Amir Temur hukmronligi davrida o'zbek davlatchiligining yuksalishi - Tarix - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	118.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	19 Iyun 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Tarix

Sotuvchi

Behruz Temirov

Ro'yxatga olish sanasi 11 May 2023

24 Sotish

Amir Temur hukmronligi davrida o'zbek davlatchiligining yuksalishi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
T ARIX KAFEDRASI
“5120300 Tarix (m amlakatlar va mintaqalar bo’yicha ) ” ta’lim
yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun
“ Amir Temur hukmronligi davrida o‘zbek davlatchiligining
yuksalishi ” mavzusida yozgan

Qarshi
1 Bitiruv malakaviy Bitiruv malakaviy ishiishi

M U N D A R I J A
KIRISH …………………………………………………………………………...3
I. BOB. Amir Temurning hokimiyat tepasiga kelishi va markazlashgan davlat
tuzishi ……………………………………………………………………………...4
1.1. Amir Temur tomonidan markazlashgan davlat va buyuk saltanatning tashkil
etilishi… …………………………………………………………………………...4
1.2.«Temur tuzuklari»- davlat boshqaruvi haqidagi muhim tarixiy manba. ……..30
II BOB. Amir Temur davlatida ijtimoiy siyosiy iqtisodiy va madaniy hayot . 34
2.1. Amir Temur va Temuriylar davrida ijtimoiy iqtisodiy hayot. ……………….34
2.2. Amir Temur davlatidagi madaniy hayot… …………………………………..46
2.3 Amir Temur diplomatiyasi… …………………………………………………58
XULOSA ................................................................................................................62
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati..........................................................................6 4
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Manbalarning guvohlik berishicha, o‘z avrining
yirik harbiy va davlat boshlig‘i bo‘lgan Amir Temur siyosiy, huquqiy asoslarga
ega bo‘lgan ulkan davlat barpo etgan edi.
O‘zbekiston davlatchiligi tarixining o‘rta asrlar davrida Sohibqiron Amir
Temur avvalo, adolatli va qonunchilikka tayangan davlatchilik asoslarini barpo
etish bilan birga davlat yaxlitligi va kuch-qudratini mustahkamlashning asosiy
omili bo‘lgan kuchli mudofaa tizimini yaratdi hamda temuriylarga meros qilib
qoldirdi. Amir Temur o‘z saltanatining boshqaruv tizimini yaratishda o‘sha
davrning yirik va ko‘zga ko‘ringan harbiylari, amirlar va beklar, fozillar, olimu-
ulamolar, o‘z pirlarining o‘gitlari hamda maslahatlariga tayangan edi.
Amir Temur davri davlatchiligi masalalari bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar
natijalariga ko‘ra, bu davr davlat boshqaruv asoslari zamonlar sinovidan hamda,
amaliyotda tajribadan o‘tgan eng afzal boshqaruv asoslarini o‘zida aks
ettirganligini va u keyinchalik ko‘plab davlatlar boshqaruvida asos sifatida
tanlanganligini ko‘rsatib berish kabi vazifalar mavzuning dolzarbligini tashkil
etadi.
Ishning maqsadi va vazifalari. Ma'lumki, Amir Temur davlat boshqaruv
asoslari jamiyat va davlatni kuchli taraqqiyotga olib kelgan omillardan sanalgan.
Bitiruv malakaviy ishining maqsadi Amir Temur davrida davlat va jamiyatni
rivojlantirish omili bo‘lgan qonun ustuvorligi, adolat tamoyillarini kabi
ustuvorliklarni ochib berishdan iborat.
Bitiruv malakaviy ishning ahamiyati. Amir Temur davrida yaratilgan davlat
boshqaruv asoslari qonunlar ustuvor bo’lgan va fuqarolarning himoyasi, tinchligi
va barqarorligi ta’minlangan jamiyat asoslarining yuzaga kelishiga katta
imkoniyatlar yuzaga keltirgan.
Malakaviy ish Sohibqiron Amir Temur davrida barpo etilgan buyuk
davlatchilik asoslari omillarini yoritishda kompleks yondashilganligi bilan
ahamiyatlidir.
Ishning hajmi va strukturasi. Bitiruv malakaviy ishining tarkibi kirish, 2 ta
bob, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro'yxati, 62 bet hamda ilovalardan
tashkil topgan.
3

I. BOB. AMIR TEMURNING HOKIMIYAT TEPASIGA KELISHI VA
MARKAZLASHGAN DAVLAT TUZISHI
1.1. Amir Temur tomonidan markazlashgan davlat va buyuk saltanatning
tashkil etilishi.
Mustaqillik yillarida tarix fanida yuz bergan muhim ijobiy o‘zgarishlardan
biri – xalqimiz milliy kahramoni, sovet hukmronligi davrida nomi nohaq
qoralangan Amir Temur pok nomining oqlanishi bo‘ldi. Respublikamiz Prezidenti
I.Karimovning tashabbusi bilan Sohibqironning millat va davlat ravnaqidagi buyuk
xizmatlari e’tirof etilgan holda uning 660 yilligi 1996 yili xalqaro miqyosda keng
nishonlandi. Amir Temur shaxsiga bo‘lgan munosabat davlat siyosati darajasiga
ko‘tarildi. Mustaqillik yillarida Amir Temur shaxsi, uning davlati, ichki va tashqi
siyosat, Temuriylar hukmronligi xususida ko‘plab ahamiyatga molik tadqiqot
ishlari amalga oshirildi.
Xususan, respublikamizda 1996 yil – “Amir Temur yili” deb e’lon qilindi,
“Amir Temur xalqaro jamg‘armasi” tashkil etildi, Temuriylar tarixi davlat muzeyi
ochildi, “Amir Temur” ordeni ta’sis etildi, YUNESKO tashabbusi bilan 1996 yil
aprelda Parijda xalqaro ilmiy anjuman bo‘lib o‘tdi. “Temur tuzuklari” o‘zbek va
qator chet tillarda nashr etildi.
Shubhasiz, ushbu tarixiy haqiqatni qaror toptirish ishiga tarixchi olimlar ham
o‘z munosib hissalarini qo‘shib kelmoqdalar. A.O‘rinboyev, B.Ahmedov,
D.Yusupova, U.Uvatov, A.Muhammadjonov, A.Ahmedov, H.Ziyoyev,
O.Bo‘riyev, P.Ravshanov, A. Choriyev, Ochil Bo‘riyev va boshqa ko‘plab olimlar
tomonidan qator tarixiy manbalar tarjima qilindi, e’tiborga molik tadqiqot ishlari
amalga oshirildi: xususan, Nizomiddin Shomiy, Sharafiddin Ali Yazdiy, Ibn
Arabshoh, Rui Gonzales de Klavixo, Abdurazzoq Samarqandiy, Fosih Ahmad
Havofiy, Xondamir asarlari o‘zbek tilida chop etildi. A.Ziyo, H.Boboyev,
S.Xidirov, Sh.O‘ljayeva, D.Obidjonova, A.A.To‘laganov, X.Mamatov,
X.Fayziyev, B.Usmonov, O.Rahmatullayeva kabi tadqiqotchilar esa o‘z
izlanishlarida mavzu bilan bog‘liq ko‘plab tarixiy va huquqiy jihatlarni ochib
4

berishga muvaffaq bo‘ldilar. Amir Temur va Temuriylar tarixi mavzusi esa darslik
va qo‘llanmalarda xolisona o‘z aksini topdi.
Amir Temur va Temuriylar tarixi nafaqat respublikamizda, balki jahon ilmiy
jamoatchiligi tomonidan ham katta qiziqish bilan o‘rganilgan va o‘rganilib
kelinmoqda. Amir Temur haqida K.Marlou 1588 yili tarixiy pyesa, mashhur nemis
bastakori G.Gendel 1724 yili opera, amerikalik adib E.Po 1827 yili she’riy poema
yaratgan. XX asr tarixshunosligida R.Grosse, L.Keren, YE.Rose, X.Xukxem,
F.Mans, G.Glombek, A.Deraga, K.Yenoki, YE.Manau, M.Rossati va
boshqalarning tadqiqot ishlari katta shuhrat qozongan.
Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, 2000 yilga kelib Yevropa xalqlari tillarida
Amir Temur va Temuriylar haqida chop etilgan asarlar soni 700 dan ziyodni sharq
tillarida esa 900 dan ortiqni tashkil etdi. 2006 yili Amir Temurning xalqaro
miqyosda nishonlangan 670 yillik tavallud yoshi arafasida taniqli fransuz olimi
L.Keren Parijda fransuz tilida “Samarqandga, Amir Temur davriga sayohat” nomli
tadqiqotni amalga oshirdi.
Shu o’rinda yurtboshimiz I.Karimovning Sohibqiron Amir Temur haqidagi
quyidagi fikrlarini eslab o’tish o’rinlidir: “Avvalambor, Vatanini jonidan aziz
ko‘rgan Amir Temur bobomizning bizga qoldirgan nasihatlarini yuragimizga,
qon-qonimizga, suyak-suyagimizga mustahkam jo qilishimiz lozim va
bolalarimizni xam shu ruxda tarbiyalashimiz darkor”. 1
XIV asrning 40-50 yillariga kelib Chig‘atoy ulusi hududlarida o‘zaro
parokandalik va o‘zboshimchalik hukm surar edi. Oldingi mavzularda
ta’kidlanganidek, XIV asrning 40-yillarida sulolalar o‘rtasidagi nizo-fitnalar,
o‘zaro urushlar natijasida Chig‘atoy ulusida og‘ir siyosiy va iqtisodiy ahvol yuzaga
kelgan edi. Qozonxon hukmronligi davrida (1338-1346) zulm zo‘ravonlik yanada
avj oldi. Xon zulmidan bezgan ko‘plab amaldor, zodagonlar o‘z davrining qudratli
amiri Qazag‘onning huzuriga Soli Saroyga (hozirgi Surxondaryo viloyati Denov
tumanidagi Saroy qishlog‘i) qochib o‘ta boshladilar. 2
1
I.Karimov. Ona yurtimiz baxtu-iqboli yo’lida xizmat qilish eng oily saodatdir. “O’zbekiston”, T.:2015. 23-b.
2
Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. - Toshkent: Sharq, 2000. 1 56 -b.
5

Amir Qazag‘on va Qozonxon o‘rtasidagi ixtilof 1346 yil bahorida
Qazag‘onning g‘alabasi bilan tugadi. Jangda Qozonxon o‘ldirildi. Amir Qazag‘on
turkiy-mo‘g‘ul odatiga ko‘ra bevosita chingiziylardan bo‘lmagani uchun taxtga
da’vo qila olmas edi. Shu bois u o‘ziga ma’qul bo‘lgan chingiziylar xonadonidan
bo‘lmish avval Donishmandchaxonni (1346-1348), so‘ngra Bayonqulixonni
(1348-1357) taxtga o‘tkazdi. Tabiiyki, amalda butun hokimiyatni Qazag‘on o‘z
qo‘lida mujassam etgan edi. 1358 yil qishida amir Qazag‘onning kuchayib
borayotgan faoliyatidan norozi bo‘lmish bir guruh fitnachilar uni o‘ldirishdi. Amir
Qazag‘onning o‘g‘li amir Abdulla garchi tez orada Bayonqulixonni jangda
o‘ldirsada, lekin hokimiyatni qo‘lda tutib turolmadi. U tez orada Amudaryo ortiga
qochib o‘tib, siyosat sahnasini tark etdi. 3
Hisor hokimi Bayon suldus va Kesh (Shahrisabz) hokimi Hoji Barlos
tomonidan taxtga Temurshoh o‘tkazildi. Chig‘atoy xoni Temurshoh zo‘rg‘a ikki
yilga yaqin (1358-1359) hukmronlik qildi. Shundan so‘ng o‘zlarini anchadan beri
mustaqil tutayotgan bekliklar rasman shu darajaga da’vogar bo‘lib chiqa
boshladilar. Chig‘atoy ulusi mayda bekliklarga bo‘linib ketdi. Keshda Hoji Barlos
o‘zini mustaqil deb e’lon qilgach, so‘ngra Xo‘jandda Boyazid Jaloyir, Balxda
O‘ljoy Bug‘o suldus, Shibirg‘onda Muhammadxo‘ja Apverdi nayman, Xuttalon va
Arhang saroyda amir Kayxusrav va O‘ljoy Apverdi, Totkand va Saripulda Xizr
Yasavuriy, Qo‘histonda amir Sotilmishlar o‘zlarini mustaqil deb e’lon qildilar.
Ayirmachilik harakati kuchayib, hokimiyat, boylik yo‘lida beklar o‘zaro kurashlar
domiga tortildi. Bu urushlar shundoq ham ahvoli nochor bo‘lgan aholi boshiga
ko‘p kulfatlarni soldi.
Buyuk davlat arbobi va mahoratli sarkarda Amir Temur 1336 yil 9 aprelda
(hijriy 736 yil, sha’bon oyining 25 - kunida) Keshga qarashli Xo‘ja Ilg‘or (hozirgi
Qashqadaryo viloyatining Yakkabog‘ tumani) qishlog‘ida barlos beklaridan biri
Amir Tarag‘ay ibn Barqal oilasida dunyoga keldi. Temurning onasi Takinaxotun
Keshning obro‘li bekalaridan biri bo‘lgan.
3
O`sha asar. 158-b.
6

Temurning bolaligi va o‘spirinlik yillari Keshda o‘tdi. Ibn Arabshoh, Ryui
Gonzales de Klavixo va boshqa tarixchilar 1360 yilga qadar uning hayotini ayrim
ma’lumotlar bilan izohlashgan.
1360-1361 yillarda Mo‘g‘uliston hukmdori hoqon To‘g‘luq Temur (1348-
1363) Movarounnahr ichki hayotiga rahna sola boshlaydi. Uning bosqinchilik
tadbirlari Movarounnahr hokimlariga ma’lum bo‘lganidan keyin, ular sarosimaga
tushib qolganlar. Shular qatoriga Kesh amiri Hoji Barlosni ham kiritish mumkin.
To‘g‘luq Temur Xo‘jandni ishg‘ol etish niyatida Sirdaryodan o‘tganidan so‘ng,
Movarounnahr amirlari va Hoji Barlos qo‘rquvdan o‘z jonlarini xalos etish uchun
Amudaryodan o‘tib, Xurosonga ketib qoldilar. O‘z hududini mo‘g‘ul
bosqinchilaridan himoya qilish maqsadida Temur Mo‘g‘uliston hukmdori
xizmatiga o‘tdi. Hukmdor unga Kesh va uning atrofidagi yerlarni boshqarishni
topshirdi. 4
Temur yoshligidan mard va shijoatli, olijanob yigit bo‘lib o‘sdi. Uning
yuqori tashkilotchilik qobiliyati o‘sha paydayoq namoyon bo‘la boshlagan. 1360-
1370 yillarda Movarounnahr siyosiy hayotida Amir Temur bilan bir qatorda ta’sir
o‘tkazgan shaxslardan yana biri - bu Amir Qazag‘onning nevarasi bo‘lmish Amir
Husayn edi. Balx va uning atrofidagi yer-mulklar uning tasarrufida edi. 1361 yilda
Temur Amir Husayn bilan yaqinlashib ikkala hokim birlashgan holda, mo‘g‘ul
xonlariga qarshilik ko‘rsatish imkoniga ega bo‘ldilar. 1362 yil kuzida To‘g‘luq
Temur Movarounnahrga o‘g‘li Xizrxo‘ja o‘g‘lonni qoldiradi. Lekin, yosh hokim
loqayd va irodasiz bo‘lib, ko‘p vaqtini maishatda o‘tkazar, boshqaruv ishlarini esa
amir Bekchik o‘z qo‘lida jamlab oldi. Endilikda u o‘z holicha boshqaruvni olib
bordi. 5

Amir Husayn bilan Temurning bir-birlari bilan yaqinlashgan va yaxshi
munosabatda bo‘lgan davrlar 1361-1365 yillarni o‘z ichiga oladi. Bu davrda Temur
ma’lum qiyinchiliklarni ham boshidan kechiradi. Xususan. Amir Husayn bilan
birgalikda Xiva yurishida qatnashdi, Marv yaqinida 62 kunlik tutqunlik azobini
kechirdi .
4
Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. - Toshkent: Sharq, 1997. 45-b.
5
O`sha joyda.
7

Temur hayotida ro‘y bergan va bir umrga unga tan jarohatini muhrlagan
voqea 1362 yilda Seyistonda bo‘lib o‘tgan. Seyiston hokimi Malik Qutbiddinning
taklifiga ko‘ra ikki do‘st uning dushmanlariga qarshi kurashish uchun yo‘l oldilar.
Amir Temur jang vaqtida o‘ng qo‘lining tirsagidan va o‘ng oyog‘idan kamon o‘qi
tegishidan qattiq jarohatlandi. Buning oqibatida u bir umr oqsoqlanib yurdi. Shu
bois uning dushmanlari Amir Temurni hasad bilan “Temurlang” deb atashgan.
Tug‘luq Temur o‘limidan so‘ng, 1363 yilda Movarounnahr tuprog‘idan
haydalgan mo‘g‘ul xoni Ilyosxo‘ja yangidan katta lashkar bilan avvalgi mulklarini
egallab olish maqsadida Movarounnahr tomon harakat qila boshlaydi. Mo‘g‘ul
xoni ayniqsa o‘zining raqiblariga nisbatan qahrli kayfiyatda ekanligi ham ma’lum
edi. 1362 yil oxirlari – 1363 yil davomida Temur va Amir Husayn Amudaryoning
so‘l sohilida o‘rnashib, shu yerdan mo‘g‘ullarga qo‘qqisdan tez-tez zarbalar
uyushtira boshladilar. Bu zarbalar bois ular Termiz, Kesh, Xuzorga qadar yetib
bordilar.
1363-1364 yillarda Temur va Amir Husayn qo‘shinlari mo‘g‘ullar ustidan
uch marotaba g‘olib bo‘lishga muvaffaq bo‘ldilar. Temurning harbiy mahorati
tufayli 200 ta otliq bilan Keshni olishga olishga muvaffaq bo‘lindi. Uchinchi jang
1364 yili Keshdagi Toshariq degan joyda bo‘lib, natijada mo‘g‘ullar butkul tor-
mor etildilar.Ularning amirlari Bekchik, Iskandar o‘g‘lon, Hamid, Yusufxo‘jalar
asirga olindi. Mo‘g‘ullar qo‘shini Sirdaryo ortiga haydab yuborildi. O‘zaro
kelishuvga muvofiq Husayn Jizzaxga, Temur Toshkentga kelib janglardan olingan
jarohatlarni davolatdilar. So‘ngra ular Samarqandga kelib, an’anaga muvofiq
Chig‘atoy xonlari avlodidan bo‘lmish Qobulshoh ibn Durji ibn Ilchigidoy ibn
Duvaxonni Chig‘atoy ulusi xoni sifatida taxtga o‘tkazdilar. Ilyosxo‘ja esa
Movarounnahrga yurishni boshladi.
Hal qiluvchi jang 1365 yil 22 may kuni erta tongda Chinoz va Toshkent
oralig‘idagi bir maydonda bo‘ldi. Jangda Temur mo‘g‘ullarning o‘ng qanotini
yanchib turgan vaqtida Amir Husayn qat’iyatsizlik qilib, vaqtida harakat
ko‘rsatmadi. Uni ustiga qattiq jala quyib, yer balchiqqa aylandi, otlar tizzasiga
8

qadar loyga botib keta boshladilar. Temur jangni davom ettirsada, lekin Husayn
chekinishni lozim deb topdi. Tarixga bu jang “Loy jangi” nomi ostida kirdi. 6

Qayta urinish behuda ekanligini anglab etgan Temur jang maydonini tark
etib, qolgan-qutgan askarlari bilan Samarqand tomon qaytib ketgan. Temur so‘ngra
Kesh tomonga yo‘l oldi. Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, bu paytda
Movarounnahrning bosh amiri Husayn edi. Biror qarorga kelish esa uning
irodasiga bog‘liq bo‘lgan. Shu sababli Temur ham uning ko‘rsatmasi bilan, ko‘p
hollarda Husaynning roziligi bilan ish tutishga majbur edi. Samarqand shahri,
qolaversa, butun Movarounnahr o‘z holiga tashlab qo‘yildi. Mo‘g‘ul xoni
changalidan qutulish samarqandliklarning o‘ziga bog‘liq edi. Bu sharoitda
Samarqand mudofaasini sarbadorlar o‘z qo‘llariga oldilar.
Sarbadorlar mo‘g‘ullar zulmidan ozod bo‘lish yo‘lida o‘zlarini qurbon
qilishga tayyor edilar. 7
Sarbadorlar harakati XIV asrning 30-yillarida Eronda
ijtimoiy-siyosiy harakat sifatida paydo bo‘lib, 50-60-yillarda Movarounnahrga ham
yoyildi. Harakat qatnashchilarining asosiy maqsadi mo‘g‘ul istilochilari va zulm
o‘tkazuvchi mahalliy qatlamlarga qarshi kurash edi.
Xurosondagi singari Samarqandda ham bu harakat qatnashchilarning
ijtimoiy tarkibi aynan bir xil bo‘lgan. Hunarmandlar, do‘kondorlar ayrim madrasa
mudarrislari va talabalar mazkur harakatga faol qo‘shildilar. Ilyosxo‘ja to‘g‘ridan-
to‘g‘ri Samarqand tomon yo‘l oldi. Shahar Jome’ masjidiga yig‘ilgan aholi oldida
sarbadorlarning bo‘lajak rahbarlaridan biri bo‘lgan, madrasa mudarrisi
Mavlonozoda so‘z olib, shaharning har bir a’zosidan katta miqdorda soliq va to‘lov
yig‘ib, uni o‘z bilganicha sarf etib yurgan hukmdorning shaharni o‘z holiga tashlab
qo‘yganligini uqtirib o‘tadi.
Mudofaa rahbarligiga Mavlonozoda qatoriga Xo‘rdak Buxoriy va Abu Bakr
Kalaviy ham qo‘shildilar. Mudofaa tashkil etilganligidan xabarsiz mo‘g‘ullar
hukmdorsiz shaharni himoyasiz deb o‘ylashardi. Ularning asosiy qo‘shinlari
shaharga kiraverishdagi bosh ko‘chadan hujum qiladilar. Xavf-xatardan shubhasi
bo‘lmagan bosqinchilar Mavlonozoda kamonchilari bilan pistirmada turgan joyga
6
Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. - Toshkent: Sharq, 2000. 180-b.
7
Sarbador – forscha «boshini dorga tikkan», degan ma’noni anglatadi.
9

yaqinlashganlarida to‘satdan kamon o‘qlariga duch keldilar. Shahar mudofaachilari
mo‘g‘ullarga uch tarafdan hujum qildilar. Birinchi hamladayoq shaharni
egallaymiz deb o‘ylab, bostirib kirgan mo‘g‘ullar katta talofat ko‘rib, orqaga
chekinishga majbur bo‘ldilar. 8
Samarqandliklarning ishlab chiqqan harbiy rejasi puxta chiqdi va o‘z
samarasini berdi. Bir necha hujum samarasiz tugagach, mo‘g‘ullar shahar atrofini
qurshab olib, uzoq vaqt qamal qilish rejasini o‘ylab chiqdilar. Lekin, lashkar safida
yuqumli kasallik tarqaldi. Buni ot vabosi (o‘lati) deb atashardi. O‘lat oqibatida
Ilyosxo‘ja qo‘shinlariga mansub otlarning katta qismi qirilib ketdi. Ilyosxo‘ja katta
yo‘qotishlar bilan dastlab Samarqandni, keyin esa Movarounnahrni tashlab
ketishga majbur bo‘ldi.
Shu paytda Keshda bo‘lgan Temur bu xabarni Amudaryo bo‘ylarida turgan
Amir Husaynga yetkazdi. 1366 yilning bahorida ular Samarqandga etib keldilar va
sarbadorlar rahbarlarini o‘z huzurlariga chorladilar. Uchrashuv Samarqanddagi
Konigul degan joyda bo‘ldi. Bu yerda sarbadorlarning rahbarlari bilan
kelishmovchilik yuz beradi va ular qatl etiladilar. Temurning iltimosi bilan faqat
Mavlonozoda omon qoldirilib, Xurosonga jo‘natiladi. Sarbadorlar harakati
bostirilgandan so‘ng, Amir Husayn va Temur o‘rtasidagi munosabatlar
keskinlashdi. Bunga Amir Husaynning sarbadorlarga nisbatan adolatsizligi ham bir
qadar sabab bo‘lgan edi. 9
Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, Amir Husayn tanlagan yo‘l parokandalik va
bosh-boshdoqlik sari yetaklar, Temur esa buni yaxshi anglab yetgan edi. Amir
Husaynning ochko‘z va makkor siyosati ko‘pchilik harbiylar, qabila
boshliqlarining noroziligiga sabab bo‘ldi. Husayn ko‘plab amirlardan katta o‘lja,
pul talab qilib, siquvlarni amalga oshira boshladi. Temur o‘z safdoshlariga
to‘lovlarda yordam berdi, ularning qarzlarini to‘lashda, tarixchi Sharofiddin Ali
Yazdiyning yozishicha, hatto o‘z xotinining taqinchoqlarini ham ayamagan.
Temurning saxovati va olijanobligi ko‘plab amirlarning unga bo‘lgan hurmatini
oshirdi. Aksincha Amir Husaynning obro‘-e’tibori tobora pasaya boshladi.
8
Eshov B.J. O’zbekistonda davlat va mahalliyboshqaruv tarixi. “Yangi asr avlodi”, T.:2012. 264-b.
9
Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. - Toshkent: Sharq, 2000. 201-b.
10

1366-1370 yillar oralig‘ida Temur o‘z e’tiborini ichki ishlarga qaratdi. Amir
Husayn turli fitna-fasodlar yo‘liga o‘tib, Temurga qarshi zimdan kurash boshladi.
Amir Husayn Balxda, Temur Kesh va Qarshida hal qiluvchi jangga tayyorgarlik
ko‘ra boshladilar. 1370 yili Husayn Balx, Qunduz va Badaxshondan qo‘shimcha
kuch to‘plab, uning otliqlari Termiz atroflarida paydo bo‘la boshladilar. Temir
Qopug‘dan uch farsah uzoqlikda (taxminan hozirgi Boysun tumani hududida)
joylashgan Biyo degan joyda Amir Temur qarorgoh qurib, jangga tayyorgarlik
ko‘ra boshladi. Shu yerda uning oldiga Andxuddagi taniqli diniy arbob,
sayidlardan bo‘lmish Mir Sayid Baraka tashrif buyurdi. U Temurga nog‘ora va
bayroq – ya’ni hokimiyat, saltanat ramzlarini topshirib, uning buyuk kelajagi
haqida bashorat qildi. Ta’kidlash joizki, Mir Sayid Baraka to vafot etguniga qadar
(1404 y.) Temurdan ajralmay, uning diniy-ma’naviy rahnamolaridan biri bo‘lib
qoldi. 10

Temur huzuriga amir Kayxusrav, Shiburg‘on hokimi Zinda Chashm
Apverdi, Badaxshon hokimi Shohmuhammad va boshqalar ham kelib qo‘shila
boshladilar. Ularning barchasi amir Husaynning fitna-fasod, riyokorligidan norozi
kishilar edilar. 1370 yil 10 aprel kuni Balx ikki kunlik qamaldan so‘ng taslim
bo‘ldi. Jome masjidi minorasiga yashirinib olgan amir Husayn qo‘lga olindi. Amir
Husayn amir Kayxusrav tomonidan xun olish maqsadida o‘ldirildi. Shu tariqa bir
necha yil davomida Movarounnahr uchun bo‘lgan kurash Temur foydasiga hal
bo‘ldi.
Lashkarboshlar va ittifoqchilar ishtirokida o‘tkazilgan qurultoy qaroriga
ko‘ra, Movarounnahrning amaldagi xoni Chingizxon avlodiga mansub bo‘lgan
Suyurg‘atmish (1370-1388) qo‘liga o‘tdi. Davlat boshqaruv tizimi esa
Movarounnahr amiri nomini olgan Amir Temir qo‘lida qoldi hamda u Kesh
shahridan Samarqandga ko‘chib, uni o‘z davlatining poytaxtiga aylantirdi. 11
Mazkur davrga kelib Amir Temur dono va irodali hukmdor, uzoqni ko‘zlovchi
davlat arbobi ekanligi yaqqol namoyon bo‘la boshladi. Harbiy bo‘linmalar
boshliqlari etib amirlardan Joku, Hoji Sayfiddin, Abbos, Iskandar, A’lam Shayx,
10
Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. - Toshkent: Sharq, 1997. 188-b.
11
Ahmedov B. Sohibqiron Temur.- Toshkent, 1996. 102-b.
11

Alayka qavchin, Ardasher qavchin va boshqalar tayin etildi. 1370 yil iyulda
o‘tkazilgan qurultoyda Shibirg‘on hokimi Zinda Chashmdan boshqa barcha amir
va qabila boshliqlari Amir Temur hokimiyatini tan oldilar.
Zinda Chashm ayirmachilik yo‘lini davom ettirib, Balx va Termiz
atroflaridagi yerlarni ham talon-taroj qila boshladi. Uning sa’y-harakatlariga qarshi
Amir Temur Joku barlos boshchiligidagi qo‘shinni jo‘natdi. Zinda Chashm mahv
etilib, Samarqandga jo‘natildi. Amir Temur unga oliyhimmat munosabatda bo‘lib,
avf etdi. Aynan shu davrdan boshlab Amir Temurni dono siyosati hamda davlat
arbobi sifatidagi xususiyatlari aniq namoyon bo‘la boshladi.
Murakkab va ziddiyatli davrda Amir Temur Movarounnahrda o‘z
birlashtirish siyosatini boshladi. U Amudaryo va Sirdaryo oralig‘ida turgan
yerlarni o‘ziga bo‘ysundirib, itoat ettirdi. Farg‘ona, Shosh viloyatlarini o‘z
tasarrufiga kiritish uncha qiyin bo‘lmadi. Sirdaryoning quyi oqimidagi Oltin
O‘rdaga qarashli yerlarni egallashda u bu yerlardagi ichki sulolaviy urushlardan
foydalandi. 12
Amir Temur Xorazmni ham qaytadan Movarounnahr tarkibiga kiritishga
intildi. U Xorazmni tinchlik yo‘li bilan davlat tarkibiga kiritish maqsadida
Gurganjga, hukmdor Husayn So‘figa Alafa tavochini noma bilan yubordi. Husayn
So‘fi Amir Temurtomonidan yuborilgan elchiga shunday javob berdi: “Men
mamlakatni qilich bilan fath etganman, shuning uchun ham uni faqat qilich bilan
olish mumkin”. Ikkinchi bor Amir Temur tomonidan yuborilgan elchi Jaloliddin
Keshiy esa zindonga tashlandi.
1371 yili Amir Temur Xorazmga qo‘shin tortib keladi. Gurganjga borish
uchun Qiyot shahri orqali o‘tish kerak edi, bu shahar bir oz qarshilik ko‘rsatgandan
keyin Temur qo‘shini tomonidan ishg‘ol qilinadi. Qiyotning qo‘ldan ketishi
Husayn So‘figa kuchli ta’sir ko‘rsatdi. U Amir Temur bilan yarashishga, uni
talablarini bajarishga rozi bo‘ladi. Lekin, ayrim hokimlar Amir Temurning tezda
baland martabaga erishishini ko‘rolmay, Husaynni unga qarshi gij-gijlay
boshladilar. Husayn ularning yordamiga ishonib, Amir Temurga qarshi chiqadi,
12
Abduraimov M. “Temur va To’xtamish”. -Toshkent, G'ofur Gulom, 2000. 123-b.
12

ammo u tomonidan tor-mor etiladi. Shundan so‘ng Husayn Urganch qal’asiga
berkinadi va tezda vafot etadi. Uning o‘rniga akasi Yusuf So‘fi (1372) hokimiyatga
keladi va Amir Temur bilan yarash shartnomasi tuzadi. Lekin, u yarash shartlarini
xiyonatkorona buzib, Amir Temur qaytib ketganidan keyin Qiyot shahrini bosib
oladi va unga qarshi ochiqdan-ochiq dushmanlik harakatlariga o‘tadi. Shundan
so‘ng Amir Temur Xorazmga ikkinchi marotaba yurish qilishga majbur bo‘ladi.
(1373-1374 yy.). Ammo bu harbiy to‘qnashuvgacha bormaydi, chunki Yusuf Amir
Temurga tavba qilib yarash shartlarini so‘zsiz bajarishga va’da beradi. Bu ikkinchi
yurish natijasida Janubiy Xorazm ham Amir Temur davlati tarkibiga kiradi. 13
Uchinchi yurish 1374-1375 yillari amalga oshirildi. Yusuf So‘fining
xiyonatkorligi unga sabab bo‘lgan edi. Yusuf So‘fi tomonidan sulh
shartnomalarining buzilishi hamda uning chegaradosh yerlarga yurishlari 1379
yilgi to‘rtinchi yurishga sabab bo‘ldi. Yusuf So‘fi yana tinchlik sulhini imzoladi.
Xorazmning yangi hokimi So‘laymon So‘fi Oltin O‘rda xoni To‘xtamishxon bilan
birlashib, chegara yerlarga hujumlar uyushtirdi. Bu Amir Temurni 1388 yili
beshinchi yurishni amalga oshirishga olib keldi. Sulaymon So‘fi mag‘lub bo‘lib
o‘lkadan qochdi. Gurganjda Amir Temur nomiga xutba o‘qilib, tangalar zarf etildi.
Amir Temur Gurganjni ishg‘ol qildi va sufiylar sulolasini tugatdi. 14
Shu vaqtdan buyon Xorazm Amir Temur davlati tarkibiga, keyin esa
Temuriylar davlati tarkibiga kirgan. Shunday qilib, Yettisuvdagi va Sirdaryo
etaklaridagi yerlardan tashqari, Turkiston yerlarining hammasi Amir Temur qo‘liga
o‘tdi.
Amir Temurning harbiy yurishlari tarixda “uch yillik” (1386-1388) “besh
yillik” (1392-1396) “yetti yillik” (1399-1405) urushlar deb nom olgan. 15
Temur
1381 yilda Hirotga yurish qiladi. Bu davrda Hirotni Kurtlar sulolasi boshqarar edi.
Ularning hukmdori G‘iyosiddin Pir Ali Temurga qattiq qarshilik ko‘rsatmadi.
Lekin, 1383 yilda Hirotda qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Qo‘zg‘olon tezda bostirildi va
Kurtlar sulolasi qulashi bilan sarbadorlarning so‘nggi hokimi bo‘lgan Ali Muayyod
13
Ahmedov B. Sohibqiron Temur.- Toshkent, 1996.174-b.
14
O`sha asar. 178-b.
15
Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. - Toshkent: Sharq, 1997.96-b.
13

ixtiyoriy suratda o‘z yerlari va hokimiyatini Amir Temurga topshirdi. XIV asrning
80-yillari o‘rtasiga kelib butun Xuroson Amir Temur ixtiyoriga o‘tdi. “Uch yillik”
urush davrida Amir Temur Ozarbayjon, Mozandaron, G‘ilonni bo‘ysundiradi.
Shundan keyin u Kavkazga yurish boshlab, Tiflis, Arzirum va Van qal’asini
egalladi.
Amir Temur Jo‘chi ulusi tarkibiga bir vaqtlar kirgan Oq O‘rda, Oltin O‘rda
hamda Mo‘g‘uliston hokimlari bilan bir necha yillar davomida kurash olib
borishiga to‘g‘ri keldi. Mazkur kurashdan ko‘zlangan asosiy maqsad avvalo,
mamlakat shimoliy qismlarini ko‘chmanchi to‘dalar hujumidan muhofaza etish,
Jo‘chi ulusi tarkibiga kirgan yerlarni zaiflashtirgan holda o‘z saltanati ta’sir
doirasiga olish bo‘lgan. Amir Temur Mo‘g‘ulistonga qarshi kurashi o‘n to‘qqiz yil
(1371-1390) davom etib, bu kurashda u avval Anqo to‘ra, so‘ngra Qamariddin
singari xonlarni mag‘lub etdi. Shu tariqa mo‘g‘ul xonlarning Sirdaryo bo‘ylari,
Farg‘ona vodiysiga solgan xavf-xatarlariga chek qo‘yildi. Jo‘chi ulusidagi
parokandalik davrida Oq O‘rda xoni Mang‘ishloq hokimi To‘yxo‘ja o‘g‘lonni
o‘ldirdi. To‘yxo‘janing o‘g‘li To‘xtamish o‘z hayoti xavfsizligini o‘ylab,
Samarqandga, Amir Temur huzuriga qochib keldi. Amir Temur unga muruvvat
ko‘rsatib, davlat manfaatlarini o‘ylagan holda hokimiyatni olish yo‘lida yordam
berdi.
To‘xtamish o‘z raqiblaridan uch marotaba mag‘lubiyatga uchrasada, har gal
Amir Temur uni oyoqqa turishiga yordam berdi. Oq O‘rda xoni O‘rusxon Temurga
qarshi jang qilishga botina olmadi. O‘rusxon vafotidan so‘ng Amir Temur
To‘xtamishga 1376 yili taxtni uzil-kesil egallashiga yordam berdi. Shimolda
To‘xtamishning taxtga chiqishi Amir Temur saltanati xavfu-xatardan saqlanishga
ko‘mak berishi, qolaversa ishonchli ittifoqchi yuzaga kelishidan sohibqironning
o‘zi ham shubhasiz, manfaatdor edi. Lekin, To‘xtamishxon berilgan yordam,
ko‘rsatilgan muruvvatni tezda unutdi. Ikkala o‘rdani birlashtirib olgach, u
talonchilik va jabr zulmni kuchaytirdi. Rus, Volga bo‘yi, Shimoliy Kavkaz xalqlari
uning zulmidan qattiq aziyat cheka boshladilar. To‘xtamishxon 1385 yil Temurga
14

qarashli Ozarbayjonni egallashga harakat qildi. Qolaversa Xorazm hokimi
Sulaymon So‘fini ham o‘z tomoniga tortib, chegaradosh yerlarni talon-taroj qildi. 16
Amir Temur o‘z oldiga Oltin O‘rda davlatini tugatishni maqsad qilib
qo‘ymagan edi. Aksincha, u o‘zaro hamjahatlik va hamkorlikni o‘rnatish tarafdori
bo‘lgan. Qolaversa, To‘xtamishxonni hokimiyatga olib chiqayotganda ham
yuqoridagi maqsadlarga tayangan edi. Oltin O‘rdaga qarshi harbiy harakatlar
avvalo o‘z saltanatini xavf-xatardan muhofaza etish, uning harbiy kuch-qudratiga
xavf solmaslik uchun tegishli zarba berish lozim edi. 17

1388 yil yanvarida Amir Temurning kelishini kutgan dushman orqaga qayta
boshladi. Amir Temur amirlari Husayn, Shayx Ali Bahodir va boshqalarga
dushmanni daf qilishni topshirdi. Ular Sirdaryo bo‘yidagi Sarisuv degan joyda
dushmanni quvib yetib, unga katta talofat yetkazdilar. To‘xtamish 1388 yil oxirida
Amir Temurga qarshi qayta hujum boshladi. Amir Temur esa urushga tayyorlanish
uchun Sagoron (Kattaqo‘rg‘on)da qarorgohini tikib, qo‘shinlarini jangovar holatga
keltirdi. Amir Temur dushmanning orqa tarafidan hujum qilish uchun Qo‘ng‘i
o‘g‘lon, Temur Qutlug‘ o‘g‘lon, Shayx Ali Bahodir qo‘mondonligidagi
qo‘shinlarni yuboradi. Hujum muvaffaqiyatli bo‘ldi.
To‘xtamishxon qo‘shini Jizzaxning Achchiq mavzesiga kelib o‘rnashdi.
Amir Temur qahraton qish bo‘lishiga qaramay, unga qarshi kurashga otlanib,
To‘xtamishxon tomonidan yuborilgan qo‘shinni tor-mor keltirildi. 1389 yil fevral-
martida esa Sirdaryodan o‘tib, mo‘g‘ul qo‘shinlarini Oltomg‘achaga ta’qib etib
bordi. Amir Temurning To‘xtamishga qarshi navbatdagi kurashga tayyorgarligi
1390 yil kuzida boshlandi. U o‘z qarorgohini Chinozga ko‘chirib, qishni shu yerda
o‘tkazdi hamda umumiy safarbarlik e’lon qildi. Yurish deyarli 6 oyga cho‘zildi.
1391 yil 18 iyunda Samara va Chistopol oralig‘ida joylashgan Qunduzcha degan
tekislikda bo‘lib o‘tgan jangda To‘xtamish tor-mor etildi. Amir Temur bu
yurishdan xotira sifatida Ulug‘tog‘ etagidagi toshga bitik yozib qoldirdi. 18
Ushbu
bitik hozirda Sankt-Peterburgdagi Davlat Ermitaj muzeyida saqlanmoqda. Shunga
16
Abduraimov M. Temur va To‘xtamish. – Toshkent: G‘afur G‘ulom, 2000.123-b.
17
O’sha joyda.
18
Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma. – Toshkent: O‘zbekiston, 1996. 154-b.
15

qaramasdan To‘xtamish qudratiga butkul barham berilmagan edi. To‘xtamish tez
orada yana kuch to‘plab, Amir Temur davlati hududiga xavf sola boshladi. Bu
kurashga u hatto Misr Sultoni Malik az-Zohir Barquqni (1382-1399) ham tortishga
harakat qiladi.
1393-1394 yili Amir Temur Sheki (Ozarbayjonning shimoliy qismi)da
turgan paytda To‘xtamish Kavkazorti viloyatlariga hujum qildi. Amir Temur
SHekidan chiqib Qura daryosi bo‘ylab yurdi. Oltin o‘rdaliklar Amir Temur
qo‘shinlari kelayotganini eshitib, chekinishga majbur bo‘ldilar. Amir Temurning
To‘xtamishga qarshi oxirgi va hal qiluvchi yurishi 1395 yil 28 fevralda boshlandi.
Darband yo‘lida Amir Temur o‘zaro nizolarni tinchlik yo‘li bilan hal
qilishga harakat qildi hamda To‘xtamish huzuriga Shamsiddin Olmaliqiy
boshchiligidagi elchilarni jo‘natdi. To‘xtamish riyokorlik qilib urushga
tayyorgarlikni davom ettirdi. Jang 1395 yil 17 aprelda Shimoliy Kavkazdagi Tarak
(Terek) daryosi bo‘yida bo‘lib, umumiy qo‘shinlar soni 400 ming atrofida, 30-35
km.lik katta maydonda olib borildi. Amir Temurning yangi harbiy taktikasi
(qo‘shinni yetti g‘ul (korpus)ga ajratish, yigirma yetti qo‘shindan iborat kuchli
zahira bo‘linma tuzish, kuchli markaz tashkil etish) o‘z natijasini ko‘rsatdi. Amir
Temur qo‘shinlari butkul g‘alaba qozondilar, To‘xtamishxon qolgan - qutgan
qo‘shini bilan qochib ketdi. Amir Temur Oltin O‘rdaga oxirigacha zarba berish
maqsadida Volga va Dnepr oralig‘idagi yerlarga yurish qilib, shundan so‘ng Rus
davlati tomon qo‘shin tortdi, Ryazan, Yelets va boshqa Markaziy Rus yerlarini
egalladi. Oltin O‘rda poytaxti va boshqa Oltin O‘rda shaharlari Amir Temur
qo‘shinlari tomonidan egallandi. 19

To‘xtamish qo‘shinining Tarak daryosi bo‘yida tor-mor etilishi va 1395
yilda poytaxt Saroy Berkaning egallanishi Oltin O‘rdaga juda kuchli zarba bo‘ldi.
Shundan keyin bir paytlar qudratli bo‘lgan davlat o‘zini o‘nglay ololmadi. Oltin
O‘rdaga berilgan qaqshatqich zarba Rusni mo‘g‘ul bosqinchilaridan ozod
bo‘lishiga ijobiy ta’sir etdi. Xalqaro savdo yo‘llari esa yana janubga, an’anaviy
o‘zanlariga qaytarildi.
19
Abduraimov M. Temur va To‘xtamish. – Toshkent: G‘afur G‘ulom, 2000.188-b.
16

Amir Temurning bir mamlakatga qilgan yurishi uning boshqa
mamlakatlarga qilgan yurishlari bilan ketma-ket borganligini urush voqealari
ko‘rsatib turadi. Amir Temur Ozarbayjonga bir necha marotaba hujum qildi va
1387 yilda uni bo‘ysundirishga muyassar bo‘ldi. Armaniston va Gruziyani Amir
Temur 1392 yilda bo‘ysundirdi. Amir Temurning uzoq Hindistonga yurishi 1399
yilda tamomlandi.Bu yurishlar ayirmachilik, o‘zaro parokandalikka chek qo‘yish,
yagona geosiyosiy maydonda mustahkam davlat barpo etish maqsadida amalga
oshirilgan edi.
1400 yilda Amir Temur qo‘shinlari turk sultoni Boyazid Yildirim va Misr
sultoni Faraj bilan kurash olib bordilar. Ta’kidlash joizki, Yaqin va O‘rta Sharqda
hukmronlik masalasi yuqoridagi urushlarga sabab bo‘lgan edi.Chunki har ikkala
hukmdor ikkinchi qudratli davlat hududda hukmronlik qilishga da’vo qilishar edi.
Usmoniylar davlati (Turkiya)ning sultoni Boyazid Yildirim bilan o‘zaro
nizoli masalalarni hal etish borasida Amir Temur u bilan to‘rt marotaba maktub
almashdi. Lekin, Boyazid munosabatlarni tinchlik bilan yo‘lga solish o‘rniga bir
qator nomaqbul harakatlarni amalga oshirdi. Tabiiyki, bu hol tez orada ikki
qudratli hukmdor o‘rtasida to‘qnashuv bo‘lishiga olib keldi. Hal qiluvchi jang
1402 yilning 20 iyul kuni Anqara yaqinidagi Chibukobod tekisligida sodir bo‘ldi.
Jang oqibatini Amir Temur urushningchalg‘itish usuli bilan hal qildi. Bu borada
sultonga xavf solish uchun Temurning nevarasi Muhammad Sultonga turklarning
strategik ahamiyatga ega tepaligini zabt etish vazifasi yuklanadi. Sohibqiron
qo‘shinlari Boyazid qo‘shinlari qanot qismini uzib, turklar qo‘shinini har ikkala
qanotini qurshab oldi va tor-mor etdi.
Amir Temur o‘ziga xos marhamat bilan Boyazidga yaxshi muomala qildi,
uni ehson va in’omlar bilan siyladi. Boyazid vafot etgach (1403 y. 9 mart) uning
ta’ziyasini o‘tkazib, saltanat taxtini marhum sultonning o‘g‘li Musoga topshirdi.
Usmoniylar mag‘lubiyati Yevropa xalqlari uchun ijobiy ahamiyatga ega bo‘ldi.
Turklarning Yevropaga hujumi 50 yil orqaga surildi. Qator yevropalik hukmdorlar
bundan minnatdor bo‘lib, o‘z elchilarini Temur huzuriga jo‘natdilar.
17

Temur va temuriylar davlati xalqaro maydonida ham shuhrat qozongan.
Temur davlati bilan Sharq (Mo‘g‘uliston, Xitoy, Misr) va Yevropa mamlkatlari
(Italiya, Ispaniya, Fransiya, Angliya va boshq.) o‘rtasidagi yozishmalarga
qaraganda, diplomatik, siyosiy va savdo aloqalari rivojlagan. Ular, ayniqsa
XIVasrning 80-90 - yillari va XVasr boshida Turkiyaning kuchayishi munosabati
bilan birmuncha jonlandi. Ma’lumki, 1389 yil Turkiya yevropaliklarning
birlashgan qurolli kuchlarini Serbiyadagi Kosovo maydonida tor-mor qilgan va
natijada Serbiya mustaqillikdan ajrab, Turkiyaning vassaliga aylangan. 1393 yili
Turkiya Bulg‘oriya, Vasaxiya, Makedoniya, Fessaliyani bosib oldi. 1396 yili esa
turk armiyasi Nikopol (Bolgariya) va musulmonlarga qarshi salb yurishi e’lon
qilgan Vengriya qiroli Sigizmund boshchiligidagi G‘arbiy Yevropaning eng sara
qo‘shinlarini butunlay tor-mor etdi. Boyazid armiyasi o‘sha paytda Vizantiya
poytaxti Konstantinopolni qaram qildi.
Xullas, Turkiya tomonidan nafaqat Vizantiya uchun, balki butun Yevropa
uchun ham real xavf-xatar tug‘ilgan edi. Shuning uchun Temur saroyiga
Yevropaning Vizantiya, Italiya, Ispaniya va boshqa davlatlaridan Turkiyaga qarshi
kurashda yordam so‘rab yuborilganelchilar serqatnov bo‘lib qoldilar. Bularning
barchasi Temur va Boyazidning, ya’ni ikki qudratli davlatning to‘qnashuvini
yanada tezlashtirdi, bu esa Yevropaga qo‘l kelar edi.
Xitoy ancha vaqtdan beri Movarounnahrga hududiy da’vo bilan chiqar, bu
borada u bilan munosabatlarni oydinlashtirish lozim bo‘lib qoldi. Shu bois Amir
Temur uch oylik tayyorgarlikdan so‘ng 1404 yil 27 noyabrda o‘zining 200 ming
kishilik qo‘shini bilan Xitoyga otlandi. O‘sha yili qish O‘rta Osiyo tarixida eng
qahraton qishlaridan biri bo‘lgan. Sirdaryoning suvi bir metrgacha muzlagan,
askarlardan ko‘pini quloq-burunlari, qo‘l-oyoqlarini sovuq olgan edi. Amir
Temurning o‘zi ham ko‘p o‘tmay shamollab qoladi. 1405 yil yanvar oyining
o‘rtalarida O‘trorda to‘xtashga qaror qilishdi. 18 fevral kuni og‘ir xastalangan
buyuk jahongir sohibqiron Amir Temur O‘trorda vafot etdi. 20
20
Ahmedov B. Sohibqiron Temur.- Toshkent, 1996. 233-b.
18

Amir Temur 35 yil davomida harbiy yurishlar qildi. Bu yurishlar natijasida u
buyuk saltanat barpo qilishga erishdi. Uning tarkibiga Movarounnahr, Xorazm,
Kaspiy atrofidagi viloyatlar, hozirgi Afg‘oniston, Eron, Turkiya, Hindiston, Iroq,
Markaziy va Janubiy Rossiya, Kavkaz va G‘arbiy Osiyoning bir qator hududlari,
jami 27 ta mamlakat va o‘lka kirdi. Amir Temurning muvaffaqiyatiga avvalo uning
nodir harbiy iste’dodi sabab bo‘ldi. Amir Temur qo‘shinida qat’iy tartib va intizom
o‘rnatilgan edi. Har bir jang rejasini va barcha qismlar uchun yo‘l-yo‘riqlarni o‘zi
ishlab chiqardi. Uning harbiy iste’dodi Anqara yaqinida Sulton Boyazidga qarshi
jangda ayniqsa yorqin namoyon bo‘ldi. Armiyaning yuragi va qo‘mondonlik
o‘zagini barlos urug‘i vakillari tashkil etardi. Shu davr voqealarining shohidi
bo‘lganlarning guvohlik berishicha barloslar harbiy ishga nihoyatda chidamli,
kamondan o‘q uzishga juda usta, o‘z hukmdorlariga sodiq va sabr-toqatli
bo‘lganlar.
Davlat boshqaruvi. Amir Temur mustaqil, kuchli, yaxlit, qat’iy siyosatga
ega davlat barpo etishga muvaffaq bo‘ldi. Amir Temur davrida davlatchilik
an’nalari, davlat boshqaruvi tizimi yuqori darajaga ko‘tarildi. U mahalliy hamda
o‘z davrining boshqa davlatchilik an’analarining eng yaxshi jihatlarlarini o‘z
davlatchiligida mujassam qildi. Shubhasiz, mamlakatda Amir Temurning o‘zi
hokimi mutloq bo‘lgan. Shu bilan birga Amir Temur turkiy-mo‘g‘ul an’analari,
mavjud siyosiy vaziyat, tegishli kuchlar mavqei va manfaatlari, qabul qilingan
taomilga muvofiq chingiziylar xonadonidan bo‘lish Suyurg‘atmishni (1370-1388),
so‘ngra uning o‘g‘li Mahmudxonni (1388-1402) xon deya taxtga o‘tkazgan. Amir
Temur amir unvoni bilan cheklanib qo‘ya qolgan. Keyinchalik, chingiziylardan
bo‘lmish Qozonxonning qizi Saroymulkxonimga (1337-1408) uylanishi
munosabati bilan xon avlodiga “ko‘ragon”, ya’ni, kuyov unvonini olgan. Bu ham
uning mavqeini rasman mustahkamlashiga xizmat qilgan.
Ma’lumki, qurultoy (mo‘g‘ulcha-kengash) qadimdan turkiy, mo‘g‘ul
qabilalari ichida eng muhim masalalar bo‘yicha chaqiriladigan o‘ziga xos katta
kengash hisoblangan. Turkiy udumlarga ko‘ra, odatda davlat boshliqlari aynan
qurultoyda saylangan, ular oq kigiz ustiga o‘tkazilib, yuqoriga ko‘tarilgan. Oq
19

kigizning to‘rt uchini eng nufuzli amaldor, diniy arboblar ko‘tarishga haqli
bo‘lganlar. Qurultoyda barcha qabila boshliqlari, eng nufuzli amaldorlar, diniy
arboblar, sarkardalar ishtirok etishgan. Qurultoyda taxtga o‘tkazilgan kishi qonuniy
hukmdor sifatida tan olingan.
Amir Temur ham shu an’anaga sodiq holda 1370 yil 11 aprelda aynan
qurultoy hukmi bilan Movarounnahr hukmdori deb e’lon qilindi. Temur
qurultoyning mavqei va ahamiyatini yaxshi anglagan holda, qolaversa saltanatni
boshqarish, davlat asoslarini mustahkamlash, eng muhim qarorlarni qabul qilishda
qurultoy faoliyatini saqlab qoldi va undan unumli foydalandi. Qurultoyni
faollashtirish orqali davlatchilik asoslari ham takomillashib bordi.
Sharofiddin Ali Yazdiy o‘zining “Zafarnoma” asarida Amir Temur
tomonidan keyinchalik Qarshi, Samarqand, Qorabog‘ va boshqa yerlarda
o‘tkazilgan qurultoylar haqida ham so‘z yuritgan. Xususan, 1390 yilgi qurultoyda
viloyat dorug‘alari va beklar ham bevosita ishtirok etishgan. Oltin O‘rda xoni
To‘xtamish bilan munosabatlari yechimi borasidagi masala ham qurultoyda qo‘rib
chiqilgan. Qurultoy o‘ziga xos oliy darajasidagi maslahat kengashi hamda vakillik
organi bo‘lgan.
Qurultoydan keyingi o‘rinda davlat majlisi (kengash) turgan. Bu xususda
Amir Temurning “Tuzuklar”da ham xabar beriladi. Ushbu kengash ikki
ko‘rinishda chaqirilgan. Katta kengash tinchlik paytida, Samarqanddagi amir
saroyida o‘tkazilsa, kichik kengashlar odatda harbiy yurishlar vaqtida, katta janglar
oldidan chaqirilgan. Unda hukmdorning eng yaqin va sadoqatli kishilari ishtirok
etishgan. Ba’zida bu kengashlar tegishli masala bois maxfiy tarzda ham
o‘tkazilgan. Albatta, bu kabi kengashlarning o‘tkazilishi ulkan saltanatdagi ahvol,
mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy holatdan boxabar bo‘lish, saltanat qonun-qoidalari
qanchalik amalga oshayotganligidan xabardor bo‘lishda katta ahamiyat kasb etar
edi. 21
Amir Temur davrida boshqaruv ikki idora: dargoh va devonlar
(vazirliklar)ga bo‘lingan. Yuqorida ta’kidlanidek dargoh – eng oliy davlat idorasi
21
Temur tuzuklari. - Toshkent: Ma’naviyat, 2011.54-b.
20

bo‘lib, uning boshlig‘i Amir Temurning o‘zi bo‘lgan. Amir Temur dargoh
faoliyatini yuritishda maslahat va kengashlardan ham unumli foydalangan.
Xususan, “Tuzuklar”da Amir Temur shunday yozgan edi: “Saltanat ishlarining
to‘qqiz ulushi kengash, tadbir va mashvarat, qolgan bir ulushi esa qilich bilan bajo
keltirilishini angladim. Donishmandlar demishlarkim, o‘z o‘rnida qo‘llangan tadbir
bilan ko‘plab lashkarlarning qilichi ojizlik qilgan har qanday mamlakat darvozasini
ochib, favj – favj lashkarni yengib bo‘lur”. 22
Dargoh faoliyatini boshqarish, uning vazirlik,mahalliy hokimiyat idoralari
va umuman saltanatda kechayotgan jarayonlar bilan bog‘lanib turish ishini oliy
devon olib borgan. Dargoh tizimidagi bu devonga devonbegi bosh bo‘lib, vazirlar
unga hisobot berib turishgan. 23
Dargohdagi muhim lavozimlardan biri – arzbegi bo‘lgan. Uning xizmatiga
shikoyat bilan kelganlar, arzchilar bilan ishlash, ularning arz dodini hukmdorga
yetkazish bo‘lgan. Lozim bo‘lganda joylarga vaziyatni o‘rganish uchun aminlar
(ya’ni, ishonchli vakillar) taftish uchun jo‘natilgan. Aminlar vazifasiga bundan
tashqari tobe yerlar to‘lovini yig‘ib kelish ham kirgan.
Dargohdagi yana bir muhim lavozim – tavochi bo‘lgan. Tavochi oliy
farmonga muvofiq joylarga borib harbiy yurish uchun lashkar to‘plash bilan
shug‘ullangan. Tavochilar bosh tavochi, piyoda askar tavochisi kabilarga
taqsimlangan. Harbiy yurish vaqtida tavochilar qo‘shinlarning joylashuvi,
buyruqlar ijrosi, tinchlik vaqtidagi ishlarga taqsimlanganlar.
Shuningdek, dargohda bosh hojib, xazinador, xonsolor (to‘y, bazm, katta
ziyofatlar tashkilotchisi), jevachi (qurol-aslaha saqlovchi), qushchi (ov
marosimlariga mas’ul), bakovulboshi (saroy oshpazlari boshlig‘i), kotiblar,
tabiblar, bitikchilar, g‘azalxonlar, farroshlar ham xizmat qilishgan.
Amir Temur devon (ijroiya) xizmatini mo‘g‘ul istibdodidan keyin tiklay
oldi. Devonbegi – katta mavqega ega lavozim egasi bo‘lgan. Devonda ya’ni,
markaziy ijroiya hokimiyatda yetti vazir mujassam bo‘lgan.
22
O`sha asar. 65-b.
23
Eshov B.J. O’zbekistonda davlat va mahalliyboshqaruv tarixi. “Yangi asr avlodi”, T.:2012. 281-b.
21

Birinchi vazir – mamlakat va raiyat (aholi) vaziri. U bosh vazir hisoblanib,
mamlakatning muhim sohalari uchun u bevosita mas’ul bo‘lgan.
Ikkinchi vazir – harbiy ishlar vaziri bo‘lib, u harbiylarning iqtisodiy ahvoli,
maoshi, yer-suvlari boshqaruvi, qurol-aslaha ta’minoti, harbiy qo‘riklar, yarador
bo‘lganlarga nafaqa tayinlash va boshqalar ijrosi uning zimmasida bo‘lgan.
Uchinchi vazir – mulklar va soliq ishlari vaziri bo‘lgan. U egasiz qolgan
mol-mulkilik nazoratga olish, savdogarlardan zakot va boj olish, o‘tloq-yaylovlarni
boshqarish, barcha tushadigan daromadlarni saqlash va boshqa vazifalarga mas’ul
bo‘lgan.
To‘rtinchi vazir – moliya vaziri bo‘lib, u butun saltanat bo‘yicha kirim-
chiqim ishlariga, barcha xazina xarajatlari hisobini oluvchi, moliyaviy ishlarni
tartibga keltiruvchi hamda unga javobgar shaxs bo‘lgan.
Keyingi uch vazir – sarhad vazirlari hisoblanib, ular saltanat tarkibidagi turli
o‘lka va mamlakatlarga oid moliyaviy muomala va daromadlarni, soliqlarni
boshqarganlar. Tarixiy manbalarda adliya vazirligi (devoni mazolim) haqida ham
gap ketib, u sud-huquq sohasi bo‘yicha faoliyat yuritgan. Vaqf ishlari esa - sadrlar
sadri zimmasiga yuklatilingan. Amir Temur “Tuzuklar”da vazir tayin etish ishida
to‘rt sifatga ega bo‘lish lozimligini ta’kidlaydi. Ular quyidagilar:
Asllik va toza nasllik;
Aqlililik va fahm-farosatlilik;
Sipoh va raiyat ahvolidan xabardorlik, ularga nisbatan xushmaomalalik;
Sabr-chidamlilik va tinchliksevarlik.
Amir Temur mana shunday sifatlarga ega shaxsni vazirlik martabasiga loyiq
deb hisoblab, bunday vazirga to‘rt imtiyoz – ishonch, e’tibor, ixtiyor va qudrat
berilishini ta’kidlaydi. 24

Bir qator sohibqiron zamondoshlari, xususan ispan elchisi Rui Gonsalez de
Klavixo Amir Temur bunday yondashuvga katta e’tibor berganligini, mansabiga
noloyiq ishlar qilgan amaldorlar tegishli ravishda jazolanganligini ta’kidlashgan.
24
Amir Temur o‘gitlari. - Toshkent: Navro‘z, 1992. 98-b.
22

Devonda shuningdek, boshqa turdan amaldorlar ham bo‘lgan. Bular:
shayxulislom, qozi al-quzzot (oliy sudya), qoziyu ahdas (odat bo‘yicha hukm
chiqaruvchi qozi), qozi askar (harbiy qozi), sadri a’zam (oliy sadr), dodhoh
(shikoyatlarni ko‘rib chiquvchi), eshikog‘a, saroy vaziri, yasovul (hukmdor
shaxsiy buyruqlarini badaruvchi), qalaqchi (xiroj miqdorini aniqlovchi), muhassil
(soliq va o‘lpon yig‘uvchi), qorovulbegi, muhtasib, voqeanavis, munshiy va
boshqalar.
Karvon yo‘llardagi sardobalarni harbiy nazoratchi qo‘riqlagan tarixiy
manbalarda saroyda mavjud qabul marosimi haqida quyidagilar bayon etilgan.
Xususan, taxtning o‘ng tomonida sayidlar, qozilar, ulamolar, beklarbegi, qo‘shin
amirlari, no‘yonlar, ulus, tuman, qo‘shin boshliqlariga joy ajratilgan. Taxtning old
tomonida devonbegi va vazirlar, bahodirlar, chap tomonida esa qorovulbegilar
o‘tirishgan. Taxt qarshisida qorovul amirlari, etagida esa ichkilar, yasovuli xos
turgan. Taxtning o‘ng va chap yonida dodhoh turgan.
Amir Temur davlatni ulus, viloyat, tumanlarga bo‘lib boshqargan. U
saltanatni to‘rt ulusga bo‘ldi hamda ular tepasiga o‘z o‘g‘illari, nevaralarini qo‘ydi.
Viloyat va tumanlarga ham asosan temuriy shahzodalar, ishonchli va yaqin kishilar
rahbar etib tayinlangan. Katta o‘g‘il – Jahongir Mirzoga – Kobul, G‘azna,
Qandahor va Sind daryosigacha bo‘lgan yerlar 12 000 kishilik qo‘shin bilan birga
berilgan. Uning vafotidan (1376 y.) so‘ng bu yerlar Balx viloyati bilan birga
Jahongirning o‘g‘li Pirmuhammadga berildi. Umarshayx mirzoga avval Farg‘ona,
1393 yili Fors viloyati bilan 10 000 kishilik qo‘shin in’om etildi. Uchinchi o‘g‘il
Mironshoh Mirzoga 1380 yili 10 000 kishilik qo‘shin bilan Xuroson, 1383 yili esa
markazi Tabriz bo‘lgan G‘arbiy Iroq va Ozarbayjon ulus qilib berildi. To‘rtinchi
o‘g‘il Shohruh Mirzoga 8 000 kishilik qo‘shin bilan markazi Hirot bo‘lgan
Xuroson o‘lkasi ulus tarzida taqdim etildi. Ulus egalarining o‘z devoni, xazinasi
ham bo‘lgan. Shahzodalar yonida doimo ishonchli va sadoqatli kishilar bo‘lgan.
Shu davrga xos jihatdardan biri, bu har bir viloyat, shahar va tumanlarning o‘z
hokimi, moliya devoni, qozisi, muftiysi, mutavallisi, muhtasibi bo‘lgan.
23

Har bir qal’ada qutvol, ya’ni komendant tayin etilgan, shahar va tuman
boshliqlari – dorug‘alarbo‘lishgan. Klavixoning ta’kidlashicha har bir yirik
amaldorning o‘z bitikchisi va qayd daftari bo‘lgan. O‘rta asr hukmdorlaridan farqli
ravishda Amir Temur o‘z aholisi faoliyati va manfaatlarini uyg‘unligini ta’minlash
maqsadida ularni 12 toifaga bo‘ldi. Lekin, “Tuzuklar”da ta’kidlaganidek, ularni
bir-biridan kam ko‘rmadi zero, uning o‘zi bu haqda “Saltanatim qonun-qoidalarini
shu o‘n ikki toifaga bog‘lab tuzdim. Shu o‘n ikkita toifani saltanatim osmonining
o‘n ikki burji va davlatim korxonasining o‘n ikki oyi deb hisobladim”, deb
ta’kidlagan edi.
Amir Temur davlatida, keyinchalik Temuriylar davrida ham tezkor axborot
almashish yo‘lga qo‘yilganligi sababli yirik saltanatning eng uzoq va chekka
qismlariga ham hukmdor farmon va qarorlari tezda yetib borgan. Amir Temur
davlati bayrog‘i haqida fransuz olimi L.Keren “Kuch - adolatda” degan ibora
bitilgan uch xalqadan iborat bayrog‘i bo‘lgan deya ta’kidlaydi. Uch xalqani olimlar
turlicha ta’riflashadi. Xususan, uch xalqa yer, osmon, suv deb, ba’zilari dunyoning
3 qismi deya ta’rif berishadi. Davlatda e’lon qilingan farmonlar – yorliqlar deya
yuritilgan. Temur davlatida etnik, diniy va til borasida ayirmachilik va tazyiqlarga
yo‘l qo‘yilmagan. Uning o‘zi ona tili – turkiy tilni rivojlantirishda katta e’tibor
bergan.
Yuqoridagi mulohazadan ham ko‘rinib turibdiki, Amir Temur aholi barcha
qatlamlari manfaatini himoya qilgan hamda ulargatayangan. O‘rta asrlar sharoitida
faqat o‘ta zukko va oqil davlat boshlig‘igina bunday boshqaruv yuritishga qodir
edi.
Harbiy ish. Amir Temurning harbiy sohadagi siyosati, shu davr harbiy
san’ati doimo tadqiqotchilar e’tiborini o‘ziga tortib kelgan. Hozirgi kunga kelib
ham jahonning qator mamlakatlari harbiy o‘quv yurtlarida Amir Temur davlatining
harbiy tizimi chuqur o‘rganib kelinmoqda. Amir Temur harbiy tizimni
shakllantirishdan ko‘zlangan asosiy maqsadi – mamlakatni ichki va tashqi xavfli
kuchlardan himoyalash, hududlarda tartibsizlikning oldini olish, adolat va
24

barqarorlikni o‘rnatish, qonun ustuvorligini ta’minlash, geosiyosiy maydondagi
vaziyatni nazorat qilish, zo‘ravonlik va parokandalikka yo‘l qo‘ymaslik bo‘lgan.
Amir Temur qo‘shini Chingizxon qo‘shini singari o‘nlik, yuzlik, minglik va
o‘n minglik (tuman)larga bo‘lingan. Qo‘shinning bu singari tarkibiy tuzilishidan
asosiy maqsad boshqaruvni osonlashtirish, tezkor harakatni ta’minlash, tartib-
intizomni kuchaytirish, kerakli vaqtda darhol qo‘shin safini tuzish bo‘lgan.
Amir Temur qo‘shinga o‘zini jangu-jadalda bahodirligi va jasurligini
ko‘rsata olgan, sadoqatli, harbiy taktikani yaxshi egallagan 313 nafar amirlarni
rahbar etib tayinladi. 313 amirdan 100 nafari o‘nboshi, 100 nafari yuzboshi va 100
nafari mingboshi bo‘lgan. Jang vaqtida amir ul-umaro amirlarga, amirlar –
mingboshilarga, mingboshilar – yuzboshilarga, yuzboshilar – o‘nboshilarga
boshliq bo‘lgan hamda buyruqlar so‘zsiz bajarilgan.
Qo‘shinda mamlakatdagi 40 aymoqdan 12 tasiga maxsus tamg‘a berilgan va
bu 12 urug‘dan xos navkarlikka olingan. Ular barlos, tarxon, arg‘in, jaloyir,
tulkichi, duldoy, mo‘g‘ul, suldus, tug‘oy, qipchoq, orlot, tatar urug‘lari edi.
Tamg‘aga yetmagan 28 urug‘ boshliqlariga kichikroq darajadagi ulus amirliklari
berilgan. Har bir urug‘ o‘z maqomi va huquqlariga ega bo‘lgan. Bu esa o‘z
navbatida hududlar va urug‘-aymoqlar o‘rtasida muvozanat hamda uyg‘unlikni
ta’minlagan.
Janglarda birinchi marta bahodirlik namunasini ko‘rsatgan oddiy askarga
o‘nboshi darajasi berilgan. Agar shu odam jangning muvaffaqiyatli tugashiga
ikkinchi marotaba katta hissa qo‘shsa, u holda uni yuzboshi qilib ko‘targanlar.
Uchinchi marotaba jasorat ko‘rsatsa mingboshilik maqomi berilgan. Harbiy
amirlikning 12 ta darajalik tartibi ham bo‘lgan. O‘n ikkinchi darajali amir esa amir
ul-umaro noibi hisoblangan. Amir ul-umaro esa Amir Temurning noibi bo‘lgan.
Jangda va xizmatda o‘zini ko‘rsatgan, boshqalarga o‘rnak bo‘lguvchi, shijoatli va
jasur amirlarga uch xil imtiyoz berilgan: 1.bahodirlik rutbasi; 2. tug‘; 3. nog‘ora.
“Tuzuklar”da shunday deya yozgan edi: “Tajribamdan sinab bildimki,
jangning sir-asrorini, g‘anim askarlarini sindirish yo‘lini bilgan, urush qiziganda
o‘zini yo‘qotmasdan, qo‘l-oyog‘i bo‘shashmasdan lashkar favjlarini jangga
25

boshlay oladigan, agar qo‘shin safiga rahna tushsa, uni tezda tuzata oladigan
kishigina amirlik va hukmronlikka loyiqdir”. “Tuzuklari”da aynan jasorat
namunalarini ko‘rsatgan amirlar haqida ham ma’lumotlar uchraydi. O‘zaro nizo va
parokandalik hukm surgan davrda Amir Temur 200 ming chog‘li mustahkam va
uyushgan, yuqori tartib-intizomga ega qo‘shin barpo eta oldi vaqo‘shinni yuqori
darajadagi qurol-aslaha bilan ham ta’minladi. 25
XIX asr rus harbiy sarkardasi M.Ivanin Amir Temur qo‘shiniga xolis baho
berib quyidagilarni ta’kidlagan edi: “Hali bironta ham xalq qo‘shinini to‘g‘ri
saflashni bilmay, tartibsiz va taktik harakatlarsiz, faqat o‘zidagi jasorat darajasi
bilan uzun-yuluq jang qilayotgan bir paytda Temurning to‘g‘ri saflangan, bir necha
yo‘nalishidan iborat muntazam tartib bilan jangga kiruvchi, kuchli zahiraga ega
bo‘lgan kuchli armiyasi bor edi”. 26
Amir Temur qo‘shin ta’minoti, harbiylarga maosh berishning aniq
mexanizmini ishlab chiqdi. Oddiy askarga o‘z mingan oti bahosida maosh
berilgan, bahodirlar maoshi ikki ot bahosidan to‘rt ot bahosigacha yetgan.
O‘nboshilar maoshi oddiy sipohiydan o‘n baravar ortiq bo‘lgan. Yuzboshilar
o‘nboshilarga qaraganda ikki baravar, mingboshilarga yuzboshilarga qaraganda
uch baravar ortiq maosh belgilangan. Har 18 kishi bitta chodir olishi kerak bo‘lgan.
Har bir askarda – ikkita ot, bir kamon, bir sadoq o‘qdon, bir qilich, arra, bigiz, qop,
juvoldiz, bolta, o‘nta igna, charm xalta bo‘lishi lozim bo‘lgan. Oddiy
piyodalarning har biri o‘zi bilan birga bir qilich, bir kamon va o‘q-yoy olishi kerak
bo‘lgan. 27

Bahodirlardan har besh kishi bir chodir, har biri bitta temir sovut, dubulg‘a,
qilich, sadoq, o‘q-yoy va beshta ot olishi shart edi. O‘nboshilardan har biri bir
chodir, o‘nta ot, qurol-yarog‘dan qilich, sadoq, yoy, gurzi, cho‘qmor, koskan (sim
ro‘mol), zirh va bagtar (harbiy kamzul) olishi lozim bo‘lgan. Mingboshilardan har
biri o‘zi bilan birga bitta chodir, bir soyabon, qurol-aslaha, dubulg‘a, nayza, qilich,
sadoq va o‘q-yoy olib yurgan. 28
25
Temur tuzuklari. - Toshkent: Ma’naviyat, 2011.105-b.
26
Ivanin M. Ikki buyuk sarkarda.Chingizxon va Amir Temur. - Toshkent: Xazina, 1994.190-b.
27
Zayniddin Vosifiy. Badoye’ al-vaqoye. – Toshkent, 1979. 156-b.
28
O’sha joyda.
26

Jang qilishning o‘ziga xos uslublari bo‘lgan. Tarixiy manbalarda ayniqsa
yetti qismga bo‘linib jangga kirish usuli haqida alohida to‘xtalinadi. Xususan, o‘n
ikki ming otliq lashkarni safga tizishda avval qorovul favji, so‘ngra hirovul favji,
o‘ng qo‘l – barong‘or hirovul favji hamda chap qo‘l javong‘or hirovul favji ulardan
so‘ng joylashgan. Qirq ming otliqdan iborat qo‘shin esa 14 ta sipoh qismlariga
bo‘lib saflangan. O‘n ikki ayllikdan tuzilgan 40 ta favj 17 qism turish joylarini
egallashgan va hokazo. Jangda hamma vaqt Amir Temur o‘zining shaxsiy jasorati
va mardligini namoyon qilgan. Harbiy yurishlar nihoyatda qat’iyat va ortiqcha
shov-shuvsiz tayyorlangan. Har bir yirik jangdan oldin albatta kengash chaqirilgan
va unda Sohibqiron barchaning fikrini eshitib ko‘rgan. Josuslik faoliyati, razvedka
ishlari ham puxta asosda tashkil qilingan. 29
Amir Temur oliy insoniy fazilatlarni tushunuvchi va qadrlovchi shaxs
bo‘lgan. Uning o‘zi bu borada o‘rnak bo‘lguvchi inson edi. Shu bois ham u siyosat
maydoniga kelishdagi qiyin yillarda ham o‘z orqasidan iqtidorli va vijdonli
kishilarni ergashtira oldi. Ulardan jasur va sadoqatli harbiylarni yetishtirdi. Ular
orasida Joqu barlos, amir Muso, amir Hinduka, Iki Temur, Sulaymonshoh va
boshqalar bo‘lganlar. Amir Temur butun aql-zakovati, qobiliyatini ishga solgan
holda o‘z atrofida turli yo‘nalishdagi kishilarni birlashtira oldi. Zero og‘ir mo‘g‘ul
istibdodidan so‘ng ezilgan, xarob bo‘lgan, siyosiy parokandalik, iqtisodiy tanazzul
kuchaygan bir paytda bunchalik diplomatik mahoratni ishga solish har qanday
hukmdorning qo‘lidan kelmas edi. Amir Temurning yana bir olijanob fazilati –
uning kechirimliligi, boshqalar gunohidan o‘ta bilishi ham hisoblangan. Masalan,
Amir Temur sardor Alibek Jonqurboniy xiyonatini ikki marotaba ham kechirib, uni
qayta xizmatga olgan. Yoki Oltin O‘rda xoni To‘xtamish non-tuz haqqini unutib,
ikki marta Temurga qarshi bosh ko‘rtarganida Sohibqiron uni ikki marotabada ham
kechirib yuborgan. Bag‘rikenglik, saxovatlilik, o‘zaro gina-kudrutdan uzoq yurish
borasida, darhaqiqat Amir Temur o‘rnak bo‘lishga sazovor shaxs sifatida faoliyat
yuritgan.
29
Dadaboyev X. Amir Temurning harbiy mahorati.-Toshkent. Yozuvchi, 1996. 122-b.
27

Amir Temur o‘z ustoz-pirlari – Shamsiddin Kulolning ta’limoti, Mir Sayid
Barakaning yo‘l-yo‘riqlari, Abu Bakr Tayobodiyning maslahatlariga hamisha
quloq solgan hamda butun faoliyatida ularga tayangan. 30
U Qur’oni Karimni yod bilgan, hadislarni yaxshi tushungan, tafsir ilmidan
xabardor bo‘lgani bois diniy asnodagi bahslarda yirik ulamolar bilan barobar so‘z
yurita olgan. Bu uning ma’naviyati, imon-e’tiqodi, diyonati qanchalar mukammal
bo‘lganligidan darak beradi. Amir Temur musulmonchilik aqidalari jamiyat
osoyishtaligi va ravnaqi, ijtimoiy adolat, ma’naviy poklik, fuqarolararo totuvlik
yo‘lida xizmat qilishi tarafdori bo‘lgan. Shu bilan birga unda “din-dinligini, davlat-
davlatligini qilishi lozim”, degan qat’iy va to‘g‘ri tushuncha bo‘lgan. Ibn Arabshoh
Amir Temurning olim va ulamolarga bo‘lgan munosabatini ta’riflab shunday deya
yozgan edi: “Amir Temur olimlarga mehribon bo‘lib, sayidu shariflarni o‘ziga
yaqin tutardi. Ulamolar va fozillarga to‘la-to‘kis izzat ko‘rsatib, ularni har qanday
kimsadan batamom muqaddam ko‘rardi”. 31
Darhaqiqat, Amir Temur olimu –
fozillarni juda qadrlar, o‘zi ham qator fanlardan boxabar edi. Xususan, u tarix,
falsafa, rioziyot, handasa, me’morchilik, falakiyot ilmlarini yaxshi ko‘rar va
qadrlar, she’riyatni sevar edi. Ibn Arabshoh bu boradagi mulohazalarni o‘z asarida
ham alohida ta’kidlagan.
U Temur Sharqning eng ko‘p tarqalgan uchta tili – arab, fors, turkiy tillarini
mukammal bilgan, qator tarixiy manbalardan yaxshi xabardor inson bo‘lgan.
Uning oila – nikoh munosabatlari, xotin-qizlarga bo‘lgan ulkan ehtiromi,
farzandlar ta’lim-tarbiyasi bilan bog‘liq fikr-mulohazalari ham yuqori e’tiborga
sazovordir. Amir Temur huzurida xotin-qizlarni g‘iybat qilish, ayollarga nisbatan
zo‘ravonlik qilish va shunga o‘xshagan gap-so‘zlarni aytish ta’qiqlangan. U xotin-
qizlarga zo‘ravonlik qilganlarni tanobini tortib qo‘ya olgan. O‘z xotinlari, qizlari
va boshqa ayollarga nisbatan ham mehribon va shavqatli bo‘lgan. U ayollarga
ma’lum erkinliklar bergan, ularni rasmiy marosim, bazmu-jamshidlarda ishtirok
etishlariga ruxsat bergan. Klavixo rasmiy marosimlarda Amir Temurning suyukli
30
Abdurazzoq Samarqandiy. Matlai sa’dayn va majmai baxrayn. - T.2. 1-qism. Tarjima, kirish, izohli so’z va
lug’atlar A. O’rinboyevniki,- Toshkent, “Fan”, 1969. 210-b.
31
Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi. Ikki jildlik. Arab tilidan tarjima, kirish so‘zi va izohlar muallifi Ubaydulla
Uvatov. -Toshkent: Mehnat, 1992. 190-b.
28

xotini Saroymulkxonim ishtirok etganligini alohida ta’kidlagan. Ayol
qarindoshlariga atab qator inshootlar qurdirdi. Masalan, xotini Tuman Og‘oga atab
Behisht bog‘ini, To‘qal xonimga atab Dilkusho bog‘ini, opasi Qutlug‘ Turkon
og‘o, singilisi Shirinbeka og‘olarga hamda Bibixonimning onasiga atab maqbaralar
barpo etganligi yuqoridagi mulohazaning mantiqiy tasdig‘i bo‘lib xizmat qiladi. U
nikoh masalasini “davlat yumishlari darajasidagi muhim ish” qatorida ko‘rgan.
Amir Temur XIV asrdayoq “Kuch - adolatda” shiorini davlat siyosati
mavqei darajasiga olib chiqdi. Umri davomida sohibqiron bu shiorni o‘ziga
dasturul – amal qilib oldi. Temur davlatidagi bu ahloqiy-ma’naviy mezon hamma
davrlar uchun e’tiborli bo‘lib, hozirgi kunga qadar insoniyat hayotida dolzarb
ahamiyat kasb etib kelmoqda. Amir Temur harbiy san’at, soliq siyosati, raiyatga
munosabatda, o‘z davlat boshqaruvi tizimida, qo‘l ostidagilarga munosabatda ham
ushbu tamoyilga qat’iy amal qildi.
Amir Temur o‘z hukmronligi davrida mutaassiblik, ayirmachilik,
mazhabchilik ko‘rinishlariga yo‘l bermadi. Osoyishtalik, tinchlik-xotirjamlik,
xavfsizlik borasida ahamiyatga molik ishlarni amalga oshirdi. Bu xususda
sohibqiron, “... saltanatimning u chetidan bu chetigacha biror bolakay boshida bir
lagan tilla ko‘tarib o‘tadigan bo‘lsa, bir donasiga ham zarar yetmaydigan tartib-
intizom o‘rnatdim”, deya qayd qilgan edi. Undan tashqari, Amir Temur qurilish,
obodonchilik ishlariga ham ulkan e’tibor bilan qaradi.
1.2. «Temur tuzuklari» - davlat boshqaruvi haqidagi muhim tarixiy
manba.
Amir Temur va uning davri xususida zamondoshlari G‘iyosiddin Alining
«Ro‘znomayi g‘azovoti Hinduston», Nizomiddin Shomiyning «Zafarnoma»,
Sharafiddin Ali Yazdining «Zafarnoma», Ibn Arabshohning «Temur tarixi» va
boshqalarning qimmatli asarlari mavjuddir. Lekin, buyuk jahongir hayoti va
faoliyatiga bag‘ishlangan asarlar ichida shubhasiz «Temur tuzuklari» alohida
ahamiyat kasb etadi.
29

«Tuzuki Temuriy» («Temur tuzuklari»), «Malfuzoti Temuriy» («Temurning
aytganlari») va «Voqioti Temuriy» («Temurning boshidan kechirganlari») nomlari
bilan atalmish ushbu asar qimmatli tarixiy manba bo‘lib, jahondagi mashhur
kutubxonalardan joy olgan. «Temur tuzuklari» ikki qismdan iborat tarixiy va
huquqiy asar bo‘lib unda sohibqironning davlat tuzilishi va mamlakatni boshqarish
xususidagi nuqtai-nazari bayon etiladi.
Asar avval eski o‘zbek (chig‘atoy yoki turkiy) tilida bayon etilgan. Bir qator
sharqshunoslar – Ch.Ryyu, G.Ete, Ch.A.Stori, N.D.Mikluxo-Maklay va
boshqalarning fikricha, uning bir qo‘lyozma nusxasi Yaman hokimi Ja’far
poshshoning kutubxonasida saqlangan. «Tuzukot»ni ilk bora fors tiliga tarjima
qilgan Mir Abu Tolib Husayniy at-Turbatiyning yozishiga qaraganda, u o‘z haj
safarida mazkur asarni uchratganligini va o‘zi bilan olganligini ta’kidlaydi. U
Arabistondan kelgach, asarni forscha tarjimasini boburiy podshoh Shoh Jahonga
(1628-1657) taqdim etadi. Shoh Jahon tarixni yaxshi bilgan ilmli shaxs bo‘lganligi
uchun avvalo asarni o‘zi ko‘rib chiqib, unda ba’zi noaniqlar va g‘alizliklarni
topadi. Podshoh undagi noaniqliklarni tuzatish va tahrir etishni Dakan viloyati
qozikaloni, iste’dodli adib Muhammad Afzal Buxoriyga (vafoti 1651/1652 yy.)
topshiradi. Bu xususida hindistonlik tarixchi Abdulhamid Lohuriy (1654 y. vafoti)
o‘zining «Podshonoma» asarida ham qayd etib o‘tgan.
Mazkur asar XVIII asrdan boshlab mashhur bo‘lib ketib, 1783 yili
Angliyada, 1785 va 1891 yilda Hindistonda, 1868 yili Eronda chop etildi. Asar
fransuz (1787 y.), ingliz (1830 y.), urdu (1845 y.) tillariga ham tarjima qilingan.
Eronda qayta 1963 yilda yana bir bora chop etilgan.
«Temur tuzuklari» o‘zbek tiliga 1834 yili, so‘ngra 1857 yilda Xivada
Muhammad Yusuf Rojiy tomonidan qisqartirilib tarjima qilingan. Asarni Mir Abu
Tolib Husayniy at-Turbatiy matniga muvofiq o‘zbekcha to‘la tarjimasi mashhur
arbob va adib Alixon to‘ra Sog‘uniy tomonidan Toshkentda 1967 yili amalga
oshirilgan. Bu tarjima mustabid davr mafkurasi tazyig‘iga uchrab, nashr etilishi
yarim yo‘lda qolib ketdi. Nihoyat, 1990 yili Bombayda chop etilgan forscha
matndan o‘zbek tiliga yana bir tarjima (Sog‘uniy tarjimasini hisobga olgan holda)
30

amalga oshirildi. Uni o‘zbek sharqshunosi Habibullo Karomatov amalga oshirib,
kitob holida avval 1991 yili nashr etildi. Rus tiliga «Tuzukot» 1894 yili
N.P.Ostroumov tomonidan tarjima qilingan.1968 yilda undan faksimil nashr
amalga oshirilib, unga akademik I.Mo‘minovning qisqacha kirish so‘zi ilova
qilindi.
Avval boshida asar Amir Temur tomonidan yozdirilgani xususida qayd
qilingan edi. Ko‘pgina sharq manbalari va muarrixlari buni o‘z asarlarida
ta’kidlaydilar. Masalan, Shamsiddin Somiyning qomusida shunday deyiladi:
«Amir Temur «Tuzukot» deb yuritiladigan qonunlar majmuasini yozdi. Unda
o‘zining hayot yo‘lini bayon qildi». Sharafiddin Ali Yazdiy esa (vafoti 1454 y.)
e’tiborga loyiq ma’lumot keltirgan: «On hazrat o‘zining hayoti va turmushi tarziga
doir asosiy voqealarni o‘z ichiga olgan turkiy va forsiyda alohida bir manzuma
tuzdilar» Nizomiddin Shomiy ham «Zafarnoma»da shuni ta’kidlaydi. Shuningdek,
taniqli sharqshunos M.Sharmua (1793-1869) va rus harbiy tarixchisi M.I.Ivanin
(1801-1874) «Tuzukot»ning haqiqiy muallifi Amir Temur bo‘lgani haqida fikr
bildiradilar. Amir Temurning 660 yillik tavalludi tantanalari arafasida 1996 yil
«Tuzukot» o‘zbek, ingliz, fransuz tillarida chop etildi.
«Temur tuzuklari» 2011 yili o‘zbek tilida O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti I.Karimovning “Milliy davlatchiligimiz tarixining mumtoz namunasi”
deb nomlagan so‘zboshisi bilan yuqori sifatda, qayta nashrdan chiqdi.
«Temur tuzuklari» - hukmdorlarning turmush tarzi va ahloq-odob
normalarini belgilovchi risola hamdir. O‘z vaqtida ko‘pgina hukmdorlar, masalan,
Hindistonda boburiy Shoh Jahon (1628-1657), Qo‘qon xoni Muhammad Alixon
(1821-1842), Buxoro amiri Abdulahadxon (1885-1910) va boshqalar
«Tuzukot»dan maxsus parchalar ko‘chirtirib, ulardan bevosita o‘z faoliyatlarida
foydalanganlar.
«Tuzukot» ikki qismdan iboratdir. Birinchi qismda jahon tarixida o‘chmas
iz qoldirgan mashhur davlat arbobi va sarkarda Sohibqiron Amir Temurning yetti
yoshidan to vafotiga qadar (1342-1405 y. 18 fevral) kechgan hayoti va ijtimoiy-
siyosiy faoliyati, uning Movarounnahrda markaziy hokimiyatni qo‘lga kiritishi,
31

tarqoqlikka barham berishi va markazlashgan davlat tuzishi, qo‘shni yurt va
mamlakatlarni, masalan Eron va Xurosonni o‘z tasarrufiga kiritishi, Oltin O‘rda
xoni To‘xtamishxon (1376-1395), turk sultoni Boyazid Yildirim (1389-1402)ga
qarshi va nihoyat buyuk jahongirning Ozarbayjon, Gurjiston va Hindistonga qilgan
harbiy yurishlari ixcham tarzda bayon etilgan.
Ikkinchi qism Amir Temurning nomidan aytilgan o‘ziga xos vasiyat va
pandu-nasihatlaridan iboratdir. Unda davlatni idora qilishda kimlarga tayanish,
toju-taxt egalarining tutumi va vazifalari, vazir va qo‘shin boshliqlarini saylash,
sipohiylarning maoshi, mamlakatlarni boshqarish tartibi, davlat arboblari va
qo‘shin boshliqlarining burch va vazifalari, amirlar, vazirlar va boshqa
mansabdorlarning toju-taxt oldida ko‘rsatgan alohida xizmatlarini taqdirlash tartibi
va hakozolar xususida gap boradi. «Tuzukot» yozish asli xitoy va turk-mo‘g‘ul
hukmdor, xonlaridan rasm bo‘lib qolgan odat edi. Masalan, turk hoqonlardan
qolgan «Qonunnoma», Chingizxondan qolgan «Bilik», Xondamir (1474-1535)
yozgan «Qonuni Humoyun», Ubaydullaxon (1533-1539) topshirig‘i bilan yozilgan
«Suluk-al mulk» («Podsholarga yo‘l-yo‘riqlar») ular jumlasidandir.
Amir Temur o‘z oldiga buyuk saltanatning ichki siyosati va ishchan davlat
tizimini qadimiy tajribalardan ijodiy foydalangan holda tuzish, harbiy siyosatni
zamon talabi asosida tobora takomillashtirib, mo‘g‘ul istilosi asoratlarini tezroq
bartaraf etish, xo‘jalikni oyoqqa turg‘izish, savdo-sotiq, hunarmandchilikni bir
meyorga tushirish va rivojlantirish, aholi manfaatlarini himoya qilish, ilm-fan,
madaniyat, me’morchilikni tubdan rivojlantirish, obodonlashtirish ishlarini keng
ko‘lamda jadallashtirish kabi dolzarb vazifalarni qo‘ygan eli. Uning bunday sa’yi
harakatlari bir necha o‘n yillar inqiroziy holatda bo‘lgan ulkan hududni
qoloqlikdan chiqarish, uni yuqori taraqqiyot bosqichiga ko‘tarishda katta kuch-
g‘ayrat, mablag‘, bilim va oqilona tadbirlarni talab etar edi.
«Temur tuzuklari» o‘z ichiga hayot tajribasi va sinovi boshidan o‘tgan, bir
umr el-yurt, saltanat tashvishi bilan yashagan fidoiy shaxs, buyuk davlat
arbobining o‘y-fikrlari, mushohada va kechinmalarni o‘z ichiga jo qilgan.
«Tuzukot»da mazkur mulohazalar aniq-ravon tarzda, ixcham bayon etilgan.
32

Sohibqironning «Saltanat ishlarining to‘qqiz ulushini mashvarat, tadbir va
kengash, qolgan bir ulushini esa qilich bilan bajo keltirish zarur», degan
ko‘rsatmasi XXI asr siyosat maydoni uchun, muammolarni hamjihatlikda
yechishga da’vat tarzida ko‘rsatish mumkin. “Tajribamda ko‘rilgankim, azmi
qat’iy, tadbirkor, hushyor, mard va shijoatli bir kishi mingta tadbirsiz, loqayd
kishidan yaxshiroqdir” degan fikrlari hozirda ham ijtimoiy hayotda dolzarb
ahamiyat kasb etsa, “Bilagi zo‘r birni, bilimi zo‘r mingni yiqar” degan iborasi
odamni hamisha o‘z aql-zakovati, ilm-ma’rifat asnosida hayot kechirishga
chaqiradi. Amir Temurning “Yaxshilarga yaxshilik qildim, yomonlarni esa o‘z
yomonliklariga topshirdim. Kim menga do‘stlik qilgan bo‘lsa, do‘stligi qadrini
unutmadim va unga muruvvat, ehson, izzat-ikrom ko‘rsatdim”, degan so‘zi uning
ichki ma’naviyati boyligidan darak beradi.
XXI asr barkamol avlodini tarbiyalash, ularning ma’naviy olamini
boyitishda «Tuzuklar» shubhasiz katta ahamiyat kasb etadi.
II BOB. AMIR TEMUR DAVLATIDA IJTIMOIY SIYOSIY IQTISODIY
VA MADANIY HAYOT
2 . 1 . Amir Temur va Temuriylar davrida ijtimoiy iqtisodiy hayot.
Amir Temur tomonidan kuchli, markazlashgan davlat barpo etilishi bilan
qishloq xo‘jaligini rivojlantirish uchun harakat kuchaydi. Amir Temur va uning
vorislari otliq qo‘shin o‘tish chog‘ida dehqonchilarning yerlarini toptash va ekinlar
yakson bo‘lishini oldini olish uchun qator chora-tadbirlar ko‘rganlar. Amir Temur
farmoyishiga ko‘ra ekinzorlar yaqiniga o‘tov o‘rnatish ta’qiqlangan. Shohruh
Mirzo va Mirzo Ulug‘beklar davrida ham dehqonchilikni rivojlantirish borasidagi
33

sa’y-harakatlar davom etgan. Odatda ekin yetishtirish uchun yaroqli bo‘lgan yer
bekor yotmagan. Abdurazzoq Samarqandiy XV asr birinchi yarmidagi
dehqonchilik haqida so‘z yuritar ekan, dehqonlarni davlat amaldorlari va qo‘shin
boshliqlari tomonidan zo‘ravonlik va adolatsizlikdan asrash borasida qator
hukmdorlarning farmoyishlari e’lon qilinganligini ta’kidlaydi. 32

Amir Temur farmoyishiga ko‘ra yerlarni sug‘orilishi bilan bog‘liq bir qator
ishlar amalga oshirilgan. Uning topshirig‘i bilan Murg‘ob vohasida ahamiyatga
molik sug‘orish ishlari bajarilgan. Eski Angor kanalining tog‘ qismi qazdirilgan.
G‘iyosiddin Ali Amir Temur Hindistondan qaytayotganida Kobulda to‘xtaganini
hamda shu yerda Sohibqiron tomonidan katta kanal barpo etilgani haqida xabar
bergan. Amir Temur davrida Samarqand va Shahrisabzning suv ta’minoti
yaxshilandi, deyarli har bir hovlidan ariq orqali suv o‘tishi yo‘lga qo‘yildi.
Daryolardan uzoqda joylashgan yerlarda sug‘orish korizlar orqali amalga
oshirilgan. Sug‘orish kanallari saltanatning boshqa hududlarida ham amalga
oshirilgan.
Movarounnahrning unumdor yerlarida shu vaqtda donli ekinlar ichida
bug‘doy ko‘p ekilgan. Bug‘doyning turli navlari, xususan, gandumi obi (sug‘orma
bug‘doy), gandumi safidcha (oq bug‘doy), gandumi surxoki (qizil bug‘doy),
gandumi surxoki bahoriy (bahorgi qizil bug‘doy), tuya tishi navlari ayniqsa
mashhur bo‘lgan. Zarafshon, Qashqadaryo, Toshkent vohalari, Farg‘ona vodiysi
dehqonchilik markazlari bo‘lgan. Shuningdek, Termiz ham donli ekinlar
o‘stiriladigan asosiy joylardan biri bo‘lgan. Termizda yetishtirilgan bug‘doy
Amudaryo orqali Xorazmga ham yuborilgan.
Xorazmda donli ekinlar Vazir degan joyning janubiy tomonlarida
yetishtirilgan. Bu davrda yerlarning bir qismiga yem-xashak yetishtirish maqsadida
beda, shuningdek arpa va tariq ham ekilgan. Mosh va no‘xat barcha hududlarda
yetishtirilgan. Shubhasiz, O‘rta Osiyo xalqlari oshxonasida asosiy o‘rin egallagan
guruch ko‘p joylarda yetishtirilgan. Tarixiy manbalarda Samarqand tomonlarda
guruch “benihoya ko‘p”, deya ta’rif etilgan edi. Paxta Zarafshon vohasi, Balx
32
Abdurazzoq Samarqandiy. Matlai sa’dayn va majmai baxrayn. - T.2. 1-qism. Tarjima, kirish, izohli so’z va
lug’atlar A. O’rinboyevniki,- Toshkent, “Fan”, 1969. 188-b.
34

atroflari, Shahrisabz yaqinida va boshqa yerlarda yetishtirilgan. Yirik shaharlarda
yon-atroflardan keltirilgan paxtani saqlash va sotish uchun maxsus binolar
qurilgan. Amir Temur davridan boshlab Movarounnahrda ilk bora zig‘ir ekish ham
boshlandi. Tut odatda sug‘orish ariqlari, kanallar bo‘yida yetishtirilib, mevasi
quritilgan holda ancha mashhur bo‘lib, uni qishda ko‘p iste’mol qilishgan. Tutni
aksariyat pilla qurti yetishtirish maqsadida ekishar edi. Pilla xom ashyosi asosan
shaharga keltirilib, undan turli matolar to‘qilgan. Samarqand va Buxoroda pilla
sotadigan do‘qonlar ham bo‘lgan. Joylarda bo‘yoq olish maqsadida ro‘yan
o‘simligi ham yetishtirilgan. Undan asosan qizil va sariq ranglar olinar edi.
Xinadan nafaqat kosmetikada, balki sanoat uchun ahamiyatli bo‘lgan siyoh
tayyorlash, qog‘ozga rang berish, dori tayyorlashda ham ishlatilingan. Buxoroda
“qirmiz” nomli bo‘yoq cho‘ldagi daraxt qurtlari orqali olinib, u ancha qimmatbaho
hisoblanar edi.
Movarounnahr qadimdan bog‘-rog‘lar o‘lkasi bo‘lib kelgan. Bog‘ va
uzumzorlar katta maydonlarni egallab, ularda olma, nok, anor, shaftoli va
boshqalar ko‘plab yetishtirilgan. Bog‘u-rog‘lar Samarqand, Toshkent, Shahrisabz,
Termiz va boshqa shaharlar atroflarini bamisol qo‘rg‘on devoridek o‘rab olgan edi.
Zayniddin Vosifiy Toshkent bog‘laridagi sarxil mevali daraxtlar, anvoyi gullar
haqida zavq-shavq ila so‘z yuritgan edi. Hovuzlar va ular atrofidagi soya-salqin
bog‘lar aholi dam olishi uchun xizmat qilar edi. Zodagonlar, yuqori tabaqa
kishilari bog‘larni reja asosida barpo etishar, u yerda nafaqat mevali, balki
manzarali daraxtlar ham ko‘plab ekilar edi. Amir Temur sitrus ekinlari
yetishtirishni ham boshlab berdi. U barpo etgan bog‘larda limon, xurmo, shamshod
daraxti o‘stirilgan. Samarqandga yaqinlashgan ispan elchisi Rui Gonsales de
Klavixo poytaxtni o‘rab olgan bog‘-rog‘, uzumzorlarni ko‘rib hayratlangan holda
shunday deya yozgan edi: “Bu bog‘u-rog‘lar va uzumzorlar shunchalik ko‘pki,
shaharga yaqinlashganing sari baland daraxtli o‘rmonni va uning o‘rtasida shaharni
ko‘rasan”.
Uzum yetishtirish nafaqat Zarafshon vohasida, balki, Toshkent, Andijonda
ham juda taraqqiy topgan edi. Uzumning samarqandcha, toshkentcha, sohibi nav
35

va boshqa turlari mashhur bo‘lgan. Uzumdan musallas tayyorlash ham rivoj topgan
bo‘lib, ular ichida buxorocha musallas eng a’lo navli hisoblangan. Amir Temur
Samarqandni tabiiyki, barcha dunyo shaharlari orasida birinchi o‘rniga qo‘yib,
uning atrofida dong‘i ketgan shaharlar – Bag‘dod, Sultoniya, SHeroz nomlari bilan
qishloqlar barpo etishga farmoyish berdi. Ular atrofida maydoni bir kvadrat
kilometrga teng ulkan bog‘lar barpo etdi. Mirzo Ulug‘bek davrida esa mashhur
Bog‘i maydonda ko‘plab anvoyi gul, daraxtlar yetishtirilgan. Bog‘cha deb
nomlangan bog‘ning barpo etilishi ham Mirzo Ulug‘bek nomi bilan bog‘liq. Amir
Temur Samarqand va uning atroflarida yana bir qator muhtasham bog‘lar (Bog‘i
Dilkusho, Bog‘i Behisht, Bog‘i Baland, Bog‘i Davlat va boshqalar) ham barpo
etgan edi.
Bog‘u-rog‘lar nafaqat dam olish, ko‘ngilochar maskanlar bo‘lib qolmay,
balki ularda rasmiy tadbirlar, xususan elchilik qabullari ham o‘tkazilar edi. Amir
Temur bog‘larining fayz-tarovati hamda go‘zalligi elchilar og‘zida doston bo‘lib,
uzoq xorijlarga ham ularni mashhur qilar edi. Shubhasiz, bog‘-rog‘larning barpo
etilishi, yangi ekin turlarini yetishtirila boshlanishi mamlakat iqtisodiyotiga ham
ijobiy ta’sir ko‘rsatib, Samarqandning iqtisodiy markaz sifatidagi ahamiyatini ham
kuchaytirar edi.
Qishloq xo‘jaligida poliz ekinlari ham katta o‘rin egallagan. Klavixo
Movarounnahr qovunlariga ta’rif berib, ularni “butun dunyoga eng yaxshi va eng
mo‘l-ko‘l” deb hisoblagan. Zahiriddin Muhammad Bobur esa “Movarounnahrning
hech bir yerida Buxorochalik ko‘p va a’lo qovun yetishtirilmagan”, deya yozgan
edi. Qovunning ayniqsa “Miri Temur” nomli navi mashhur bo‘lgan. Xorazm
qovunlari ichida esa ayniqsa “ko‘k tarnay” degan nav juda mashhur bo‘lgan.
Mamlakatda chorvachilik ham yuqori taraqqiy etgan. Nafaqat qo‘chmanchi,
balki o‘troq aholi ichida ham qo‘y-qo‘zi boqish keng tarqalgan edi. Qo‘ylarning
nasl tarkibi ham turlicha bo‘lgan. Yilqichilikda otlarni yetishtirishga katta
ahamiyat berilgan. Turli nasldagi otlar, xususan “o‘zbek”, “turkman”, “arab” va
boshqa nasllar juda qadrlangan. Shoshilinch xabar yetkazish uchun tez chopishga
moslashgan otlardan foydalanishgan. Otlarni asosan ko‘chmanchi va yarim
36

ko‘chmanchi aholi yetkazib turgan. Ot go‘shti va suti aholi orasida mashhur
bo‘lgan. Xususan, biya sutidan tayyorlangan qimizga ehtiyoj yuqori bo‘lgan. Yuk
tashish, harbiy yurishlarda esa aksariyat tuyalardan ham foydalanishgan.
Chorvachilik iqtisodiyotga go‘sht, yog‘, sut, jun, teri berishi bilan yuqori
ahamiyatli soha bo‘lib, u ko‘chmanchi, yarim ko‘chmanchi aholi orasida muhim
o‘rin egallagan.
Amir Temur hukmronligi davrida yerga egalik qilishning bir necha shakllari
bo‘lgan. Ular quyidagilarda o‘z aksini topgan: davlat, mulk va vaqf yerlari. Amir
Temur davrida shuningdek, jamoa yerlari ham saqlanib qolgan edi. Shu davrda
davlat yerlarini ma’lum xizmatlar evaziga in’om etish – suyurg‘ol keng tarqalgan.
Suyurg‘ol, tom ma’noda xayr-ehson, yerni hadya etish, ma’lum imtiyozni anglatib,
harbiy xizmatni o‘tash bilan shartlangan yerni in’om etish turlaridan hisoblangan.
Suyurg‘ol egasi soliq daxlsizligidan foydalanib, suyurg‘olga qarashli yerlardan o‘z
foydasiga o‘lpon olgan. Suyurg‘ol egasining iqtadordan farqi shunda bo‘lganki, u
ma’muriy – sud daxlsizligiga ham ega bo‘lgan. Keyinchalik suyurg‘ol vorislikni
ham anglatadigan bo‘ldi. Suyurg‘ol Amir Temur avlodidan bo‘lmagan ayrim
amirlarga ham berilishi mumkin edi. Shohruh davrida katta obro‘ga ega harbiy
sarkardalarga yer hadya etilishi amalda ko‘p qo‘llanildi. Bu o‘z navbatida uning
oliy hukmdor sifatida o‘rnini mustahkamlashga katta ta’sir ko‘rsatdi. Mirzo
Ulug‘bek o‘z vaqtida Balxni o‘g‘li Abdullatifga, Shoh Malikka esa Xorazmni
suyurg‘ol etib bergan.
Ayrim suyurg‘ol egalari bir vaqtning o‘zida tarxon yorliqlariga ham ega edi.
Mazkur hollarda ushbu shaxslar qo‘shimcha imtiyozlar olgan yoki shunday
yorliqlar yer egasini davlat soliqlarini to‘lashdan ozod qilgan. Ularning noto‘g‘ri
hatti-harakatlari to‘qqiz martagacha kechirilgan. Tarxonlarga berilgan imtiyozlar
keyinchalik ushbu aslzoda qatlamning boyishi va kuchayishiga olib keldi. Ularning
ba’zilari bir necha ming sonli harbiy otryadga ega bo‘la bordi. Ularning bir qismi
XV asr oxirlariga kelib Movarounnahr siyosiy hayotida hal qiluvchi kuchga aylana
bordi.
37

Tarxon faxriy nomi ba’zi hollarda savdogarlarga ham berilgan. Ta’kidlash
joizki, davlat yerlarining shartli egalik – suyurg‘olga berilishi va tarxon daxlsizligi
keyinchalik xazina daromadlarining qisqarib borishi, o‘zaro parokanda
mulklarning paydo bo‘lishiga yo‘l ochib bergan.
Dehqonlar va chorvadorlar mamlakat aholisining katta qismini tashkil etib,
ular soliq to‘lovchi aholi tarkibida, ya’ni umumiy “raiyat” nomi bilan atalar edilar.
Dehqonlar mulkiy jihatdan ham bir necha toifalarga bo‘linganlar. Ko‘chmanchi va
yarim ko‘chmanchi aholining ham davlatda o‘ziga xos o‘rin mavjud bo‘lgan. Ular
qoramol, ot, qo‘y-echki, qimiz, sut mahsulotlari, go‘sht, jun yetkazib berishar,
yarim ko‘chmanchi aholi ziroatkorlik va chorvadorlik bilan teng mashg‘ul
bo‘lishar edi.
Ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi aholi orasida ba’zi hunarmandchilik
turlari, xususan gilam, namat to‘qish, teriga ishlov berish ham rivojlangan edi.
Movarounnahr o‘lkasi tabiiy foydali qazilmalarga boy hudud bo‘lgan. Unda temir,
mis, toshko‘mir, qo‘rg‘oshin, feruza, kumush, oltin konlari ayniqsa katta ahamiyat
kasb etgan. Zayniddin Vosifiy Toshkent vohasidagi feruza va temir konlari,
Mahmud ibn Vali esa aynan shu hududda qalayi qonlari borligini yozib
qoldirishgan. Farg‘ona tog‘liklarida oltin va kumush mavjud bo‘lib, bu hududdan
mis, neft, lojuvard, simob, qo‘rg‘oshin, novshadil qazib chiqarilgan. Amir Temur
davrida ayniqsa temirga ehtiyoj katta bo‘lib, undan qurol-aslaha yasashda keng
foydalanilgan. Badaxshon o‘lkasida mashhur la’l (lojuvard) toshlari yetkazilgan.
Aynan shu hududda ko‘k yoqut (sapfir) ham olingan.
Amir Temur tog‘-kon ishlari ustidan tegishli nazoratni olib borib,
qimmatbaho ma’danlar chiqadigan yerlarda maxsus qo‘riqchilar guruhi konchilar
ishini kuzatib borganlar. Samarqand atroflaridan marmar, Kesh tog‘laridan
mashhur qizg‘ish tuz qazib olingan. XIV asr oxirlari – XV asr davomida
hunarmandchilik ham taraqqiy etdi. O‘troq va ko‘chmanchi aholi savdo
chorrahasida joylashgan Toshkent bu sohada ahamiyatli markazlardan biri bo‘lib
qoldi. Shaharda hunarmandchilik rivoji ko‘chmanchi aholi bilan savdo orqali
belgilanar edi. Ma’dan konlari yaqinligi bois Toshkentda metall buyumlar yasash
38

rivojlanib ketdi. Toshkent boshqa joylarga o‘zining “kamoni shoshiy (chochiy)”
deb atalgan o‘q-yoylari bilan mashhur bo‘lgan.
XIII asrda mo‘g‘ullar tomonidan vayron etilgan Fanokent qal’asi Amir
Temur farmoniga muvofiq qayta tiklanib, Sirdaryo bo‘yida o‘g‘li sharafiga
Shohruhiya deb nom oldi. Andijon va Axsikat esa Farg‘ona vodiysining nafaqat
madaniy, balki iqtisodiy, savdo-hunarmandchilik markazlari ham bo‘lib qoldi.
Xususan, Axsikatda kulolchilik yuqori darajada taraqqiy topganligini arxeologik
qazishmalar ham tasdiqlamoqda. Amir Temur tomonidan qudratli saltanat barpo
etilishi, tinchlik – osoyishtalik, tartib-qoidaning o‘rnatilishi aslida butun saltanatda
hunarmandchilik turlarining ko‘payishi hamda benihoya rivojiga keng yo‘l ochgan
edi.
Mazkur davrda to‘qimachilik ilgari ham bo‘lganidek hunarmandchilikning
yetakchi tarmog‘i hisoblanar edi. Joylarda oddiy va qimmatbaho matolar to‘qilar
edi. XIV asr oxirlaridan boshlab ayniqsa qimmatbaho matolarga bo‘lgan ehtiyoj
ortib bordi. Aslzodalar uchun ayniqsa tantanali marosimlarda bayram liboslari
asosan shoyi, parcha, baxmaldan tayyorlangan. O‘z navbatida ularning
xonadonlaridagi ko‘rpa-ko‘rpachalar ham shu matolardan bo‘lar edi. Samarqandda
baxmalning to‘q qizil rangli alohida turi ishlab chiqarilgan. Unga “qirmizi” deb
ataluvchi bo‘yoq bilan ishlov berilardi. Mirzo Ulug‘bek ham onasi Gavharshod
begim Samarqandga kelganida unga qirmizi baxmaldan iborat ustki kiyim sovg‘a
qilgan. Nufuzli amaldorlarning ustki kiyimi, qimmatbaho shohona chodirlar oliy
navli yupqa jun gazlama – saqirlotdan tayyorlanar edi.
Bu xildagi matolarga chet ellarda ham ehtiyoj katta bo‘lgan. Shuningdek,
matolar ichida kimxob, bo‘z (karbas), anvoyi shoyi va boshqalar ham ma’lum va
mashhur bo‘lgan. Kasb-hunarlar ichida tikuvchilik Samarqand va Buxoro
hunarmandchiligida katta o‘rin tutgan. Shaharlarda gilam va anvoyi rangli
pardalarga ehtiyoj kattaligi bois ham u yaxshi taraqqiy etgan. Gilamlarning
nomlari ularning to‘qilish uslubidan kelib chiqqan. Bayramlar vaqtida ayvon,
ko‘shklar shoyi, parcha, guldor matolar bilan bezatilgan.
39

Tantanalar paytida badavlat aholi uylarining markaziy ko‘chalarga qaragan
devorlariga gilamlar osish urf bo‘lgan. Samarqanddagi hunarlar orasida qog‘oz
tayyorlash yetakchi rol o‘ynagan. Yozuv qog‘ozi ham boshqa davlatlarga olib
chiquvchi mahsulotlar sirasidan joy olgan. Saroy, davlat ishlarida ham qog‘ozga
ehtiyoj katta bo‘lgan. Qog‘ozning oliy navi “sultoniy” nomi bilan mashhur
bo‘lgan. O‘sha davr manbalarida yana qog‘ozning “oddiy”, “qog‘ozi abri”,
“marmar qog‘oz” navlari ham mashhur edi.
XVI asr boshlariga qadar Samarqand sharqda yozuv qog‘ozi ishlab chiqarish
bo‘yicha asosiy markazlardan biri bo‘lgan. Amir Temur va Temuriylar davriga oid
asarlar asosan Samarqand qog‘oziga yozilgan. “Olamda yaxshi qog‘oz
Samarqanddan chiqar”, deb yozgan edi Bobur. XVII asrda ham bu qog‘oz o‘z
ahamiyatini yo‘qotmagan bo‘lishi kerak. XVII asrda yashagan balxlik tarixchi
Mahmud ibn Vali o‘zining “Bahr ul-asror” asarida “Samarqandning mahsuloti –
qog‘oz, yashil marmar, oq bo‘yoq va olmadir”, - deya ta’kidlagan edi. Amir Temur
va Temuriylar davrida kulolchilik ham munosib o‘rin egallagan bo‘lib, u
hunarmandchilikning yetakchi tarmoqlaridan biri bo‘lib hisoblanar edi. Sopol
buyumlar yasash uchun mahalliy gil ishlatilar, odatda u Samarqand atrofidan olinar
edi. Klavixo bu xususida o‘z asarida “dunyodagi eng yaxshi chil shu yerda”, deya
qayd qilgan edi. Sopol buyumlar tayyorlashda g‘ijduvonlik ustalar o‘z uslublariga
ega bo‘lganlar. XV asr Samarqand kulolchiligining o‘ziga xos ko‘rinishlari Buxoro
va Shahrisabz misolida ko‘zga tashlanadi.
Toshkent kulolchiligi esa ayrim mahalliy xususiyatlarga ega bo‘lgan.
Qimmatbaho toshlarga ishlov berish, zargarlik buyumlarini yasash ham
yuqori darajada taraqqiy etgan. Zirak, uzuk, bilaguzuk va boshqa qimmatbaho
taqinchoqlar yasashning yuqori mahoratli ustalari yetishib chiqqanlar. Misgar va
zargarlarning katta shaharlarida o‘ziga xos ustaxonalari bo‘lgan. XIV asr oxirlarida
Movarounnahrda rangli oyna ishlab chiqarish ham rivoj topdi. Undan Go‘ri Amir,
Shahrisabzdagi saroy, Buxorodagi Ulug‘bek madrasalarini bezatishda
foydalanishgan. Qadama naqsh, sirkor koshin ishlab chiqarish ham yo‘lga
qo‘yilgan. Amir Temur davlatida, undan so‘ng Temuriylar davrida ham kurol-
40

aslahasozlik yaxshi taraqqiy topgan. Maxsus ustaxonalarda shamshir, qilich,
xanjar, oybolta, sovut, dubulg‘a tayyorlanar, Amir Temur bu kabi ustaxonalarga
katta ahamiyat bilan qarar edi.
Movarounnahrning katta shaharlari, xususan Samarqandda ko‘plab kishilar
mehnat qiladigan korxonalar bo‘lgan. Ko‘p hollarda bu korxonalarda asirlar va
qullar mehnat qilishgan. Tarixiy manbalarda turli mamlakatlardan
Movarounnahrga kelgan hunarmandlarning faoliyati ham alohida ta’kidlangan.
Ma’lum tantanalarda, xususan Amir Temurning 1394, 1396, 1404 yillari
Samarqandga qaytishi munosabati hunarmandlar o‘z shiyponlarida bor
mahsulotlari ko‘rgazmalarini uyushtirganlar. Bunday tantanalarda ko‘chalarga
gilam, matolar to‘shalar, zargarlar o‘z buyumlarini ko‘z-ko‘z qilib terib tashlashar,
atrof bayramona tus olar edi. Bu kabi ko‘rgazmalar keyinchalik Shohrux
xukmronligi davrida ham o‘tkazib turilgan. Masalan, 1412 yilgi xitoylik elchilar
kelishi munosabati bilan Shohruxning buyrug‘i bilan barcha hunarmandlar o‘z
mahsulotlari bilan do‘kon, rastalarini ziynatlashlari lozim bo‘lgan.
Muarrix va sayyohlar XIV asr oxirlari - XV asrda Samarqand, Buxoroda
bozor, chorsu, tim, toq, kappon va boshqa xil savdo-hunarmandchilik maskanlari
bo‘lganligidan xabar berishgan. Amir Temurning farmoniga ko‘ra asosiy ko‘chalar
ikkala tomoniga do‘konlar joylashtirilgan. Usti yopiq ko‘chaning boshdan-oyoq
har-xil yerida yorug‘lik tushadigan darchalari bo‘lib, gumbazlari bo‘lgan tom bilan
yopilgan. Samarqand va Buxoroda ixtisoslashgan bozorlar o‘ziga xosligi bilan
ajralib turgan. Tarixiy manbalarda Termiz va Toshkent bozorlari ham o‘zining
boyligi bilan ajralib turganliklari ta’kidlangan. Chorva mollari uchun alohida joylar
bo‘lgan. Bozorlar nafaqat yirik savdo-iqtisodiy markaz vazifasini o‘tamay, balki
ular she’riyat, adabiyot, ilm-fan bo‘yicha suhbatlar o‘tkaziladigan maskanlar
o‘rnini ham o‘tagan. Bozorlarda hukmdorlar farmoni e’lon qilinar, aybdorlar
jazoga tortilar edi.
Bozorlar tomoshagoh vazifasini ham o‘tagan. U yerda nayrangboz, dorboz,
polvon, qo‘g‘irchoqbozlarning tomoshalari ham namoyish qilingan. Bozor o‘ziga
xos madaniy markaz vazifasini ham o‘tagan. Odatda bozor yonida masjid,
41

madrasa, hammom yonma-yon qurilar edi. Bozorlarning ma’lum rastalari o‘z
molini xorij savdogarlariga sotish uchun mo‘ljallangan edi. Bozorlarda ayniqsa
Samarqand bozorlarida turli mamlakatlardan kelgan savdogarlarni tez-tez uchratish
mumkin bo‘lgan. Chet el savdogarlari mollarini ko‘rib chiquvchi maxsus lavozimli
mas’ul shaxs bo‘lgan. Hukmdor farmoniga ko‘ra barcha xorijdan kelgan
savdogarlar o‘zlari olib kelgan qimmatbaho matolarning borini hukmdor
tomonidan tayinlangan mas’ul shaxsga ko‘rsatishlari shart bo‘lgan. Chet el mollari
shu amaldorlarning ko‘rigidan o‘tmasdan turib sotishga ruxsat berilmagan.
Savdo yo‘llarini Amir Temur tomonidan obodonlashtirishga, tegishli
sharoitlar, karvonsaroylar qurilishiga katta ahamiyat berilgan. Karvon yo‘llari
xavfsizligiga Amir Temur, keyinchalik Shohrux Mirzo ham katta e’tibor bilan
qaragan. Amir Temurning buyrug‘i bilan janubiy-g‘arbiy viloyatlardan
Samarqandga olib boruvchi yo‘llar yoqasida davlat poytaxtiga qadar yangi
karvonsaroylar barpo qilingan, sayyohlar va savdogarlar dam olishi uchun “katta
yo‘llar” va otxonalar qurilgan. Yaqin atrofdagi qishloq aholisi bunday markazlarni
oziq-ovqat va ot-ulov bilan ta’minlab turishi kerak bo‘lgan.
Amir Temur ichki va tashqi savdo taraqqiyotiga katta ahamiyat berdi. Uning
sa’y-harakati bois Buyuk ipak yo‘li tarmog‘i Movarounnahrga qaytdi, savdo
yo‘llari xavfsizligiga, Sharq va G‘arb savdo munosabatlariga katta e’tibor bilan
qaraldi. Sohibqironning Fransiya qiroli Karl VI ga yozgan xatidagi quyidagi
mulohazalar e’tiborga sazovordir: “Siz o‘z savdogarlaringizni mening saltanatimga
yuboring, biz ularni iliq qarshi olib, izzat-ikrom ko‘rsatamiz. Biz ham o‘z
savdogarlarimizni sizning yurtingizga yo‘llaymiz. Siz ham ularga hurmat
ko‘rsating, ularga ortiqcha tazyiqlar qilinishiga yo‘l qo‘ymang. Sizga bundan
bo‘lak talabim yo‘q. Zero dunyo savdo ahli ila obod bo‘lajak!” Shubhasiz, buyuk
Temurning yuqoridagi mulohazalari XXI asrdagi yangicha tartibdagi savdo-
iqtisodiy munosabatlarda muhim o‘rin egallaydi.
Nizomiddin Shomiy o‘zining «Zafarnoma» asarida shunday deb yozgan edi:
«... Uning adolatiyu siyosati o‘rnatilgan kunlarda Movarounnahrning eng chekka
joylaridangina emas, balki Xo‘tan chegarasidan Dehli va Kanboyit atroflarigacha,
42

Bobul Avbobdan to Misr va Rum hududigacha bo‘lgan yerlardan savdogarlar u
yoqda tursin, bolalaru beva xotinlar ham ipakli matolar, oltin-kumush va eng zarur
tijorat mollarini keltirardilar va olib ketardilar. Hech bir kimsa ularning bir doniga
ham ko‘z olaytira olmaydi va bir dirhamiga ham ziyon yetkazmaydi. Bu cheksiz
ne’mat va poyonsiz marhamatlar Amir Sohibqironning siyosati va adolati
natijasidandur». 33
1404 yili Temur saltanatida bo‘lgan Rui Gonsales de Klavixo
ham savdo-sotiq munosabatlarining yuqori darajada taraqqiy etganligini, savdo
ahliga ko‘rsatilayotgan muruvvat, xavfsizlik choralari, Movarounnahr
bozorlarining serhashamligini alohida qayd etgan edi.
Ta’kidlash joizki, Mirzo Ulug‘bek ham xalqaro savdo aloqalarida faol
qatnashgan, Samarqanddagi yirik karvonsaroylardan biri unga tegishli bo‘lgan.
Ushbu karvonsaroy “Mirzoyi” deb atalib, hozirgi Tillaqori madrasasining o‘rnida
bo‘lgan. Mudofaa devorlari bilan mustahkamlangan karvonsaroylar, odatda katta
savdo yo‘llarining chorrahalarida joylashgan. Karvonsaroylarning bir qismi
shaharga ketaverishda, darvoza yonida, ayrimlari shahar ichida joylashgan. Yirik
shaharlarda boshqa o‘lkalardan kelgan savdogarlar uchun alohida karvonsaroylar
qurilgan. Masalan, Buxoroda Urganch savdogarlari uchun Urganjiy karvonsaroyi
barpo etilgan, shuningdek, eronlik va marvlik savdogarlar uchun ham alohida
karvonsaroylar bo‘lgan. Astraxan va Bokuda esa alohida buxoroliklar
karvonsaroylari bo‘lgan. Isfahonda samarqanliklar va buxorolik savdogarlarning
to‘xtash joylari bo‘lgan.
Samarqandga chetdan keltirilgan mollar orasida Xitoydan kelgan
mahsulotlar muhim o‘rin egallagan. Shuningdek, Rus, Volgabo‘yi, Hindiston,
G‘arbiy Osiyo, Uzoq Sharq bilan ham qizg‘in savdo aloqalari olib borilgan.
Chetdan Movarounnahrga teri, egar-jabduq, xurjun, zig‘ir tolasidan to‘qilgan
gazlama, kamon o‘qlari, sadoq Rus va Volgabo‘yidan, Ispaniya va Italiya
davlatlaridan qirmizi mato, kumush kosa, movut, junli kiyim, yupqa gazlama,
Xitoydan va unga tobe yurtlardan savsar va oq tulki mo‘ynalari, ov qushlari, shoyi
matolar, naqshsiz atlas, Hindistondan ziravorlar, ayrim metallar va qimmatbaho
33
Nizomiddin Shomiy, Zafarnoma. Fors tilidan Y. Xakimjonov tarjimasi, -Toshkent. O’zbekiston. 1996. 201-b.
43

toshlar, oq yupqa mato, shakar, dorivor o‘simliklar keltirilgan. Yevropadan
keltiriladigan matolar orasida “farangi” nomli mato mashhur bo‘lgan.
O‘z vaqtida Kastiliya (Ispaniya) qiroli ov lochinlarini shaxsan Amir
Temurga sovg‘a qilib jo‘natgan edi. Ipak yo‘li bo‘ylab Movarounnahr shaharlariga
Xitoy qog‘ozi va chinni ham olib kelingan. Masalan, Xitoy imperatori Day Ming-
xon tomonidan Shohrux Mirzoga Xitoy qog‘ozini yuborganini muarrix Fosih
Ahmad al-Havofiy alohida ta’kidlab o‘tgan edi. Xitoydan keltiriladigan chinni
idishlar, chinni buyumlar, koshinlar nihoyatda qadrlanib, yuqori darajada
baholangan. Mirzo Ulug‘bekning bog‘idagi ayvon Xitoy chinni koshinlari bilan
bezalganligi uchun keyinchalik “Chinnixona” nomini olgan. Buxoro yaqinidagi
Zandana qishlog‘ida tayyorlanib, keyinchalik mashhur bo‘lib ketgan “zandanachi”
matosi xorijda ham mashhur edi. Xususan, tarixiy manbalarda zandanachi matosi
XV asrda Novgorodda ham sotilgani to‘g‘risida ma’lumotlar uchraydi. Nemis
shaharlarida ham bu matoga ehtiyoj katta bo‘lgan.
Amir Temur va keyinchalik Temuriylar davlatida adolatli soliq tizimi
bo‘lganligini ham ta’kidlash joiz. Bu xususda“Tuzuklar”da quyidagicha iboralar
bor: “Amr qildimki, hosil pishib yetilmasdan raiyatdan molu jihat olinmasin. Hosil
yetilgach, soliqni uch bo‘lib olsinlar. Agar raiyat soliq to‘plovchi yuborilmasdan
soliqni o‘zi keltirib bersa, u holda u yerga soliq to‘plovchi yubormasinlar. Agar
soliq yig‘uvchini yuborishga majbur bo‘linsa, ular soliqni buyruq berish va yaxshi
so‘z bilan olsinlar; katta kaltak, arqon ishlatib ishni urush – so‘kishgacha olib
bormasinlar. Ularni bandi etib zanjir bilan kishanlamasinlar”.
Shubhasiz, xazina davlat tayanchi bo‘lmish muhim omillardan biri edi. U
esa aksariyat to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan soliq tizimi orqali hayot kechirishi mumkin
bo‘lgan. Tarixiy manabalarning xabariga ko‘ra Amir Temur davlatida xiroj, tag‘or,
tamg‘a, peshkash, sovurin va boshqa soliqlar mavjud bo‘lgan. Soliqlar yig‘ish
paytida yuqorida ta’kidlaganidek, uning adolatli bo‘lishi uchun ikki vazir mas’ul
etib tayinlangan. Amir Temur suv chiqarib tashlandiq yerni obod qilgan kishilarga
alohida imtiyozlar bergan. “Kimki biron sahroni obod qilsa yoki koriz qursa yo
biron bog‘ ko‘kartirsa yoxud biron xarob bo‘lib yotgan yerni obod qilsa, birinchi
44

yili undan hech narsa olmasinlar, ikkinchi yili raiyat o‘z roziligi bilan berganini
olsinlar, uchinchi yili qonun-qoidaga muvofiq xiroj yig‘ilsin”, deyilgan edi Amir
Temur buyrug‘ida. O‘z ona yurti, xalqini juda qadrlagan hukmdor bo‘lib, yetti
yillik yurishidan qaytganidan so‘ng narx-navo, soliqlar borasida yo‘l qo‘yilgan
xatolar uchun tegishli amaldorlarni jazoladi. Beva – bechoralarga kiyim-kechak,
oziq-ovqat ulashib, saltanat ahlini uch yillik barcha soliqlardan ozod etadi. Bunday
qat’iyatli qadamni o‘rta asrlar sharoitida faqat amir Temurga o‘xshagan zabardast
hukmdorgina qo‘yishi mumkin edi.
Markaziy hokimiyat idoralarida, ulus hokimiyatlari devonlaridagi kabi,
vazirlardan boshqa turli tabaqadagi amaldorlar bo‘lgan. Bular, masalan,
shayxulislom, qozi ul-quzzot (oliy sudya), qoziyi ahdas (odat bo‘yicha hukm
chiqaruvchi sudya), qozi askar (harbiy sudya), sadri a’zam (oliy sadr, vakf mulklari
mutasaddisi), dodxoh (shikoyatlarni ko‘rib chiquvchi), eshikog‘a, saroy vaziri,
yasovul (hukmdorning shaxsiy buyruqlarini bajaruvchi), qalaqchi (xiroj miqdorini
aniqlash majburiyati yuklatilgan amaldor), mutahassil (soliq va o‘lpon yig‘uchi),
tavochi (asosan qo‘shinlarni to‘plash ishiga ma’sul oliy amaldor), qorovulbegi,
kutvol (qal’a komendanti), muhtasib (shariat qoidalari ijrosi hamda bozorlarda
narx-navo, tarozilari to‘g‘riligini tekshiruvchi mansabdor), voqeanavis (kundalik
voqealarni yozib boruvchi), munshiy (shaxsiy kotib) va boshqalar.
2 . 2 . Amir Temur davlatidagi madaniy hayot.
Amir Temur 150 yillik mo‘g‘ul istibdodini tugatib, o‘zaro nizo-
parokandalikka chek qo‘ydi, uning sa’y-harakatlari bilan kuchli markazlashgan
davlat yuzaga keldi. Bu esa o‘z navbatida ulug‘ saltanatda madaniy hayotning
nafaqat jonlanishi, balki yuksalishiga zamin yaratdi. Mazkur jarayonni shaxsan
Amir Temurni o‘zi davlat siyosati darajasida qo‘llab-quvvatladi. U o‘z
bunyodkorligini aynan davlat siyosati maqomida belgiladi.
Amir Temur topshirig‘iga ko‘ra barpo etilgan inshootlarning ulug‘vorigi
siyosiy sohadagi vazifalardan biri edi. Mazkur holat Shahrisabzdagi Oqsaroy
peshtoqiga bitilgan “Agar bizning qudratimiz va karomatimizga shubha qilsang,
45

shak keltirsang, imoratlarimizga qo‘ra!” degan yozuvda o‘zining aniq ifodasini
topdi. Samarqandda, Movarounnahrning boshqa shaharlari, qolaversa butun
saltanatda Amir Temur davrida amalga oshirilgan qurilish, obodonchilik ishlari
beqiyos ahamiyat kasb etdi.
Bunda avvalo shahar qurilishida istehkomlar barpo etish, ko‘chalarni
tartibga solish, aniq uyushtirilgan me’moriy majmualar yaratish bo‘yicha ulkan
tadbirlar amalga oshirildi. Bu ko‘p holda Samarqand me’morchiligida o‘z aksini
topdi. Amir Temur, keyinchalik Temuriylar davrida ham shaharlarning asosiy
qismi “hisor” deb atalgan. Bu to mo‘g‘ullar bosqiniga qadar bo‘lgan “shahriston”
atamasidan nisbatan farqlanadi. Zero, hisor shaharning asosiy qurilishlari va
savdo-hunarmandchilik sohalarini o‘z ichiga olgan yoki umuman yangi joyga
vujudga kelgan, lekin, baribir me’moriy jihatdan o‘zaro bir bo‘lgan asosiy
ma’muriy va mafkuraviy bo‘g‘inlarni o‘zida jamlagan. Katta-kichik shaharlarning
hisori har xil, ammo ahamiyati va vazifasi bir bo‘lgan. Buni Kesh (Shahrisabz) va
Samarqand shaharlari misolida ham ko‘rish mumkin bo‘ladi. Hofizi Abro‘ning
ma’mumotiga ko‘ra Kesh shahri hisor devori qurilishi 1378 yil boshlanib, bir
yildan so‘ng tugallangan. To‘g‘ri to‘rt burchak shakldagi devorning to‘rt tomonida
darvozasi bo‘lgan. Darvozalardan boshlangan ikkita asosiy yo‘l markazda
kesishgan. Yo‘l yoqasida joylashgan do‘konlar markazga tomon ko‘payib borgan
va markazda asosiy bozor bo‘lgan. Hisorning janubiy-g‘arbida Oqsaroy bunyod
etilib, uning qarshisida esa aslzodalar va ruhoniylarning mahallari joylashgan.
O‘sha davr muarrixlari poytaxtni Samarqandga ko‘chirilishi haqida gapirib,
bag‘oyat xushmanzara, jannatmonand yerda joylashgan Samarqand haqida so‘z
yuritishadi. Ajoyib dalalari, go‘zal daraxtzorlari, maftunkor inshootlari, so‘lim
kanallari bo‘lgan bu beqiyos shahar – saltanatning noyob javohiri va boshqa
shaharu kishloqlar havas qilgudek maskanni Temur davlatni boshqaruv markaziga
aylantirib poytaxt qildi, qal’a va hisor qurishni, ulug‘vor inshootlar va tillakor
saroylar bunyod etishni buyurdi. Ispan elchisi Klavixo Samarqandga ta’rif bera
turib, quyidagilarni ta’kidlagan edi: “Samarqand shahri tekislikda joylashgan va
atrofi tuproq ko‘tarma hamda chuqur handaq bilan o‘rab olingan... Butun, shahar
46

bog‘-rog‘lar va uzumzorlar bilan o‘rab olingan...Shahar bog‘lar qo‘ynida
joylashgan. Bu bog‘lar o‘rtasidan ko‘chalar o‘tkazilgan, maydonlar bor, bu
yerlarda juda ko‘p aholi yashaydi, non, go‘sht va ko‘plab boshqa narsalar sotiladi”.
Amir Temurning Samarqanddagi qal’asi shunchaki istehkom emas, balki avvalo
poytaxtning mustahkamlangan ma’muriy – harbiy markazi ham edi. Amir Temur
davriga kelib Samarqand qiyofasi quyidagicha tus olgan. Shaharda oltita darvoza –
shimolida Shayxzoda va Ohanin, sharqida – Feruza, janubida So‘zangaron va
Korizgoh, g‘arbida – Chorsu darvozalari mavjud bo‘lgan. Shahar markazi –
Registon maydonidan nur shaklida tarqalib, bu darvozalarga cho‘zilgan asosiy
ko‘chalar o‘qday to‘g‘ri bo‘lmay, burilishlari ko‘p, gohida yirik mahallalari tarixan
vujudga kelgan ko‘chalar bilan tutashib ketar edi. 1404 yili Samarqandga qaytgan
Amir Temur shaharning asosiy ko‘chalarini tubdan qayta qurib, to‘g‘rilash va
kengaytirishga qaror qiladi. Bu xususida Klavixo ham o‘z esdaliklarida qayd etib
o‘tadi. Shu davr me’morchiligida ko‘p holda pishiq g‘isht va ba’zan tosh,
marmarga ham asosiy urg‘u berila boshlandi. Gumbaz texnikasidagi taraqqiyotni
ko‘p jihatdan pishiq g‘isht belgilab berdi. Ta’kidlash joizki, XIV asr oxirlari – XV
asr butkul me’morchilik san’antining yuksalish davri bo‘ldi.
Amir Temur me’morchilikni yuqori darajaga ko‘tarish borasida
muhandislar, me’morlar, bezak ustalari oldiga yangidan – yangi vazifalarni qo‘yib,
ularning mahoratlarini muntazam oshirib borishga katta e’tibor bilan qaradi.
Masalan, Klavixoning guvohlik berishicha Amir Temur Go‘ri Amir maqbarasi
qurilishidan uncha qoniqmay, uning gumbazini qayta qurishni buyurgan.
Shuningdek, Jome masjidi asosiy peshtog‘i avval unga maqbul bo‘lmagan, so‘ngra
peshtoq ham qayta qurilgan. Muhandislik izlanishlarining yakuni sifatida devordan
devorga tashlanuvchi, o‘zaro kesishuvchi va gumbazni ko‘taruvchi (“ayilsimon”)
to‘rtta ravoq ko‘rinishidagi yangi tizim vujudga keldi, ravoqlar oralig‘i
qalqonsimon bag‘arlar va osilib turuvchi ganchkorlik bilan to‘ldirilgan bezak va
sayqal ishlari binoning asosiy hajmi qurib bitkazilganidan keyin emas, balki u
bilan barovar amalga oshirilgan.
47

Me’moriy bezaklar rang-barangligining eng yuqori cho‘qqiga chiqishi ham
Amir Temur va Temuriylar davrida ro‘y bergan. Uning turlaridan va oldingi
avlodlarning tajribasidan foydalangan holda ustalar texnik usullarni
takomillashtiribgina qolmay, balki yangilarini ham ishlab chiqishdi, bezak
mavzularini boyitishdi. Bularga – g‘ishtni devorni silliqlab, rangli va sirli
koshinlardan qadama naqsh solish, yog‘och, tosh va ganch o‘ymakorligi,
hoshiyalarni bezagan ko‘p rangli parchinlar, naqshlarning ayrim qismlari va butun
boshli pannolar, alohida sayqallangan koshinlardan ishlanuvchi yorqin
naqshlar,ichki ko‘rinishda esa koshinlar chegarasidan boshlab to gumbaz
markazigacha devoriy surat ishlangan bo‘lib, u ko‘p rangli va oltinga boy bo‘lgan.
Yoki ayrim ranglar, masalan oq fondagi zangori naqshlar ustunlik qilgan.
Bularning barchasi eng yuksak texnik darajada ijro qilinib, o‘z ko‘rinishi,
tuzilishi bilan asrlar davomida insoniyatni lol qoldirib kelmoqda. Naqshlarning uch
xili – handasaviy, o‘simliksimon va epigrafik turlari yonma-yon, lekin o‘zgacha
uslub bilan ishlatilingan. Temur davri inshootlarida ko‘k va zarhal ranglar ustun,
dabdabali naqsh hukmron bo‘lgan. Turli hududlardan kelgan hunarmandlar, turli
soha mutaxassislari qurilishi va me’morchilik ishlariga keng jalb etilgan.
Jumladan, Shams Abdulvahob SHeroziy, Tojuddin Isfahoniy, Sharofiddin Tabriziy
singari usta me’morlar, yog‘och o‘ymakori Yusuf SHeroziylar shular qatoridan
o‘rin olgan mashhur ustalar bo‘lishgan. Ta’kidlash joziki, Movarounnahr
o‘lkasining o‘z me’moriy maktablari va bezak ustalari bo‘lgan.
Ularning ayrimlarining nomlari bizgacha yetib kelgan. Ular qatorida
FaxriAli, Badriddin, Shamsiddin, usta Zayniddin, usta Ali (Alim) Nasafiy
nomlarini keltirish joiz. Amir Temurning bosh bog‘boni ham mahalliy o‘simlik
dunyosini yaxshi bilgan samarqandlik Shahobiddin Ahmad Zardakashiy nomli
shaxs bo‘lgan. Mahalliy va o‘zga yurtlardan kelgan ustalar o‘zaro ijodiy ta’siri shu
davr me’morchiligida o‘ziga xos yangi uslubni vujudga keltirdi hamda saltanatning
barcha hududlaridan to‘plangan ustalarning bilimi va ijobiy salohiyatini o‘zida
jamladi.
48

Amir Temur qurdirgan me’moriy inshootlar ichida shubhasiz Shahrisabzdagi
Oqsaroy eng yirik va nodir obida hisoblanadi. Abdurazzoq Samarqandiyning
yozishiga qaraganda Amir Temur to‘rtinchi marotaba, ya’ni, 1379 yili Xorazmga
yurishidan qaytganidan so‘ng xorazmlik bir guruh kishilarni Keshga ko‘chirib
keltirganligini qayd etadi. Ko‘chirib keltirilganlar orasida quruvchi usta,
mutaxassis bunyodkorlar ham bo‘lganki, ular Amir Temurning buyrug‘i bilan
Keshda yangi saroy barpo etish ishiga jalb qilinganlar. Oqsaroyning qurilishi 1380
yil bahorida boshlangan. O‘z davrida umumiy balandlik darajasi 72 metrni tashkil
etgan. Oqsaroy binosining hozirgi vaqtgacha saqlanib qolgan qismi 38 metrni
tashkil etadi. 1404 yil 29 avgust kuni Keshda bo‘lgan ispan elchisi Klavixo ustalar
hanuz qurilish ishlarini davom ettirishayotganligini ta’kidlagan. Saroy hajmi
jihatidan nihoyatda ulkan va mahobatli, o‘z davrining o‘xshashi yo‘q binosi
bo‘lgan. Shu davrda Amir Temur davlatida saroy inshootlarining ikki turi keng
tarqalgan edi: Rasmiy, ma’muriy boshqaruv; 2. Shahardan tashqaridagi qarorgoh
vazifasini o‘tovchi, dam olish inshootlari.
Oqsaroy tabiiyki birinchi guruhga kirgan inshoot bo‘lgan. Oqsaroy ko‘lami,
ma’rifiy yechimi bo‘yicha tengi yo‘q imorat bo‘lib, uni saroyda saqlanib qolgan
quyidagi yozuv ham tasdiqlaydi: “Go‘zalligi jihatdan hayratlanarli va ko‘k
gumbazlari bo‘lgan bu bino, peshtoq qubbalarida o‘z aksini topgan va
jilvalanuvchi turli rangdagi nurlar taratuvchi mash’alaga o‘xshaydi”. Nizomiddin
Shomiy o‘zining “Zafarnoma” asarida Oqsaroy haqida “Uning toq va ravoqlari
ayiq yulduziga yetadi, binobarin, dunyo da unga teng keladigan narsani hech kim
hech qachon ko‘rmagan va eshitmagan”, deya yuqori ta’rif bergan.
Hozirgi kunda Oqsaroyning saqlanib qolgan qismi hajmi jihatdan nihoyatda
ulkan bo‘lib, o‘rta asrlarda tengi yo‘q inshoot bo‘lganligini yana bir qarra
tasdiqlamoqda. Amir Temur Shahrisabzda 1373/1374 yillarda ustozi Shayx
Shamsiddin kulol mozori ustida gumbazli maqbara barpo etib, otasi Muhammad
Tarag‘ay qabrini ham unga ko‘chirib o‘tkazadi.
1376 yilda Amir Temurning katta o‘g‘li Jahongir Mirzo yigirma yoshida
vafot etgach, bu voqealikdan qattiq qayg‘urgan hukmdor uni Shahrisabzga
49

ko‘mishga qaror qiladi. Sharofiddin Ali Yazdiy 1379 yil Xorazm yurishidan so‘ng,
ko‘plab Keshga keltirilgan ustalarga Jahongir qabri ustiga ulkan maqbara barpo
etilishi buyurganligini yozib qoldirgan. Bobur Amir Temur Oqsaroydan so‘ng
Shahrisabzda Jahongir Mirzo maqbarasi va madrasa barpo etgan deya ma’lumot
beradi.Ispan elchisi Klavixo ham bu ulug‘vor inshootga yuqori baho bergan edi.
Amir Temur, shubhasiz poytaxt Samarqand me’morchiligida ulkan
ahamiyatga molik ajoyib me’moriy inshootlarni yaratdi. Amir Temur tomonidan
Samarqandda Ko‘ksaroy va Bo‘stonsaroy nomini olgan saroylar barpo etildi.
Ko‘ksaroy to‘rt qavatli bo‘lib, gumbazlari va devorlari zangori parchinlar bilan
qoplanganligi uchun ham shunday nomga sazovor bo‘lgan. Ko‘ksaroyda xonlarni
podsholik taxtiga o‘tkazish marosimi vaqtida ularni oq kigiz ustiga o‘tkazadigan,
toshdan taxtikursi – ko‘ktosh qo‘yilgan bo‘lgan. Amir Temur davrida
Afrosiyobning janubida joylashgan Shohizinda majmui kengayib, qaytadan yuzaga
kela boshladi. Qusam ibn Abbos mozoridan devorning janubiga qadar bo‘lgan
yo‘lakningyuqori qismida qator maqbaralar yuzaga keldi.
Mazkur majmuada Shodimulk oqa, Amir Husayn (To‘g‘lu Tekishning
o‘g‘li), Temurning singlisi Shirinbeka oqa, Amirzoda maqbaralari 1372-1386 yillar
davomida qurib bitkazilgan. XIV asr 80-90 yillarida Nomsiz va Mirzo Burunduq
maqbalarari qurildi. 1404-1405 yillarga kelib Amir Temurning xotini Tuman oqa
tomonidan maqbara, masjid va majmuaning bosh qismiga olib chiquvchi chortoq
qurildi. Maqbaralar o‘z bezagi, me’moriy yechimi, qurilish darajasi bo‘yicha o‘z
davrining shu yo‘nalishidagi yetakchi inshootlari bo‘lib hisoblangan.
Amir Temur tomonidan o‘z davrida shayx Burhoniddin Sog‘arjiy xilxonasi -
Ruhobod va Go‘ri Amir maqbaralari barpo etildi. Shubhasiz, o‘z ulug‘vorligi va
yuqori me’moriy jihatlari bilan Go‘ri Amir noyob arxitektura inshootlari sirasidan
joy olgan. 1403 yili Amir Temurning suyukli nevarasi Muhammad Sulton Kichik
Osiyoga yurishdan so‘ng to‘stadan vafot etdi. U avval vaqtincha Sultoniyadagi
payg‘ambar Haydar mozoriga dafn etiladi. Amir Temur 1404 yili avval o‘zi uchun
mo‘ljallangan Go‘ri Amir maqbarasini qurib bitkazdi. Unga birinchi bo‘lib
50

Temurning ustozi va piri Mir Sayid baraka dafn etilgan. Keyinchalik bu yer oilaviy
dahma tusini olib u yerga Muhmmmad Sulton jasadi olib kelib ko‘yiladi.
Vaqt o‘tishi bilan maqbaraga Amir Temurning o‘zi, o‘g‘illari Umarshayx,
Mironshoh, Shohruh, nevarasi Mirzo Ulug‘bek, kichik yoshdagi ikki chevaralari
ham dafn etiladi. Go‘ri Amirga tutash tarzda madrasa barpo etilib, uning janubiy-
g‘arbiy tomoniga XV asr davomida qator Temuriylar avlodi vakillari dafn etiladi.
Amir Temur yuksak me’moriy qurilishiga oid yana bir inshoot bu –
Bibixonim Jome masjidi hisoblanadi. Masjid 1399 yili boshlanib, 1404 yili
tugatilgan. Samarqand jome masjidi ancha eskirib, o‘sib borayotgan aholi
ehtiyojiga mos kelmay qolgan edi. U Hindiston yurishidan qaytganidan keyin o‘z
mahobati va ulug‘vorligi bo‘yicha tengi yo‘q masjid barpo etishga qaror qildi. Bu
haqda Sharofiddin Ali Yazdiy quyidagilarni yozgan: “...mohir me’morlar va o‘z
san’atida benazir ustalar baxtli saodatda va yulduzlar uchun qulay paytda binoga
asos solishdi...Ozarbayjon, Eron, Hindistondan 500 toshtarosh masjidning o‘zida
ishlar, boshqalar esa tog‘da tosh yo‘nib, shaharga jo‘natish bilan band edi. ...
Qurilish ishlarini nazorat qilishni Temur shahzodalar va amirlarga topshirdi...
Qurilishga shaxsan o‘zi keldi va o‘sha kezlari vaqtnining ko‘p qismini shu yaqin
atrofda – Xonim madrasa va Tuman oqa maqbarasida ztkazdi... Bino yanglig‘ ko‘k
gumbaziga yetishguncha va hovli ozodaligi...jannat bog‘larining chiroyini unuttirar
darajada bo‘lmaguncha davom etdi... Devorning ichki-tashqi tarafidan va ravoq
atrofi toshga yo‘yilgan bitiklar bilan bezatilgan...Minbar bag‘oyat go‘zal qilib
bezatildi, mehrob temirdan yasaldi. Osmon gumbazi bo‘lmaganda bu gumbaz
yagona bo‘lardi, Somon yo‘li bo‘lmaganda peshtoq yagona bo‘lardi”.
Hofizi Abro‘ esa masjid tavsiyasiga qo‘shimcha quyidagi tafsilotni
keltiradi: “...Butun binoning hovlisi va tomi toshdan ishlangan va bu toshlar o‘zaro
shu qadar jipslik bilan birlashtirilganki, qancha yuz yillar o‘tmasin, naqshlari
o‘chmay va butun bino zavol ko‘rmay dunyo turguncha turgay”.
Masjid bilan bir qatorda uning ro‘parasida Bibixonim tomonidan madrasa va
maqbara qurilishi davom ettirildi. Jome masjidi sahni to‘rtburchak burchaklarida
ikki baland minoralar bo‘lgan. Masjidning keng hovlisida peshayvonlar bilan ular
51

oralig‘idagi ravoqlar va gumbazchalarni 400 dan ziyod marmar ustunlar ko‘tarib
turgan. Masjiddagi ulkan lavhda Temur Bursadan olib kelgan muqaddas “Usmon
Qur’oni” ham turgan.
Jome masjidi qurilishini Amir Temur qattiq nazorat qildi. Masjid qurilishida
sustkashlik qilgan ikki amaldor qattiq jazolandi, peshtoq esa qayta qurildi. Amir
Temur yuqorida ta’kidlanganidek, shahardan tashqarida ham qarorgoh ham dam
olish vazifasini o‘tovchi inshootlar barpo etgan edi. Bunday qarorgohlar so‘lim,
soya-salqin bog‘lar bilan uyg‘unlashgan tarzda barpo etilgan.
Dastlab XIV asr 70-yillarida Ko‘xak tog‘i etagida “Bog‘i Naqshijahon”
barpo etildi. 1378 yili Samarqanddan g‘arbda Tuman oqa uchun “Bog‘i Behisht”
qurildi. “Bog‘i Amirzoda Shohruh” 1394 yili Shohruh Kavkaz ortiga yurishidan
qaytishi sharafiga qurilgan. “Bog‘i Bo‘ldi” (“Olis” deb ham nom olgan)
poytaxtdan sharqda, “Bog‘i Dilkusho” ham shu yo‘nalishda Xonchorbog‘ degan
joyda barpo etilgan bo‘lib, 1396-1399 yillar davomida qurilgan. “Bog‘i shamol”
1397 yil Mironshohning qiziga atab qurilgan bo‘lib, Samarqandning shimoliy
qismida joylashgan edi. “Bog‘i Zog‘on” esa “Bog‘i Bo‘ldi” yaqinida Ko‘chai
Xiyobon mavzeidan joy olgan. “Bog‘i Baland” esa Temurning dong‘i ketgan
maskanlaridan biri bo‘lgan. 1399 yili Amir Temur Hindistondan qaytishi
sharofatiga Samarqanddan janubda, Darg‘om cho‘lida “Bog‘i Davlatobod” tashkil
etilgan. “Bog‘i Chinor” ham janubda joylashgan edi.
1404 yili Samarqandning shahar g‘arbiy devori ortida “Bog‘i Nav” barpo
etildi. “Bog‘i Jahonnamo” deb nom olgan qarorgoh Shahrisabz yo‘lidagi
yonbag‘irlikka qurilgan. “Bog‘i Maydon” Afrosiyobning shimoliy tomonida qurila
boshlagan vaqtida Amir Temur vafot etib qoldi, shu bois qurilish ishlarini Mirzo
Ulug‘bek yakunladi. Mazkur bog‘lar o‘zining ajoyib ko‘shk-saroylari, yozgi
ayvonu-shiyponlari, mevali, manzarali daraxtlari, anvoyi o‘simligu-gullari bilan
chet ellik sayyoh va elchilarni lol qoldirgan. Rui Gonsales de Klavixo, Sharofiddin
Ali Yazdiy va Ibn Arabshohlar 1404 yili Amir Temurning yurishdan qaytishi
hamda nevaralari to‘yi sharafiga Konigulda o‘tkazgan bayramni zavq-shavq bilan
tasvirlashadi. Ayniqsa, ulug‘vor shiypon Klavixoni lol qoldirgan “Bu shiypon, -
52

deb yozadi Klavixo, shu qadar keng va shu qadar mahobatli ediki, naq qasr deysiz.
Balandligi va o‘lchamlari aqlni shoshiradi, go‘zalligini ta’riflashga esa til ojizdir”.
Bunday shiyponlar soni muarrihlar yozishicha 400 ta bo‘lgan. Klavixo shuningdek,
shakli, balandlgi va bezagi bilan uni hayratga solgan hashamatli o‘tovni ham
mufassal tasvirlagan. Amir Temur uchun shiyponsoz ustalar yig‘ma masjid qurib
berishgan, yaqin-uzoq safarlarda hukmdor uni o‘zi bilan olib yurgan.
Amir Temur tomonidan qurdirilgan mahobatli inshootlardan yana biri –
Yassi (Turkiston) da qurilgan Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasi hisoblanadi.
“Sulton ul-orifin” nomini olgan, yassaviya tariqat maktabining asoschisi Xoja
Ahmad Yassaviy nomi ayniqsa O‘rta Osiyo shimolida ma’lum va mashhur edi.
1397 yili Turkistonga tashrif buyurgan Amir Temur Yassaviy qabri ustiga
oliymaqom me’moriy majmua barpo etishni buyurdi. Ahmad Yassaviy maqbarasi
ikki yil (1397-1399) davomida qurilgan. Majmua dastlab jamoatxona, go‘rxona,
masjid, katta va kichik saroylar, kitobxona, xalimxona, quduqxona, ikki qavatli
hujralar, o‘ttizdan ziyod katta-kichik xonalardan iborat bo‘lgan. Majmua
yonboshida yerto‘la – chillaxona bo‘lgan. Ziyoratgohning eng nodir va
qimmatbaho boyligi – asosiy xonaning o‘rtasidagi qirq quloqli doshqozon edi. U
ham Amir Temur buyrug‘i bilan yasalgan, 4000 kishilik taom pishirishga
mo‘ljallangan. Qozon 7 xil metall (oltin, kumush, qo‘rg‘oshin, temir, po‘lat, ruh,
mis) qorishmasidan tayyorlanib, sharqona bezaklar bilan ziynatlangan. Nazr-niyoz
qozoni deb nom olgan bu qozonda turli taomlar pishirilib, beva-bechora, musofir,
kambag‘alarga tarqatilgan. Majmuani aksariyat eronlik ustalar qurishgan. Amir
Temur 1380 yili Buxorodagi Chashmai Ayub qudug‘i ustiga ham ajoyib bino
qurdirgan. Bu bino aksariyat xorazmlik ustalar tomonidan barpo etildi.
Amir Temur shunindek, Toshkentda Shayx Zayniddin bobo maqbarasini,
shahar yaqinida Zangi ota majumasini, qator daryolar ustiga ko‘priklar, Toshkent
vohasida kanallar, karvonsaroylar,irrigatsiya inshootlari,hammomlar va boshqa
inshootlar ham barpo etdi. U Samarqand atrofida o‘z davrining mashhur shaharlari
nomi bilan SHeroz, Sultoniya, Damashq, Misr, Bag‘dod kabi ajoyib qishloqlarni
ham qurdirdi. Bu bilan Amir Temur Samarqand mavqei bu dong‘i ketgan shaharlar
53

orasida yanada yuqori ekanligini ta’kidlamoqchiedi. Amir Temurning
bunyodkorligi, obodonchilik ishlari saltanatning turli hududlarida ham amalga
oshirildi. Uning buyrug‘i bilan Tabrizda masjid, SHerozda saroy, Bag‘dodda
madrasa, Kobul yaqinida shifoxona barpo ettirildi, Hindiston yo‘lidagi Eryob
qal’asini qayta tikladi, Kavkazda Boylaqon shahrini qurdirdi, kanal qazdirib suv
chiqartirdi va hokazo.
Amir Temur davriga kelib miniatyura san’ati ham rivoj topdi. Ibn Arabshoh
o‘z asarida Amir Temurning Samarqanddagi saroylarida bir qancha devoriy
suratlar bo‘lganligini yozadi. Sharofiddin Ali Yazdiy esa Bog‘i shamol saroyini
bezagan devoriy suratlar haqida xabar beradi. bu esa yuqoridagi mulohazalarning
mantiqiy isboti bo‘lib xizmat qiladi. Maqbaralar naqshlarida (masalan, Shirinbeka
oqa, Bibixonim, Tuman oqa) naqqoshlik va xattotlik san’ati namunalari bilan bir
qatorda tasviriy lavhalar ham mavjud. Amir Temur davrida Samarqandda o‘ziga
xos miniatyura rassomchilik maktabi qaror topdi.
Tobe mamlakatlardan olib kelingan xattotlar, sahhoflar, muzahhiblar,
rassom-naqqoshlar aksariyat saroydagi kutubxonada ijod bilan mashg‘ul bo‘lishdi.
XV asr vaqf hujjatdagi bir ma’lumotga ko‘ra Samarqandda hatto naqqoshlar
istiqomat qiladigan alohida bir ko‘cha – Ko‘yi Naqqashon ham bo‘lgan. 1393 yili
Bag‘dodin egallagan Amir Temur Samarqandga shu yerlik mashhur rassom Abdul
Xayyani jo‘natadi. Abdul Xayya Samarqandda unumli ijod bilan shug‘ullangan.
Abdul Xayya va uning shogirlari asarlarida jang, ov-shikor, saroy marosimlari
mavzulari asosiy o‘rin egallagan. Abdul Xayyaning eng mashhur shogirdlaridan
biri Mahmudshoh al-Xayyom bo‘lib, bizgacha rasmlar chetidagi uning nomi yetib
kelgan. Amir Temurning jang maydonlaridagi va saroydagi qabul marosimlari
holatlarini aks ettirgan bir qator miniatyuralarbizgacha yetib kelgan. Amir Temur
davrida badiiy o‘ymakorlik, tosh o‘ymakorligi, yarim qimmatbaho, qimmatbaho
toshlardan idish yasash san’ati ham yuqori darajadataraqqiy etdi.
Yog‘och o‘ymakorligi nafaqat me’morchilikda, balki jihozlar, xususan,
kursi, xontaxta, yog‘och quticha, kitob qo‘yiladigan lavh va boshqalar yasash
jarayonida ham keng qo‘llanildi. Ta’kidlash joizki, mazkur davrda metall
54

o‘ymakorligi ham rivoj topib, turli metall, qimmatbaho metalldan (oltin, kumush)
yasalgan idishlarda u o‘z asini topgan. Unda ko‘p holda islimiy naqshlar turli
o‘simlik namunalari, nash yoki suls xatidagi duolar bilan chirmashib ketgan holda
aks ettirilgan. Shuningdek, naqshlarda turli hayvon, qushlar tasviri ham aks etar
edi. Lagan, jom, dastsho‘y, piyola, shamdon, chiroq, chilim, qalamdon singari
buyumlar aksariyat bronza, latun, qizil misdan juda naqshinkor qilib ishlanar edi.
Buyumlarning bezatilishiga ko‘ra uning egasi qaysi tabaqaga mansubligini ham
bilish mumkin bo‘lgan.
O‘ymakor ustalar oliy toifaga mansub lashkarboshilarning harbiy qurol-
aslahalari - dubulg‘a, qalqon, qilich soplariga o‘yma naqshlar bilan zeb berishgan.
Ispan elchisi Klavixo saroydagi oltin va kumush idishlarning zeb berilishini
tasvirlab “yettita oltin ko‘zadan ikkitasiga marvarid, zumrad va feruza qadab zeb
berilgan. Har birining uchli qismiga yoqut qadalganiga” o‘z e’tiborini qaratgan.
Piyolalar esa oltindan bo‘lib, ularning har birining ichiga poyob marvarid yoki
yoqut o‘rnatilganini ham qayd etadi.
Saroy ayollari bosh kiyimi – kultapo‘shak juda zeb-ziynatlarga boy bo‘lgan.
Nafaqat zadagon ayollar balki shahar va qishloq ayollari zeb-ziynatlari ham xilma-
xil bo‘lgan. Boy erkaklar pichoq, uzuk, kamar, egar - jabduqlarida ham turli zeb-
ziynatlar bo‘lgan.
Amaliy san’atning keng tarqalgan turlaridan biri – kulolchilik bo‘lib,
mahalliy ustalar qadim-qadimdan bu sohadagi mahoratlarini namoyish qilganlar.
Amir Temur davriga kelib u yanada rivoj topdi. Shu davrga kelib, an’naviy
naqshlar tushirish bilan birga mutlaqo yangilik – oppoq idishlarga shaffof sir
ustidan kobalt yordamida naqsh berila boshlangan. Sopol buyumlarga naqshlar
mo‘yqalam orqali amalga oshirilib, ba’zi ustalar xitoylik chinnilardan namuna
olishar, ko‘plari esa an’anaviy usulni davom ettirishar edi.
Bu davrda shuningdek to‘qimachilik, gilamdo‘zlik, kashtachilik san’at
darajasigacha ko‘tarildi. Kiyim-kechaklar, matolarning ko‘plab xillari va turli
bichimlari bo‘lgan. Miniatyura rasmlariga qarab Temuriylar xonadoni vakillari
kiyim-kechaklari nihoyatda xilma-xil, rang-barang bo‘lganini guvohi bo‘lishimiz
55

mumkin. Kiyim-kechaklarda zar iplar, gardishin naqshlar, saroy jihozlarida zar
bilan tikilgan ko‘rpachalar, pushti rangli choyshablar, zar ipli, xilma-xil naqshli
gilamlar ayniqsa urf bo‘lgan. Mazkur davrda xattotlik san’ati ham rivoj topganligi
ilgari ham ta’kidlab o‘tilgan edi. Amir Temur davrida keng xalq ommasiga
mo‘ljallangan teatrlashtirilgan tomoshalar yanada tarqqiy etdi. Xalq sayillari,
bozorlar va to‘ylarda masxaraboz, qo‘g‘irchoqboz va darvozlar turli o‘yin va
tomoshalarni namoyish etishgan. Ko‘p holda bunday guruhlar musiqachilar bilan
jam bo‘lib, maxsus jamoalarga birlashganlar. Jabroil farishta esa ularning piri
bo‘lib hisoblangan.
XIV asr oxirlari – XV asrda Movarounnahrda an’anaviy xalq bayramlari –
Navro‘z, bahorgi sayil, Guli Surx, Lola bayrami, hosil bayrami va boshqalar
shaharu-qishloqlarda keng nishonlanilar edi. Bunday bayramlar ayniqsa poytaxt
Samarqandda keng ko‘lamda nishonlangan. Bayram kunlari shahar maydonlarida
musiqachi va raqqoslar, masxaraboz va qo‘g‘irchoqbozlar, dorvoz va usta
havaskorlar aralash tomoshalarini namoyish etishardi. Hayvon terisini yopingan
muqallidlar tomoshasi ham qiziq o‘tar edi. Tomosha san’ati garchi mutaassib
ruhoniylar tomonidan qoralansada, lekin u xalq orasida katta shuhrat qozongan edi.
Aslzodalar orasida polvonlar kurashi, musiqachi raqqoslar ishtirokidagi
bazmu-jamshidlar katta shuhrat qozongan. Shu davrda butun Movarounnahr va
Xurosonda ham musiqa san’ati keng xalq ommasi hayotining uzviy qismiga
aylangan edi. Amir Temur zabt etilgan o‘lka va mamlakatlardan san’at arboblarini,
xususan musiqachilarni ham Samarqandga yuborib turgan. Ular orasida ayniqsa
Ozarbayjonning madaniyat markazi bo‘lgan Marog‘adan chiqqan Abulqodir
(1353-1435) juda mashhur bo‘lgan. U turli bilim va iste’dodlarga ega bo‘lgan. Bir
vaqtning o‘zida u ham shoir, ham xonanda, ham qori ham musiqa ijrochisi edi. U
poytaxt musiqachilariga rahbarlik qilar, umumshahar bayramlari, saroy bazmlarida
musiqa dasturlari tashkilotchisi bo‘lar edi.
Abulqodir turli klassik musiqalarni jamlab, bu xususda risolalar ham yozgan.
Shu davrda ud, tanbur, chang, rubob, nay, karnay, nog‘ora, doira va boshqalar
asosiy musiqa asboblari bo‘lib hisoblanar edi. Ijro etilayotgan kuyning
56

ohangdorligini tanbur yaratar, unga asosan ud, ba’zi hollarda nay yoki chang jo‘r
bo‘lar edi. Odatda ud chaluvchining o‘zi qo‘shiq ham kuylar edi.
Harbiy yurishlarda nog‘ora va karnaylardan foydalanilar, bundan tashqari
nog‘ora-karnay sadolari shaharga hukmdor kirib kelayotganligidan ham xabar
berar edi. XV asr birinchi yarmida ijod qilgan ba’zi musiqachilarning nomlari
bizgacha yetib kelgan. Ular orasida Darvesh Ahmad Qonuniy qonun chalishda,
Sulton Ahmad nay chalishda eng mahoratli musiqachilar deb hisoblangan.
Samarqandda xivalik musiqachi Devonai Hisobiy nomi ma’lum va mashhur edi.
Sulton Muhammad ham bastakor, ham ud chalish bo‘yicha tengi yo‘q shaxs deya
e’tirof etilgan.
Maxsumzodai Xorazmiy savt va naqsh kabi ohanglarni, bastakor Hofizi
Changiy peshrav ijod qilishda mohir bo‘lishgan. Musiqa asarlarining amal, savt,
peshrav, naqsh, tarona singari shakllari keng ommalashgan bo‘lib, ular keyinchalik
shashmaqomda ham o‘z aksini topgan.
Amir Temur davrida madaniy hayotning o‘sishi, uning ulkan darajadagi
ravnaqi bevosita mamlakatda o‘rnatilgan tinchlik – osoyishtalik, barqarorlik,
kuchli markazlashgan davlatning hosilasi, buyuk hukmdorning mazkur sohaga
qaratgan ulkan e’tibori siyosati natijasi deya e’tirof etish tarixiy haqiqatga to‘la
mos keladi.
2 . 3. Amir Temur diplomatiyasi
Amir Temur dastlabki siyosiy faoliyatidan to vafotiga qadar o‘z qudratining
undan to‘qqiz qismiga diplomatik salohiyati tufayli erishgan. Sohibqironning
vorislari Mironshoh, Ulug‘bek, Shohruh, Husayn Boyqaro, Bobur kabi yirik davlat
arboblari ham ichki va tashqi aloqalarda Amir Temurning diplomatik merosiga
amal qilib, uning bu boradagi siyosatini davom ettirganlar. Tinchlik, tomonlar
manfaatdorligi, raqibiga shavqat qilish va unga katta imkon yaratish, har qanday
og‘ir sharoitda ham elchini qadrlash, tashqi siyosat va diplomatiya qoidalariga
qat’iy amal qilish, inson hayoti daxlsizligi Amir Temur tashqi siyosati va
diplomatiyasining asosi hisoblangan. Chunonchi, Amir Temur maktublaridan
57

birida, “Elchiga o‘lim va bandilik yo‘qdir, elchining gardanidagi vazifa buyruqni
aniq yetkazishdan boshqa narsa emasdir”, deb yozadi.
Amir Temurning tashqi siyosati va diplomatiyasining o‘ziga xos tomonlaridan
yana biri shundaki u, bir xalqni ikkinchi bir xalqqa, bir dinni boshqa dinga, bir
mafkurani o‘zga mafkuraga qarshi qo‘ymay, har ikki ziddiyatli tomonning
manfaatlarini ifoda etadigan muammoning ijobiy yechimini hamda ular o‘rtasidagi
taraqqiyot yo‘lini topishni asosiy masala deb bilgan. Manbalarning ma’lumot
berishicha, Sohibqiron diplomatik munosabatlarda tashabbus ko‘rsatib, xalqaro
aloqalarni rivojlantirishga intilgan. Uning tashqi siyosati va diplomatiyasi tinchlik
va tenglik, doimo raqibiga yon bosish, diniy va dunyoviy bag‘rikenglik g‘oyalariga
asoslangan. Amir Temurning qarashlariga ko‘ra, inson irqi, dini, millati, kelib
chiqishi va qayerda yashashidan qat’iy nazar, yer yuzining barcha yeri hamma
inson uchun muqaddas bo‘lmog‘i kerak.
Sohibqironning tashqi siyosati hamda diplomatiya borasidagi bag‘rikenglik va
insonparvarlik fazilatlari Xorazmdagi So‘fiylar sulolasi (Yusuf So‘fi), Oltin O‘rda
xoni To‘xtamish, Misr hukmdori Faraj, Turkiya sultoni Boyazid kabilar bo‘lgan
munosabatlarda ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ta’kidlash joizki, Amir Temurning
kuchli va puxta diplomatik salohiyati tufayli dinlar, mafkuralar, madaniyatlar,
iqtisodiyotlar, siyosatlararo munosabatlar zamon talablari hamda vaziyat taqozosi
darajasida yo‘lga qo‘yilgan.
Ma’lumki, Amir Temur murakkab tarixiy sharoitida tashqi siyosat olib borgan
edi. Chunki o‘sha davrdagi vaziyat, ya’ni, Chingiziy mug‘ullarning xavfi kuchli
ekanligi, Chig‘atoy ulusini birlashtirish va egalik qilish, Xorazm, Oltin O‘rda,
Mug‘uliston, Eron, Xuroson kabi o‘z davrining kuchli davlatlari bilan
munosabatlar masalalarida davlat manfaatlariga mos tashqi siyosat yurgizishni
taqazo etardi. Sohibqironning tashqi siyosatdagi ustivor maqsadi – oqibatli
qo‘shnichilik, tingchlik va hamkorlik bo‘lib, Xorazm ustiga bir necha yurishlar va
Urganchning vayron etilishi sufiylar sulolasi vakillarining uzoqni ko‘rmay yuritgan
siyosati natijasi edi. Chunki sufiylarga uzoq vaqt hamda katta imkoniyatlar
yaratilgan edi.
58

Amir Temurning tashqi siyosatidagi asosiy yo‘nalishlardan biri –
Movarounnahrning xavfsizligini ta’minlash bo‘lgan. Xorazmdagi sufiylar sulolasi,
Fors viloyati hokimi Shoh Shujo’, Ozarbayjon hokimi Tahurtan, Mug‘uliston
hokimi Qamariddin, Oltin O‘rdadagi To‘xtamishxon, Oq O‘rdadagi Temur Malik
kabilar bilan bo‘lgan munosabatlar zamirida ham ana shu maqsad yotardi.
Tadqiqotchilarning e’tirof etishlaricha, Amir Temur manfaatlari mushtarak,
madaniyatlari va dinlari umumiy bo‘lgan qo‘shni davlatlarni tobe qilganligini,
joriy podsholiklar bilan oraliq davlatlarni kuch yoki diplomatiya bilan
egallanganligini e’tirof etadilar. Itoatkorlik, to‘langan soliq va bojlar evaziga
Sohibqiron ularga yordam va harbiy muhoqaza va’da qilib, o‘z hollariga qo‘yib
bergan. Usmonli turklarning qo‘shnisi Ozarbayjon, Turkman amirligi, Gruziya,
Qashg‘ar, Hindiston kabilar bunga misol bo‘la oladi. Ushbu qaram yoki ittifoqdosh
davlatlar atrofida Rus yerlari, Oltin O‘rda, Turkiya, Suriya, Bag‘dod sultonligi,
Dehli sultonligi, Xitoy kabi kuchli tashqi podsholiklar turgan.
Amir Temurni Yevropa davlatlari bilan olib borgan tashqi siyosati ham
e’tiborga sazovordir. Chunonchi, Boyaziddan yengilgan Kichik Osiyodagi mayda
sultonliklarning hokim va amirlari Temurdan madad istab, uning Qorabog‘dagi
o‘rdagohiga borib qaror topadilar. Vizantiya va Genuya hokimlari noiblari,
Fransiya qiroli hamda Sultoniya shahrining katolik missionerlari najot so‘rab
Sohibqironga murojaat qiladilar. Shuningdek, Boyazidga qarshi birgalikda zarba
berish maqsadida Vizantiya imperatorining Konstantinopldagi noibi Ioann VII
Paleolog va Genuyaning Peradagi (Konstantinopol yaqinida) hokimi Trabzon
(Trapezund) imperatori Manuil III vositasida Temurga murojaat etganlar. Amir
Temur Boyazid bilan bo‘lajak janglarda Trabzon va Konstantinopolning harbiy
kemalaridan foydalanishga harakat qildi. Shu maqsadda u Genuya va Venetsiyaga
sovg‘a-salomlar hamda maktublar bilan Vatikan vakili Ioann Galonifontibus
boshchiligida elchilar yuboradi.
Sohibqiron o‘z davrida Fransiya qiroli Karl VI, Angliya qiroli Genrix IV
hamda Kastiliya va Leon qiroli Genrix III de Trastamaralar bilan xam aloqalar
o‘rnatib, yozishmalar olib boradi. Bu munosabatlar dastavval Turkiya ustiga
59

yurish munosabati bilan boshlangan bo‘lsa-da, g‘alabadan so‘ng G‘arbiy Yevropa
mamlakatlari bilan bo‘lgan aloqalarning mazmuni tubdan o‘zgardi. Endilikda,
Temur ular bilan do‘stona munosabatlarni mustahkamlash hamda elchilik va
o‘zaro savdo-sotiq aloqalarini yo‘lga qo‘yish kabi masalalar bilan cheklanadi. Shu
maqsadda Fransiya va Angliyaga elchilar yuborilib, Ispaniyadan (Klaviho) elchilar
qabul qilinadi.
Amir Temur va temuriylar davrida Markaziy Osiyo,xususan, hozirgi
O‘zbekiston hududlarining tashqi siyosati va diplomatiyasida xalqaro savdo hamda
madaniy aloqalar muhim o‘rin tutganligi bizga tarixdan ma’lum. Amir Temur
hokimiyat tepasiga kelgach, xalqaro karvon yo‘llari xavfsizligini to‘la
ta’minlashga erishdi. Shu tufayli, XIV asrning 70-yillaridan boshlab Buyuk ipak
yo‘lining Movarounnahr orqali o‘tgan markaziy tarmog‘i shimoliy yo‘nalishiga
qaraganda xalqaro iqtisodiy-madaniy aloqalarda muhim o‘rin tuta boshladi.
Movarounnahr bo‘ylab xalqaro savdo karvonlari harakatining qaytadan jonlanishi,
shaharlar taraqqiyotiga, iqtisodiy-madaniy aloqalarning yuksalishiga olib keldi.
Amir Temur va Temuriylar davri Buyuk ipak yo‘li faoliyatining so‘nggi va
rivojlangan bosqichi bo‘ldi. Savdo yo‘llarida xavfsizlikning ta’minlanishi, savdo-
sotiqning davlat tomonidan rag‘batlantirilishi, shaharlarning markazlar sifatidagi
ahamiyati oshishi ichki va tashqi iqtisodiy-madaniy aloqalar rivojiga olib keldi. Bu
yo‘lning mamlakatimiz hududi orqali o‘tgan markaziy yo‘nalishlarining faoliyati
yanada rivojlandi.
Xullas, Amir Temur va temuriylar davri davlatchiligida, davlat boshqaruv
asoslari nazariy jihatdan puxta ishlab chiqilib, amaliyotga jadal joriy etilgan.
Davlat kam ta’minlangan, kambag‘al va yetim-yesirlarni ijtimoiy jihatdan kuchli
himoya qilgan. Bu davrda davlat rahbariga alohida e’tibor berilib, rahbarning
avvalo komil inson bo‘lmog‘i, axloqiy barkamolligi talab etilgan. Davlat rahbari
qonunchilikni, boshqaruv san’atini mukammal egallagan hamda davlatni aniq va
puxta ishlab chiqilgan qonunlari orqali boshqargan.
Amir Temur va temuriylar davri davlatni boshqarish apparati – markaziy
boshqaruv organlari, ular o‘rtasidagi o‘zviy aloqalarmukammal yo‘lga qo‘yilgan.
60

Shuningdek, markaziy va mahalliy boshqaruv, ularning bir- biriga bo‘ysunishi, bir-
biriga bo‘ysunmaydigandavlat organlari o‘rtasidagi munosabatlar ma’muriy
jihatidan muvofiqlashtirilgan.
Bu davr o‘zbek xalqi davlatchiligi tarixidagi eng yorqin sahifalardan bo‘lib,
mazkur davrda ajdodlarimizning ichki va tashqi siyosatdagi imkoniyatlari keng
bo‘lib, bu boradagi salohiyati to‘la-to‘kis namoyon bo‘ldi. Movarounnahr
dunyoning siyosiy, iqtisodiy va madaniy markaziga aylanib, davlatning qudratini
Yevropadan Xitoyga qadar bo‘lgan hududlardagi davlatlar e’tirof etdilar.
X U L O S A
Amir Temur davrida yaratilgan davlat boshqaruv asoslari qonunlar ustuvor
bo’lgan va fuqarolarning himoyasi, tinchligi va barqarorligi ta’minlangan jamiyat
asoslarining yuzaga kelishiga katta imkoniyatlar yaratgan. Qonun ustuvorligiga,
adolat tamoyillariga saltanatda va tashqi munosabatlarda qat’iy amal qilingan.
Amir Temur davlat boshqaruvida maslahatu-mashvaratga tayanish davlatning
bexato siyosat yuritishga olib boruvchi omillardan biri hisoblangan.
Aohida ta’kidlash joizki, Amir Temur davri shaharlarida ilm-fanning turli
sohalari, madaniyat gullab yashnadi hamda davrga va hududga xos bo‘lgan boy
ma’naviy qariyatlar yaratildi. Amir Temur markazlashgan mustaqil davlat barpo
etganidan so‘ng uni mustahkamlash uchun qattiq harakat olib bordi. Misol uchun,
61

manbalarning guvohlik berishicha, Temur mamlakat iqtisodiyotining yaxshilanishi
va taraqqiy etishiga, shaharlarning har tomonlama rivojlanishiga, karvon yo‘llarini
tiklash asosida savdo-sotiqning kengayishiga, hunarmandchilik va qishloq
xo‘jaligining rivojiga alohida ahamiyat berdi. Buning natijasi o‘laroq,
mamlakatning katta va kichik shaharlarida madaniy hayot rivojlanishi uchun keng
imkoniyatlar yaratiladi. Shuningdek, Amir Temur davri shaharlarida madaniy
hayotning rivojlanishi uchun qulay ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlar yaratilishi
bilan birga Eron, Afg‘oniston, Arab mamlakatlarida, ayrim Yevropa davlatlari,
Hindiston, Xitoy kabi davlatlar bilan savdo-sotiq, diplomatik va madaniy aloqalar
tiklanadi va yo‘lga qo‘yiladi. Bunday siyosat yurgizilishi Amir Temur davlati
hisoblangan Movaraunnahr va Xurosona emas, ularning tasarrufida bo‘lgan
ko‘pgina hududlardagi shaharlarning ham madaniy yuksalishiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatdi.
Xulosa sifatida aytadigan bo’lsak, Amir Temur davrida olib borilgan
siyosiy-davlat boshqaruvini mukammal tashkil etish, shaharlar taraqqiyotiga
alohida e’tibor qaratish, shahar va qishloqlarda ilm-fan va madaniyatning
san’atdagi xilma-xil turlarning rivojlanishi, jamiyat ma’naviy hayotining yanada
yaxshilanishiga qaratilgan edi.
Amir Temurning ilm-fan va madaniyatni qadrlaydigan, shaharlarning har
tomonlama rivojlanishi uchun alohida e’tibor qaratadigan hukmdor bo’lganligini
nafaqat yozma manbalarda, balki ko’pgina shaharlarimizdagi bizga qadar yetib
kelgan hamda hozirgi kunda ham o’zining go’zalligi va ulug’vorligini namoyish
etib turgan mahobatli inshootlar yana bir bora tasdiqlaydi.
62

Foydalanilgan adabiyotlar :
1. Karimov I. Amir Temur haqida so‘z. - Toshkent: O‘zbekiston, 1996.
2. Karimov I. Xalqimiz bor ekan, Amir Temur nomi barhayotdir. Asarlar
5 – jild.- Toshkent: O‘zbekiston, 1997.
3. Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. - Toshkent:
Ma’naviyat, 2008.
4. Karimov I. A. Amir Temur xaqida so’z. -Toshkent. “O'zbekiston”,
1996.
5. Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi. Ikki jildlik. Arab tilidan tarjima,
kirish so‘zi va izohlar muallifi Ubaydulla Uvatov. -Toshkent: Mehnat, 1992.
6. Zayniddin Vosifiy. Badoye’ al-vaqoye. – Toshkent, 1979.
63

7. Amir Temur o‘gitlari. - Toshkent: Navro‘z, 1992.
8. Ivanin M. Ikki buyuk sarkarda.Chingizxon va Amir Temur. -
Toshkent: Xazina, 1994.
9. Amir Temur jahon tarixida. - Toshkent: Sharq, 1996.
10. Ahmedov B. Sohibqiron Temur.- Toshkent, 1996.
11. Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma. – Toshkent: O‘zbekiston, 1996.
12. Temur va Ulug‘bek davri tarixi. – Toshkent: Qomuslar bosh
tahririyati, 1996.
13. Muhammadjonov A. Amir Temur va Temuriylar davri. -Toshkent:
Fan, 1996.
14. Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. - Toshkent: Sharq, 1997.
15. Qadimgi Kesh – Shahrisabz tarixidan lavhalar. – Toshkent: Sharq,
1998.
16. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. - Toshkent: Sharq, 2000.
17. Abduraimov M. Temur va To‘xtamish. – Toshkent: G‘afur G‘ulom,
2000.
18. O‘ljayeva Sh. Amir Temur va Temuriylar davrida milliy
davlatchilikning rivojlanishi. – Toshkent: Fan, 2005.
19. Temur tuzuklari. - Toshkent: Ma’naviyat, 2011.
20. Eshov B.J., Odilov A.A. O‘zbekiston tarixi. – Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2014.
21. Qamchibek Kenja. Buyuk Sohibqiron o‘tgan yo‘llarda. – Toshkent:
Sharq, 2014.
22. Abdurazzoq Samarqandiy. Matlai sa’dayn va majmai baxrayn. - T.2.
1-qism. Tarjima, kirish, izohli so’z va lug’atlar A. O’rinboyevniki,- Toshkent,
“Fan”, 1969.
23. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. -Toshkent, “Sharq”, 2000.
24. Abduraimov M. “Temur va To’xtamish”. -Toshkent, G'ofur Gulom,
2000.
25. Amir Temur va uning dunyo tarixidagi o’rni // Xalqaro konferensiya
64

materiallari, Samarqand. 1996.
26. Axmedov B. Amir Temurni yod etib. -Toshkent, O’zbekiston, 1996.
27. Boboyev X. V. Amir Temur va temuriylar saltanati. -Toshkent.
Kamalak, 1996.
28. Dadaboyev X. Amir Temurniig harbiy mahorati.-Toshkent. Yozuvchi,
1996.
29. Muqimov 3. O’zbekiston davlati va xuquqi tarixi, -Toshkent, 2003.
30. Mo’minov I. M. Amir Temurniig O’rta Osiyo xalqlari tarixida tutgan
o’rni va roli. -Toshkent. Fan, 1996.
31. Muxammadjonov A.R. Temur va temuriylar saltanati. -Toshkent.
Qomuslar bosh taxririyati. 1994.
32. Ртвеладзс Э. В., Саидов А. X. Амир Темур в зеркале мировой на -
уки. -Ташкент, Мир, экономика и право, 1999.
33. Тамерлан. Эпоха. Личность. Деяния / Составление, обработка и
подготовка текста Р. Рахмоналиева.-М.. Гураш. 1992.
34. Nizomiddin Shomiy, Zafarnoma. Fors tilidan Y. Xakimjonov
tarjimasi, -Toshkent. O’zbekiston. 1996.
35. Temur tuzuklari. Forschadan A. Sog’uniy va H.Karomatov tarji masi
(umumiy taxrirchi B. Axmedov),-Toshkent. G’ofur G’ulom. 1996.
36. Saidov A., Toshqulov J. O’zbekiston davlati va huquqi tarixi. -
Toshkent. 1995.
37. Saidahmedov I. Davlat va huquq tarixi. Toshkent. Fan. 2006.
38. Sagdullayev A. va boshq. O’zbekiston tarixi: davlat va jamiyat ta-
raqqiyoti.-Toshkent. Akademiya. 2000.
39. Temur va Ulug’bek davri tarixi, -Toshkent. Qomuslar bosh taxri-
riyati. 1996.
40. FayziyevT. Temuriylar shajarasi.-Toshkent, Yozuvchi, 1999.
41. O’zbekiston tarixi. P. X. Murtazayeva tahriri ostida. -Toshkent. 2003.
42. O’ljayeva Sh. Amir Temur va temuriylar davrida milliy
davlatchilikning rivojlanishi, -Toshkent. Fan. 2005.
65

Amir Temur hukmronligi davrida o'zbek davlatchiligining yuksalishi

Sotib olish