkazorti   viloyatlariga   hujum   qildi.   Amir   Temur
SHekidan   chiqib   Qura   daryosi   bo‘ylab   yurdi.   Oltin   o‘rdaliklar   Amir   Temur
qo‘shinlari   kelayotganini   eshitib,   chekinishga   majbur   bo‘ldilar.   Amir   Temurning
To‘xtamishga qarshi oxirgi va hal qiluvchi yurishi 1395 yil 28 fevralda boshlandi. 
Darband   yo‘lida   Amir   Temur   o‘zaro   nizolarni   tinchlik   yo‘li   bilan   hal
qilishga   harakat   qildi   hamda   To‘xtamish   huzuriga   Shamsiddin   Olmaliqiy
boshchiligidagi   elchilarni   jo‘natdi.   To‘xtamish   riyokorlik   qilib   urushga
tayyorgarlikni davom ettirdi. Jang 1395 yil 17 aprelda Shimoliy Kavkazdagi Tarak
(Terek)  daryosi  bo‘yida bo‘lib, umumiy qo‘shinlar  soni  400 ming atrofida, 30-35
km.lik   katta   maydonda   olib   borildi.   Amir   Temurning   yangi   harbiy   taktikasi
(qo‘shinni   yetti   g‘ul   (korpus)ga   ajratish,   yigirma   yetti   qo‘shindan   iborat   kuchli
zahira bo‘linma tuzish,  kuchli  markaz  tashkil  etish)  o‘z natijasini  ko‘rsatdi. Amir
Temur   qo‘shinlari   butkul   g‘alaba   qozondilar,   To‘xtamishxon   qolgan   -   qutgan
qo‘shini   bilan   qochib   ketdi.   Amir   Temur   Oltin   O‘rdaga   oxirigacha   zarba   berish
maqsadida   Volga   va  Dnepr   oralig‘idagi   yerlarga   yurish   qilib,  shundan   so‘ng   Rus
davlati   tomon   qo‘shin   tortdi,   Ryazan,   Yelets   va   boshqa   Markaziy   Rus   yerlarini
egalladi.   Oltin   O‘rda   poytaxti   va   boshqa   Oltin   O‘rda   shaharlari   Amir   Temur
qo‘shinlari tomonidan egallandi. 19
 
To‘xtamish   qo‘shinining   Tarak   daryosi   bo‘yida   tor-mor   etilishi   va   1395
yilda poytaxt Saroy Berkaning egallanishi Oltin O‘rdaga juda kuchli zarba bo‘ldi.
Shundan   keyin   bir   paytlar   qudratli   bo‘lgan   davlat   o‘zini   o‘nglay   ololmadi.   Oltin
O‘rdaga   berilgan   qaqshatqich   zarba   Rusni   mo‘g‘ul   bosqinchilaridan   ozod
bo‘lishiga   ijobiy   ta’sir   etdi.   Xalqaro   savdo   yo‘llari   esa   yana   janubga,   an’anaviy
o‘zanlariga qaytarildi. 
19
 Abduraimov M. Temur va To‘xtamish. – Toshkent: G‘afur G‘ulom, 2000.188-b.
16 Amir   Temurning   bir   mamlakatga   qilgan   yurishi   uning   boshqa
mamlakatlarga   qilgan   yurishlari   bilan   ketma-ket   borganligini   urush   voqealari
ko‘rsatib   turadi.   Amir   Temur   Ozarbayjonga   bir   necha   marotaba   hujum   qildi   va
1387   yilda   uni   bo‘ysundirishga   muyassar   bo‘ldi.   Armaniston   va   Gruziyani   Amir
Temur   1392  yilda  bo‘ysundirdi.  Amir   Temurning  uzoq  Hindistonga   yurishi   1399
yilda  tamomlandi.Bu  yurishlar   ayirmachilik,  o‘zaro  parokandalikka  chek  qo‘yish,
yagona   geosiyosiy   maydonda   mustahkam   davlat   barpo   etish   maqsadida   amalga
oshirilgan edi. 
1400   yilda   Amir   Temur   qo‘shinlari   turk   sultoni   Boyazid   Yildirim   va   Misr
sultoni Faraj bilan kurash olib bordilar. Ta’kidlash joizki, Yaqin va O‘rta Sharqda
hukmronlik   masalasi   yuqoridagi   urushlarga   sabab   bo‘lgan   edi.Chunki   har   ikkala
hukmdor ikkinchi qudratli davlat hududda hukmronlik qilishga da’vo qilishar edi. 
Usmoniylar   davlati   (Turkiya)ning   sultoni   Boyazid   Yildirim   bilan   o‘zaro
nizoli   masalalarni   hal   etish   borasida   Amir   Temur   u   bilan   to‘rt   marotaba   maktub
almashdi.   Lekin,   Boyazid   munosabatlarni   tinchlik   bilan   yo‘lga   solish   o‘rniga   bir
qator   nomaqbul   harakatlarni   amalga   oshirdi.   Tabiiyki,   bu   hol   tez   orada   ikki
qudratli   hukmdor   o‘rtasida   to‘qnashuv   bo‘lishiga   olib   keldi.   Hal   qiluvchi   jang
1402 yilning 20 iyul kuni Anqara yaqinidagi Chibukobod tekisligida sodir bo‘ldi.
Jang   oqibatini   Amir   Temur   urushningchalg‘itish   usuli   bilan   hal   qildi.   Bu   borada
sultonga  xavf  solish   uchun  Temurning  nevarasi   Muhammad  Sultonga  turklarning
strategik   ahamiyatga   ega   tepaligini   zabt   etish   vazifasi   yuklanadi.   Sohibqiron
qo‘shinlari   Boyazid   qo‘shinlari   qanot   qismini   uzib,   turklar   qo‘shinini   har   ikkala
qanotini qurshab oldi va tor-mor etdi. 
Amir   Temur   o‘ziga   xos   marhamat   bilan   Boyazidga   yaxshi   muomala   qildi,
uni ehson va in’omlar bilan siyladi. Boyazid vafot  etgach (1403 y. 9 mart) uning
ta’ziyasini   o‘tkazib,   saltanat   taxtini   marhum   sultonning   o‘g‘li   Musoga   topshirdi.
Usmoniylar   mag‘lubiyati   Yevropa   xalqlari   uchun   ijobiy   ahamiyatga   ega   bo‘ldi.
Turklarning Yevropaga hujumi 50 yil orqaga surildi. Qator yevropalik hukmdorlar
bundan minnatdor bo‘lib, o‘z elchilarini Temur huzuriga jo‘natdilar. 
17 Temur   va   temuriylar   davlati   xalqaro   maydonida   ham   shuhrat   qozongan.
Temur   davlati   bilan   Sharq   (Mo‘g‘uliston,   Xitoy,   Misr)   va   Yevropa   mamlkatlari
(Italiya,   Ispaniya,   Fransiya,   Angliya   va   boshq.)   o‘rtasidagi   yozishmalarga
qaraganda,   diplomatik,   siyosiy   va   savdo   aloqalari   rivojlagan.   Ular,   ayniqsa
XIVasrning 80-90 - yillari  va XVasr  boshida Turkiyaning kuchayishi  munosabati
bilan   birmuncha   jonlandi.   Ma’lumki,   1389   yil   Turkiya   yevropaliklarning
birlashgan   qurolli   kuchlarini   Serbiyadagi   Kosovo   maydonida   tor-mor   qilgan   va
natijada   Serbiya   mustaqillikdan   ajrab,   Turkiyaning   vassaliga   aylangan.   1393   yili
Turkiya   Bulg‘oriya,   Vasaxiya,   Makedoniya,   Fessaliyani   bosib   oldi.   1396   yili   esa
turk   armiyasi   Nikopol   (Bolgariya)   va   musulmonlarga   qarshi   salb   yurishi   e’lon
qilgan   Vengriya   qiroli   Sigizmund   boshchiligidagi   G‘arbiy   Yevropaning   eng   sara
qo‘shinlarini   butunlay   tor-mor   etdi.   Boyazid   armiyasi   o‘sha   paytda   Vizantiya
poytaxti Konstantinopolni qaram qildi. 
Xullas,   Turkiya   tomonidan   nafaqat   Vizantiya   uchun,   balki   butun   Yevropa
uchun   ham   real   xavf-xatar   tug‘ilgan   edi.   Shuning   uchun     Temur   saroyiga
Yevropaning Vizantiya, Italiya, Ispaniya va boshqa davlatlaridan Turkiyaga qarshi
kurashda   yordam   so‘rab   yuborilganelchilar   serqatnov   bo‘lib   qoldilar.   Bularning
barchasi   Temur   va   Boyazidning,   ya’ni   ikki   qudratli   davlatning   to‘qnashuvini
yanada tezlashtirdi, bu esa Yevropaga qo‘l kelar edi.      
Xitoy   ancha   vaqtdan   beri   Movarounnahrga   hududiy   da’vo   bilan   chiqar,   bu
borada   u   bilan   munosabatlarni   oydinlashtirish   lozim   bo‘lib   qoldi.   Shu   bois   Amir
Temur   uch   oylik   tayyorgarlikdan   so‘ng   1404   yil   27   noyabrda   o‘zining   200   ming
kishilik   qo‘shini   bilan   Xitoyga   otlandi.     O‘sha   yili   qish   O‘rta   Osiyo   tarixida   eng
qahraton   qishlaridan   biri   bo‘lgan.   Sirdaryoning   suvi   bir   metrgacha   muzlagan,
askarlardan   ko‘pini   quloq-burunlari,   qo‘l-oyoqlarini   sovuq   olgan   edi.   Amir
Temurning   o‘zi   ham   ko‘p   o‘tmay   shamollab   qoladi.   1405   yil   yanvar   oyining
o‘rtalarida   O‘trorda   to‘xtashga   qaror   qilishdi.   18   fevral   kuni   og‘ir   xastalangan
buyuk jahongir sohibqiron Amir Temur O‘trorda vafot etdi. 20
20
 Ahmedov B. Sohibqiron Temur.- Toshkent, 1996. 233-b.
18 Amir Temur 35 yil davomida harbiy yurishlar qildi. Bu yurishlar natijasida u
buyuk   saltanat   barpo   qilishga   erishdi.   Uning   tarkibiga   Movarounnahr,   Xorazm,
Kaspiy   atrofidagi   viloyatlar,   hozirgi   Afg‘oniston,   Eron,   Turkiya,   Hindiston,   Iroq,
Markaziy  va  Janubiy  Rossiya,   Kavkaz  va  G‘arbiy  Osiyoning  bir   qator  hududlari,
jami 27 ta mamlakat va o‘lka kirdi. Amir Temurning muvaffaqiyatiga avvalo uning
nodir harbiy iste’dodi sabab bo‘ldi. Amir Temur qo‘shinida qat’iy tartib va intizom
o‘rnatilgan edi. Har bir jang rejasini va barcha qismlar uchun yo‘l-yo‘riqlarni o‘zi
ishlab  chiqardi.  Uning  harbiy  iste’dodi   Anqara  yaqinida  Sulton  Boyazidga  qarshi
jangda   ayniqsa   yorqin   namoyon   bo‘ldi.   Armiyaning   yuragi   va   qo‘mondonlik
o‘zagini   barlos   urug‘i   vakillari   tashkil   etardi.   Shu   davr   voqealarining   shohidi
bo‘lganlarning   guvohlik   berishicha   barloslar   harbiy   ishga   nihoyatda   chidamli,
kamondan   o‘q   uzishga   juda   usta,   o‘z   hukmdorlariga   sodiq   va   sabr-toqatli
bo‘lganlar. 
Davlat   boshqaruvi.   Amir   Temur   mustaqil,   kuchli,   yaxlit,   qat’iy   siyosatga
ega   davlat   barpo     etishga   muvaffaq   bo‘ldi.   Amir   Temur   davrida   davlatchilik
an’nalari,   davlat   boshqaruvi   tizimi   yuqori   darajaga   ko‘tarildi.   U   mahalliy   hamda
o‘z   davrining   boshqa   davlatchilik   an’analarining   eng   yaxshi   jihatlarlarini   o‘z
davlatchiligida   mujassam   qildi.   Shubhasiz,   mamlakatda   Amir   Temurning   o‘zi
hokimi   mutloq   bo‘lgan.   Shu   bilan   birga   Amir   Temur   turkiy-mo‘g‘ul   an’analari,
mavjud   siyosiy   vaziyat,   tegishli   kuchlar   mavqei   va   manfaatlari,   qabul   qilingan
taomilga muvofiq chingiziylar xonadonidan bo‘lish Suyurg‘atmishni (1370-1388),
so‘ngra uning o‘g‘li Mahmudxonni (1388-1402) xon deya taxtga o‘tkazgan. Amir
Temur   amir   unvoni   bilan   cheklanib   qo‘ya   qolgan.   Keyinchalik,   chingiziylardan
bo‘lmish   Qozonxonning   qizi   Saroymulkxonimga   (1337-1408)   uylanishi
munosabati bilan xon avlodiga “ko‘ragon”, ya’ni, kuyov unvonini olgan. Bu ham
uning mavqeini rasman mustahkamlashiga xizmat qilgan. 
Ma’lumki,   qurultoy   (mo‘g‘ulcha-kengash)   qadimdan   turkiy,   mo‘g‘ul
qabilalari   ichida   eng   muhim   masalalar   bo‘yicha   chaqiriladigan   o‘ziga   xos   katta
kengash   hisoblangan.   Turkiy   udumlarga   ko‘ra,   odatda   davlat   boshliqlari   aynan
qurultoyda   saylangan,   ular   oq   kigiz   ustiga   o‘tkazilib,   yuqoriga   ko‘tarilgan.   Oq
19 kigizning   to‘rt   uchini   eng   nufuzli   amaldor,   diniy   arboblar   ko‘tarishga   haqli
bo‘lganlar.   Qurultoyda   barcha   qabila   boshliqlari,   eng   nufuzli   amaldorlar,   diniy
arboblar, sarkardalar ishtirok etishgan. Qurultoyda taxtga o‘tkazilgan kishi qonuniy
hukmdor sifatida tan olingan. 
Amir   Temur   ham   shu   an’anaga   sodiq   holda   1370   yil   11   aprelda   aynan
qurultoy   hukmi   bilan   Movarounnahr   hukmdori   deb   e’lon   qilindi.   Temur
qurultoyning   mavqei   va   ahamiyatini   yaxshi   anglagan   holda,   qolaversa   saltanatni
boshqarish, davlat asoslarini mustahkamlash, eng muhim qarorlarni qabul qilishda
qurultoy   faoliyatini   saqlab   qoldi   va   undan   unumli   foydalandi.   Qurultoyni
faollashtirish orqali davlatchilik asoslari ham takomillashib bordi. 
Sharofiddin   Ali   Yazdiy   o‘zining   “Zafarnoma”   asarida   Amir   Temur
tomonidan   keyinchalik   Qarshi,   Samarqand,   Qorabog‘   va   boshqa   yerlarda
o‘tkazilgan qurultoylar haqida ham so‘z yuritgan. Xususan, 1390 yilgi qurultoyda
viloyat   dorug‘alari   va   beklar   ham   bevosita   ishtirok   etishgan.   Oltin   O‘rda   xoni
To‘xtamish bilan munosabatlari yechimi borasidagi masala ham qurultoyda qo‘rib
chiqilgan. Qurultoy o‘ziga xos oliy darajasidagi maslahat kengashi hamda vakillik
organi bo‘lgan. 
Qurultoydan   keyingi   o‘rinda   davlat   majlisi   (kengash)   turgan.   Bu   xususda
Amir   Temurning   “Tuzuklar”da   ham   xabar   beriladi.   Ushbu   kengash   ikki
ko‘rinishda   chaqirilgan.   Katta   kengash   tinchlik   paytida,   Samarqanddagi   amir
saroyida o‘tkazilsa, kichik kengashlar odatda harbiy yurishlar vaqtida, katta janglar
oldidan   chaqirilgan.   Unda   hukmdorning   eng   yaqin   va   sadoqatli   kishilari   ishtirok
etishgan.   Ba’zida   bu   kengashlar   tegishli   masala   bois   maxfiy   tarzda   ham
o‘tkazilgan. Albatta, bu kabi kengashlarning o‘tkazilishi ulkan saltanatdagi ahvol,
mamlakatdagi   ijtimoiy-siyosiy   holatdan   boxabar   bo‘lish,   saltanat   qonun-qoidalari
qanchalik   amalga   oshayotganligidan   xabardor   bo‘lishda   katta   ahamiyat   kasb   etar
edi. 21
Amir   Temur   davrida   boshqaruv   ikki   idora:   dargoh   va   devonlar
(vazirliklar)ga bo‘lingan. Yuqorida ta’kidlanidek dargoh – eng oliy davlat  idorasi
21
 Temur tuzuklari. - Toshkent: Ma’naviyat, 2011.54-b.
20 bo‘lib,   uning   boshlig‘i   Amir   Temurning   o‘zi   bo‘lgan.   Amir   Temur   dargoh
faoliyatini   yuritishda   maslahat   va   kengashlardan   ham   unumli   foydalangan.
Xususan,     “Tuzuklar”da   Amir   Temur   shunday   yozgan   edi:   “Saltanat   ishlarining
to‘qqiz ulushi kengash, tadbir va mashvarat, qolgan bir ulushi esa qilich bilan bajo
keltirilishini angladim. Donishmandlar demishlarkim, o‘z o‘rnida qo‘llangan tadbir
bilan ko‘plab lashkarlarning qilichi ojizlik qilgan har qanday mamlakat darvozasini
ochib, favj – favj lashkarni yengib bo‘lur”. 22
Dargoh   faoliyatini   boshqarish,   uning   vazirlik,mahalliy   hokimiyat   idoralari
va   umuman   saltanatda   kechayotgan   jarayonlar   bilan   bog‘lanib   turish   ishini   oliy
devon olib borgan. Dargoh tizimidagi bu devonga devonbegi bosh bo‘lib, vazirlar
unga hisobot berib turishgan. 23
Dargohdagi   muhim   lavozimlardan   biri   –   arzbegi   bo‘lgan.   Uning   xizmatiga
shikoyat   bilan   kelganlar,   arzchilar   bilan   ishlash,   ularning   arz   dodini   hukmdorga
yetkazish   bo‘lgan.   Lozim   bo‘lganda   joylarga   vaziyatni   o‘rganish   uchun   aminlar
(ya’ni,   ishonchli   vakillar)   taftish   uchun   jo‘natilgan.   Aminlar   vazifasiga   bundan
tashqari tobe yerlar to‘lovini yig‘ib kelish ham kirgan. 
Dargohdagi   yana   bir   muhim   lavozim   –   tavochi   bo‘lgan.   Tavochi   oliy
farmonga   muvofiq   joylarga   borib   harbiy   yurish   uchun   lashkar   to‘plash   bilan
shug‘ullangan.   Tavochilar   bosh   tavochi,   piyoda   askar   tavochisi   kabilarga
taqsimlangan.   Harbiy   yurish   vaqtida   tavochilar   qo‘shinlarning   joylashuvi,
buyruqlar ijrosi, tinchlik vaqtidagi ishlarga taqsimlanganlar.
Shuningdek,   dargohda   bosh   hojib,   xazinador,   xonsolor   (to‘y,   bazm,   katta
ziyofatlar   tashkilotchisi),   jevachi   (qurol-aslaha   saqlovchi),   qushchi   (ov
marosimlariga   mas’ul),   bakovulboshi   (saroy   oshpazlari   boshlig‘i),   kotiblar,
tabiblar, bitikchilar, g‘azalxonlar, farroshlar ham xizmat qilishgan. 
Amir   Temur   devon   (ijroiya)   xizmatini   mo‘g‘ul   istibdodidan   keyin   tiklay
oldi.   Devonbegi   –   katta   mavqega   ega   lavozim   egasi   bo‘lgan.   Devonda   ya’ni,
markaziy ijroiya hokimiyatda yetti vazir mujassam bo‘lgan. 
22
 O`sha asar. 65-b.
23
 Eshov B.J. O’zbekistonda davlat va mahalliyboshqaruv tarixi. “Yangi asr avlodi”, T.:2012. 281-b.
21 Birinchi vazir – mamlakat  va raiyat (aholi) vaziri. U bosh vazir hisoblanib,
mamlakatning muhim sohalari uchun u bevosita mas’ul bo‘lgan. 
Ikkinchi vazir – harbiy ishlar vaziri bo‘lib, u harbiylarning iqtisodiy ahvoli,
maoshi,   yer-suvlari   boshqaruvi,   qurol-aslaha   ta’minoti,   harbiy   qo‘riklar,   yarador
bo‘lganlarga nafaqa tayinlash va boshqalar ijrosi uning zimmasida bo‘lgan. 
Uchinchi   vazir   –   mulklar   va   soliq   ishlari   vaziri   bo‘lgan.   U   egasiz   qolgan
mol-mulkilik nazoratga olish, savdogarlardan zakot va boj olish, o‘tloq-yaylovlarni
boshqarish, barcha tushadigan daromadlarni saqlash va boshqa vazifalarga mas’ul
bo‘lgan. 
To‘rtinchi   vazir   –   moliya   vaziri   bo‘lib,   u   butun   saltanat   bo‘yicha   kirim-
chiqim   ishlariga,   barcha   xazina   xarajatlari   hisobini   oluvchi,   moliyaviy   ishlarni
tartibga keltiruvchi hamda unga javobgar shaxs bo‘lgan. 
Keyingi uch vazir – sarhad vazirlari hisoblanib, ular saltanat tarkibidagi turli
o‘lka   va   mamlakatlarga   oid   moliyaviy   muomala   va   daromadlarni,   soliqlarni
boshqarganlar. Tarixiy  manbalarda  adliya vazirligi  (devoni  mazolim)   haqida ham
gap ketib, u sud-huquq sohasi bo‘yicha faoliyat yuritgan. Vaqf ishlari esa - sadrlar
sadri zimmasiga yuklatilingan. Amir  Temur  “Tuzuklar”da vazir tayin etish ishida
to‘rt sifatga ega bo‘lish lozimligini ta’kidlaydi. Ular quyidagilar: 
Asllik va toza nasllik;
Aqlililik va fahm-farosatlilik;
Sipoh va raiyat ahvolidan xabardorlik, ularga nisbatan xushmaomalalik;
Sabr-chidamlilik va tinchliksevarlik. 
Amir Temur mana shunday sifatlarga ega shaxsni vazirlik martabasiga loyiq
deb   hisoblab,   bunday   vazirga   to‘rt   imtiyoz   –   ishonch,   e’tibor,   ixtiyor   va   qudrat
berilishini ta’kidlaydi. 24
 
Bir qator sohibqiron zamondoshlari, xususan ispan elchisi  Rui  Gonsalez de
Klavixo   Amir   Temur   bunday   yondashuvga   katta   e’tibor   berganligini,   mansabiga
noloyiq ishlar qilgan amaldorlar tegishli ravishda jazolanganligini ta’kidlashgan. 
24
 Amir Temur o‘gitlari. - Toshkent: Navro‘z, 1992. 98-b.
22 Devonda   shuningdek,   boshqa   turdan   amaldorlar   ham   bo‘lgan.   Bular:
shayxulislom,   qozi   al-quzzot   (oliy   sudya),   qoziyu   ahdas   (odat   bo‘yicha   hukm
chiqaruvchi   qozi),   qozi   askar   (harbiy   qozi),   sadri   a’zam   (oliy   sadr),   dodhoh
(shikoyatlarni   ko‘rib   chiquvchi),   eshikog‘a,   saroy   vaziri,   yasovul   (hukmdor
shaxsiy   buyruqlarini   badaruvchi),  qalaqchi   (xiroj   miqdorini   aniqlovchi),  muhassil
(soliq   va   o‘lpon   yig‘uvchi),   qorovulbegi,   muhtasib,   voqeanavis,   munshiy   va
boshqalar. 
Karvon   yo‘llardagi   sardobalarni   harbiy   nazoratchi   qo‘riqlagan   tarixiy
manbalarda   saroyda   mavjud   qabul   marosimi   haqida   quyidagilar   bayon   etilgan.
Xususan,   taxtning   o‘ng   tomonida   sayidlar,   qozilar,   ulamolar,   beklarbegi,   qo‘shin
amirlari, no‘yonlar, ulus, tuman, qo‘shin boshliqlariga joy ajratilgan. Taxtning old
tomonida   devonbegi   va   vazirlar,   bahodirlar,   chap   tomonida   esa   qorovulbegilar
o‘tirishgan.   Taxt   qarshisida   qorovul   amirlari,   etagida   esa   ichkilar,   yasovuli   xos
turgan. Taxtning o‘ng va chap yonida dodhoh turgan. 
Amir   Temur   davlatni   ulus,   viloyat,   tumanlarga   bo‘lib   boshqargan.   U
saltanatni to‘rt ulusga bo‘ldi hamda ular tepasiga o‘z o‘g‘illari, nevaralarini qo‘ydi.
Viloyat va tumanlarga ham asosan temuriy shahzodalar, ishonchli va yaqin kishilar
rahbar   etib   tayinlangan.   Katta   o‘g‘il   –   Jahongir   Mirzoga   –   Kobul,   G‘azna,
Qandahor va Sind daryosigacha bo‘lgan yerlar 12   000 kishilik qo‘shin bilan birga
berilgan.   Uning   vafotidan   (1376   y.)   so‘ng   bu   yerlar   Balx   viloyati   bilan   birga
Jahongirning o‘g‘li Pirmuhammadga berildi. Umarshayx mirzoga avval Farg‘ona,
1393 yili   Fors  viloyati  bilan  10   000 kishilik  qo‘shin in’om  etildi.  Uchinchi  o‘g‘il
Mironshoh Mirzoga 1380 yili 10   000 kishilik qo‘shin bilan Xuroson, 1383 yili esa
markazi   Tabriz   bo‘lgan   G‘arbiy   Iroq   va   Ozarbayjon   ulus   qilib   berildi.   To‘rtinchi
o‘g‘il   Shohruh   Mirzoga   8   000   kishilik   qo‘shin   bilan   markazi   Hirot   bo‘lgan
Xuroson   o‘lkasi   ulus   tarzida   taqdim   etildi.   Ulus   egalarining   o‘z   devoni,   xazinasi
ham   bo‘lgan.   Shahzodalar   yonida   doimo   ishonchli   va   sadoqatli   kishilar   bo‘lgan.
Shu   davrga   xos   jihatdardan   biri,   bu   har   bir   viloyat,   shahar   va   tumanlarning   o‘z
hokimi, moliya devoni, qozisi, muftiysi, mutavallisi, muhtasibi bo‘lgan. 
23 Har   bir   qal’ada   qutvol,   ya’ni   komendant   tayin   etilgan,   shahar   va   tuman
boshliqlari   –   dorug‘alarbo‘lishgan.   Klavixoning   ta’kidlashicha   har   bir   yirik
amaldorning o‘z bitikchisi va qayd daftari bo‘lgan. O‘rta asr hukmdorlaridan farqli
ravishda Amir Temur o‘z aholisi faoliyati va manfaatlarini uyg‘unligini ta’minlash
maqsadida   ularni   12   toifaga   bo‘ldi.   Lekin,   “Tuzuklar”da   ta’kidlaganidek,   ularni
bir-biridan kam ko‘rmadi zero, uning o‘zi bu haqda “Saltanatim qonun-qoidalarini
shu o‘n ikki toifaga bog‘lab tuzdim. Shu o‘n ikkita toifani saltanatim osmonining
o‘n   ikki   burji   va   davlatim   korxonasining   o‘n   ikki   oyi   deb   hisobladim”,   deb
ta’kidlagan edi. 
Amir  Temur  davlatida, keyinchalik Temuriylar davrida ham tezkor  axborot
almashish   yo‘lga   qo‘yilganligi   sababli   yirik   saltanatning   eng   uzoq   va   chekka
qismlariga   ham   hukmdor   farmon   va   qarorlari   tezda   yetib   borgan.   Amir   Temur
davlati   bayrog‘i   haqida   fransuz   olimi   L.Keren   “Kuch   -   adolatda”   degan   ibora
bitilgan uch xalqadan iborat bayrog‘i bo‘lgan deya ta’kidlaydi. Uch xalqani olimlar
turlicha ta’riflashadi. Xususan, uch xalqa yer, osmon, suv deb, ba’zilari dunyoning
3   qismi   deya   ta’rif   berishadi.   Davlatda   e’lon   qilingan   farmonlar   –   yorliqlar   deya
yuritilgan. Temur davlatida etnik, diniy va til borasida ayirmachilik va tazyiqlarga
yo‘l   qo‘yilmagan.   Uning   o‘zi   ona   tili   –   turkiy   tilni   rivojlantirishda   katta   e’tibor
bergan.
Yuqoridagi   mulohazadan   ham   ko‘rinib   turibdiki,   Amir   Temur   aholi   barcha
qatlamlari manfaatini himoya qilgan hamda ulargatayangan. O‘rta asrlar sharoitida
faqat   o‘ta   zukko   va   oqil   davlat   boshlig‘igina   bunday   boshqaruv   yuritishga   qodir
edi. 
Harbiy   ish.   Amir   Temurning   harbiy   sohadagi   siyosati,   shu   davr   harbiy
san’ati   doimo   tadqiqotchilar   e’tiborini   o‘ziga   tortib   kelgan.   Hozirgi   kunga   kelib
ham jahonning qator mamlakatlari harbiy o‘quv yurtlarida Amir Temur davlatining
harbiy   tizimi   chuqur   o‘rganib   kelinmoqda.   Amir   Temur   harbiy   tizimni
shakllantirishdan   ko‘zlangan   asosiy   maqsadi   –   mamlakatni   ichki   va   tashqi   xavfli
kuchlardan   himoyalash,   hududlarda   tartibsizlikning   oldini   olish,   adolat   va
24 barqarorlikni   o‘rnatish,   qonun   ustuvorligini   ta’minlash,   geosiyosiy   maydondagi
vaziyatni nazorat qilish, zo‘ravonlik va parokandalikka yo‘l qo‘ymaslik bo‘lgan. 
Amir Temur qo‘shini Chingizxon qo‘shini singari o‘nlik, yuzlik, minglik va
o‘n   minglik   (tuman)larga   bo‘lingan.   Qo‘shinning   bu   singari   tarkibiy   tuzilishidan
asosiy   maqsad   boshqaruvni   osonlashtirish,   tezkor   harakatni   ta’minlash,   tartib-
intizomni kuchaytirish, kerakli vaqtda darhol qo‘shin safini tuzish bo‘lgan.
Amir   Temur   qo‘shinga   o‘zini   jangu-jadalda   bahodirligi   va   jasurligini
ko‘rsata   olgan,   sadoqatli,   harbiy   taktikani   yaxshi   egallagan   313   nafar   amirlarni
rahbar etib tayinladi. 313 amirdan 100 nafari o‘nboshi, 100 nafari yuzboshi va 100
nafari   mingboshi   bo‘lgan.   Jang   vaqtida   amir   ul-umaro   amirlarga,   amirlar   –
mingboshilarga,   mingboshilar   –   yuzboshilarga,   yuzboshilar   –   o‘nboshilarga
boshliq bo‘lgan hamda buyruqlar so‘zsiz bajarilgan.
Qo‘shinda mamlakatdagi 40 aymoqdan 12 tasiga maxsus tamg‘a berilgan va
bu   12   urug‘dan   xos   navkarlikka   olingan.   Ular   barlos,   tarxon,   arg‘in,   jaloyir,
tulkichi,   duldoy,   mo‘g‘ul,   suldus,   tug‘oy,   qipchoq,   orlot,   tatar   urug‘lari   edi.
Tamg‘aga   yetmagan   28   urug‘   boshliqlariga   kichikroq   darajadagi   ulus   amirliklari
berilgan.   Har   bir   urug‘   o‘z   maqomi   va   huquqlariga   ega   bo‘lgan.   Bu   esa   o‘z
navbatida   hududlar   va   urug‘-aymoqlar   o‘rtasida   muvozanat   hamda   uyg‘unlikni
ta’minlagan. 
Janglarda   birinchi   marta   bahodirlik   namunasini   ko‘rsatgan   oddiy   askarga
o‘nboshi   darajasi   berilgan.   Agar   shu   odam   jangning   muvaffaqiyatli   tugashiga
ikkinchi   marotaba   katta   hissa   qo‘shsa,   u   holda   uni   yuzboshi   qilib   ko‘targanlar.
Uchinchi   marotaba   jasorat   ko‘rsatsa   mingboshilik   maqomi   berilgan.   Harbiy
amirlikning 12 ta darajalik tartibi ham bo‘lgan. O‘n ikkinchi darajali amir esa amir
ul-umaro   noibi   hisoblangan.   Amir   ul-umaro   esa   Amir   Temurning   noibi   bo‘lgan.
Jangda va xizmatda o‘zini ko‘rsatgan, boshqalarga o‘rnak bo‘lguvchi, shijoatli va
jasur amirlarga uch xil imtiyoz berilgan: 1.bahodirlik rutbasi; 2. tug‘; 3. nog‘ora. 
“Tuzuklar”da   shunday   deya   yozgan   edi:   “Tajribamdan   sinab   bildimki,
jangning   sir-asrorini,   g‘anim   askarlarini   sindirish   yo‘lini   bilgan,   urush   qiziganda
o‘zini   yo‘qotmasdan,   qo‘l-oyog‘i   bo‘shashmasdan   lashkar   favjlarini   jangga
25 boshlay   oladigan,   agar   qo‘shin   safiga   rahna   tushsa,   uni   tezda   tuzata   oladigan
kishigina   amirlik   va   hukmronlikka   loyiqdir”.   “Tuzuklari”da   aynan   jasorat
namunalarini ko‘rsatgan amirlar haqida ham ma’lumotlar uchraydi. O‘zaro nizo va
parokandalik hukm surgan davrda Amir  Temur  200 ming chog‘li mustahkam    va
uyushgan,   yuqori   tartib-intizomga   ega   qo‘shin   barpo   eta   oldi   vaqo‘shinni   yuqori
darajadagi qurol-aslaha bilan ham ta’minladi. 25
XIX  asr  rus  harbiy sarkardasi  M.Ivanin Amir  Temur  qo‘shiniga xolis baho
berib   quyidagilarni   ta’kidlagan   edi:   “Hali   bironta   ham   xalq   qo‘shinini   to‘g‘ri
saflashni   bilmay,   tartibsiz   va   taktik   harakatlarsiz,   faqat   o‘zidagi   jasorat   darajasi
bilan uzun-yuluq jang qilayotgan bir paytda Temurning to‘g‘ri saflangan, bir necha
yo‘nalishidan   iborat   muntazam   tartib   bilan   jangga   kiruvchi,   kuchli   zahiraga   ega
bo‘lgan kuchli armiyasi bor edi”. 26
Amir   Temur   qo‘shin   ta’minoti,   harbiylarga   maosh   berishning   aniq
mexanizmini   ishlab   chiqdi.   Oddiy   askarga   o‘z   mingan   oti   bahosida   maosh
berilgan,   bahodirlar   maoshi   ikki   ot   bahosidan   to‘rt   ot   bahosigacha   yetgan.
O‘nboshilar   maoshi   oddiy   sipohiydan   o‘n   baravar   ortiq   bo‘lgan.   Yuzboshilar
o‘nboshilarga   qaraganda   ikki   baravar,   mingboshilarga   yuzboshilarga   qaraganda
uch baravar ortiq maosh belgilangan. Har 18 kishi bitta chodir olishi kerak bo‘lgan.
Har bir askarda – ikkita ot, bir kamon, bir sadoq o‘qdon, bir qilich, arra, bigiz, qop,
juvoldiz,   bolta,   o‘nta   igna,   charm   xalta   bo‘lishi   lozim   bo‘lgan.   Oddiy
piyodalarning har biri o‘zi bilan birga bir qilich, bir kamon va o‘q-yoy olishi kerak
bo‘lgan. 27
 
Bahodirlardan har besh kishi bir chodir, har biri bitta temir sovut, dubulg‘a,
qilich,   sadoq,   o‘q-yoy   va   beshta   ot   olishi   shart   edi.   O‘nboshilardan   har   biri   bir
chodir, o‘nta ot, qurol-yarog‘dan qilich, sadoq, yoy, gurzi, cho‘qmor, koskan (sim
ro‘mol), zirh va bagtar (harbiy kamzul) olishi lozim bo‘lgan. Mingboshilardan har
biri o‘zi bilan birga bitta chodir, bir soyabon, qurol-aslaha, dubulg‘a, nayza, qilich,
sadoq va o‘q-yoy olib yurgan. 28
25
 Temur tuzuklari. - Toshkent: Ma’naviyat, 2011.105-b.
26
 Ivanin M. Ikki buyuk sarkarda.Chingizxon va Amir Temur. - Toshkent: Xazina, 1994.190-b.
27
 Zayniddin Vosifiy. Badoye’ al-vaqoye. – Toshkent, 1979. 156-b.
28
 O’sha joyda.
26 Jang   qilishning   o‘ziga   xos   uslublari   bo‘lgan.   Tarixiy   manbalarda   ayniqsa
yetti qismga bo‘linib jangga kirish usuli haqida alohida to‘xtalinadi. Xususan, o‘n
ikki ming otliq lashkarni safga tizishda avval  qorovul favji, so‘ngra hirovul favji,
o‘ng qo‘l – barong‘or hirovul favji hamda chap qo‘l javong‘or hirovul favji ulardan
so‘ng   joylashgan.   Qirq   ming   otliqdan   iborat   qo‘shin   esa   14   ta   sipoh   qismlariga
bo‘lib   saflangan.   O‘n   ikki   ayllikdan   tuzilgan   40   ta   favj   17   qism   turish   joylarini
egallashgan va hokazo. Jangda hamma vaqt Amir Temur o‘zining shaxsiy jasorati
va   mardligini   namoyon   qilgan.   Harbiy   yurishlar   nihoyatda   qat’iyat   va   ortiqcha
shov-shuvsiz tayyorlangan. Har bir yirik jangdan oldin albatta kengash chaqirilgan
va unda Sohibqiron barchaning fikrini eshitib ko‘rgan. Josuslik faoliyati, razvedka
ishlari ham puxta asosda tashkil qilingan. 29
Amir   Temur   oliy   insoniy   fazilatlarni   tushunuvchi   va   qadrlovchi   shaxs
bo‘lgan. Uning o‘zi bu borada o‘rnak bo‘lguvchi inson edi. Shu bois ham u siyosat
maydoniga   kelishdagi   qiyin   yillarda   ham   o‘z   orqasidan   iqtidorli   va   vijdonli
kishilarni   ergashtira   oldi.   Ulardan   jasur   va   sadoqatli   harbiylarni   yetishtirdi.   Ular
orasida   Joqu   barlos,   amir   Muso,   amir   Hinduka,   Iki   Temur,   Sulaymonshoh   va
boshqalar   bo‘lganlar.   Amir   Temur   butun   aql-zakovati,   qobiliyatini   ishga   solgan
holda o‘z atrofida turli yo‘nalishdagi kishilarni birlashtira oldi. Zero og‘ir mo‘g‘ul
istibdodidan so‘ng ezilgan, xarob bo‘lgan, siyosiy parokandalik, iqtisodiy tanazzul
kuchaygan   bir   paytda   bunchalik   diplomatik   mahoratni   ishga   solish   har   qanday
hukmdorning   qo‘lidan   kelmas   edi.   Amir   Temurning   yana   bir   olijanob   fazilati   –
uning kechirimliligi,  boshqalar   gunohidan o‘ta  bilishi  ham   hisoblangan.  Masalan,
Amir Temur sardor Alibek Jonqurboniy xiyonatini ikki marotaba ham kechirib, uni
qayta xizmatga olgan. Yoki Oltin O‘rda xoni To‘xtamish non-tuz haqqini  unutib,
ikki marta Temurga qarshi bosh ko‘rtarganida Sohibqiron uni ikki marotabada ham
kechirib yuborgan. Bag‘rikenglik, saxovatlilik, o‘zaro gina-kudrutdan uzoq yurish
borasida,  darhaqiqat  Amir Temur o‘rnak bo‘lishga  sazovor  shaxs sifatida faoliyat
yuritgan.
29
 Dadaboyev X. Amir Temurning harbiy mahorati.-Toshkent. Yozuvchi, 1996. 122-b.
27 Amir   Temur  o‘z  ustoz-pirlari  –  Shamsiddin  Kulolning ta’limoti,  Mir  Sayid
Barakaning   yo‘l-yo‘riqlari,   Abu   Bakr   Tayobodiyning   maslahatlariga     hamisha
quloq solgan hamda butun faoliyatida ularga tayangan.  30
U   Qur’oni   Karimni   yod   bilgan,   hadislarni   yaxshi   tushungan,   tafsir   ilmidan
xabardor bo‘lgani bois diniy asnodagi bahslarda yirik ulamolar bilan barobar so‘z
yurita olgan. Bu uning ma’naviyati, imon-e’tiqodi, diyonati qanchalar mukammal
bo‘lganligidan   darak   beradi.   Amir   Temur   musulmonchilik   aqidalari   jamiyat
osoyishtaligi   va   ravnaqi,   ijtimoiy   adolat,   ma’naviy   poklik,   fuqarolararo   totuvlik
yo‘lida xizmat qilishi tarafdori bo‘lgan. Shu bilan birga unda “din-dinligini, davlat-
davlatligini qilishi lozim”, degan qat’iy va to‘g‘ri tushuncha bo‘lgan. Ibn Arabshoh
Amir Temurning olim va ulamolarga bo‘lgan munosabatini ta’riflab shunday deya
yozgan   edi:   “Amir   Temur   olimlarga   mehribon   bo‘lib,   sayidu   shariflarni   o‘ziga
yaqin tutardi. Ulamolar va fozillarga to‘la-to‘kis izzat ko‘rsatib, ularni har qanday
kimsadan   batamom   muqaddam   ko‘rardi”. 31
  Darhaqiqat,   Amir   Temur   olimu   –
fozillarni   juda   qadrlar,   o‘zi   ham   qator   fanlardan   boxabar   edi.   Xususan,   u   tarix,
falsafa,   rioziyot,   handasa,   me’morchilik,   falakiyot   ilmlarini   yaxshi   ko‘rar   va
qadrlar, she’riyatni sevar edi. Ibn Arabshoh bu boradagi mulohazalarni o‘z asarida
ham alohida ta’kidlagan. 
U Temur Sharqning eng ko‘p tarqalgan uchta tili – arab, fors, turkiy tillarini
mukammal   bilgan,   qator   tarixiy   manbalardan   yaxshi   xabardor   inson   bo‘lgan.
Uning   oila   –   nikoh   munosabatlari,   xotin-qizlarga   bo‘lgan   ulkan   ehtiromi,
farzandlar   ta’lim-tarbiyasi   bilan   bog‘liq   fikr-mulohazalari   ham   yuqori   e’tiborga
sazovordir.  Amir  Temur  huzurida  xotin-qizlarni  g‘iybat   qilish,  ayollarga  nisbatan
zo‘ravonlik qilish va shunga o‘xshagan gap-so‘zlarni aytish ta’qiqlangan. U xotin-
qizlarga   zo‘ravonlik   qilganlarni   tanobini   tortib   qo‘ya   olgan.   O‘z   xotinlari,   qizlari
va   boshqa   ayollarga   nisbatan   ham   mehribon   va   shavqatli   bo‘lgan.   U   ayollarga
ma’lum   erkinliklar   bergan,   ularni   rasmiy   marosim,   bazmu-jamshidlarda   ishtirok
etishlariga   ruxsat   bergan.   Klavixo  rasmiy   marosimlarda   Amir   Temurning   suyukli
30
 Abdurazzoq Samarqandiy. Matlai sa’dayn va majmai baxrayn. - T.2. 1-qism. Tarjima, kirish, izohli so’z va 
lug’atlar A. O’rinboyevniki,- Toshkent, “Fan”, 1969. 210-b.
31
 Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi. Ikki jildlik. Arab tilidan tarjima, kirish so‘zi va izohlar muallifi Ubaydulla 
Uvatov. -Toshkent: Mehnat, 1992. 190-b.
28 xotini   Saroymulkxonim   ishtirok   etganligini   alohida   ta’kidlagan.   Ayol
qarindoshlariga atab qator inshootlar qurdirdi. Masalan, xotini Tuman Og‘oga atab
Behisht   bog‘ini,   To‘qal   xonimga   atab   Dilkusho   bog‘ini,   opasi   Qutlug‘   Turkon
og‘o, singilisi Shirinbeka og‘olarga hamda Bibixonimning onasiga atab maqbaralar
barpo etganligi yuqoridagi mulohazaning mantiqiy tasdig‘i bo‘lib xizmat qiladi. U
nikoh masalasini “davlat yumishlari darajasidagi muhim ish” qatorida ko‘rgan. 
Amir   Temur   XIV   asrdayoq   “Kuch   -   adolatda”   shiorini   davlat   siyosati
mavqei   darajasiga   olib   chiqdi.   Umri   davomida   sohibqiron   bu   shiorni   o‘ziga
dasturul – amal qilib oldi. Temur davlatidagi bu ahloqiy-ma’naviy mezon hamma
davrlar   uchun   e’tiborli   bo‘lib,   hozirgi   kunga   qadar   insoniyat   hayotida   dolzarb
ahamiyat   kasb   etib   kelmoqda.   Amir   Temur   harbiy   san’at,   soliq   siyosati,   raiyatga
munosabatda, o‘z davlat boshqaruvi tizimida, qo‘l ostidagilarga munosabatda ham
ushbu tamoyilga qat’iy amal qildi.
Amir   Temur   o‘z   hukmronligi   davrida   mutaassiblik,   ayirmachilik,
mazhabchilik   ko‘rinishlariga   yo‘l   bermadi.   Osoyishtalik,   tinchlik-xotirjamlik,
xavfsizlik   borasida   ahamiyatga   molik   ishlarni   amalga   oshirdi.   Bu   xususda
sohibqiron, “... saltanatimning u chetidan bu chetigacha biror bolakay boshida bir
lagan   tilla   ko‘tarib   o‘tadigan   bo‘lsa,   bir   donasiga   ham   zarar   yetmaydigan   tartib-
intizom   o‘rnatdim”,   deya   qayd   qilgan   edi.   Undan   tashqari,   Amir   Temur   qurilish,
obodonchilik ishlariga ham ulkan e’tibor bilan qaradi.
1.2. «Temur tuzuklari» - davlat boshqaruvi haqidagi muhim tarixiy
manba.
Amir   Temur   va   uning   davri   xususida   zamondoshlari   G‘iyosiddin   Alining
«Ro‘znomayi   g‘azovoti   Hinduston»,   Nizomiddin   Shomiyning   «Zafarnoma»,
Sharafiddin   Ali   Yazdining       «Zafarnoma»,   Ibn   Arabshohning   «Temur   tarixi»   va
boshqalarning   qimmatli   asarlari   mavjuddir.   Lekin,   buyuk   jahongir   hayoti   va
faoliyatiga   bag‘ishlangan   asarlar   ichida   shubhasiz   «Temur   tuzuklari»   alohida
ahamiyat kasb etadi. 
29 «Tuzuki Temuriy» («Temur tuzuklari»), «Malfuzoti Temuriy» («Temurning
aytganlari») va «Voqioti Temuriy» («Temurning boshidan kechirganlari») nomlari
bilan   atalmish   ushbu   asar   qimmatli   tarixiy   manba   bo‘lib,   jahondagi   mashhur
kutubxonalardan   joy   olgan.   «Temur   tuzuklari»   ikki   qismdan   iborat   tarixiy   va
huquqiy asar bo‘lib unda sohibqironning davlat tuzilishi va mamlakatni boshqarish
xususidagi nuqtai-nazari bayon etiladi. 
Asar avval eski o‘zbek (chig‘atoy yoki turkiy) tilida bayon etilgan. Bir qator
sharqshunoslar   –   Ch.Ryyu,   G.Ete,   Ch.A.Stori,   N.D.Mikluxo-Maklay   va
boshqalarning   fikricha,   uning   bir   qo‘lyozma   nusxasi   Yaman   hokimi   Ja’far
poshshoning   kutubxonasida   saqlangan.   «Tuzukot»ni   ilk   bora   fors   tiliga   tarjima
qilgan   Mir   Abu   Tolib   Husayniy   at-Turbatiyning   yozishiga   qaraganda,   u   o‘z   haj
safarida   mazkur   asarni   uchratganligini   va   o‘zi   bilan   olganligini   ta’kidlaydi.   U
Arabistondan   kelgach,   asarni   forscha   tarjimasini   boburiy   podshoh   Shoh   Jahonga
(1628-1657) taqdim etadi.  Shoh Jahon tarixni yaxshi bilgan ilmli shaxs bo‘lganligi
uchun   avvalo   asarni   o‘zi   ko‘rib   chiqib,   unda   ba’zi   noaniqlar   va   g‘alizliklarni
topadi.   Podshoh   undagi   noaniqliklarni   tuzatish   va   tahrir   etishni   Dakan   viloyati
qozikaloni,   iste’dodli   adib   Muhammad   Afzal   Buxoriyga   (vafoti   1651/1652   yy.)
topshiradi. Bu xususida hindistonlik tarixchi Abdulhamid Lohuriy (1654 y. vafoti)
o‘zining «Podshonoma» asarida ham qayd etib o‘tgan. 
Mazkur   asar   XVIII   asrdan   boshlab   mashhur   bo‘lib   ketib,   1783   yili
Angliyada,   1785   va   1891   yilda   Hindistonda,   1868   yili   Eronda   chop   etildi.   Asar
fransuz   (1787   y.),   ingliz   (1830   y.),   urdu   (1845   y.)   tillariga   ham   tarjima   qilingan.
Eronda qayta 1963 yilda yana bir bora chop etilgan. 
«Temur   tuzuklari»   o‘zbek   tiliga   1834   yili,   so‘ngra   1857   yilda   Xivada
Muhammad Yusuf Rojiy tomonidan qisqartirilib tarjima qilingan. Asarni Mir Abu
Tolib   Husayniy   at-Turbatiy   matniga   muvofiq   o‘zbekcha   to‘la   tarjimasi   mashhur
arbob   va   adib   Alixon   to‘ra   Sog‘uniy   tomonidan   Toshkentda   1967   yili   amalga
oshirilgan.   Bu   tarjima   mustabid   davr   mafkurasi   tazyig‘iga   uchrab,   nashr   etilishi
yarim   yo‘lda   qolib   ketdi.   Nihoyat,   1990   yili   Bombayda   chop   etilgan   forscha
matndan o‘zbek tiliga yana bir tarjima (Sog‘uniy tarjimasini hisobga olgan holda)
30 amalga   oshirildi.   Uni   o‘zbek   sharqshunosi   Habibullo   Karomatov   amalga   oshirib,
kitob   holida   avval   1991   yili   nashr   etildi.   Rus   tiliga   «Tuzukot»   1894   yili
N.P.Ostroumov   tomonidan   tarjima   qilingan.1968   yilda   undan   faksimil   nashr
amalga   oshirilib,   unga   akademik   I.Mo‘minovning   qisqacha   kirish   so‘zi   ilova
qilindi. 
Avval   boshida   asar   Amir   Temur   tomonidan   yozdirilgani   xususida   qayd
qilingan   edi.   Ko‘pgina   sharq   manbalari   va   muarrixlari   buni   o‘z   asarlarida
ta’kidlaydilar.   Masalan,   Shamsiddin   Somiyning   qomusida   shunday   deyiladi:
«Amir   Temur   «Tuzukot»   deb   yuritiladigan   qonunlar   majmuasini   yozdi.   Unda
o‘zining   hayot   yo‘lini   bayon   qildi».   Sharafiddin   Ali   Yazdiy   esa   (vafoti   1454   y.)
e’tiborga loyiq ma’lumot keltirgan: «On hazrat o‘zining hayoti va turmushi tarziga
doir   asosiy   voqealarni   o‘z   ichiga   olgan   turkiy   va   forsiyda   alohida   bir   manzuma
tuzdilar» Nizomiddin Shomiy ham «Zafarnoma»da shuni ta’kidlaydi. Shuningdek,
taniqli   sharqshunos   M.Sharmua   (1793-1869)   va   rus   harbiy   tarixchisi   M.I.Ivanin
(1801-1874)   «Tuzukot»ning   haqiqiy   muallifi   Amir   Temur   bo‘lgani   haqida   fikr
bildiradilar.   Amir   Temurning   660   yillik   tavalludi   tantanalari   arafasida   1996   yil
«Tuzukot» o‘zbek, ingliz, fransuz tillarida chop etildi. 
«Temur   tuzuklari»   2011   yili   o‘zbek   tilida   O‘zbekiston   Respublikasi
Prezidenti   I.Karimovning   “Milliy   davlatchiligimiz   tarixining   mumtoz   namunasi”
deb nomlagan so‘zboshisi bilan yuqori sifatda, qayta nashrdan chiqdi.
«Temur   tuzuklari»   -   hukmdorlarning   turmush   tarzi   va   ahloq-odob
normalarini belgilovchi risola hamdir. O‘z vaqtida ko‘pgina hukmdorlar, masalan,
Hindistonda   boburiy   Shoh   Jahon   (1628-1657),   Qo‘qon   xoni   Muhammad   Alixon
(1821-1842),   Buxoro   amiri   Abdulahadxon   (1885-1910)   va   boshqalar
«Tuzukot»dan   maxsus   parchalar   ko‘chirtirib,   ulardan   bevosita   o‘z   faoliyatlarida
foydalanganlar. 
«Tuzukot» ikki qismdan iboratdir. Birinchi   qismda jahon tarixida o‘chmas
iz qoldirgan mashhur davlat arbobi va sarkarda Sohibqiron Amir Temurning yetti
yoshidan   to   vafotiga   qadar   (1342-1405   y.   18   fevral)   kechgan   hayoti   va   ijtimoiy-
siyosiy   faoliyati,   uning   Movarounnahrda   markaziy   hokimiyatni   qo‘lga   kiritishi,
31 tarqoqlikka   barham   berishi   va   markazlashgan   davlat   tuzishi,   qo‘shni   yurt   va
mamlakatlarni,   masalan   Eron   va   Xurosonni   o‘z   tasarrufiga   kiritishi,   Oltin   O‘rda
xoni   To‘xtamishxon   (1376-1395),   turk   sultoni   Boyazid   Yildirim   (1389-1402)ga
qarshi va nihoyat buyuk jahongirning Ozarbayjon, Gurjiston va Hindistonga qilgan
harbiy yurishlari ixcham tarzda bayon etilgan. 
Ikkinchi   qism   Amir   Temurning   nomidan   aytilgan   o‘ziga   xos   vasiyat   va
pandu-nasihatlaridan   iboratdir.   Unda   davlatni   idora   qilishda   kimlarga   tayanish,
toju-taxt   egalarining     tutumi   va   vazifalari,   vazir   va   qo‘shin   boshliqlarini   saylash,
sipohiylarning   maoshi,   mamlakatlarni   boshqarish   tartibi,   davlat   arboblari   va
qo‘shin   boshliqlarining   burch   va   vazifalari,   amirlar,   vazirlar   va   boshqa
mansabdorlarning toju-taxt oldida ko‘rsatgan alohida xizmatlarini taqdirlash tartibi
va   hakozolar   xususida   gap   boradi.   «Tuzukot»   yozish   asli   xitoy   va   turk-mo‘g‘ul
hukmdor,   xonlaridan   rasm   bo‘lib   qolgan   odat   edi.   Masalan,   turk   hoqonlardan
qolgan   «Qonunnoma»,   Chingizxondan   qolgan   «Bilik»,   Xondamir   (1474-1535)
yozgan «Qonuni Humoyun», Ubaydullaxon (1533-1539) topshirig‘i bilan yozilgan
«Suluk-al mulk» («Podsholarga yo‘l-yo‘riqlar») ular jumlasidandir. 
Amir  Temur o‘z oldiga buyuk saltanatning ichki siyosati  va ishchan  davlat
tizimini   qadimiy   tajribalardan   ijodiy   foydalangan   holda   tuzish,   harbiy   siyosatni
zamon   talabi   asosida   tobora   takomillashtirib,   mo‘g‘ul   istilosi   asoratlarini   tezroq
bartaraf   etish,   xo‘jalikni   oyoqqa   turg‘izish,   savdo-sotiq,   hunarmandchilikni   bir
meyorga   tushirish   va   rivojlantirish,   aholi   manfaatlarini   himoya   qilish,   ilm-fan,
madaniyat,   me’morchilikni   tubdan   rivojlantirish,   obodonlashtirish   ishlarini   keng
ko‘lamda jadallashtirish kabi  dolzarb vazifalarni qo‘ygan eli. Uning bunday sa’yi
harakatlari   bir   necha   o‘n   yillar   inqiroziy   holatda   bo‘lgan   ulkan   hududni
qoloqlikdan   chiqarish,   uni   yuqori   taraqqiyot   bosqichiga   ko‘tarishda   katta   kuch-
g‘ayrat, mablag‘, bilim va oqilona tadbirlarni talab etar edi.  
«Temur   tuzuklari»  o‘z  ichiga   hayot   tajribasi   va  sinovi  boshidan   o‘tgan,  bir
umr   el-yurt,   saltanat   tashvishi   bilan   yashagan   fidoiy   shaxs,   buyuk   davlat
arbobining   o‘y-fikrlari,   mushohada   va   kechinmalarni   o‘z   ichiga   jo   qilgan.
«Tuzukot»da   mazkur   mulohazalar   aniq-ravon   tarzda,   ixcham   bayon   etilgan.
32 Sohibqironning   «Saltanat   ishlarining   to‘qqiz   ulushini   mashvarat,   tadbir   va
kengash,   qolgan   bir   ulushini   esa   qilich   bilan   bajo   keltirish   zarur»,   degan
ko‘rsatmasi   XXI   asr   siyosat   maydoni   uchun,   muammolarni   hamjihatlikda
yechishga   da’vat   tarzida   ko‘rsatish   mumkin.   “Tajribamda   ko‘rilgankim,   azmi
qat’iy,   tadbirkor,   hushyor,   mard   va   shijoatli   bir   kishi   mingta   tadbirsiz,   loqayd
kishidan   yaxshiroqdir”   degan   fikrlari   hozirda   ham   ijtimoiy   hayotda   dolzarb
ahamiyat   kasb   etsa,   “Bilagi   zo‘r   birni,   bilimi   zo‘r   mingni   yiqar”   degan   iborasi
odamni   hamisha   o‘z   aql-zakovati,   ilm-ma’rifat   asnosida   hayot   kechirishga
chaqiradi.   Amir   Temurning   “Yaxshilarga   yaxshilik   qildim,   yomonlarni   esa   o‘z
yomonliklariga   topshirdim.   Kim   menga   do‘stlik   qilgan   bo‘lsa,   do‘stligi   qadrini
unutmadim va unga muruvvat, ehson, izzat-ikrom ko‘rsatdim”, degan so‘zi uning
ichki ma’naviyati boyligidan darak beradi. 
XXI   asr   barkamol   avlodini   tarbiyalash,   ularning   ma’naviy   olamini
boyitishda «Tuzuklar» shubhasiz katta ahamiyat kasb etadi.
II BOB. AMIR TEMUR DAVLATIDA IJTIMOIY SIYOSIY IQTISODIY
VA MADANIY HAYOT
2 . 1 .  Amir Temur va Temuriylar davrida ijtimoiy iqtisodiy hayot.
Amir   Temur   tomonidan   kuchli,   markazlashgan   davlat     barpo   etilishi   bilan
qishloq   xo‘jaligini   rivojlantirish   uchun   harakat   kuchaydi.   Amir   Temur     va   uning
vorislari otliq qo‘shin o‘tish chog‘ida dehqonchilarning yerlarini toptash va ekinlar
yakson bo‘lishini oldini olish uchun qator chora-tadbirlar ko‘rganlar. Amir Temur
farmoyishiga   ko‘ra   ekinzorlar   yaqiniga   o‘tov   o‘rnatish   ta’qiqlangan.   Shohruh
Mirzo va Mirzo Ulug‘beklar davrida ham dehqonchilikni rivojlantirish borasidagi
33 sa’y-harakatlar   davom   etgan.   Odatda   ekin   yetishtirish   uchun   yaroqli   bo‘lgan   yer
bekor   yotmagan.   Abdurazzoq   Samarqandiy   XV   asr   birinchi   yarmidagi
dehqonchilik   haqida   so‘z   yuritar   ekan,   dehqonlarni   davlat   amaldorlari   va   qo‘shin
boshliqlari   tomonidan   zo‘ravonlik   va   adolatsizlikdan   asrash   borasida   qator
hukmdorlarning farmoyishlari e’lon qilinganligini ta’kidlaydi. 32
 
Amir Temur farmoyishiga ko‘ra yerlarni sug‘orilishi bilan bog‘liq bir qator
ishlar   amalga   oshirilgan.   Uning   topshirig‘i   bilan   Murg‘ob   vohasida   ahamiyatga
molik   sug‘orish   ishlari   bajarilgan.   Eski   Angor   kanalining   tog‘   qismi   qazdirilgan.
G‘iyosiddin   Ali   Amir   Temur   Hindistondan   qaytayotganida   Kobulda   to‘xtaganini
hamda   shu   yerda   Sohibqiron   tomonidan   katta   kanal   barpo   etilgani   haqida   xabar
bergan.   Amir   Temur   davrida   Samarqand   va   Shahrisabzning   suv   ta’minoti
yaxshilandi,   deyarli   har   bir   hovlidan   ariq   orqali   suv   o‘tishi   yo‘lga   qo‘yildi.
Daryolardan   uzoqda   joylashgan   yerlarda   sug‘orish   korizlar   orqali   amalga
oshirilgan.   Sug‘orish   kanallari   saltanatning   boshqa   hududlarida   ham   amalga
oshirilgan.
Movarounnahrning   unumdor   yerlarida   shu   vaqtda   donli   ekinlar   ichida
bug‘doy ko‘p ekilgan. Bug‘doyning turli navlari, xususan, gandumi obi (sug‘orma
bug‘doy),   gandumi   safidcha   (oq   bug‘doy),   gandumi   surxoki   (qizil   bug‘doy),
gandumi   surxoki   bahoriy   (bahorgi   qizil   bug‘doy),   tuya   tishi   navlari   ayniqsa
mashhur   bo‘lgan.   Zarafshon,   Qashqadaryo,   Toshkent   vohalari,   Farg‘ona   vodiysi
dehqonchilik   markazlari   bo‘lgan.   Shuningdek,   Termiz   ham   donli   ekinlar
o‘stiriladigan   asosiy   joylardan   biri   bo‘lgan.   Termizda   yetishtirilgan   bug‘doy
Amudaryo orqali Xorazmga ham yuborilgan. 
Xorazmda   donli   ekinlar   Vazir   degan   joyning   janubiy   tomonlarida
yetishtirilgan. Bu davrda yerlarning bir qismiga yem-xashak yetishtirish maqsadida
beda,   shuningdek   arpa   va   tariq   ham   ekilgan.   Mosh   va   no‘xat   barcha   hududlarda
yetishtirilgan. Shubhasiz, O‘rta Osiyo xalqlari oshxonasida  asosiy  o‘rin egallagan
guruch   ko‘p   joylarda   yetishtirilgan.   Tarixiy   manbalarda   Samarqand   tomonlarda
guruch   “benihoya   ko‘p”,   deya   ta’rif   etilgan   edi.   Paxta   Zarafshon   vohasi,   Balx
32
 Abdurazzoq Samarqandiy. Matlai sa’dayn va majmai baxrayn. - T.2. 1-qism. Tarjima, kirish, izohli so’z va 
lug’atlar A. O’rinboyevniki,- Toshkent, “Fan”, 1969. 188-b.
34 atroflari, Shahrisabz  yaqinida va boshqa  yerlarda  yetishtirilgan. Yirik shaharlarda
yon-atroflardan   keltirilgan   paxtani   saqlash   va   sotish   uchun   maxsus   binolar
qurilgan. Amir Temur davridan boshlab Movarounnahrda ilk bora zig‘ir ekish ham
boshlandi.   Tut   odatda   sug‘orish   ariqlari,   kanallar   bo‘yida   yetishtirilib,   mevasi
quritilgan   holda   ancha   mashhur   bo‘lib,   uni   qishda   ko‘p   iste’mol   qilishgan.   Tutni
aksariyat   pilla   qurti   yetishtirish   maqsadida   ekishar   edi.   Pilla   xom   ashyosi   asosan
shaharga   keltirilib,   undan   turli   matolar   to‘qilgan.   Samarqand   va   Buxoroda   pilla
sotadigan   do‘qonlar   ham   bo‘lgan.   Joylarda   bo‘yoq   olish   maqsadida   ro‘yan
o‘simligi ham yetishtirilgan. Undan asosan qizil va sariq ranglar olinar edi. 
Xinadan nafaqat  kosmetikada,  balki  sanoat  uchun ahamiyatli  bo‘lgan  siyoh
tayyorlash,   qog‘ozga   rang   berish,   dori   tayyorlashda   ham   ishlatilingan.   Buxoroda
“qirmiz” nomli bo‘yoq cho‘ldagi daraxt qurtlari orqali olinib, u ancha qimmatbaho
hisoblanar edi. 
Movarounnahr   qadimdan   bog‘-rog‘lar   o‘lkasi   bo‘lib   kelgan.   Bog‘   va
uzumzorlar   katta   maydonlarni   egallab,   ularda   olma,   nok,   anor,   shaftoli   va
boshqalar ko‘plab yetishtirilgan. Bog‘u-rog‘lar Samarqand, Toshkent, Shahrisabz,
Termiz va boshqa shaharlar atroflarini bamisol qo‘rg‘on devoridek o‘rab olgan edi.
Zayniddin   Vosifiy   Toshkent   bog‘laridagi   sarxil   mevali   daraxtlar,   anvoyi   gullar
haqida   zavq-shavq   ila   so‘z   yuritgan   edi.   Hovuzlar   va   ular   atrofidagi   soya-salqin
bog‘lar   aholi   dam   olishi   uchun   xizmat   qilar   edi.   Zodagonlar,   yuqori   tabaqa
kishilari   bog‘larni   reja   asosida   barpo   etishar,   u   yerda   nafaqat   mevali,   balki
manzarali   daraxtlar   ham   ko‘plab   ekilar   edi.   Amir   Temur   sitrus   ekinlari
yetishtirishni ham boshlab berdi. U barpo etgan bog‘larda limon, xurmo, shamshod
daraxti   o‘stirilgan.   Samarqandga   yaqinlashgan   ispan   elchisi   Rui   Gonsales   de
Klavixo poytaxtni   o‘rab  olgan bog‘-rog‘, uzumzorlarni   ko‘rib  hayratlangan  holda
shunday   deya   yozgan   edi:   “Bu   bog‘u-rog‘lar   va   uzumzorlar   shunchalik   ko‘pki,
shaharga yaqinlashganing sari baland daraxtli o‘rmonni va uning o‘rtasida shaharni
ko‘rasan”. 
Uzum   yetishtirish   nafaqat   Zarafshon   vohasida,   balki,   Toshkent,   Andijonda
ham   juda   taraqqiy   topgan   edi.   Uzumning   samarqandcha,   toshkentcha,   sohibi   nav
35 va boshqa turlari mashhur bo‘lgan. Uzumdan musallas tayyorlash ham rivoj topgan
bo‘lib,   ular   ichida   buxorocha   musallas   eng   a’lo   navli   hisoblangan.   Amir   Temur
Samarqandni   tabiiyki,   barcha   dunyo   shaharlari   orasida   birinchi   o‘rniga   qo‘yib,
uning atrofida dong‘i ketgan shaharlar – Bag‘dod, Sultoniya, SHeroz nomlari bilan
qishloqlar   barpo   etishga   farmoyish   berdi.   Ular   atrofida   maydoni   bir   kvadrat
kilometrga   teng   ulkan   bog‘lar   barpo   etdi.   Mirzo   Ulug‘bek   davrida   esa   mashhur
Bog‘i   maydonda   ko‘plab   anvoyi   gul,   daraxtlar   yetishtirilgan.   Bog‘cha   deb
nomlangan bog‘ning barpo etilishi ham Mirzo Ulug‘bek nomi bilan bog‘liq. Amir
Temur   Samarqand   va   uning   atroflarida   yana   bir   qator   muhtasham   bog‘lar   (Bog‘i
Dilkusho,   Bog‘i   Behisht,   Bog‘i   Baland,   Bog‘i   Davlat   va   boshqalar)   ham   barpo
etgan edi. 
Bog‘u-rog‘lar   nafaqat   dam   olish,   ko‘ngilochar   maskanlar   bo‘lib   qolmay,
balki   ularda   rasmiy   tadbirlar,   xususan   elchilik   qabullari   ham   o‘tkazilar   edi.   Amir
Temur   bog‘larining  fayz-tarovati   hamda  go‘zalligi   elchilar   og‘zida   doston   bo‘lib,
uzoq   xorijlarga   ham   ularni   mashhur   qilar   edi.   Shubhasiz,   bog‘-rog‘larning   barpo
etilishi,   yangi   ekin   turlarini   yetishtirila   boshlanishi   mamlakat   iqtisodiyotiga   ham
ijobiy ta’sir ko‘rsatib, Samarqandning iqtisodiy markaz sifatidagi ahamiyatini ham
kuchaytirar edi. 
Qishloq   xo‘jaligida   poliz   ekinlari   ham   katta   o‘rin   egallagan.   Klavixo
Movarounnahr qovunlariga ta’rif  berib, ularni “butun dunyoga eng yaxshi  va eng
mo‘l-ko‘l” deb hisoblagan. Zahiriddin Muhammad Bobur esa “Movarounnahrning
hech   bir   yerida   Buxorochalik   ko‘p   va   a’lo   qovun   yetishtirilmagan”,   deya   yozgan
edi.   Qovunning   ayniqsa   “Miri   Temur”   nomli   navi   mashhur   bo‘lgan.   Xorazm
qovunlari ichida esa ayniqsa “ko‘k tarnay” degan nav juda mashhur bo‘lgan. 
Mamlakatda chorvachilik ham yuqori taraqqiy etgan. Nafaqat qo‘chmanchi,
balki   o‘troq   aholi   ichida   ham   qo‘y-qo‘zi   boqish   keng   tarqalgan   edi.   Qo‘ylarning
nasl   tarkibi   ham   turlicha   bo‘lgan.   Yilqichilikda   otlarni   yetishtirishga   katta
ahamiyat   berilgan.   Turli   nasldagi   otlar,   xususan   “o‘zbek”,   “turkman”,   “arab”   va
boshqa nasllar  juda qadrlangan. Shoshilinch xabar yetkazish uchun tez chopishga
moslashgan   otlardan   foydalanishgan.   Otlarni   asosan   ko‘chmanchi   va   yarim
36 ko‘chmanchi   aholi   yetkazib   turgan.   Ot   go‘shti   va   suti   aholi   orasida   mashhur
bo‘lgan. Xususan, biya sutidan tayyorlangan qimizga ehtiyoj yuqori bo‘lgan. Yuk
tashish, harbiy yurishlarda esa aksariyat tuyalardan ham foydalanishgan. 
Chorvachilik   iqtisodiyotga   go‘sht,   yog‘,   sut,   jun,   teri   berishi   bilan   yuqori
ahamiyatli   soha   bo‘lib,   u   ko‘chmanchi,   yarim   ko‘chmanchi   aholi   orasida   muhim
o‘rin egallagan. 
Amir Temur hukmronligi davrida yerga egalik qilishning bir necha shakllari
bo‘lgan. Ular quyidagilarda o‘z aksini topgan: davlat, mulk va vaqf yerlari. Amir
Temur   davrida   shuningdek,   jamoa   yerlari   ham   saqlanib   qolgan   edi.   Shu   davrda
davlat yerlarini ma’lum xizmatlar evaziga in’om etish – suyurg‘ol keng tarqalgan.
Suyurg‘ol, tom ma’noda xayr-ehson, yerni hadya etish, ma’lum imtiyozni anglatib,
harbiy xizmatni o‘tash bilan shartlangan yerni in’om etish turlaridan hisoblangan.
Suyurg‘ol egasi soliq daxlsizligidan foydalanib, suyurg‘olga qarashli yerlardan o‘z
foydasiga o‘lpon olgan. Suyurg‘ol egasining iqtadordan farqi shunda bo‘lganki, u
ma’muriy   –   sud   daxlsizligiga   ham   ega   bo‘lgan.   Keyinchalik   suyurg‘ol   vorislikni
ham   anglatadigan   bo‘ldi.   Suyurg‘ol   Amir   Temur   avlodidan   bo‘lmagan   ayrim
amirlarga   ham   berilishi   mumkin   edi.   Shohruh   davrida   katta   obro‘ga   ega   harbiy
sarkardalarga   yer   hadya   etilishi   amalda   ko‘p   qo‘llanildi.   Bu   o‘z   navbatida   uning
oliy   hukmdor   sifatida   o‘rnini   mustahkamlashga   katta   ta’sir   ko‘rsatdi.   Mirzo
Ulug‘bek   o‘z   vaqtida   Balxni   o‘g‘li   Abdullatifga,   Shoh   Malikka   esa   Xorazmni
suyurg‘ol etib bergan. 
Ayrim suyurg‘ol egalari bir vaqtning o‘zida tarxon yorliqlariga ham ega edi.
Mazkur   hollarda   ushbu   shaxslar   qo‘shimcha   imtiyozlar   olgan   yoki   shunday
yorliqlar   yer   egasini   davlat   soliqlarini   to‘lashdan   ozod   qilgan.   Ularning   noto‘g‘ri
hatti-harakatlari   to‘qqiz   martagacha   kechirilgan.   Tarxonlarga   berilgan   imtiyozlar
keyinchalik ushbu aslzoda qatlamning boyishi va kuchayishiga olib keldi. Ularning
ba’zilari bir necha ming sonli harbiy otryadga ega bo‘la bordi. Ularning bir qismi
XV asr oxirlariga kelib Movarounnahr siyosiy hayotida hal qiluvchi kuchga aylana
bordi.
37 Tarxon   faxriy   nomi   ba’zi   hollarda   savdogarlarga   ham   berilgan.   Ta’kidlash
joizki, davlat yerlarining shartli egalik – suyurg‘olga berilishi va tarxon daxlsizligi
keyinchalik   xazina   daromadlarining   qisqarib   borishi,   o‘zaro   parokanda
mulklarning paydo bo‘lishiga yo‘l ochib bergan. 
Dehqonlar   va  chorvadorlar  mamlakat  aholisining   katta  qismini   tashkil  etib,
ular soliq to‘lovchi aholi tarkibida, ya’ni umumiy “raiyat” nomi bilan atalar edilar.
Dehqonlar mulkiy jihatdan ham bir necha toifalarga bo‘linganlar. Ko‘chmanchi va
yarim ko‘chmanchi aholining ham davlatda o‘ziga xos o‘rin mavjud bo‘lgan. Ular
qoramol,   ot,   qo‘y-echki,   qimiz,   sut   mahsulotlari,   go‘sht,   jun   yetkazib   berishar,
yarim   ko‘chmanchi   aholi   ziroatkorlik   va   chorvadorlik   bilan   teng   mashg‘ul
bo‘lishar edi. 
Ko‘chmanchi   va   yarim   ko‘chmanchi   aholi   orasida   ba’zi   hunarmandchilik
turlari,   xususan   gilam,   namat   to‘qish,   teriga   ishlov   berish   ham   rivojlangan   edi.
Movarounnahr o‘lkasi tabiiy foydali qazilmalarga boy hudud bo‘lgan. Unda temir,
mis, toshko‘mir, qo‘rg‘oshin, feruza, kumush, oltin konlari ayniqsa katta ahamiyat
kasb   etgan.   Zayniddin   Vosifiy   Toshkent   vohasidagi   feruza   va   temir   konlari,
Mahmud   ibn   Vali   esa   aynan   shu   hududda   qalayi   qonlari   borligini   yozib
qoldirishgan. Farg‘ona tog‘liklarida oltin va kumush mavjud bo‘lib, bu hududdan
mis, neft, lojuvard, simob, qo‘rg‘oshin, novshadil  qazib chiqarilgan. Amir Temur
davrida   ayniqsa   temirga   ehtiyoj   katta   bo‘lib,   undan   qurol-aslaha   yasashda   keng
foydalanilgan.   Badaxshon   o‘lkasida   mashhur   la’l   (lojuvard)   toshlari   yetkazilgan.
Aynan shu hududda ko‘k yoqut (sapfir) ham olingan. 
Amir   Temur   tog‘-kon   ishlari   ustidan   tegishli   nazoratni   olib   borib,
qimmatbaho   ma’danlar   chiqadigan   yerlarda   maxsus   qo‘riqchilar   guruhi   konchilar
ishini   kuzatib   borganlar.   Samarqand   atroflaridan   marmar,   Kesh   tog‘laridan
mashhur   qizg‘ish   tuz   qazib   olingan.   XIV   asr   oxirlari   –   XV   asr   davomida
hunarmandchilik   ham   taraqqiy   etdi.   O‘troq   va   ko‘chmanchi   aholi   savdo
chorrahasida   joylashgan   Toshkent   bu   sohada   ahamiyatli   markazlardan   biri   bo‘lib
qoldi.   Shaharda   hunarmandchilik   rivoji   ko‘chmanchi   aholi   bilan   savdo   orqali
belgilanar edi. Ma’dan konlari yaqinligi bois Toshkentda  metall  buyumlar yasash
38 rivojlanib   ketdi.   Toshkent   boshqa   joylarga   o‘zining   “kamoni   shoshiy   (chochiy)”
deb atalgan o‘q-yoylari bilan mashhur bo‘lgan. 
XIII   asrda   mo‘g‘ullar   tomonidan   vayron   etilgan   Fanokent   qal’asi   Amir
Temur   farmoniga   muvofiq   qayta   tiklanib,   Sirdaryo   bo‘yida   o‘g‘li   sharafiga
Shohruhiya   deb   nom   oldi.   Andijon   va   Axsikat   esa   Farg‘ona   vodiysining   nafaqat
madaniy,   balki   iqtisodiy,   savdo-hunarmandchilik   markazlari   ham   bo‘lib   qoldi.
Xususan,   Axsikatda   kulolchilik   yuqori   darajada   taraqqiy   topganligini   arxeologik
qazishmalar   ham   tasdiqlamoqda.   Amir   Temur   tomonidan   qudratli   saltanat   barpo
etilishi, tinchlik – osoyishtalik, tartib-qoidaning o‘rnatilishi aslida butun saltanatda
hunarmandchilik turlarining ko‘payishi hamda benihoya rivojiga keng yo‘l ochgan
edi. 
Mazkur   davrda   to‘qimachilik   ilgari   ham   bo‘lganidek   hunarmandchilikning
yetakchi   tarmog‘i   hisoblanar   edi.   Joylarda   oddiy   va   qimmatbaho   matolar   to‘qilar
edi.   XIV   asr   oxirlaridan   boshlab   ayniqsa   qimmatbaho   matolarga   bo‘lgan   ehtiyoj
ortib   bordi.   Aslzodalar   uchun   ayniqsa   tantanali   marosimlarda   bayram   liboslari
asosan   shoyi,   parcha,   baxmaldan   tayyorlangan.   O‘z   navbatida   ularning
xonadonlaridagi ko‘rpa-ko‘rpachalar ham shu matolardan bo‘lar edi. Samarqandda
baxmalning   to‘q   qizil   rangli   alohida   turi   ishlab   chiqarilgan.   Unga   “qirmizi”   deb
ataluvchi   bo‘yoq   bilan   ishlov   berilardi.   Mirzo   Ulug‘bek   ham   onasi   Gavharshod
begim Samarqandga kelganida unga qirmizi baxmaldan iborat ustki kiyim sovg‘a
qilgan.   Nufuzli   amaldorlarning   ustki   kiyimi,   qimmatbaho   shohona   chodirlar   oliy
navli yupqa jun gazlama – saqirlotdan tayyorlanar edi. 
Bu   xildagi   matolarga   chet   ellarda   ham   ehtiyoj   katta   bo‘lgan.   Shuningdek,
matolar  ichida kimxob, bo‘z (karbas), anvoyi shoyi  va boshqalar  ham ma’lum  va
mashhur   bo‘lgan.   Kasb-hunarlar   ichida   tikuvchilik   Samarqand   va   Buxoro
hunarmandchiligida   katta   o‘rin   tutgan.   Shaharlarda   gilam   va   anvoyi   rangli
pardalarga   ehtiyoj   kattaligi   bois   ham   u   yaxshi   taraqqiy   etgan.   Gilamlarning
nomlari   ularning   to‘qilish   uslubidan   kelib   chiqqan.   Bayramlar   vaqtida   ayvon,
ko‘shklar shoyi, parcha, guldor matolar bilan bezatilgan. 
39 Tantanalar   paytida   badavlat   aholi   uylarining   markaziy   ko‘chalarga   qaragan
devorlariga   gilamlar   osish   urf   bo‘lgan.   Samarqanddagi   hunarlar   orasida   qog‘oz
tayyorlash   yetakchi   rol   o‘ynagan.   Yozuv   qog‘ozi   ham   boshqa   davlatlarga   olib
chiquvchi   mahsulotlar   sirasidan   joy   olgan.   Saroy,   davlat   ishlarida   ham   qog‘ozga
ehtiyoj   katta   bo‘lgan.   Qog‘ozning   oliy   navi   “sultoniy”   nomi   bilan   mashhur
bo‘lgan.   O‘sha   davr   manbalarida   yana   qog‘ozning   “oddiy”,   “qog‘ozi   abri”,
“marmar qog‘oz” navlari ham mashhur edi. 
XVI asr boshlariga qadar Samarqand sharqda yozuv qog‘ozi ishlab chiqarish
bo‘yicha asosiy markazlardan biri bo‘lgan. Amir Temur va Temuriylar davriga oid
asarlar   asosan   Samarqand   qog‘oziga   yozilgan.   “Olamda   yaxshi   qog‘oz
Samarqanddan   chiqar”,   deb   yozgan   edi   Bobur.   XVII   asrda   ham   bu   qog‘oz   o‘z
ahamiyatini   yo‘qotmagan   bo‘lishi   kerak.     XVII   asrda   yashagan   balxlik   tarixchi
Mahmud   ibn   Vali   o‘zining   “Bahr   ul-asror”   asarida   “Samarqandning   mahsuloti   –
qog‘oz, yashil marmar, oq bo‘yoq va olmadir”, - deya ta’kidlagan edi. Amir Temur
va   Temuriylar   davrida   kulolchilik   ham   munosib   o‘rin   egallagan   bo‘lib,   u
hunarmandchilikning   yetakchi   tarmoqlaridan   biri   bo‘lib   hisoblanar   edi.   Sopol
buyumlar yasash uchun mahalliy gil ishlatilar, odatda u Samarqand atrofidan olinar
edi. Klavixo bu xususida o‘z asarida “dunyodagi eng yaxshi chil shu yerda”, deya
qayd qilgan edi. Sopol buyumlar tayyorlashda g‘ijduvonlik ustalar o‘z uslublariga
ega bo‘lganlar. XV asr Samarqand kulolchiligining o‘ziga xos ko‘rinishlari Buxoro
va Shahrisabz misolida ko‘zga tashlanadi. 
Toshkent kulolchiligi esa ayrim mahalliy xususiyatlarga ega bo‘lgan. 
Qimmatbaho   toshlarga   ishlov   berish,   zargarlik   buyumlarini   yasash   ham
yuqori   darajada   taraqqiy   etgan.   Zirak,   uzuk,   bilaguzuk   va   boshqa   qimmatbaho
taqinchoqlar   yasashning   yuqori   mahoratli   ustalari   yetishib   chiqqanlar.   Misgar   va
zargarlarning katta shaharlarida o‘ziga xos ustaxonalari bo‘lgan. XIV asr oxirlarida
Movarounnahrda rangli oyna ishlab chiqarish ham rivoj topdi. Undan Go‘ri Amir,
Shahrisabzdagi   saroy,   Buxorodagi   Ulug‘bek   madrasalarini   bezatishda
foydalanishgan.   Qadama   naqsh,   sirkor   koshin   ishlab   chiqarish   ham   yo‘lga
qo‘yilgan.   Amir   Temur   davlatida,   undan   so‘ng   Temuriylar   davrida   ham   kurol-
40 aslahasozlik   yaxshi   taraqqiy   topgan.   Maxsus   ustaxonalarda   shamshir,   qilich,
xanjar,   oybolta,   sovut,   dubulg‘a   tayyorlanar,   Amir   Temur   bu   kabi   ustaxonalarga
katta ahamiyat bilan qarar edi. 
Movarounnahrning   katta   shaharlari,   xususan   Samarqandda   ko‘plab   kishilar
mehnat   qiladigan   korxonalar   bo‘lgan.   Ko‘p   hollarda   bu   korxonalarda   asirlar   va
qullar   mehnat   qilishgan.   Tarixiy   manbalarda   turli   mamlakatlardan
Movarounnahrga   kelgan   hunarmandlarning   faoliyati   ham   alohida   ta’kidlangan.
Ma’lum   tantanalarda,   xususan   Amir   Temurning   1394,   1396,   1404   yillari
Samarqandga   qaytishi   munosabati   hunarmandlar   o‘z   shiyponlarida   bor
mahsulotlari   ko‘rgazmalarini   uyushtirganlar.   Bunday   tantanalarda   ko‘chalarga
gilam, matolar to‘shalar, zargarlar o‘z buyumlarini ko‘z-ko‘z qilib terib tashlashar,
atrof   bayramona   tus   olar   edi.   Bu   kabi   ko‘rgazmalar   keyinchalik   Shohrux
xukmronligi  davrida ham  o‘tkazib  turilgan. Masalan,  1412 yilgi  xitoylik   elchilar
kelishi   munosabati   bilan   Shohruxning   buyrug‘i   bilan   barcha   hunarmandlar   o‘z
mahsulotlari bilan do‘kon, rastalarini ziynatlashlari lozim bo‘lgan. 
Muarrix   va   sayyohlar   XIV   asr   oxirlari   -   XV   asrda   Samarqand,   Buxoroda
bozor,  chorsu,   tim,  toq,  kappon   va   boshqa   xil   savdo-hunarmandchilik   maskanlari
bo‘lganligidan xabar berishgan. Amir Temurning farmoniga ko‘ra asosiy ko‘chalar
ikkala   tomoniga   do‘konlar   joylashtirilgan.   Usti   yopiq   ko‘chaning   boshdan-oyoq
har-xil yerida yorug‘lik tushadigan darchalari bo‘lib, gumbazlari bo‘lgan tom bilan
yopilgan.   Samarqand   va   Buxoroda   ixtisoslashgan   bozorlar   o‘ziga   xosligi   bilan
ajralib   turgan.   Tarixiy   manbalarda   Termiz   va   Toshkent   bozorlari   ham   o‘zining
boyligi bilan ajralib turganliklari ta’kidlangan. Chorva mollari uchun alohida joylar
bo‘lgan.   Bozorlar   nafaqat   yirik   savdo-iqtisodiy   markaz   vazifasini   o‘tamay,   balki
ular   she’riyat,   adabiyot,   ilm-fan   bo‘yicha   suhbatlar   o‘tkaziladigan   maskanlar
o‘rnini   ham   o‘tagan.   Bozorlarda   hukmdorlar   farmoni   e’lon   qilinar,   aybdorlar
jazoga tortilar edi. 
Bozorlar tomoshagoh  vazifasini  ham  o‘tagan. U yerda nayrangboz, dorboz,
polvon,   qo‘g‘irchoqbozlarning   tomoshalari   ham   namoyish   qilingan.   Bozor   o‘ziga
xos   madaniy   markaz   vazifasini   ham   o‘tagan.   Odatda   bozor   yonida   masjid,
41 madrasa,   hammom   yonma-yon   qurilar   edi.   Bozorlarning   ma’lum   rastalari   o‘z
molini   xorij   savdogarlariga   sotish   uchun   mo‘ljallangan   edi.   Bozorlarda   ayniqsa
Samarqand bozorlarida turli mamlakatlardan kelgan savdogarlarni tez-tez uchratish
mumkin bo‘lgan. Chet el savdogarlari mollarini ko‘rib chiquvchi maxsus lavozimli
mas’ul   shaxs   bo‘lgan.   Hukmdor   farmoniga   ko‘ra   barcha   xorijdan   kelgan
savdogarlar   o‘zlari   olib   kelgan   qimmatbaho   matolarning   borini   hukmdor
tomonidan tayinlangan mas’ul shaxsga ko‘rsatishlari shart bo‘lgan. Chet el mollari
shu amaldorlarning ko‘rigidan o‘tmasdan turib sotishga ruxsat berilmagan. 
Savdo   yo‘llarini   Amir   Temur   tomonidan   obodonlashtirishga,   tegishli
sharoitlar,   karvonsaroylar   qurilishiga   katta   ahamiyat   berilgan.   Karvon   yo‘llari
xavfsizligiga   Amir   Temur,   keyinchalik   Shohrux   Mirzo   ham   katta   e’tibor   bilan
qaragan.   Amir   Temurning   buyrug‘i   bilan   janubiy-g‘arbiy   viloyatlardan
Samarqandga   olib   boruvchi   yo‘llar   yoqasida   davlat   poytaxtiga   qadar   yangi
karvonsaroylar   barpo   qilingan,   sayyohlar   va   savdogarlar   dam   olishi   uchun   “katta
yo‘llar” va otxonalar qurilgan. Yaqin atrofdagi qishloq aholisi bunday markazlarni
oziq-ovqat va ot-ulov bilan ta’minlab turishi kerak bo‘lgan. 
Amir Temur ichki va tashqi savdo taraqqiyotiga katta ahamiyat berdi. Uning
sa’y-harakati   bois   Buyuk   ipak   yo‘li   tarmog‘i   Movarounnahrga   qaytdi,   savdo
yo‘llari   xavfsizligiga,   Sharq   va   G‘arb   savdo   munosabatlariga   katta   e’tibor   bilan
qaraldi.   Sohibqironning   Fransiya   qiroli   Karl   VI   ga   yozgan   xatidagi   quyidagi
mulohazalar e’tiborga sazovordir: “Siz o‘z savdogarlaringizni mening saltanatimga
yuboring,   biz   ularni   iliq   qarshi   olib,   izzat-ikrom   ko‘rsatamiz.   Biz   ham   o‘z
savdogarlarimizni   sizning   yurtingizga   yo‘llaymiz.   Siz   ham   ularga   hurmat
ko‘rsating,   ularga   ortiqcha   tazyiqlar   qilinishiga   yo‘l   qo‘ymang.   Sizga   bundan
bo‘lak talabim yo‘q. Zero dunyo savdo ahli ila obod bo‘lajak!” Shubhasiz, buyuk
Temurning   yuqoridagi   mulohazalari   XXI   asrdagi   yangicha   tartibdagi   savdo-
iqtisodiy munosabatlarda muhim o‘rin egallaydi. 
Nizomiddin Shomiy o‘zining «Zafarnoma» asarida shunday deb yozgan edi:
«...   Uning   adolatiyu   siyosati   o‘rnatilgan   kunlarda   Movarounnahrning   eng   chekka
joylaridangina emas, balki Xo‘tan chegarasidan Dehli va Kanboyit atroflarigacha,
42 Bobul   Avbobdan   to   Misr   va   Rum   hududigacha   bo‘lgan   yerlardan   savdogarlar   u
yoqda tursin, bolalaru beva xotinlar ham ipakli matolar, oltin-kumush va eng zarur
tijorat mollarini keltirardilar va olib ketardilar. Hech bir kimsa ularning bir doniga
ham   ko‘z   olaytira   olmaydi   va   bir   dirhamiga   ham   ziyon  yetkazmaydi.   Bu   cheksiz
ne’mat   va   poyonsiz   marhamatlar   Amir   Sohibqironning   siyosati   va   adolati
natijasidandur». 33
  1404   yili   Temur   saltanatida   bo‘lgan   Rui   Gonsales   de   Klavixo
ham   savdo-sotiq   munosabatlarining   yuqori   darajada   taraqqiy   etganligini,   savdo
ahliga   ko‘rsatilayotgan   muruvvat,   xavfsizlik   choralari,   Movarounnahr
bozorlarining serhashamligini alohida qayd etgan edi.
Ta’kidlash   joizki,   Mirzo   Ulug‘bek   ham   xalqaro   savdo   aloqalarida   faol
qatnashgan,   Samarqanddagi   yirik   karvonsaroylardan   biri   unga   tegishli   bo‘lgan.
Ushbu  karvonsaroy “Mirzoyi”  deb  atalib,  hozirgi   Tillaqori  madrasasining  o‘rnida
bo‘lgan.   Mudofaa   devorlari   bilan   mustahkamlangan   karvonsaroylar,   odatda   katta
savdo   yo‘llarining   chorrahalarida   joylashgan.   Karvonsaroylarning   bir   qismi
shaharga   ketaverishda,   darvoza   yonida,   ayrimlari   shahar   ichida   joylashgan.   Yirik
shaharlarda   boshqa   o‘lkalardan   kelgan   savdogarlar   uchun   alohida   karvonsaroylar
qurilgan.   Masalan,   Buxoroda   Urganch   savdogarlari   uchun   Urganjiy   karvonsaroyi
barpo   etilgan,   shuningdek,   eronlik   va   marvlik   savdogarlar   uchun   ham   alohida
karvonsaroylar   bo‘lgan.   Astraxan   va   Bokuda   esa   alohida   buxoroliklar
karvonsaroylari   bo‘lgan.   Isfahonda   samarqanliklar   va   buxorolik   savdogarlarning
to‘xtash joylari bo‘lgan. 
Samarqandga   chetdan   keltirilgan   mollar   orasida   Xitoydan   kelgan
mahsulotlar   muhim   o‘rin   egallagan.   Shuningdek,   Rus,   Volgabo‘yi,   Hindiston,
G‘arbiy   Osiyo,   Uzoq   Sharq   bilan   ham   qizg‘in   savdo   aloqalari   olib   borilgan.
Chetdan   Movarounnahrga   teri,   egar-jabduq,   xurjun,   zig‘ir   tolasidan   to‘qilgan
gazlama,   kamon   o‘qlari,   sadoq   Rus   va   Volgabo‘yidan,   Ispaniya   va   Italiya
davlatlaridan   qirmizi   mato,   kumush   kosa,   movut,   junli   kiyim,   yupqa   gazlama,
Xitoydan va unga tobe yurtlardan savsar va oq tulki mo‘ynalari, ov qushlari, shoyi
matolar,   naqshsiz   atlas,   Hindistondan   ziravorlar,   ayrim   metallar   va   qimmatbaho
33
 Nizomiddin Shomiy, Zafarnoma. Fors tilidan Y. Xakimjonov tarjimasi, -Toshkent.  O’zbekiston. 1996.  201-b.
43 toshlar,   oq   yupqa   mato,   shakar,   dorivor   o‘simliklar   keltirilgan.   Yevropadan
keltiriladigan matolar orasida “farangi” nomli mato mashhur bo‘lgan. 
O‘z   vaqtida   Kastiliya   (Ispaniya)   qiroli   ov   lochinlarini   shaxsan   Amir
Temurga sovg‘a qilib jo‘natgan edi. Ipak yo‘li bo‘ylab Movarounnahr shaharlariga
Xitoy qog‘ozi va chinni ham olib kelingan. Masalan, Xitoy imperatori Day Ming-
xon   tomonidan   Shohrux   Mirzoga   Xitoy   qog‘ozini   yuborganini   muarrix   Fosih
Ahmad   al-Havofiy   alohida   ta’kidlab   o‘tgan   edi.   Xitoydan   keltiriladigan   chinni
idishlar,   chinni   buyumlar,   koshinlar   nihoyatda   qadrlanib,   yuqori   darajada
baholangan.   Mirzo   Ulug‘bekning   bog‘idagi   ayvon   Xitoy   chinni   koshinlari   bilan
bezalganligi   uchun   keyinchalik   “Chinnixona”   nomini   olgan.   Buxoro   yaqinidagi
Zandana qishlog‘ida tayyorlanib, keyinchalik mashhur bo‘lib ketgan “zandanachi”
matosi  xorijda ham mashhur  edi. Xususan, tarixiy manbalarda zandanachi  matosi
XV   asrda   Novgorodda   ham   sotilgani   to‘g‘risida   ma’lumotlar   uchraydi.   Nemis
shaharlarida ham bu matoga ehtiyoj katta bo‘lgan. 
Amir   Temur   va   keyinchalik   Temuriylar   davlatida   adolatli   soliq   tizimi
bo‘lganligini   ham   ta’kidlash   joiz.   Bu   xususda“Tuzuklar”da   quyidagicha   iboralar
bor: “Amr qildimki, hosil pishib yetilmasdan raiyatdan molu jihat olinmasin. Hosil
yetilgach,   soliqni   uch   bo‘lib   olsinlar.   Agar   raiyat   soliq   to‘plovchi   yuborilmasdan
soliqni   o‘zi   keltirib   bersa,   u   holda   u   yerga   soliq   to‘plovchi   yubormasinlar.   Agar
soliq yig‘uvchini yuborishga majbur bo‘linsa, ular soliqni buyruq berish va yaxshi
so‘z   bilan   olsinlar;   katta   kaltak,   arqon   ishlatib   ishni   urush   –   so‘kishgacha   olib
bormasinlar. Ularni bandi etib zanjir bilan kishanlamasinlar”. 
Shubhasiz,   xazina   davlat   tayanchi   bo‘lmish   muhim   omillardan   biri   edi.   U
esa aksariyat  to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan soliq tizimi orqali  hayot kechirishi  mumkin
bo‘lgan. Tarixiy manabalarning xabariga ko‘ra Amir Temur davlatida xiroj, tag‘or,
tamg‘a,   peshkash,   sovurin   va   boshqa   soliqlar   mavjud   bo‘lgan.   Soliqlar   yig‘ish
paytida   yuqorida   ta’kidlaganidek,   uning   adolatli   bo‘lishi   uchun   ikki   vazir   mas’ul
etib tayinlangan. Amir Temur suv chiqarib tashlandiq yerni obod qilgan kishilarga
alohida   imtiyozlar   bergan.   “Kimki   biron   sahroni   obod   qilsa   yoki   koriz   qursa   yo
biron bog‘  ko‘kartirsa yoxud biron xarob bo‘lib yotgan yerni obod qilsa, birinchi
44 yili   undan   hech   narsa   olmasinlar,   ikkinchi   yili   raiyat   o‘z   roziligi   bilan   berganini
olsinlar,   uchinchi   yili   qonun-qoidaga   muvofiq   xiroj   yig‘ilsin”,   deyilgan   edi   Amir
Temur   buyrug‘ida.   O‘z   ona   yurti,   xalqini   juda   qadrlagan   hukmdor   bo‘lib,   yetti
yillik   yurishidan   qaytganidan   so‘ng   narx-navo,   soliqlar   borasida   yo‘l   qo‘yilgan
xatolar   uchun   tegishli   amaldorlarni   jazoladi.   Beva   –   bechoralarga   kiyim-kechak,
oziq-ovqat ulashib, saltanat ahlini uch yillik barcha soliqlardan ozod etadi. Bunday
qat’iyatli qadamni o‘rta asrlar sharoitida faqat amir Temurga o‘xshagan zabardast
hukmdorgina qo‘yishi mumkin edi.   
Markaziy   hokimiyat   idoralarida,   ulus   hokimiyatlari   devonlaridagi   kabi,
vazirlardan   boshqa   turli   tabaqadagi   amaldorlar   bo‘lgan.   Bular,   masalan,
shayxulislom,   qozi   ul-quzzot   (oliy   sudya),   qoziyi   ahdas   (odat   bo‘yicha   hukm
chiqaruvchi sudya), qozi askar (harbiy sudya), sadri a’zam (oliy sadr, vakf mulklari
mutasaddisi),   dodxoh   (shikoyatlarni   ko‘rib   chiquvchi),   eshikog‘a,   saroy   vaziri,
yasovul (hukmdorning shaxsiy buyruqlarini bajaruvchi), qalaqchi (xiroj miqdorini
aniqlash   majburiyati   yuklatilgan   amaldor),   mutahassil   (soliq   va   o‘lpon   yig‘uchi),
tavochi   (asosan   qo‘shinlarni   to‘plash   ishiga   ma’sul   oliy   amaldor),   qorovulbegi,
kutvol   (qal’a   komendanti),   muhtasib   (shariat   qoidalari   ijrosi   hamda   bozorlarda
narx-navo,   tarozilari   to‘g‘riligini   tekshiruvchi   mansabdor),   voqeanavis   (kundalik
voqealarni yozib boruvchi), munshiy (shaxsiy kotib) va boshqalar.
2 . 2 .  Amir Temur davlatidagi madaniy hayot.
Amir   Temur   150   yillik   mo‘g‘ul   istibdodini   tugatib,   o‘zaro   nizo-
parokandalikka   chek   qo‘ydi,   uning   sa’y-harakatlari   bilan   kuchli   markazlashgan
davlat   yuzaga   keldi.   Bu   esa   o‘z   navbatida   ulug‘   saltanatda   madaniy   hayotning
nafaqat   jonlanishi,   balki   yuksalishiga   zamin   yaratdi.   Mazkur   jarayonni   shaxsan
Amir   Temurni   o‘zi   davlat   siyosati   darajasida   qo‘llab-quvvatladi.   U   o‘z
bunyodkorligini aynan davlat siyosati maqomida belgiladi. 
Amir   Temur   topshirig‘iga   ko‘ra   barpo   etilgan   inshootlarning   ulug‘vorigi
siyosiy   sohadagi   vazifalardan   biri   edi.   Mazkur   holat   Shahrisabzdagi   Oqsaroy
peshtoqiga   bitilgan   “Agar   bizning   qudratimiz   va   karomatimizga   shubha   qilsang,
45 shak   keltirsang,   imoratlarimizga   qo‘ra!”   degan   yozuvda   o‘zining   aniq   ifodasini
topdi.   Samarqandda,   Movarounnahrning   boshqa   shaharlari,   qolaversa   butun
saltanatda   Amir   Temur   davrida   amalga   oshirilgan   qurilish,   obodonchilik   ishlari
beqiyos ahamiyat kasb etdi. 
Bunda   avvalo   shahar   qurilishida   istehkomlar   barpo   etish,   ko‘chalarni
tartibga   solish,   aniq   uyushtirilgan   me’moriy   majmualar   yaratish   bo‘yicha   ulkan
tadbirlar   amalga   oshirildi.   Bu   ko‘p   holda   Samarqand   me’morchiligida   o‘z   aksini
topdi.   Amir   Temur,   keyinchalik   Temuriylar   davrida   ham   shaharlarning   asosiy
qismi “hisor” deb atalgan. Bu to mo‘g‘ullar bosqiniga qadar bo‘lgan “shahriston”
atamasidan   nisbatan   farqlanadi.   Zero,   hisor   shaharning   asosiy   qurilishlari   va
savdo-hunarmandchilik   sohalarini   o‘z   ichiga   olgan   yoki   umuman   yangi   joyga
vujudga   kelgan,   lekin,   baribir   me’moriy   jihatdan   o‘zaro   bir   bo‘lgan   asosiy
ma’muriy va mafkuraviy bo‘g‘inlarni o‘zida jamlagan. Katta-kichik shaharlarning
hisori har xil, ammo ahamiyati va vazifasi bir bo‘lgan. Buni Kesh (Shahrisabz) va
Samarqand   shaharlari   misolida   ham   ko‘rish   mumkin   bo‘ladi.   Hofizi   Abro‘ning
ma’mumotiga   ko‘ra   Kesh   shahri   hisor   devori   qurilishi   1378   yil   boshlanib,   bir
yildan so‘ng tugallangan. To‘g‘ri to‘rt burchak shakldagi devorning to‘rt tomonida
darvozasi   bo‘lgan.   Darvozalardan   boshlangan   ikkita   asosiy   yo‘l   markazda
kesishgan.   Yo‘l   yoqasida  joylashgan  do‘konlar   markazga  tomon  ko‘payib  borgan
va   markazda   asosiy   bozor   bo‘lgan.   Hisorning   janubiy-g‘arbida   Oqsaroy   bunyod
etilib, uning qarshisida esa aslzodalar va ruhoniylarning mahallari joylashgan. 
O‘sha davr muarrixlari poytaxtni Samarqandga ko‘chirilishi haqida gapirib,
bag‘oyat   xushmanzara,   jannatmonand   yerda   joylashgan   Samarqand   haqida   so‘z
yuritishadi.   Ajoyib   dalalari,   go‘zal   daraxtzorlari,   maftunkor   inshootlari,   so‘lim
kanallari   bo‘lgan   bu   beqiyos   shahar   –   saltanatning   noyob   javohiri   va   boshqa
shaharu kishloqlar havas qilgudek maskanni Temur davlatni boshqaruv markaziga
aylantirib   poytaxt   qildi,   qal’a   va   hisor   qurishni,   ulug‘vor   inshootlar   va   tillakor
saroylar   bunyod   etishni   buyurdi.   Ispan   elchisi   Klavixo   Samarqandga   ta’rif   bera
turib,   quyidagilarni   ta’kidlagan   edi:   “Samarqand   shahri   tekislikda   joylashgan   va
atrofi  tuproq ko‘tarma hamda chuqur  handaq bilan o‘rab olingan... Butun,  shahar
46 bog‘-rog‘lar   va   uzumzorlar   bilan   o‘rab   olingan...Shahar   bog‘lar   qo‘ynida
joylashgan.   Bu   bog‘lar   o‘rtasidan   ko‘chalar   o‘tkazilgan,   maydonlar   bor,   bu
yerlarda juda ko‘p aholi yashaydi, non, go‘sht va ko‘plab boshqa narsalar sotiladi”.
Amir   Temurning   Samarqanddagi   qal’asi   shunchaki   istehkom   emas,   balki   avvalo
poytaxtning mustahkamlangan  ma’muriy – harbiy markazi  ham  edi. Amir  Temur
davriga kelib Samarqand qiyofasi quyidagicha tus olgan. Shaharda oltita darvoza –
shimolida   Shayxzoda   va   Ohanin,   sharqida   –   Feruza,   janubida   So‘zangaron   va
Korizgoh,   g‘arbida   –   Chorsu   darvozalari   mavjud   bo‘lgan.   Shahar   markazi   –
Registon   maydonidan   nur   shaklida   tarqalib,   bu   darvozalarga   cho‘zilgan   asosiy
ko‘chalar o‘qday to‘g‘ri bo‘lmay, burilishlari ko‘p, gohida yirik mahallalari tarixan
vujudga kelgan ko‘chalar bilan tutashib ketar edi. 1404 yili Samarqandga qaytgan
Amir   Temur   shaharning   asosiy   ko‘chalarini   tubdan   qayta   qurib,   to‘g‘rilash   va
kengaytirishga  qaror  qiladi. Bu xususida Klavixo ham  o‘z esdaliklarida qayd etib
o‘tadi.   Shu   davr   me’morchiligida   ko‘p   holda   pishiq   g‘isht   va   ba’zan   tosh,
marmarga   ham   asosiy   urg‘u   berila   boshlandi.   Gumbaz   texnikasidagi   taraqqiyotni
ko‘p jihatdan pishiq g‘isht belgilab berdi. Ta’kidlash joizki, XIV asr oxirlari – XV
asr butkul me’morchilik san’antining yuksalish davri bo‘ldi. 
Amir   Temur   me’morchilikni   yuqori   darajaga   ko‘tarish   borasida
muhandislar, me’morlar, bezak ustalari oldiga yangidan – yangi vazifalarni qo‘yib,
ularning   mahoratlarini   muntazam   oshirib   borishga   katta   e’tibor   bilan   qaradi.
Masalan,   Klavixoning   guvohlik   berishicha   Amir   Temur   Go‘ri   Amir   maqbarasi
qurilishidan   uncha   qoniqmay,   uning   gumbazini   qayta   qurishni   buyurgan.
Shuningdek, Jome masjidi asosiy peshtog‘i avval unga maqbul bo‘lmagan, so‘ngra
peshtoq ham qayta qurilgan. Muhandislik izlanishlarining yakuni sifatida devordan
devorga   tashlanuvchi,   o‘zaro   kesishuvchi   va   gumbazni   ko‘taruvchi   (“ayilsimon”)
to‘rtta   ravoq   ko‘rinishidagi   yangi   tizim   vujudga   keldi,   ravoqlar   oralig‘i
qalqonsimon   bag‘arlar   va   osilib   turuvchi   ganchkorlik   bilan   to‘ldirilgan   bezak   va
sayqal   ishlari   binoning   asosiy   hajmi   qurib   bitkazilganidan   keyin   emas,   balki   u
bilan barovar amalga oshirilgan. 
47 Me’moriy   bezaklar   rang-barangligining   eng   yuqori   cho‘qqiga   chiqishi   ham
Amir   Temur   va   Temuriylar   davrida   ro‘y   bergan.   Uning   turlaridan   va   oldingi
avlodlarning   tajribasidan   foydalangan   holda   ustalar   texnik   usullarni
takomillashtiribgina   qolmay,   balki   yangilarini   ham   ishlab   chiqishdi,   bezak
mavzularini   boyitishdi.   Bularga   –   g‘ishtni   devorni   silliqlab,   rangli   va   sirli
koshinlardan   qadama   naqsh   solish,   yog‘och,   tosh   va   ganch   o‘ymakorligi,
hoshiyalarni bezagan ko‘p rangli parchinlar, naqshlarning ayrim qismlari va butun
boshli   pannolar,   alohida   sayqallangan   koshinlardan   ishlanuvchi   yorqin
naqshlar,ichki   ko‘rinishda   esa   koshinlar   chegarasidan   boshlab   to   gumbaz
markazigacha devoriy surat ishlangan bo‘lib, u ko‘p rangli va oltinga boy bo‘lgan.
Yoki ayrim ranglar, masalan oq fondagi zangori naqshlar ustunlik qilgan. 
Bularning   barchasi   eng   yuksak   texnik   darajada   ijro   qilinib,   o‘z   ko‘rinishi,
tuzilishi bilan asrlar davomida insoniyatni lol qoldirib kelmoqda. Naqshlarning uch
xili   –   handasaviy,   o‘simliksimon   va   epigrafik   turlari   yonma-yon,   lekin   o‘zgacha
uslub   bilan  ishlatilingan.   Temur   davri   inshootlarida  ko‘k   va  zarhal   ranglar   ustun,
dabdabali   naqsh   hukmron   bo‘lgan.   Turli   hududlardan   kelgan   hunarmandlar,   turli
soha   mutaxassislari   qurilishi   va   me’morchilik   ishlariga   keng   jalb   etilgan.
Jumladan, Shams Abdulvahob SHeroziy, Tojuddin Isfahoniy, Sharofiddin Tabriziy
singari   usta   me’morlar,   yog‘och   o‘ymakori   Yusuf   SHeroziylar   shular   qatoridan
o‘rin   olgan   mashhur   ustalar   bo‘lishgan.   Ta’kidlash   joziki,   Movarounnahr
o‘lkasining o‘z me’moriy maktablari va bezak ustalari bo‘lgan. 
Ularning   ayrimlarining   nomlari   bizgacha   yetib   kelgan.   Ular   qatorida
FaxriAli,   Badriddin,   Shamsiddin,   usta   Zayniddin,   usta   Ali   (Alim)   Nasafiy
nomlarini   keltirish   joiz.   Amir   Temurning   bosh   bog‘boni   ham   mahalliy   o‘simlik
dunyosini   yaxshi   bilgan   samarqandlik   Shahobiddin   Ahmad   Zardakashiy   nomli
shaxs bo‘lgan. Mahalliy va o‘zga yurtlardan kelgan ustalar o‘zaro ijodiy ta’siri shu
davr me’morchiligida o‘ziga xos yangi uslubni vujudga keltirdi hamda saltanatning
barcha   hududlaridan   to‘plangan   ustalarning   bilimi   va   ijobiy   salohiyatini   o‘zida
jamladi. 
48 Amir Temur qurdirgan me’moriy inshootlar ichida shubhasiz Shahrisabzdagi
Oqsaroy   eng   yirik   va   nodir   obida   hisoblanadi.   Abdurazzoq   Samarqandiyning
yozishiga  qaraganda  Amir   Temur  to‘rtinchi   marotaba,  ya’ni, 1379  yili  Xorazmga
yurishidan   qaytganidan   so‘ng   xorazmlik   bir   guruh   kishilarni   Keshga   ko‘chirib
keltirganligini   qayd   etadi.   Ko‘chirib   keltirilganlar   orasida   quruvchi   usta,
mutaxassis   bunyodkorlar   ham   bo‘lganki,   ular   Amir   Temurning   buyrug‘i   bilan
Keshda yangi saroy barpo etish ishiga jalb qilinganlar. Oqsaroyning qurilishi 1380
yil bahorida boshlangan. O‘z davrida umumiy balandlik darajasi 72 metrni tashkil
etgan.   Oqsaroy   binosining   hozirgi   vaqtgacha   saqlanib   qolgan   qismi   38   metrni
tashkil etadi. 1404 yil 29 avgust kuni Keshda bo‘lgan ispan elchisi Klavixo ustalar
hanuz   qurilish   ishlarini   davom   ettirishayotganligini   ta’kidlagan.   Saroy   hajmi
jihatidan   nihoyatda   ulkan   va   mahobatli,   o‘z   davrining   o‘xshashi   yo‘q   binosi
bo‘lgan.   Shu   davrda   Amir   Temur   davlatida   saroy   inshootlarining   ikki   turi   keng
tarqalgan   edi:   Rasmiy,   ma’muriy   boshqaruv;   2.   Shahardan   tashqaridagi   qarorgoh
vazifasini o‘tovchi, dam olish inshootlari. 
Oqsaroy tabiiyki birinchi guruhga kirgan inshoot bo‘lgan. Oqsaroy ko‘lami,
ma’rifiy   yechimi   bo‘yicha   tengi   yo‘q   imorat   bo‘lib,   uni   saroyda   saqlanib   qolgan
quyidagi   yozuv   ham   tasdiqlaydi:   “Go‘zalligi   jihatdan   hayratlanarli   va   ko‘k
gumbazlari   bo‘lgan   bu   bino,   peshtoq   qubbalarida   o‘z   aksini   topgan   va
jilvalanuvchi   turli   rangdagi   nurlar   taratuvchi   mash’alaga   o‘xshaydi”.   Nizomiddin
Shomiy   o‘zining   “Zafarnoma”   asarida   Oqsaroy   haqida   “Uning   toq   va   ravoqlari
ayiq yulduziga yetadi, binobarin, dunyo da unga teng keladigan narsani hech kim
hech qachon ko‘rmagan va eshitmagan”, deya yuqori ta’rif bergan. 
Hozirgi kunda Oqsaroyning saqlanib qolgan qismi hajmi jihatdan nihoyatda
ulkan   bo‘lib,   o‘rta   asrlarda   tengi   yo‘q   inshoot   bo‘lganligini   yana   bir   qarra
tasdiqlamoqda.   Amir   Temur   Shahrisabzda   1373/1374   yillarda   ustozi   Shayx
Shamsiddin   kulol   mozori   ustida   gumbazli   maqbara   barpo   etib,   otasi   Muhammad
Tarag‘ay qabrini ham unga ko‘chirib o‘tkazadi. 
1376   yilda   Amir   Temurning   katta   o‘g‘li   Jahongir   Mirzo   yigirma   yoshida
vafot   etgach,   bu   voqealikdan   qattiq   qayg‘urgan   hukmdor   uni   Shahrisabzga
49 ko‘mishga qaror qiladi. Sharofiddin Ali Yazdiy 1379 yil Xorazm yurishidan so‘ng,
ko‘plab   Keshga   keltirilgan   ustalarga   Jahongir   qabri   ustiga   ulkan   maqbara   barpo
etilishi   buyurganligini   yozib   qoldirgan.   Bobur   Amir   Temur   Oqsaroydan   so‘ng
Shahrisabzda   Jahongir   Mirzo   maqbarasi   va   madrasa   barpo   etgan   deya   ma’lumot
beradi.Ispan elchisi Klavixo ham bu ulug‘vor inshootga yuqori baho bergan edi. 
Amir   Temur,   shubhasiz   poytaxt   Samarqand   me’morchiligida   ulkan
ahamiyatga   molik   ajoyib   me’moriy   inshootlarni   yaratdi.   Amir   Temur   tomonidan
Samarqandda   Ko‘ksaroy   va   Bo‘stonsaroy   nomini   olgan   saroylar   barpo   etildi.
Ko‘ksaroy   to‘rt   qavatli   bo‘lib,   gumbazlari   va   devorlari   zangori   parchinlar   bilan
qoplanganligi uchun ham  shunday nomga sazovor  bo‘lgan. Ko‘ksaroyda xonlarni
podsholik  taxtiga  o‘tkazish  marosimi  vaqtida   ularni  oq  kigiz  ustiga   o‘tkazadigan,
toshdan   taxtikursi   –   ko‘ktosh   qo‘yilgan   bo‘lgan.   Amir   Temur   davrida
Afrosiyobning janubida joylashgan Shohizinda majmui kengayib, qaytadan yuzaga
kela   boshladi.   Qusam   ibn   Abbos   mozoridan   devorning   janubiga   qadar   bo‘lgan
yo‘lakningyuqori qismida qator maqbaralar yuzaga keldi. 
Mazkur   majmuada   Shodimulk   oqa,   Amir   Husayn   (To‘g‘lu   Tekishning
o‘g‘li), Temurning singlisi Shirinbeka oqa, Amirzoda maqbaralari 1372-1386 yillar
davomida qurib bitkazilgan.  XIV asr  80-90 yillarida Nomsiz  va  Mirzo  Burunduq
maqbalarari  qurildi. 1404-1405 yillarga kelib Amir  Temurning xotini  Tuman oqa
tomonidan  maqbara,  masjid  va  majmuaning  bosh   qismiga  olib  chiquvchi  chortoq
qurildi.   Maqbaralar   o‘z   bezagi,   me’moriy   yechimi,   qurilish   darajasi   bo‘yicha   o‘z
davrining shu yo‘nalishidagi yetakchi inshootlari bo‘lib hisoblangan. 
Amir Temur tomonidan o‘z davrida shayx Burhoniddin Sog‘arjiy xilxonasi -
Ruhobod   va   Go‘ri   Amir   maqbaralari   barpo   etildi.   Shubhasiz,   o‘z   ulug‘vorligi   va
yuqori me’moriy jihatlari bilan Go‘ri Amir noyob arxitektura inshootlari sirasidan
joy olgan. 1403 yili Amir Temurning suyukli nevarasi Muhammad Sulton Kichik
Osiyoga   yurishdan   so‘ng   to‘stadan   vafot   etdi.   U   avval   vaqtincha   Sultoniyadagi
payg‘ambar Haydar mozoriga dafn etiladi. Amir Temur 1404 yili avval o‘zi uchun
mo‘ljallangan   Go‘ri   Amir   maqbarasini   qurib   bitkazdi.   Unga   birinchi   bo‘lib
50 Temurning ustozi va piri Mir Sayid baraka dafn etilgan. Keyinchalik bu yer oilaviy
dahma tusini olib u yerga Muhmmmad Sulton jasadi olib kelib ko‘yiladi. 
Vaqt   o‘tishi   bilan   maqbaraga   Amir   Temurning   o‘zi,   o‘g‘illari   Umarshayx,
Mironshoh,   Shohruh,   nevarasi   Mirzo   Ulug‘bek,   kichik   yoshdagi   ikki   chevaralari
ham dafn etiladi. Go‘ri Amirga tutash tarzda madrasa barpo etilib, uning janubiy-
g‘arbiy tomoniga XV asr davomida qator Temuriylar avlodi vakillari dafn etiladi. 
Amir   Temur   yuksak   me’moriy   qurilishiga   oid   yana   bir   inshoot   bu   –
Bibixonim   Jome   masjidi   hisoblanadi.   Masjid   1399   yili   boshlanib,   1404   yili
tugatilgan.   Samarqand   jome   masjidi   ancha   eskirib,   o‘sib   borayotgan   aholi
ehtiyojiga mos kelmay qolgan edi. U Hindiston yurishidan qaytganidan keyin o‘z
mahobati va ulug‘vorligi bo‘yicha tengi yo‘q masjid barpo etishga qaror qildi. Bu
haqda   Sharofiddin   Ali   Yazdiy   quyidagilarni   yozgan:   “...mohir   me’morlar   va   o‘z
san’atida   benazir   ustalar   baxtli   saodatda   va   yulduzlar   uchun   qulay   paytda   binoga
asos   solishdi...Ozarbayjon,   Eron,   Hindistondan   500   toshtarosh   masjidning   o‘zida
ishlar,   boshqalar   esa   tog‘da   tosh   yo‘nib,   shaharga   jo‘natish   bilan   band   edi.   ...
Qurilish   ishlarini   nazorat   qilishni   Temur   shahzodalar   va   amirlarga   topshirdi...
Qurilishga  shaxsan  o‘zi  keldi   va  o‘sha  kezlari   vaqtnining ko‘p qismini   shu  yaqin
atrofda – Xonim madrasa va Tuman oqa maqbarasida ztkazdi... Bino yanglig‘ ko‘k
gumbaziga yetishguncha va hovli ozodaligi...jannat bog‘larining chiroyini unuttirar
darajada   bo‘lmaguncha   davom   etdi...   Devorning   ichki-tashqi   tarafidan   va   ravoq
atrofi   toshga   yo‘yilgan   bitiklar   bilan   bezatilgan...Minbar   bag‘oyat   go‘zal   qilib
bezatildi,   mehrob   temirdan   yasaldi.   Osmon   gumbazi   bo‘lmaganda   bu   gumbaz
yagona bo‘lardi, Somon yo‘li bo‘lmaganda peshtoq yagona bo‘lardi”. 
Hofizi   Abro‘   esa   masjid   tavsiyasiga   qo‘shimcha     quyidagi   tafsilotni
keltiradi: “...Butun binoning hovlisi va tomi toshdan ishlangan va bu toshlar o‘zaro
shu   qadar   jipslik   bilan   birlashtirilganki,   qancha   yuz   yillar   o‘tmasin,   naqshlari
o‘chmay va butun bino zavol ko‘rmay dunyo turguncha turgay”.
Masjid bilan bir qatorda uning ro‘parasida Bibixonim tomonidan madrasa va
maqbara   qurilishi   davom   ettirildi.   Jome   masjidi   sahni   to‘rtburchak   burchaklarida
ikki baland minoralar bo‘lgan. Masjidning keng hovlisida peshayvonlar bilan ular
51 oralig‘idagi   ravoqlar   va   gumbazchalarni   400   dan   ziyod   marmar   ustunlar   ko‘tarib
turgan.   Masjiddagi ulkan lavhda Temur Bursadan olib kelgan muqaddas “Usmon
Qur’oni” ham turgan. 
Jome masjidi qurilishini Amir Temur qattiq nazorat qildi. Masjid qurilishida
sustkashlik   qilgan   ikki   amaldor   qattiq   jazolandi,   peshtoq   esa   qayta   qurildi.   Amir
Temur   yuqorida   ta’kidlanganidek,   shahardan   tashqarida   ham   qarorgoh   ham   dam
olish   vazifasini   o‘tovchi   inshootlar   barpo   etgan   edi.   Bunday   qarorgohlar   so‘lim,
soya-salqin bog‘lar bilan uyg‘unlashgan tarzda barpo etilgan. 
Dastlab   XIV   asr   70-yillarida   Ko‘xak   tog‘i   etagida   “Bog‘i   Naqshijahon”
barpo etildi. 1378  yili  Samarqanddan  g‘arbda  Tuman  oqa uchun  “Bog‘i   Behisht”
qurildi.   “Bog‘i   Amirzoda   Shohruh”   1394   yili   Shohruh   Kavkaz   ortiga   yurishidan
qaytishi   sharafiga   qurilgan.   “Bog‘i   Bo‘ldi”   (“Olis”   deb   ham   nom   olgan)
poytaxtdan   sharqda,   “Bog‘i   Dilkusho”   ham   shu   yo‘nalishda   Xonchorbog‘   degan
joyda   barpo   etilgan   bo‘lib,   1396-1399   yillar   davomida   qurilgan.   “Bog‘i   shamol”
1397   yil   Mironshohning   qiziga   atab   qurilgan   bo‘lib,   Samarqandning   shimoliy
qismida   joylashgan   edi.   “Bog‘i   Zog‘on”   esa   “Bog‘i   Bo‘ldi”   yaqinida   Ko‘chai
Xiyobon   mavzeidan   joy   olgan.   “Bog‘i   Baland”   esa   Temurning   dong‘i   ketgan
maskanlaridan   biri   bo‘lgan.   1399   yili   Amir   Temur   Hindistondan   qaytishi
sharofatiga Samarqanddan janubda, Darg‘om cho‘lida “Bog‘i Davlatobod” tashkil
etilgan. “Bog‘i Chinor” ham janubda joylashgan edi. 
1404   yili   Samarqandning   shahar   g‘arbiy   devori   ortida   “Bog‘i   Nav”   barpo
etildi.   “Bog‘i   Jahonnamo”   deb   nom   olgan   qarorgoh   Shahrisabz   yo‘lidagi
yonbag‘irlikka qurilgan. “Bog‘i Maydon” Afrosiyobning shimoliy tomonida qurila
boshlagan   vaqtida  Amir  Temur  vafot  etib  qoldi,  shu  bois   qurilish   ishlarini   Mirzo
Ulug‘bek   yakunladi.   Mazkur   bog‘lar   o‘zining   ajoyib   ko‘shk-saroylari,   yozgi
ayvonu-shiyponlari,   mevali,   manzarali   daraxtlari,   anvoyi   o‘simligu-gullari   bilan
chet ellik sayyoh va elchilarni lol qoldirgan. Rui Gonsales de Klavixo, Sharofiddin
Ali   Yazdiy   va   Ibn   Arabshohlar   1404   yili   Amir   Temurning   yurishdan   qaytishi
hamda nevaralari to‘yi sharafiga Konigulda o‘tkazgan bayramni zavq-shavq bilan
tasvirlashadi.   Ayniqsa,   ulug‘vor   shiypon   Klavixoni   lol   qoldirgan   “Bu   shiypon,   -
52 deb yozadi Klavixo, shu qadar keng va shu qadar mahobatli ediki, naq qasr deysiz.
Balandligi va o‘lchamlari aqlni shoshiradi, go‘zalligini ta’riflashga esa til ojizdir”.
Bunday shiyponlar soni muarrihlar yozishicha 400 ta bo‘lgan. Klavixo shuningdek,
shakli,   balandlgi   va   bezagi   bilan   uni   hayratga   solgan   hashamatli   o‘tovni   ham
mufassal   tasvirlagan.  Amir  Temur   uchun  shiyponsoz   ustalar  yig‘ma   masjid  qurib
berishgan, yaqin-uzoq safarlarda hukmdor uni o‘zi bilan olib yurgan. 
Amir   Temur   tomonidan   qurdirilgan   mahobatli   inshootlardan   yana   biri   –
Yassi   (Turkiston)   da   qurilgan   Xoja   Ahmad   Yassaviy   maqbarasi   hisoblanadi.
“Sulton   ul-orifin”   nomini   olgan,   yassaviya   tariqat   maktabining   asoschisi   Xoja
Ahmad   Yassaviy   nomi   ayniqsa   O‘rta   Osiyo   shimolida   ma’lum   va   mashhur   edi.
1397   yili   Turkistonga   tashrif   buyurgan   Amir   Temur   Yassaviy   qabri   ustiga
oliymaqom me’moriy majmua barpo etishni buyurdi. Ahmad Yassaviy maqbarasi
ikki   yil   (1397-1399)   davomida   qurilgan.   Majmua   dastlab   jamoatxona,   go‘rxona,
masjid,   katta   va   kichik   saroylar,   kitobxona,   xalimxona,   quduqxona,   ikki   qavatli
hujralar,   o‘ttizdan   ziyod   katta-kichik   xonalardan   iborat   bo‘lgan.   Majmua
yonboshida   yerto‘la   –   chillaxona   bo‘lgan.   Ziyoratgohning   eng   nodir   va
qimmatbaho  boyligi   –  asosiy   xonaning  o‘rtasidagi   qirq  quloqli   doshqozon   edi.  U
ham   Amir   Temur   buyrug‘i   bilan   yasalgan,   4000   kishilik   taom   pishirishga
mo‘ljallangan.   Qozon   7  xil   metall   (oltin,   kumush,   qo‘rg‘oshin,  temir,  po‘lat,   ruh,
mis) qorishmasidan tayyorlanib, sharqona bezaklar bilan ziynatlangan. Nazr-niyoz
qozoni deb nom olgan bu qozonda turli taomlar pishirilib, beva-bechora, musofir,
kambag‘alarga   tarqatilgan.   Majmuani   aksariyat   eronlik   ustalar   qurishgan.   Amir
Temur   1380   yili   Buxorodagi   Chashmai   Ayub   qudug‘i   ustiga   ham   ajoyib   bino
qurdirgan. Bu bino aksariyat xorazmlik ustalar tomonidan barpo etildi. 
Amir   Temur   shunindek,   Toshkentda   Shayx   Zayniddin   bobo   maqbarasini,
shahar  yaqinida Zangi ota majumasini, qator daryolar ustiga ko‘priklar, Toshkent
vohasida   kanallar,   karvonsaroylar,irrigatsiya   inshootlari,hammomlar   va   boshqa
inshootlar ham barpo etdi. U Samarqand atrofida o‘z davrining mashhur shaharlari
nomi   bilan   SHeroz,   Sultoniya,   Damashq,   Misr,   Bag‘dod   kabi   ajoyib   qishloqlarni
ham qurdirdi. Bu bilan Amir Temur Samarqand mavqei bu dong‘i ketgan shaharlar
53 orasida   yanada   yuqori   ekanligini   ta’kidlamoqchiedi.   Amir   Temurning
bunyodkorligi,   obodonchilik   ishlari   saltanatning   turli   hududlarida   ham   amalga
oshirildi.   Uning   buyrug‘i   bilan   Tabrizda   masjid,   SHerozda   saroy,   Bag‘dodda
madrasa,   Kobul   yaqinida   shifoxona   barpo   ettirildi,   Hindiston   yo‘lidagi   Eryob
qal’asini   qayta   tikladi,   Kavkazda   Boylaqon   shahrini   qurdirdi,   kanal   qazdirib   suv
chiqartirdi va hokazo. 
Amir Temur davriga kelib miniatyura san’ati ham rivoj topdi. Ibn Arabshoh
o‘z   asarida   Amir   Temurning   Samarqanddagi   saroylarida   bir   qancha   devoriy
suratlar   bo‘lganligini   yozadi.   Sharofiddin   Ali   Yazdiy   esa   Bog‘i   shamol   saroyini
bezagan devoriy suratlar haqida xabar  beradi. bu esa  yuqoridagi  mulohazalarning
mantiqiy isboti bo‘lib xizmat qiladi. Maqbaralar naqshlarida (masalan, Shirinbeka
oqa,  Bibixonim,   Tuman   oqa)   naqqoshlik   va   xattotlik  san’ati   namunalari   bilan   bir
qatorda   tasviriy   lavhalar   ham   mavjud.   Amir   Temur   davrida   Samarqandda   o‘ziga
xos miniatyura rassomchilik maktabi qaror topdi. 
Tobe   mamlakatlardan   olib   kelingan   xattotlar,   sahhoflar,   muzahhiblar,
rassom-naqqoshlar aksariyat saroydagi kutubxonada ijod bilan mashg‘ul bo‘lishdi.
XV   asr   vaqf   hujjatdagi   bir   ma’lumotga   ko‘ra   Samarqandda   hatto   naqqoshlar
istiqomat qiladigan alohida bir ko‘cha – Ko‘yi Naqqashon ham bo‘lgan. 1393 yili
Bag‘dodin egallagan Amir Temur Samarqandga shu yerlik mashhur rassom Abdul
Xayyani   jo‘natadi.   Abdul   Xayya   Samarqandda   unumli   ijod   bilan   shug‘ullangan.
Abdul   Xayya   va   uning   shogirlari   asarlarida   jang,   ov-shikor,   saroy   marosimlari
mavzulari   asosiy   o‘rin   egallagan.   Abdul   Xayyaning   eng   mashhur   shogirdlaridan
biri Mahmudshoh al-Xayyom bo‘lib, bizgacha rasmlar chetidagi uning nomi yetib
kelgan.   Amir   Temurning   jang   maydonlaridagi   va   saroydagi   qabul   marosimlari
holatlarini  aks ettirgan bir  qator miniatyuralarbizgacha yetib kelgan. Amir  Temur
davrida   badiiy   o‘ymakorlik,   tosh   o‘ymakorligi,   yarim   qimmatbaho,   qimmatbaho
toshlardan idish yasash san’ati ham yuqori darajadataraqqiy etdi. 
Yog‘och   o‘ymakorligi   nafaqat   me’morchilikda,   balki   jihozlar,   xususan,
kursi,   xontaxta,   yog‘och   quticha,   kitob   qo‘yiladigan   lavh   va   boshqalar   yasash
jarayonida   ham   keng   qo‘llanildi.   Ta’kidlash   joizki,   mazkur   davrda   metall
54 o‘ymakorligi ham rivoj topib, turli metall, qimmatbaho metalldan (oltin, kumush)
yasalgan   idishlarda   u   o‘z   asini   topgan.   Unda   ko‘p   holda   islimiy   naqshlar   turli
o‘simlik namunalari, nash yoki suls xatidagi duolar bilan chirmashib ketgan holda
aks   ettirilgan.   Shuningdek,   naqshlarda   turli   hayvon,   qushlar   tasviri   ham   aks   etar
edi.   Lagan,   jom,   dastsho‘y,   piyola,   shamdon,   chiroq,   chilim,   qalamdon   singari
buyumlar  aksariyat  bronza, latun, qizil misdan  juda naqshinkor  qilib ishlanar  edi.
Buyumlarning   bezatilishiga   ko‘ra   uning   egasi   qaysi   tabaqaga   mansubligini   ham
bilish mumkin bo‘lgan. 
O‘ymakor   ustalar   oliy   toifaga   mansub   lashkarboshilarning   harbiy   qurol-
aslahalari - dubulg‘a, qalqon, qilich soplariga o‘yma naqshlar bilan zeb berishgan. 
Ispan elchisi Klavixo saroydagi oltin va kumush idishlarning zeb berilishini
tasvirlab “yettita  oltin ko‘zadan  ikkitasiga  marvarid,  zumrad  va  feruza  qadab  zeb
berilgan.   Har   birining   uchli   qismiga   yoqut   qadalganiga”   o‘z   e’tiborini   qaratgan.
Piyolalar   esa   oltindan   bo‘lib,   ularning   har   birining   ichiga   poyob   marvarid   yoki
yoqut o‘rnatilganini ham qayd etadi. 
Saroy ayollari bosh kiyimi – kultapo‘shak juda zeb-ziynatlarga boy bo‘lgan.
Nafaqat zadagon ayollar balki shahar va qishloq ayollari zeb-ziynatlari ham xilma-
xil bo‘lgan. Boy erkaklar pichoq, uzuk, kamar, egar - jabduqlarida ham turli zeb-
ziynatlar bo‘lgan. 
Amaliy   san’atning   keng   tarqalgan   turlaridan   biri   –   kulolchilik   bo‘lib,
mahalliy   ustalar   qadim-qadimdan   bu   sohadagi   mahoratlarini   namoyish   qilganlar.
Amir   Temur   davriga   kelib   u   yanada   rivoj   topdi.   Shu   davrga   kelib,   an’naviy
naqshlar   tushirish   bilan   birga   mutlaqo   yangilik   –   oppoq   idishlarga   shaffof   sir
ustidan   kobalt   yordamida   naqsh   berila   boshlangan.   Sopol   buyumlarga   naqshlar
mo‘yqalam   orqali   amalga   oshirilib,   ba’zi   ustalar   xitoylik   chinnilardan   namuna
olishar, ko‘plari esa an’anaviy usulni davom ettirishar edi. 
Bu   davrda   shuningdek   to‘qimachilik,   gilamdo‘zlik,   kashtachilik   san’at
darajasigacha   ko‘tarildi.   Kiyim-kechaklar,   matolarning   ko‘plab   xillari   va   turli
bichimlari   bo‘lgan.   Miniatyura   rasmlariga   qarab   Temuriylar   xonadoni   vakillari
kiyim-kechaklari   nihoyatda   xilma-xil,   rang-barang   bo‘lganini   guvohi   bo‘lishimiz
55 mumkin.   Kiyim-kechaklarda   zar   iplar,   gardishin   naqshlar,   saroy   jihozlarida   zar
bilan   tikilgan   ko‘rpachalar,   pushti   rangli   choyshablar,   zar   ipli,   xilma-xil   naqshli
gilamlar ayniqsa urf bo‘lgan. Mazkur davrda xattotlik san’ati ham rivoj topganligi
ilgari   ham   ta’kidlab   o‘tilgan   edi.   Amir   Temur   davrida   keng   xalq   ommasiga
mo‘ljallangan   teatrlashtirilgan   tomoshalar   yanada   tarqqiy   etdi.   Xalq   sayillari,
bozorlar   va   to‘ylarda   masxaraboz,   qo‘g‘irchoqboz   va   darvozlar   turli   o‘yin   va
tomoshalarni   namoyish   etishgan.   Ko‘p   holda   bunday   guruhlar   musiqachilar   bilan
jam   bo‘lib,   maxsus   jamoalarga   birlashganlar.   Jabroil   farishta   esa   ularning   piri
bo‘lib hisoblangan. 
XIV   asr oxirlari – XV asrda Movarounnahrda an’anaviy xalq bayramlari –
Navro‘z,   bahorgi   sayil,   Guli   Surx,   Lola   bayrami,   hosil   bayrami   va   boshqalar
shaharu-qishloqlarda   keng   nishonlanilar   edi.   Bunday   bayramlar   ayniqsa   poytaxt
Samarqandda   keng   ko‘lamda   nishonlangan.   Bayram   kunlari   shahar   maydonlarida
musiqachi   va   raqqoslar,   masxaraboz   va   qo‘g‘irchoqbozlar,   dorvoz   va   usta
havaskorlar   aralash   tomoshalarini   namoyish   etishardi.   Hayvon   terisini   yopingan
muqallidlar   tomoshasi   ham   qiziq   o‘tar   edi.   Tomosha   san’ati   garchi   mutaassib
ruhoniylar tomonidan qoralansada, lekin u xalq orasida katta shuhrat qozongan edi.
Aslzodalar   orasida   polvonlar   kurashi,   musiqachi   raqqoslar   ishtirokidagi
bazmu-jamshidlar   katta   shuhrat   qozongan.   Shu   davrda   butun   Movarounnahr   va
Xurosonda   ham   musiqa   san’ati   keng   xalq   ommasi   hayotining   uzviy   qismiga
aylangan edi. Amir Temur zabt etilgan o‘lka va mamlakatlardan san’at arboblarini,
xususan   musiqachilarni   ham   Samarqandga   yuborib   turgan.   Ular   orasida   ayniqsa
Ozarbayjonning   madaniyat   markazi   bo‘lgan   Marog‘adan   chiqqan   Abulqodir
(1353-1435) juda mashhur bo‘lgan. U turli bilim va iste’dodlarga ega bo‘lgan. Bir
vaqtning o‘zida u ham shoir, ham xonanda, ham qori ham musiqa ijrochisi edi. U
poytaxt musiqachilariga rahbarlik qilar, umumshahar bayramlari, saroy bazmlarida
musiqa dasturlari tashkilotchisi bo‘lar edi.
Abulqodir turli klassik musiqalarni jamlab, bu xususda risolalar ham yozgan.
Shu   davrda   ud,   tanbur,   chang,   rubob,   nay,   karnay,   nog‘ora,   doira   va   boshqalar
asosiy   musiqa   asboblari   bo‘lib   hisoblanar   edi.   Ijro   etilayotgan   kuyning
56 ohangdorligini tanbur yaratar, unga asosan ud, ba’zi hollarda nay yoki chang jo‘r
bo‘lar edi. Odatda ud chaluvchining o‘zi qo‘shiq ham kuylar edi. 
Harbiy   yurishlarda   nog‘ora   va   karnaylardan   foydalanilar,   bundan   tashqari
nog‘ora-karnay   sadolari   shaharga   hukmdor   kirib   kelayotganligidan   ham   xabar
berar   edi.   XV   asr   birinchi   yarmida   ijod   qilgan   ba’zi   musiqachilarning   nomlari
bizgacha   yetib   kelgan.   Ular   orasida   Darvesh   Ahmad   Qonuniy   qonun   chalishda,
Sulton   Ahmad   nay   chalishda   eng   mahoratli   musiqachilar   deb   hisoblangan.
Samarqandda   xivalik   musiqachi   Devonai   Hisobiy   nomi   ma’lum   va   mashhur   edi.
Sulton Muhammad ham bastakor, ham ud chalish bo‘yicha tengi yo‘q shaxs deya
e’tirof etilgan. 
Maxsumzodai   Xorazmiy   savt   va   naqsh   kabi   ohanglarni,   bastakor   Hofizi
Changiy   peshrav   ijod   qilishda   mohir   bo‘lishgan.   Musiqa   asarlarining   amal,   savt,
peshrav, naqsh, tarona singari shakllari keng ommalashgan bo‘lib, ular keyinchalik
shashmaqomda ham o‘z aksini topgan. 
Amir   Temur   davrida   madaniy   hayotning   o‘sishi,   uning   ulkan   darajadagi
ravnaqi   bevosita   mamlakatda   o‘rnatilgan   tinchlik   –   osoyishtalik,   barqarorlik,
kuchli   markazlashgan   davlatning   hosilasi,   buyuk   hukmdorning   mazkur   sohaga
qaratgan   ulkan   e’tibori   siyosati   natijasi   deya   e’tirof   etish   tarixiy   haqiqatga   to‘la
mos keladi.   
                                   2 . 3.   Amir Temur diplomatiyasi
Amir   Temur   dastlabki   siyosiy   faoliyatidan   to   vafotiga   qadar   o‘z   qudratining
undan   to‘qqiz   qismiga   diplomatik   salohiyati   tufayli   erishgan.   Sohibqironning
vorislari Mironshoh, Ulug‘bek, Shohruh, Husayn Boyqaro, Bobur kabi yirik davlat
arboblari   ham   ichki   va   tashqi   aloqalarda   Amir   Temurning   diplomatik   merosiga
amal   qilib,   uning   bu   boradagi   siyosatini   davom   ettirganlar.   Tinchlik,   tomonlar
manfaatdorligi,   raqibiga   shavqat   qilish   va   unga   katta   imkon   yaratish,   har   qanday
og‘ir   sharoitda   ham   elchini   qadrlash,   tashqi   siyosat   va   diplomatiya   qoidalariga
qat’iy   amal   qilish,   inson   hayoti   daxlsizligi   Amir   Temur   tashqi   siyosati   va
diplomatiyasining   asosi   hisoblangan.   Chunonchi,   Amir   Temur   maktublaridan
57 birida,   “Elchiga   o‘lim   va   bandilik  yo‘qdir,   elchining  gardanidagi   vazifa  buyruqni
aniq yetkazishdan boshqa narsa emasdir”, deb yozadi.
Amir Temurning tashqi  siyosati  va diplomatiyasining o‘ziga xos tomonlaridan
yana   biri   shundaki   u,   bir   xalqni   ikkinchi   bir   xalqqa,   bir   dinni   boshqa   dinga,   bir
mafkurani   o‘zga   mafkuraga   qarshi   qo‘ymay,   har   ikki   ziddiyatli   tomonning
manfaatlarini ifoda etadigan muammoning ijobiy yechimini hamda ular o‘rtasidagi
taraqqiyot   yo‘lini   topishni   asosiy   masala   deb   bilgan.   Manbalarning   ma’lumot
berishicha,   Sohibqiron   diplomatik   munosabatlarda   tashabbus   ko‘rsatib,   xalqaro
aloqalarni rivojlantirishga intilgan. Uning tashqi siyosati va diplomatiyasi tinchlik
va tenglik, doimo raqibiga yon bosish, diniy va dunyoviy bag‘rikenglik g‘oyalariga
asoslangan.   Amir   Temurning   qarashlariga   ko‘ra,   inson   irqi,   dini,   millati,   kelib
chiqishi   va   qayerda   yashashidan   qat’iy   nazar,   yer   yuzining   barcha   yeri   hamma
inson uchun muqaddas bo‘lmog‘i kerak. 
  Sohibqironning tashqi siyosati hamda diplomatiya borasidagi bag‘rikenglik va
insonparvarlik fazilatlari Xorazmdagi So‘fiylar sulolasi (Yusuf So‘fi), Oltin O‘rda
xoni   To‘xtamish,   Misr   hukmdori   Faraj,   Turkiya   sultoni   Boyazid   kabilar   bo‘lgan
munosabatlarda ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ta’kidlash joizki, Amir Temurning
kuchli   va   puxta   diplomatik   salohiyati   tufayli   dinlar,   mafkuralar,   madaniyatlar,
iqtisodiyotlar,  siyosatlararo  munosabatlar  zamon   talablari  hamda   vaziyat   taqozosi
darajasida yo‘lga qo‘yilgan.
Ma’lumki, Amir Temur murakkab tarixiy sharoitida tashqi siyosat  olib borgan
edi.   Chunki   o‘sha   davrdagi   vaziyat,   ya’ni,   Chingiziy   mug‘ullarning   xavfi   kuchli
ekanligi,   Chig‘atoy   ulusini   birlashtirish   va   egalik   qilish,   Xorazm,   Oltin   O‘rda,
Mug‘uliston,   Eron,   Xuroson   kabi   o‘z   davrining   kuchli   davlatlari   bilan
munosabatlar   masalalarida   davlat   manfaatlariga   mos   tashqi   siyosat   yurgizishni
taqazo   etardi.   Sohibqironning   tashqi   siyosatdagi   ustivor   maqsadi   –   oqibatli
qo‘shnichilik, tingchlik va hamkorlik bo‘lib, Xorazm ustiga bir necha yurishlar va
Urganchning vayron etilishi sufiylar sulolasi vakillarining uzoqni ko‘rmay yuritgan
siyosati   natijasi   edi.   Chunki   sufiylarga   uzoq   vaqt   hamda   katta   imkoniyatlar
yaratilgan edi.
58 Amir   Temurning   tashqi   siyosatidagi   asosiy   yo‘nalishlardan   biri   –
Movarounnahrning xavfsizligini ta’minlash bo‘lgan. Xorazmdagi sufiylar sulolasi,
Fors   viloyati   hokimi   Shoh   Shujo’,   Ozarbayjon   hokimi   Tahurtan,   Mug‘uliston
hokimi Qamariddin, Oltin O‘rdadagi  To‘xtamishxon, Oq O‘rdadagi  Temur Malik
kabilar bilan bo‘lgan munosabatlar zamirida ham ana shu maqsad yotardi.
Tadqiqotchilarning   e’tirof   etishlaricha,   Amir   Temur   manfaatlari   mushtarak,
madaniyatlari   va   dinlari   umumiy   bo‘lgan   qo‘shni   davlatlarni   tobe   qilganligini,
joriy   podsholiklar   bilan   oraliq   davlatlarni   kuch   yoki   diplomatiya   bilan
egallanganligini   e’tirof   etadilar.   Itoatkorlik,   to‘langan   soliq   va   bojlar   evaziga
Sohibqiron   ularga   yordam   va   harbiy   muhoqaza   va’da   qilib,   o‘z   hollariga   qo‘yib
bergan.   Usmonli   turklarning   qo‘shnisi   Ozarbayjon,   Turkman   amirligi,   Gruziya,
Qashg‘ar, Hindiston kabilar bunga misol bo‘la oladi. Ushbu qaram yoki ittifoqdosh
davlatlar   atrofida   Rus   yerlari,   Oltin   O‘rda,   Turkiya,   Suriya,   Bag‘dod   sultonligi,
Dehli sultonligi, Xitoy kabi kuchli tashqi podsholiklar turgan. 
Amir   Temurni   Yevropa   davlatlari   bilan   olib   borgan   tashqi   siyosati   ham
e’tiborga  sazovordir. Chunonchi,  Boyaziddan  yengilgan  Kichik  Osiyodagi   mayda
sultonliklarning   hokim   va   amirlari   Temurdan   madad   istab,   uning   Qorabog‘dagi
o‘rdagohiga   borib   qaror   topadilar.   Vizantiya   va   Genuya   hokimlari   noiblari,
Fransiya   qiroli   hamda   Sultoniya   shahrining   katolik   missionerlari   najot   so‘rab
Sohibqironga   murojaat   qiladilar.   Shuningdek,   Boyazidga   qarshi   birgalikda   zarba
berish   maqsadida   Vizantiya   imperatorining   Konstantinopldagi   noibi   Ioann   VII
Paleolog   va   Genuyaning   Peradagi   (Konstantinopol   yaqinida)   hokimi   Trabzon
(Trapezund)   imperatori   Manuil   III   vositasida   Temurga   murojaat   etganlar.   Amir
Temur   Boyazid   bilan   bo‘lajak   janglarda   Trabzon   va   Konstantinopolning   harbiy
kemalaridan foydalanishga harakat qildi. Shu maqsadda u Genuya va Venetsiyaga
sovg‘a-salomlar   hamda   maktublar   bilan   Vatikan   vakili   Ioann   Galonifontibus
boshchiligida elchilar yuboradi. 
Sohibqiron   o‘z   davrida   Fransiya   qiroli   Karl   VI,   Angliya   qiroli         Genrix   IV
hamda   Kastiliya   va   Leon   qiroli   Genrix   III   de   Trastamaralar   bilan   xam   aloqalar
o‘rnatib,  yozishmalar   olib   boradi.   Bu   munosabatlar   dastavval   Turkiya   ustiga
59 yurish munosabati bilan boshlangan bo‘lsa-da, g‘alabadan so‘ng G‘arbiy Yevropa
mamlakatlari   bilan   bo‘lgan   aloqalarning   mazmuni   tubdan   o‘zgardi.   Endilikda,
Temur   ular   bilan   do‘stona   munosabatlarni   mustahkamlash   hamda   elchilik   va
o‘zaro savdo-sotiq aloqalarini yo‘lga qo‘yish kabi masalalar bilan cheklanadi. Shu
maqsadda Fransiya va Angliyaga elchilar yuborilib, Ispaniyadan (Klaviho) elchilar
qabul qilinadi. 
Amir   Temur   va   temuriylar   davrida   Markaziy   Osiyo,xususan,   hozirgi
O‘zbekiston hududlarining tashqi siyosati va diplomatiyasida xalqaro savdo hamda
madaniy   aloqalar   muhim   o‘rin   tutganligi   bizga   tarixdan   ma’lum.   Amir   Temur
hokimiyat   tepasiga   kelgach,   xalqaro   karvon   yo‘llari   xavfsizligini   to‘la
ta’minlashga   erishdi.   Shu   tufayli,   XIV   asrning   70-yillaridan   boshlab   Buyuk   ipak
yo‘lining   Movarounnahr   orqali   o‘tgan   markaziy   tarmog‘i   shimoliy   yo‘nalishiga
qaraganda   xalqaro   iqtisodiy-madaniy   aloqalarda   muhim   o‘rin   tuta   boshladi.
Movarounnahr bo‘ylab xalqaro savdo karvonlari harakatining qaytadan jonlanishi,
shaharlar taraqqiyotiga, iqtisodiy-madaniy aloqalarning yuksalishiga olib keldi. 
Amir   Temur   va   Temuriylar   davri   Buyuk   ipak   yo‘li   faoliyatining   so‘nggi   va
rivojlangan   bosqichi   bo‘ldi.   Savdo  yo‘llarida   xavfsizlikning   ta’minlanishi,   savdo-
sotiqning   davlat   tomonidan   rag‘batlantirilishi,   shaharlarning   markazlar   sifatidagi
ahamiyati oshishi ichki va tashqi iqtisodiy-madaniy aloqalar rivojiga olib keldi. Bu
yo‘lning   mamlakatimiz   hududi   orqali   o‘tgan   markaziy   yo‘nalishlarining   faoliyati
yanada rivojlandi.
Xullas,   Amir   Temur   va   temuriylar   davri   davlatchiligida,   davlat   boshqaruv
asoslari   nazariy   jihatdan   puxta   ishlab   chiqilib,   amaliyotga   jadal   joriy   etilgan.
Davlat kam ta’minlangan, kambag‘al   va yetim-yesirlarni ijtimoiy jihatdan kuchli
himoya   qilgan.   Bu   davrda   davlat   rahbariga   alohida   e’tibor   berilib,   rahbarning
avvalo   komil   inson   bo‘lmog‘i,   axloqiy   barkamolligi   talab   etilgan.   Davlat   rahbari
qonunchilikni,   boshqaruv   san’atini   mukammal   egallagan   hamda   davlatni   aniq   va
puxta ishlab chiqilgan qonunlari orqali boshqargan.
Amir   Temur   va   temuriylar   davri   davlatni   boshqarish   apparati   –   markaziy
boshqaruv   organlari,   ular   o‘rtasidagi   o‘zviy   aloqalarmukammal   yo‘lga   qo‘yilgan.
60 Shuningdek, markaziy va mahalliy boshqaruv, ularning bir- biriga bo‘ysunishi, bir-
biriga   bo‘ysunmaydigandavlat   organlari   o‘rtasidagi   munosabatlar   ma’muriy
jihatidan muvofiqlashtirilgan.
Bu   davr   o‘zbek   xalqi   davlatchiligi   tarixidagi   eng   yorqin   sahifalardan   bo‘lib,
mazkur   davrda   ajdodlarimizning   ichki   va   tashqi   siyosatdagi   imkoniyatlari   keng
bo‘lib,   bu   boradagi   salohiyati   to‘la-to‘kis   namoyon   bo‘ldi.   Movarounnahr
dunyoning   siyosiy,   iqtisodiy   va   madaniy   markaziga   aylanib,   davlatning   qudratini
Yevropadan Xitoyga qadar bo‘lgan hududlardagi davlatlar e’tirof etdilar.
X U L O S A 
Amir   Temur   davrida   yaratilgan   davlat   boshqaruv   asoslari   qonunlar   ustuvor
bo’lgan va fuqarolarning himoyasi, tinchligi va barqarorligi ta’minlangan jamiyat
asoslarining   yuzaga   kelishiga   katta   imkoniyatlar   yaratgan.   Qonun   ustuvorligiga,
adolat   tamoyillariga   saltanatda   va   tashqi   munosabatlarda   qat’iy   amal   qilingan.
Amir   Temur   davlat   boshqaruvida   maslahatu-mashvaratga   tayanish   davlatning
bexato siyosat yuritishga olib boruvchi omillardan biri hisoblangan.
Aohida   ta’kidlash   joizki,   Amir   Temur   davri   shaharlarida   ilm-fanning   turli
sohalari,   madaniyat   gullab   yashnadi   hamda   davrga   va   hududga   xos   bo‘lgan   boy
ma’naviy   qariyatlar   yaratildi.   Amir   Temur   markazlashgan   mustaqil   davlat   barpo
etganidan so‘ng uni mustahkamlash uchun qattiq harakat olib bordi. Misol uchun,
61 manbalarning guvohlik berishicha, Temur mamlakat iqtisodiyotining yaxshilanishi
va taraqqiy etishiga, shaharlarning har tomonlama rivojlanishiga, karvon yo‘llarini
tiklash   asosida   savdo-sotiqning   kengayishiga,   hunarmandchilik   va   qishloq
xo‘jaligining   rivojiga   alohida   ahamiyat   berdi.   Buning   natijasi   o‘laroq,
mamlakatning katta va kichik shaharlarida madaniy hayot rivojlanishi uchun keng
imkoniyatlar   yaratiladi.   Shuningdek,   Amir   Temur   davri   shaharlarida   madaniy
hayotning   rivojlanishi   uchun   qulay   ijtimoiy-iqtisodiy   shart-sharoitlar   yaratilishi
bilan   birga   Eron,   Afg‘oniston,   Arab   mamlakatlarida,   ayrim   Yevropa   davlatlari,
Hindiston, Xitoy kabi davlatlar bilan savdo-sotiq, diplomatik va madaniy aloqalar
tiklanadi   va   yo‘lga   qo‘yiladi.   Bunday   siyosat   yurgizilishi   Amir   Temur   davlati
hisoblangan   Movaraunnahr   va   Xurosona   emas,   ularning   tasarrufida   bo‘lgan
ko‘pgina   hududlardagi   shaharlarning   ham   madaniy   yuksalishiga   ijobiy   ta’sir
ko‘rsatdi.  
Xulosa   sifatida   aytadigan   bo’lsak,   Amir   Temur   davrida   olib   borilgan
siyosiy-davlat   boshqaruvini   mukammal   tashkil   etish,   shaharlar   taraqqiyotiga
alohida   e’tibor   qaratish,   shahar   va   qishloqlarda   ilm-fan   va   madaniyatning
san’atdagi   xilma-xil   turlarning   rivojlanishi,   jamiyat   ma’naviy   hayotining   yanada
yaxshilanishiga qaratilgan edi.
Amir   Temurning   ilm-fan   va   madaniyatni   qadrlaydigan,   shaharlarning   har
tomonlama   rivojlanishi   uchun   alohida   e’tibor   qaratadigan   hukmdor   bo’lganligini
nafaqat   yozma   manbalarda,   balki   ko’pgina   shaharlarimizdagi   bizga   qadar   yetib
kelgan   hamda   hozirgi   kunda   ham   o’zining   go’zalligi   va   ulug’vorligini   namoyish
etib turgan mahobatli inshootlar yana bir bora tasdiqlaydi.
62 Foydalanilgan adabiyotlar :
1. Karimov I. Amir Temur haqida so‘z. - Toshkent: O‘zbekiston, 1996.
2. Karimov I. Xalqimiz bor ekan, Amir Temur nomi barhayotdir. Asarlar
5 – jild.-  Toshkent: O‘zbekiston, 1997.
3. Karimov   I.   Yuksak   ma’naviyat   –   yengilmas   kuch.   -   Toshkent:
Ma’naviyat, 2008.
4. Karimov   I.   A.   Amir   Temur   xaqida   so’z.   -Toshkent.   “O'zbekiston”,
1996.
5. Ibn   Arabshoh.   Amir   Temur   tarixi.   Ikki   jildlik.   Arab   tilidan   tarjima,
kirish so‘zi va izohlar muallifi Ubaydulla Uvatov. -Toshkent: Mehnat, 1992.
6. Zayniddin Vosifiy. Badoye’ al-vaqoye. – Toshkent, 1979.
63 7. Amir Temur o‘gitlari. - Toshkent: Navro‘z, 1992.
8. Ivanin   M.   Ikki   buyuk   sarkarda.Chingizxon   va   Amir   Temur.   -
Toshkent: Xazina, 1994.
9. Amir Temur jahon tarixida. - Toshkent: Sharq, 1996.
10. Ahmedov B. Sohibqiron Temur.- Toshkent, 1996.
11. Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma. – Toshkent: O‘zbekiston, 1996.
12. Temur   va   Ulug‘bek   davri   tarixi.   –   Toshkent:   Qomuslar   bosh
tahririyati, 1996.
13.   Muhammadjonov   A.     Amir   Temur   va   Temuriylar   davri.   -Toshkent:
Fan, 1996.
14. Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. - Toshkent: Sharq, 1997.
15. Qadimgi   Kesh   –   Shahrisabz   tarixidan   lavhalar.   –   Toshkent:   Sharq,
1998.
16. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. - Toshkent: Sharq, 2000.
17. Abduraimov   M.   Temur   va   To‘xtamish.   –   Toshkent:   G‘afur   G‘ulom,
2000.
18. O‘ljayeva   Sh.   Amir   Temur   va   Temuriylar   davrida   milliy
davlatchilikning rivojlanishi. – Toshkent: Fan, 2005.
19. Temur tuzuklari. - Toshkent: Ma’naviyat, 2011.
20. Eshov   B.J.,   Odilov   A.A.   O‘zbekiston   tarixi.   –   Toshkent:   Yangi   asr
avlodi, 2014. 
21. Qamchibek   Kenja.   Buyuk   Sohibqiron   o‘tgan   yo‘llarda.   –   Toshkent:
Sharq, 2014. 
22. Abdurazzoq   Samarqandiy.  Matlai  sa’dayn   va  majmai   baxrayn.  -  T.2.
1-qism.   Tarjima,   kirish,   izohli   so’z   va   lug’atlar   A.   O’rinboyevniki,-   Toshkent,
“Fan”, 1969.
23. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. -Toshkent, “Sharq”, 2000.
24. Abduraimov   M.   “Temur   va   To’xtamish”.   -Toshkent,   G'ofur   Gulom,
2000.
25. Amir  Temur va uning dunyo tarixidagi o’rni  // Xalqaro konferensiya
64 materiallari, Samarqand. 1996.
26. Axmedov B. Amir Temurni yod etib. -Toshkent, O’zbekiston, 1996.
27. Boboyev   X.   V.   Amir   Temur   va   temuriylar   saltanati.   -Toshkent.
Kamalak, 1996.
28. Dadaboyev X. Amir Temurniig harbiy mahorati.-Toshkent. Yozuvchi,
1996.
29. Muqimov 3. O’zbekiston davlati va xuquqi tarixi, -Toshkent, 2003.
30. Mo’minov I. M. Amir Temurniig O’rta Osiyo xalqlari tarixida tutgan
o’rni va roli. -Toshkent. Fan, 1996.
31. Muxammadjonov   A.R.   Temur   va   temuriylar   saltanati.   -Toshkent.
Qomuslar bosh taxririyati. 1994.
32. Ртвеладзс Э. В., Саидов А. X. Амир Темур в зеркале мировой на -
уки. -Ташкент, Мир, экономика и право, 1999.
33. Тамерлан.   Эпоха.   Личность.   Деяния   /   Составление,   обработка   и
подготовка текста Р. Рахмоналиева.-М.. Гураш. 1992.
34. Nizomiddin   Shomiy,   Zafarnoma.   Fors   tilidan   Y.   Xakimjonov
tarjimasi, -Toshkent. O’zbekiston. 1996.
35. Temur   tuzuklari.   Forschadan   A.   Sog’uniy   va   H.Karomatov   tarji masi
(umumiy taxrirchi B. Axmedov),-Toshkent. G’ofur G’ulom. 1996.
36. Saidov   A.,   Toshqulov   J.   O’zbekiston   davlati   va   huquqi   tarixi.   -
Toshkent. 1995.
37. Saidahmedov I. Davlat va huquq tarixi. Toshkent. Fan. 2006.
38. Sagdullayev   A.   va   boshq.   O’zbekiston   tarixi:   davlat   va   jamiyat   ta-
raqqiyoti.-Toshkent. Akademiya. 2000.
39. Temur   va   Ulug’bek   davri   tarixi,   -Toshkent.   Qomuslar   bosh   taxri-
riyati. 1996.
40. FayziyevT. Temuriylar shajarasi.-Toshkent, Yozuvchi, 1999.
41. O’zbekiston tarixi. P. X. Murtazayeva tahriri ostida. -Toshkent. 2003.
42. O’ljayeva   Sh.   Amir   Temur   va   temuriylar   davrida   milliy
davlatchilikning rivojlanishi, -Toshkent. Fan. 2005.
65 66