Amir Temur pand nasixatlarida ma`naviy axloqiy tarbiya masalalarini ilgari surilishi pedagogik muammo sifatida Amir Temur tuzuklaridagi o`gitlardan oila tarbiyasi jarayonida foydalanish

-  1   -О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING OLIY VA О‘RTA MAXSUS
TA’LIM   VAZIRLIGI
TOSHKENT VILOYATI CHIRCHIQ   DAVLAT PEDAGOGIKA
INSTITUTI
«Himoyaga ruxsat etilsin»
Pedagogika   fakulteti   dekani
                       J.E.Usarov
«          »                  2022   y
KURS   ISHI
“Pedagogika   ”   fakulteti
5110900 - “Pedagogika va psixologiya”yо‘nalishi
20/1 guruh talabasi
Ro’zibayeva   Mohinaning
“                                                                                                                                     
                                                                                                                                         ”
Himoyaga tavsiya etilsin»  
“Pedagogika   va   menejment”
kafedrasi   mudiri:   P.f.n.,   dots.
                         F.U.Jumanova Ilmiy   rahbar: P.f.d.prof
                              F.U.Jumanova
Taqrizchilar:
CHIRCHIQ   2022 -  2   -MUNDARIJA
Kirish ..................................................................................................................... 3
Reja:
I bob. Amir Temur pand nasixatlarida ma`naviy axloqiy tarbiya masalalarini
ilgari   surilishi   pedagogik   muammo   sifatida…………………………………….
l.l.   Ma`naviyat.   ma`naviy   barkamollik   inson   tarbiyasining   maqsad   va   vazifalari   5
l.2.   Amir   Temur   shaxsi,   temuriylar   davri   ibrat   maktabi   sifatida ............................. 9
II bob. Amir Temur tuzuklaridagi o`gitlardan oila tarbiyasi jarayonida
foydalanish………………………………………………………….
2.l   .   Amir   Temurning   pand-nasixatlaridagi   ma`naviy-   axloqiy   tarbiyaning  
mazmuni .................................................................................................................. 23
2.2.   Amir   Temur   tuzuklaridan   foydalanishda   o`qituvchi   maxorati   masalalari ...... 29
Xulosa ..................................................................................................................... 35
Foydalanilgan   adabiyotlar   ro‘yxati .................................................................... 37 -  3   -KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi.   Mamlakatimiz   o’z   mustaqilligini   qo’lga   kiritgandan
so’ng   “...   mamlakatimizda   huquqiy   demokratik   davlat,   fuqarolik   jamiyati   barpo
etish   yo’lida   avvalboshdanoq   asosiy   ustuvor   yo’nalishlarga   aylangan   masalalar.   ”
dan   biri   barkamol   shaxs   kamoloti   masalasi   ekanligi   ayon   bo’ldi.   Jamiyatda
barkamol avlodning etishib chiqishi ta`lim-tarbiya ishidagi nechog`lik izchillik va
uyg`unlikka   bog`lig`ligi   ma`lum.   Shu   bois   ham   mamlakatimizda   qabul   qilingan
“Ta`lim   to’g`risida”gi   Qonun   asosida   ta`lim   tizimida   tub   islohotlar   amalga
oshirilmoqda.   Bu   islohotlarning   mazmun   mohiyati   Milliy   istiqlol   g`oyasining
tamoyillarini   amaliyotga   tatbiq   etishdan   iborat.   Mamlakatimizda   chuqur
o’zgarishlar,   siyosiy   va   ijtimoiy-ig`tisodiy   hayotning   barcha   tomonlarini   izchil
isloh   etish   va   liberallashtirish,   jamiyatimizni   demokratik   yangilash   va
modernizatsiya qilish jarayonlari jadal sur`atlar bilan rivojlanib bormog`da. Bunda
kuchli   fuqarolik   jamiyatini   shakllantirish   yo’lida   belgilab   olingan   va   izchil
ravishda   amalga   oshirilayotgan   ulkan   vazifalar   mustahkam   zamin   yaratmoqda.
Milliy   qoyaning   asosiy   negizi   ajdodlarimiz   yaratgan   urf-odatlarda,   ulug`
allomalarimiz      qoldirgan     boy     va     bebaxo     merosga     borib     taqaladi.
Ibn   Sino,   al-Forobiy,   al-Xorazmiy,   al-Beruniy,   Qozizoda       Rumiy,       Amir
Temur,   Ulug`bek,   Ali   Qushchi,   Bobur,   Alisher   Navoiy   kabi   ulug`   mutafakkirlar,
inson ma`naviy va tafakkur dunyosini boyitishda, insoniy ongni, madaniy- ma`rifiy
qarashlarinio`zgarishda   o`z   davrida   va   keyinchalik   ham   asosiy   ro`l   o`ynadilar.
Ular   tomonidan   inson   kamolotiga   doir   beqiyos,   ta`limotlar   yaratildi.   Ularning
axloq-odobiga   doir   ma`nviy   qarshlari   butun   jaxonga   o`rnak   bo`larli   man   ova
mazmun kasb   etdi.
Men   milliy   merosimizga   murojaat   qilib,   jahongashta   sarkarda   bobomiz   Amir
Temurning   tuzuklarida   ilgari   surilgan   barkamol   tarbiyasi   borasida   olib   borgan
bildirgan   fikr-mulohazalarini,   tuzuklardagi   g`oyalardan   foydalanish   xususida
to`xtalmoqchiman.
Sarkarda   bobomiz   Amir   Temurning   tuzuklarida   ilgari   surilgan   barkamol
insonni   tarbiyalash   haqidagi   axloqiy   fikrlari   bugungi   kun   yoshlar   tarbiyasi   uchun
ham   muxim   ekanligini   hammamiz   bilamiz.   Ularning   inson   tarbiyasi   haqidagi
qarashlari         mustaqil         respublikamiz         kamolga         yetkazishda         muhimdir.
Shaxsni   tarbiyalshda   soxibqiron   haqidagi   rivoyatlardan   boshlang`ich   ta`lim
jarayonidan boshlab o`qshi, sinfdan tashqari o`qish, odobnoma va turli tadbirlarda
foydalanish,   ulardan   foydalanishning   yo`l-yo`riqlarini   ishlab   chiqish   lozim.
Amir Temur bohodir, qo’rqmas, jasur kishi sifatida gavdalanadi. Bugungi yosh
o`quvchilarimiz   Amir   Temurning   qahramonliklari,   qilgan   jangu-jadallari, -  4   -qurdirgan   obidalari,   yaratgan   bog`lari   zafarga   to`la   yurishlari   asosida,   hamda
yaratgan   tuzuklari   asosida   ta`lim-tarbiya   berish   zamonning   muhim   masalasidan
biridir.
Amir   Temurning   bolalarga   yoshligidanoq   bilim,   ma`lumot   va   tarbiya
berishlikni   ko`rsatib,   o`g`il-qizlarni   yoshlikdan   tarbiyachiga-muallimga   berish
lozimligini   aytadi.   Shu   bilan   yoshlar   ilk   yoshidayoq   fanlar   va   hunarlarni   egallab
olmoqligi   lozimligini   ta`kidlaydi.
Umuman   olganda   Amir   Temurning   tuzuklari   haqida   ko`plab   ijobiy   fikrlarni
aytish   mumkin.   Shu   mavzuni   imkonniyat   darajasida   yoritish   maqsadida   malakaviy
bitiruv   mavzusi:   “Boshlang`ich   sinf   o`quychilarini   ma`naviy   tarbiyasida   Amir
Temur o`gitlaridan foydalanish” deb belgilandi.
Kurs ishini obekti: Amir Temurning pand nasixatlarida axloqiy
tarbiya soxasida ilgari surilgan ta`limiy-tarbiyaviy g`oyalardan foydalanib,
boshlang`ich sinf o`quvchilariga ta`lim-tarbiya jarayonini tashkil etish.
Kurs ishining       predmeti:       Amir       Temurning       pand         nasixatlaridan
axloqiy   tarbiyada foydalanib ta`lim-tarbiya berish mazmuni.
Kurs   ishining   maqsadi:   kichik       yoshdagi       maktab       o`quvchilariga   ta`lim-
tarbiya   berishda   Temur   tuzuklaridan   foydalanish   imkoniyatlarini   aniqlash,   undan
foydalanishning            shakil              va             usullarini              ishlab             chiqish.   Kurs
ishining   vazifalari:
l. Amir Temurning xayotiy va ijodiy faoliyatini yoritish.
2. Amir   Temurning   tuzuklarida   ilgari   surilgan,   ta`limiy-tarbiyaviy   g`oyalarni  
yoritish.
3. Tarbiyaviy tadbirlar jarayonida tuzuklardan foydalanish shakllarini
asoslash.
4. Amir Temur tuzuklarida foydalanishda o`qituvchining ijodiy maxoratini
yoritish.
Kurs       ishining       amaliy       axamiyati,       shundan       iboratki,       unda         ilgari
surilgan   g`oyalardan   amaliyotchi   o`qituvchilar   ta`lim-tarbiya   jarayonida   keng
foydalanishlari mumkin.
Kurs       ishi:         kirish,         III         Bob,         6         fasl,         xulosa         va         foydalanilgan
adabiyotlar   ro`yxatidan   iborat. -  5   -I   BOB   AMIR   TEMUR   PANT   NASIXATLARIDA   MA`NAVIY   AXLOQIY
TARBIYA   MASALALARINI   ILGARI   SURILISHI   PEDAGOGIK
MUAMMO
SIFATIDA
l.l. Ma`naviyat. ma`naviy barkamollik inson tarbiyasining
maqsad   va   vazifalari.
Ma`naviyat avlod-ajdodlarimiz, ota-bobolarimizdan bizlarga qolgan eng
katta, bebaho boylik, bitmas-tuganmas xazinalar konidir. Xalqimizning
ma`naviy poydevori juda qadimiy va mustahkamdir.
Bugungi kunda ma`naviyat masalasi ijtimoiy hayotimizning asosiy
masalalaridan   biriga   aylanib   qoldi.   Mustaqillikning   dastlabki   kunlaridanoq   bu  
masalaga   katta   va   uzluksiz e`tibor berib kelinmoqda.
Erksevar xalqimiz mustaqillik tufayli o’z eri, o’z tili, o’z diniga ega bo’ldi;
milliy   g`ururi,   izzat   obro’si   tiklanib,   endilikda   qadriyatlarimiz,   ma`naviy
merosimizdan   baxramand   bo’lmokdamiz.   Mustaqillik   va   ma`naviyat   bir–biriga
g`oyat   bog`liq   tushunchalardir.   Ma`naviyati   buyuk   xalqni   qul   qilish,   abadiy
istibdod   zulmi   ostida   saqlash   mumkin   emas.   Bunday   ma`naviyatning   kamol
topishi,   qalblarga singishi uchun Mustaqillikni mustahkamlash ham lozim bo’ladi.
Qudratli   kelajagi   buyuk   davlat,   buyuk   ijtimoiy–iqtisodiy   islohotlar   qudratli
ma`naviyat zamirida vujudga keladi. Har bir alohida shaxsning va butun millatning
ma`naviy   kamoloti   orqali   demokratik   huquqiy   davlat   barpo   etiladi.   Davlatimiz
rahbari shu bois ham ma`naviyat va ma`rifatga doimo katta e`tibor berib kelmoqda.
SHu oqilona siyosat tufayli xalqimiz o’zligani tanib, o’z shajarasini idrok etmoqda,
tarix   oldidagi   vazifasini anglab   olmoqda
Inson   ma`naviyatini   yuksaltirmasdan   turib,   xalqimiz   hayoti   va   turmushi
yuksalishida, hamda mamlakatimiz taraqqiyotida muvaffaqiyatlarga erishish qiyin.
Islohatlarning   birinchi   bosqichida   milliy   ma`naviyatni   yuksaltirish   yo’lida
ko’zlangan maqsad to’la amalga oshirildi va ikkinchi bosqichda amalga oshirilishi
lozim   bo’lgan   vazifalarga   zamin   hozirlandi.   Ma`naviy,   mafkuraviy   parokandalik
davriga   barham   berildi.   Ijtimoiy   hodisalar   bilan   birga   milliy   ma`naviyatimiz
yuksala  bordi.Xalqning ma`naviyati  va madaniyati, unish  xaqiqiy tarixi  va o’ziga
xosligi   qayta   tiklanayotganligi   jamiyatimizni   yangilanish   va   taraqqiy   ettirish
yo’lidan muvaffaqiyatli olg`a siljishida hal qiluvchi, ta`bir joiz bo’lsa, belgilovchi
ahamiyatga   egadir.   Haqiqatan   faqat   ma`naviy   erkin   va   ozod   xalq   teran   va   komil
tafakkur   tufayli   har   sohada   katta   yutuqlarga   erishishi   mumkin.   Boshqacha
aytganda, faqat  ma`naviy sog`lom, kuchli jamiyatgina islohatlarga tayyor bo’lishi
mumkin. -  6   -Ma`naviy   tarbiya   sohasida   ko’zbo’yamachilikka   yo’l   qo’yish   nihoyatda
xatarli. Ma`naviyat jamiyat hayotining shunday bir nozik, ahamiyatli sohasiki, bu
borada   xo’jako’rsinga   ish   qilish   iqtisodiy   va   siyosiy   sohalarda   kugilmagan   turli
inqirozlarni   keltirib   chiqarishi   mumkin.   Ayniqsa,   bu   sohada   o’zi   bo’larchilik   va
lo’ttibozlikka   yo’l   qo’yib   bo’lmaydi.   Kishilarda,   xususan   yoshlarda   yangi
ma`naviyatning shakllanishi  ancha murakkab va mashaqqatli  jarayon xisoblanadi.
Buni   amalga   oshirish   uchun   keng   ko’lamli   madaniy,   tarixiy,   ma`rifiy,   tarbiyaviy
ishlarii   amalga   oshirish   kerak   bo’ladi.   Eski   tuzum   sharoitida   tarkib   topgan
ma`naviy   inqirozga   barham   berish,   yangicha   tafakkurga   ega   bo’lgan   insonni
shakllantirish   murakkab,   muayyan   davrni   talab   qiluvchi,   asta–sekin   amalga
oshadigan   jarayon   bo’lganligi   sababli   tarixning   burilish   davrlarida   jamiyat
hayotida   ma`na–viy   bo’shliq holatlari   ham   yuzaga kelishi   tabiiydir.
Bu   bo’shliq   jamiyat   uchun   iqtisodiy,   siyosiy   inqirozga   nisbatan   ancha
xatarliroq kechadi. Bunga keyingi vaqglarda yuz bergan mudhish
voqealar   yaqqol   misol   bo’la   oladi.   SHu   sababli   tarixiy   burilish   davrlarida   ob`ektiv
tarzda yuzaga keladigan bunday holatlarni chuqur anglab, ularga to’g`ri
munosabatda   bo’lish   lozim.   Mamlakatimiz   rahbariyati   buni   to’g`ri   anglab,   bunday
holatlarning   qalqib   yuzaga   chiqishining   oldini   faqat   odamlarimiz,   avvalambor
yoshlarimizning iymon–e`tiqodini mustahkamlash, irodasini baquvvat qilish, ularni
o’z   mistaqil   fikriga   ega   bo’lgan   barkamol   insonlar   etib   tarbiyalash   orqaligina   olish
mumkinligini,   mustaqillik   tafakkuri,   ma`naviyatini   shakllantirish,   maqsad,   vazifa,
vositalari   yo’llarini   izlab   topish,   hayotga   joriy   etish   orqali   hal   etish   mumkinligini
ta`kidlab   kelmoqda.   Zotan,   yosh   mustaqil   mamlakatimizning   kelajagi   uchun
ma`naviyati yuksak, barkamol insonlar zarur.
Sharqona   odob–axloq   va   umumbashariy   g`oyalarni   ongiga   singdirib   olgan
kishi   yuksak   ma`naviyatli,   ya`ni   ma`naviy   barkamol,   komil   inson   hisoblanadi.
Ma`naviy   barkamollik   insonning   dunyoqarashi,   e`tiqodi,   ruhiyati,   xulq–atvor
normalari,   axloq–odobi   bilan   bevosita   aloqadorligi   bilan   ajralib   turadi.   Ma`naviy
barkamol   kishilar xalq   taqdiri   va   farovonligi,   vatan   taqdiri   va   uning   ravnaqini
o’ylaydilar. Ular muteliqda, qaramlikda yashashni istamaydilar.
Sog`lom   deganda,   biz   faqatgina   jisman   baquvvat   farzandlarimizni   emas,   balki
ma`naviy   boy   avlodni,   aqliy   rivojlangan,   axloqiy   pok,   ma`rifatli   farzandlarni,
avlodni tushunmog`imiz   kerak.   Bunday   kishilar   o’zlarida   xalqimizning   eng   ardoqli
fazilatlari   –   iymon   va   insof,   mehr–oqibat,   shafqat   va   rahmdillik,   uyat   va   andisha,
or–   nomus,   o’zaro   hurmat,   yuksak   Vatanparvarlik,   eliga   va   xalqiga   sadoqat   kabi
qadriyatlarni va g`oyalarni mujassamlashtirgan bo’lishlari lozim.
Erkin fuqaro, ozod shaxs, barkamol inson haqida gap ketganda
quyidagi to’rt jihatga e`tiborni qaratish kerak, ya`ni har bir fuqaro: -  7   -– o’z haq–huququni taniydigan bo’lsin, buning uchun kurashsin;
– o’z kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan bo’lsin, imkoniyatlarini ishga
solib,   samarasini   ko’rsin;
– atrofda sodir bo’layotgan voqea–hodisalarga mustaqil munosabat bildira
olsin;
– shaxsiy   manfaatini   mamlakat   va   xalq   manfaati   bilan   uyg`un   holda   ko’rib,  
faoliyat yuritsin.
Bular   barkamol   inson   fazilatlari   haqidagi   aniq   va   to’liq   ta`rifdir.   Ma`naviy
barkamol   inson   shon–shuhrat,   mansab,   moddiy   boylik   ketidan   quvmaydi,   moddiy
qiyinchiliklarga duch kelganda   qaddi   bukilmaydi, ba`zan   uyushtirilgan   tuhmatu–
fitnalar   uning   ruxini   tushira   olmaydi.   Demak,   har   qanday   shum   taqdir   va   qismat
pokiza,   mard,   ma`naviy   barkamol   inson   ma`naviyatini   buza   olmaydi,   balki
mustahkamlaydi,   chiniqgiradi.   Yuksak   darajadagi   ma`naviyatga   ega   inson   –
fidoyilik,   jasorat,   mardlik,   o’z   xalqini   sevish,   Vatanni   qadrlash,   ajdodlaridan
faxrlanish   kabi   olijanob   fazilatlari   bilan   ajralib   turadi.   Insonning   insonligi,   birinchi
navbatda   uning   ma`naviy–axloqiy   jihatdan   barkamolligi,   pokligi   bilan   belgilanadi.
Ma`naviy–axloqiy barkamollikning asosiy qirralariga yuqorida
aytilganlardan   kelib   chiqib,   quyidagilarni   kiritish   mumkin:   ota–onasi,   farzandlari,
qarindoshlari, xullas butun oila a`zolari, qo’ni–qo’shnilari, mahalla–ko’yi,
qishloqdoshlari   va   butun   mamlakat   xalq   farovonligi   haqida   qayg`urish;   tevarak–
atrofdagi   insonlar   unga   kerak   bo’lganligi   singari,   o’zi   ham   ularga   kerakli   bo’lishga
intilishi;   odob–axloqi,   fe`l–   atvorini   yoqimli   qilishni   insoniy   burch   deb   hisoblash;
ota–bobolardan,   ajdodlardan   yodgor   bo’lib   qolgan   madaniy   merosni   qadrlash;
milliy   qadriyatlarni   e`zozlash   va   ularga   sodiq   bo’lib   qolish;   vatanparvarlik,
xalqparvarlik,   insonparvarlik   tuyg`ularining   barqaror bo’lishi;   o’zaro   muomala–
munosabatda   o’rnak   bo’lishga   moyillik,   birovning   og`irini   engil   qilishni   odat
qilish;   umumxalq   ma`qullagan   va   hukumat   tomonidan   qonuniy   qabul   qilingan
Konstitutsiyani   hurmat   qilish   va   unga   sadoqat   namunalarini   amalda   ko’rsatish;
Vatanni himoya qilish,   boshqacha   aytganda, harbiy–vatanparvarlik   tuyg`ulari bilan
yashash;   diyonat   va   adolat,   mexr–   shafqat   va   ezgulikni   himoya   qilish;   va`daga
vafoli bo’lish va boshqalar kiradi.
Ma`naviy   barkamol   inson   fazilatlarining   asosiy   qirralari   izohi   kelgusi
ma`ruzalarimizda   bayon   qilinishini   nazarda   tutib,   ushbu   ma`ruza   doirasida   ular
haqida to’xtashni lozim topmadik.
Ma`naviy–ma`rifiy barkamollikning qirralari va mezonlari qatoriga
mustaqillik   tafakkuri   va   milliy iftixor ham kiradi.   Mustaqillik   tafakkurini har bir
kishida, ayniqsa Siz kabi talabalarda shakllantirish nihoyatda zarur. Toki,
mustaqillik tafakkuri va   milliy   iftixor,   g`urur   bo’lmas   ekan,   fidokorlik, -  8   -vatanparvarlik, millatparvarlik kabi xissiyotlar jo’sh urmaydi.
Ma`naviy–ma`rifiy   barkamollikning   qirralaridan   biri   milliy   iftixordir.   Milliy
g`urur   bu   milliy   iftixordir.   Milliy   g`urur   o’z   xalqining   bir   necha   ming   yillar
davomida   yaratib   kelgan   barcha   moddiy   va   ma`naviy   boyliklari,   tarixiy   merosi,
urf–   odaglari,   an`analari,   odob–axloqi,   turmush   tarzi,   yuksak   ma`naviyati,   barcha
tarixiy   yutuqlari   va   saboklariga   cheksiz   hurmat   va   e`zoz   bilan   munosabatda
bo’lish, avaylab–asrashdir.
O’z   xalqining   tarixini,   milliy   qadriyatlarini,   tilini,   istiqbol   manfaatlarini
bilmagan,   qadrlamagan,   milliy   mansubligini   unutgan,   o’z   millatining   istiqboli
uchun   qayg`urmaydigan,   qurashmaydigan   kishilarda   milliy   g`urur   ham,   millat
bilan   faxrlanish   ham,   millatparvarlik   ham   bo’lmaydi.   Bunday   kishilarni   ma`naviy
barkamol inson deya olmaymiz.
SHunday qilib, yuqorida ma`naviy barkamol inson, uning mohiyati va asosiy
qirralarining   ba`zi   jihatlari   ustidagina fikr   yuritdik. Uning   qolgan   ba`zi qirralari
navbatdagi savol va ma`ruzalar bayonida yoritib boriladi.
Komil,   barkamol   insonni   tarbiyalash,   voyaga   etkazish   haqida   musulmon
SHarqi   axloqi   tarixida   inson   hayoti   uchun   dasturulamal,   qo’llanma   vazifasini
o’tagan   ko’p   pandnomalar,   xalq   kitoblari   mavjud   bo’lgan.   SHulardan   ba`zilarini
sanab   o’tamiz.   CHunonchi,   Kaykovusning   «Qobusnoma»,   Sa`diyning   «Guliston»,
«Bo’ston»,     Amir     Temurning     «Temur     tuzuklari»,     Abdurahmon     Jomiyning
«Bahoriston», Alisher Navoiyning   «Mahbubul–qulub», Xusayn   Voiz   Koshifiyning
«Axloqi   muhsiniy»   va   boshqalarni   ko’rsatishimiz   mumkin.   Bu   asarlarning
ko’pchiligida   odil   shoh   va   adolat,   halollik,   soflik,   poklik,   to’g`rilik,   rostgo’ylik,
insonparvarlik,   ma`rifatli   bo’lish   kabi   insonning   sharqona   fazilatlari   berilgan . -  9   -l.2.   AMIR   TEMUR   SHAXSI,   TEMURIYLAR   DAVRI   IBRAT   MAKTABI  
SIFATIDA.
Davrga   ta'sir   etgan   omillar   yurtimiz   tarixidagi   zarhal   harflar   bilan   bitilgan
ulkan xazinadir. Mamlakatimizning dunyoga mashhur bo'lishida, insonlar
tarbiyasida   bu   davr   o'z   rolini   bajarmoqda   va   mustaqilligimizni   mustahkamlashda,
xalqimizning milliy g'ururini shakllantirishda xizmat qilmoqda.
Har   bir   davrning   moddiy   va   ma'naviy   taraqqiyotga   ta'sir   etuvchi   o'z   omillari
bo'ladi.   Temuriylar   davri   ma'naviyatining   yuksalishiga   ta'sir   etgan   omillar-   IX-XII
asrlarda   Markaziy   Osiyoda   ro'y   bergan   o'zgarishlar,   buyuk   Uyg'onish   davri   (Sharq
Renessansi)   kashfiyotlari,   ilm-fan   sohasidagi katta o'zgarishlar,   buyuk   allomalar
Ibn   Sino,   Forobiy, Farg'oniy,   Beruniy,   Buxoriy,   Bahouddin   Naqshband   va
boshqalarning asarlari, keyingi asrlardagi voqealardir .
Mutaxassis   olimlarning   fikrlariga   qaraganda,   mashhur   shayx   Bahouddin
Naqshband   tariqati   Amir   Temur   davri   mafkurasi   asosini   tashkil   etgan   va   u   yuksak
e'tibor topganligi tasodifiy emas eqi. «Diling Allohda, qo'ling - mehnatda bo'lsin»,-
degan buyuk hikmat Amir Temur dunyoqarashiga mos edi.
Uzoq cho'zilgan vayronagarchilik, mislsiz urushlar bu o'lkada yagona va
qudratli   davlat   barpo   etilishini   hamda   mamlakatda   tinchlik   va   osoyishtalik
o'rnatilishini                 tarixiy                  zaruratga                 aylantirgan                 edi.
Avvalo,   shuni   aytish   joizki,   Chig'atoy   avlodidan   bo'lgan   Tarmashirinxon   (l326-
l334)   o'ldirilgandan   keyin   Movarounnahrda   beqarorlik   kuchaydi.   Lekin
chig'atoiylarning   birontasining   ham   kuchayib   borayotgan   feodal   tarqoqlikka
barham   berishga   kuchi   yetmadi.   Chig'atoy   ulusi   l0   ga   yaqin   mustaqil   bekliklarga
bo'linib   ketdi.   Masalan,   Kesh   viloyatida   Hoji   Barlos   o'zini   hokim   deb   e'lon   qildi.
Xo'jand   va   unga   qarashli   yerlarda   amir   Boyazid   Jaloir   mustaqillik   e'lon   qildi.
Birbirlari           bilan           talonchilik           urushlari           boshlanib           ketdi.
Mo'g'uliston   xoni   Tug'luq   Temurxon   (l336—l405)   bu   parokandalikdan
foydalanib,   l360-yil   fevralida   sanoqsiz   lashkar   bilan   Movarounnahrga   bostirib
kirdi.   Sayram   mo'g'ulga   qarshilik   ko'rsatmay   taslim   bo'ldi.   Sirdaryoning   o'ng   va
so'l               tomonlari               ham                shu               zaylda               egallandi.
O'zini   hokim,   xon   deb   atagan   boshliqlar   ham   qochib   keta   boshladi   yoki
mo'g'ul   qo'shinlariga   qo'shildi.   Lekin   xalqqa   qiyin   bo'ldi.   Mo'g'ullar   l369-yilgacha
Movarounnahrda   xo'jayinlik   qilishdi.   Urushlar,   to'qnashuvlar   hammaning   tinkasini
quritdi.   Vatan   ozodligi   va   mustaqilligi   yo'lida   jonini   tikkan   yolg'iz   Amir   Temur
bo'ldi.   U   markazlashgan   mustaqil   davlatga   asos   soldi.   Har   qanday   daylat   o'z
faoliyatida   ma'lum   ijtimoiy   guruhning   maqsad   ya   manfaatlarini   himoya   qiladi.
Masalan,   quldorlik   daylati   qul   egalarining,   feodal   davlati   yirik   yer-suv   hamda   mulk -  10egalarining manfaatini himoya qiladi va hokazo. Temuriylar davlati ham
mulkdorlar   hukmron   bo'lgan   daylat   edi.
Amir   Temur   ko'p   yillar   dayom   etgan   feodal   tarqoqlik   va   urushlar   oqibatida
vayron   bo'lgan   xalq   xo'jaligini   tiklash,   shaharlarni   qayta   qurish   ya   mamlakatni
obod   qilishda   zo'r   tashabbus   va   jonbozlik   ko'rsatdi.   Masalan,   Samarqand   va
Banokat shaharlari l2l8-l2l9-yillarda mo'g'ullar tarafidan tamoman vayron
etilgan edi. Buxoro, Nasaf (Qarshi) va boshqa shaharlar ham nochor ahvolga tushib
qolgan edi. Shaharlarni tiklamasdan, obod qilmasdan turib mamlakatda
hunarmandchilik va savdo-sotiqni rivojlantirib bo'lmas edi.
Amir   Temur   hokimiyat   tepasiga   kelishi   bilanoq   shaharlarni   tiklash   va
obodonlashtirish   ishiga   astoydil   kirishdi.   Masalan,   l37l   -l372-yillarda   poytaxt
Samarqandning   buzilib   ketgan   hisori   (qal'a)   va   uzunligi   70   chaqirim   atrofida
bo'lgan   devorini   tiklatdi.   O'shanda   Shahriston   (tashqi   shahar)   ya   uning   6   darvozasi
(Shayxzoda,   Ohanin,   Feruza,   So'zangaron,   Korizgoh,   Chorsu),   4   qavatli   ikki   ulkan
saroy   -   Ko'ksaroy   va   Bo'stonsaroy   bunyod   etildi,   shahar   ko'chalari   ya   bozorlari
obod   qilindi.
Shohi   Zindada   O'ljoy   Turkon   og'o,   Tug'luq   Tegin,   Qutlug'   Turkon   og'o,
Shirinbeka   maqbaralari,   xonaqoh   va   Chortoq   qurildi.   Temurning   rag'bati   bilan
Samarqand   Chorsusida   Tim   va   shaharning   u   boshidan   bu   boshigacha   kesib   o'tgan
shoh ko'cha, Ruhobod maqbaralari ham qurildi.
Sohibqiron   Amir   Temur   o'z   hayoti   dayomida   ko'plab   shaharlar,   masjid-u
madrasalar, maqbaralar, xonaqohlar, qal'a-qasrlar, bog'-rog'lar, sug'orish
inshootlari,   rayon   yo'llar,   ko'priklar   barpo   ettirdi.   Ularning, ba'zilarini   o'g'illari,
nabiralari,   saroy   malikalari,   islom   rahnamolari   nomi   bilan   atashga   da'vat   etdi.
Biroq   barpo   etilgan   inshootlarning   birontasiga   ham   Amir   Temur   nomi   berilmadi.
Bunga   uning   o'zi   xohish   bildirmadi.
Amir   Temur   davrida   Samarqand   yangicha   usulda   qayta   qurildi.   Mo'g'ullar
hukmronligi   davrida,   ya'ni   keyingi   l40   yil   davomida   biron-bir   katta   bino
qurilmagan edi.
Amir   Temur   dunyo   madaniyatiga,   ma'naviyatiga   beqiyos   hissa   qo'shgan
buyuk   shaxsdir.   Amir   Temur   qurdirgan   Bibixonim   masjidi   (l404),   Oqsaroy   qasri
(l380-l404), Dorus-saodat maqbarasi (l380) oliy imoratlardir.
Amir Temur davrida bog' yaratish ishlari beqiyos rivojlandi. Bog'lar
xalqning   urf-odatlari   va   mavjud   sharoitdan   kelib   chiqib   yaratilgan.   Tadqiqotchi
O'.Alimov   ta'kidlashicha,   Sohibqiron   Samarqand   atrofida   l2   ta bog'-saroy barpo
ettirgan.   Bular   Bog'i   Naqshijahon,   Bog'i   Behisht,   Bog'i   Shohrux,   Bog'i   Dilkusho,
Bog'i   Shamol,   Bog'i   Davlatobod,   Bog'i   Bo'ldi,   Bog'i   Maydon,   Bog'i   Baland,   Bog'i -  11Chinor,   Bog'i   Jahonnamo,   Bog'i   Navbog'laridir.   Bulardan   tashqari   mamlakatning
boshqa   joylarida ham   ko'plab   bog'lar yaratilgan.
Amir   Temur   jismonan   baquvvatligi   va   yuksak   ma'naviyati   bilan
odamlardan   ajralib   turadigan,   har   qanday   odamning   ruhiga   ta'sir   o'tkazadigan
hamda   o'ziga   bo'ysundiradigan   buyuk   shaxs   edi.   Angliyalik   tadqiqotchi   Xilda
Xukxemning   fikricha,   Amir   Temur   O'rta   Osiyo   o'tmish   taraqqiyotida   to'plangan
siyosiy,   iqtisodiy   va   madaniy   merosni   o'zida   mujassamlantirgan   va   bu   madaniy
merosning   davomchisi   bo'lgan   shaxsdir.
Amir   Temurning   avlodlaridan   ko'pchiligi   shunday   obodonchilik   ishlarini
davom   ettirdilar.   Mirzo   Ulug'bek   qurdirgan   madrasalar,   Husayn   Boyqaro   davrida
Alisher   Navoiy   boshchiligidagi   obodonchilik   ishlari,   Boburiylar   davridagi   noyob
qurilishlar bunga misol bo'la oladi.
Amir   Temur   o'z   ulkan   saltanatini   Boshqaruvini   ulus-ulus   qilib   idora   qilgan.
Movarounnahrdan   boshqa   barcha   o'lka   va   mamlakatlarni   u   4   ulusga   bo'lib,   o'g'il,
nabiralariga   taqsimlab   bergan.   Ulus   hokimlari   mustaqil   hukmdorga   o   'xshardi.
Ularning   o'z   devonlari,   xazinasi   va   qo'shini   bo'lgan.   Lekin   ular   ulusning
muhim   ishlarini   otasi   va   markaziy   hukumat   bilan   kengashib   qilishardi.   Ayni
mahalda   Amir   Temur   ularning   yonida   o'zining   ishonchli   odamlarini   tutardi.
Ulus   hokimlari   xirojning   bir   qismini   markaziy   davlat   xazinasiga   jo'natib
turishlari   shart   edi   va   zarur   bo'lib   qolsa,   otasi   yoniga   qo'shin   bilan   borib,   xizmat
qilishga   majbur edi.
Amir   Temur   markaziy   davlat   tizimini   ixcham   va   ishchan   qilib   tuzdi,   bunda
songa   emas,   sifatga e'tibor berdi.
Davlat   siyosatini   belgilashda   va   uni   amalda   hayotga   tatbiq   etishda
naqshbandiya tariqati g'oyalarini ifodalovchi «rosti-rusti» qoidasi asos qilib olindi.
Sohibqiron   bu   g'oyani   takomillashtirib,   «Kuch-   adolatdadir»   degan   mashhur
hamda shu davrgacha davlatlar tajribasida ommaviy qo'llanilmagan qoidani  kashf
etdi.   Davlat   ishiga   iymonli,   diyonatli   kishilami   o'tqazdi.   Davlatni   boshqarishni   4
omilga   bog'liq   deb   bildi:   l.   Saltanat.   2.   Xazina.   3.   Qo'shin   (sipoh   masalasida).   4.
Raiyat   (qora   xalq).   Saltanatni   yuritishda   vazirlar   masalasiga   e'tibor   qaratildi.   Vazir
4   sifatga   ega   bo'lishi   shart   bo’gan.   Bular:   l)   asllik   va   toza   nasllik;   2)   aql-   u
farosatlilik;   3)   raiyat   va   sipoh   ahvolidan   boxabarlik;   4)   sabr-toqatlilik   va
tinchliksevarlik.   Amir   Temur   tuzgan   markaziy   davlat   tizimini   bor-yo'g'i   7   vazir
boshqargan: l) mamlakat va raiyat vaziri (vaziri a'zam -Bosh vazir); 2) sipoh vaziri
(sipohning   ta'minoti   va   uning   umumiy   ahvoli);   3)   moliya   ishlari   vaziri   (egasiz
davlatga   qarashli   yer-suv   va   mulk;   4)   saltanat   ishlarini   yurituvchi   vazir   (kirim   l6
chiqim   masalasida);   5)   adliya   ishlari   vaziri   bo'lib   qozilar   devonga   rahbarlik   qilgan; -  126)   devoni   mushrifga   rahbarlik   (voqea-hodisalardan   xabardorlik);   7)   xorijiy
mamlakatlar bilan bo'ladigan munosabatlarga mutasaddilik. Amir Temur saltanatni
boshqarishda   kengash,   mashvarat   va   maslahatga   alohida   e'tibor   bergan.   Kengash
bu   yaqin,   ishonchli   odamlar   bilan   muhim   davlat   ishlari   yuzasidan   qilinadigan
maslahat,   yig'ilish.   Mashvarat   esa   mashoyix,   ulamo,   fuzalo,   vuzaro   va   boshqa
arkoni   davlatni   to'plab   qilinadigan   yig'ilish.   «Garchi   ishning   qanday   yakunlanishi
taqdir pardasi ortida yashirin bo'lsa-da, - deydi u, -aqli raso va hushyor kishilardan
kengash-u   tadbir   istab,   fikrlarini   bilmoq   lozim».   «Davlat   ishlarining   9   ulushini,   -
deydi u, - kengash, tadbir va mashvarat bilan, qolgan bir ulushini qilich bilan hal
qildim».
Amir   Temur   el-yurtni   o'z   tasarrufiga   olish   va   itoatda   tutish   uchun   l2   tuzuk
tuzdi:
l) Podshohlar bir so'zlik bo'lishi va aytgan so'ziga amal qilishi, belgilangan har bir
ishini bilib   qilishi   lozim.
2) Har   bir   ishda   adolatpesha   bo'lishi,   atrofida   ham   shunday   kishilarni   tutishi   zarur   .
3) Ne   ishniki qilar   bo'lsa,   o'zi   hukm   chiqarsin.
4) Biror ishga azmu qaror qilar ekan, qarorida qattiq tursin.
5) Oning   amr-u   farmoni   hamma   uchun   vojib   bo'lsin.
6) Podshohlik   ishlarini   biron   boshqa   kimsaga   ishonib   berib   qo'ymasin.
7) Ne   ish   qilmoqchi   bo'lsa,   boshqalar   bilan   kengashsin,   lekin   maslahatning
foydalisini olsin.
8) Saltanat,   raiyat   va   Sipoh   ishlarida   yaxshi-yomon   gaplar   eshitsa,   haqiqat   qilib,
shoshmasdan,   mulohaza bilan   hukm   chiqarsin.
9) Sipoh va raiyat oldida o'zini haybatli va jiddiy tutsinki, hech kim bo 'yin tovlash
va   gap   qaytarishga jur'at   etolmasin.
l0) Raiyat, xazina, lashkar va saltanat podshohning hukmi ostidadir, u buni doimo
esda   tutmog'i   lozim.
ll)   Saltanatni   idora   qilishda   boshqani   o'ziga   sherik   qilmaslik   kerak.
l2)   Ahli   kengashdan   ogoh   va   hushyor   bo'lmog'i   olzim,   chunki   ko   'pincha   ayb
axtaradilar   va uni   tashqariga   tashiydilar .
Amir   Temur   tuzgan   bu   davlat   barcha   ijtimoiy   tabaqalarga   suyangan   va
qonun   asosida   boshqariladigan   yangi   bir   davlat   edi.   «Saltanatim   binosini,   -deb
yozadi   Amir   Temur,   -   dini   islom,   to'ra   va   tuzuk   (qonun-qoida)   asosida -  13mustahkamladim.   Saltanatimni   boshqarishda   uchragan   har   qanday   ishni   tuzukka
binoan   qildim».
Temurdan   keyingi   uning   izdoshlari   ham   boshqaruv   san'atiga   amal   qilib,
uni   takomillashtirishdi.   Ayniqsa,   Mirzo   Ulug'bek   davrida   bu   narsa   yaqqol
ko'rindi.
Movarounnahrning   qadimiy   iqtisodiy,   madaniy   shuhratini   tiklash   yillarida
uning   ma'naviy   salohiyati   yanada   kamol   topdi   va   ijtimoiy   hayotda   to'laligicha
namoyon   bo'ldi.   Shuning   uchun   ham   mamlakat   ijtimoiy   hayotining   barcha
tomonlari,   davlat   idora   tizimi,   iqtisodiy,   moliyaviy,   dehqonchilik,
hunarmandchilik,   savdo,   madaniyat,   fan,   me'morchilik,   harbiy   masalalar,   xalqaro
aloqalar,   islom   dini,   shariat   va   boshqa   sohalar   maqsadga   muvofiq   rivojlandi.
Amir   Temur   davlatni   boshqarishda,   uning   ichki   va   tashqi   siyosatini   belgilashda,
xalq   ommasi,   mansabdor   shaxslar,   olim-u   fuzalolar,   islom   rahnamolariga
munosabatda   Allohga,   iymonga,   tafakkurga,   kitobga   va   eng   so'nggi   chora
sifatidagina   qilichga   asoslanib   ish   yuritdi,   hukm   chiqardi.   Demak,   Amir   Temur
buyuk   davlat   arbobi   va   yuksak   ma'naviyatga   ega   bo'lgan   dono   hukmdor   bo'lib,
ham   siyosiy,   ham   ma'naviy   jihatdan   juda   katta   tarixiy   ahamiyatga   egadir.   Zero:
l.   Amir   Temur   XIV   asrdayoq   mamlakat   va   mintaqalararo   munosabatlarni
chuqurlashtirib,   yagona   iqtisodiy   makonga   birlashtirishga   harakat   qildi.
Integratsiyani   ishlab   chiqib,   Buyuk   Ipak   yo'li   o'tgan   .mamlakatlar   o'rtasida
madaniyatlar   muloqotini   boshlab   berdi.
2. Amir   Temur   davlat   tizimi   va   boshqaruvni   tashkil   etishda   o'ziga   xos   maktab
yaratdi,   adolatli   jamiyat   qaror   toptirishda   qonun   ustuvorligiga   rioya   qildi.
3. Amir  Temur  davlatchilik   tamoyillarini   rivojlantirdi,  uni   aql   -idrok  salohiyatiga
tayanib,   taktik   va   strategik   asosda   shakllantirdi;   l8
4. Amir       Temur         saltanati         ma         'naviyat         va         oliy         darajadagi
madaniyatga   yo'g'rilgan   saltanat edi.«Temur tuzuklari».
Amir   Temur   ma'naviyat   masalalari   tomomdan   XIV-XV   asrlarda   yozilgan
bo'lib,   dastlab   turk   tilida   chop   etilgan.   l783-yilda   ingliz   tilida   nashr   qilingan.
Birinchi   marta   o'zbek   tiliga   l967-yilda   forschadan   tarjima   qilingan.
«Temur   tuzuklari»da   Amir   Temur,   Movarounnahrning       l342-l405-yillar
orasidagi   ijtimoiy-siyosiy   ahvoli,   qo'shni   mamlakatlar   va   xalqlar   bilan   bo'lgan
o'zaro munosabatlar haqida hikoya qilinadi. «Temur tuzuklari»da Amir Temurning
asosiy  doktrinasi   -jamiyatga,  ijtimoiy-siyosiy   hayotga qarashi,  birlashgan  qudratli
feodal   davlatning   siyosiy   va   axloqiy   tamoyillari   Jfodalangan.   «Temur   tuzuklari»
podshohlarning   turish-turmushi   va   odob-axloq   me'yorlarini   belgilovchi   risoladir.
Asar   2   qismdan   iborat. -  14Birinchi   qismda   jahon   tarixida   mashhur   fotih,   sarkarda   va   iste'dodli   davlat
arbobi   sifatida   nom   qoldirgan   Amir   Temurning   7   yoshidan   to   vafotiga   qadar
kechgan   hayoti   va   ijtimoiy-siyosiy   faoliyati,   aniqrog'i,   uning   Movarounnahrda
Markaziy   hokimiyatni   qo'lga   kiritish,   feodal   tarqoqlikka   barham   berish   va
markazlashgan davlat tuzish, qo'shni yurt va mamlakatlarni, masalan, Eron hamda
Afg'onistonni   o'z   tasarrufiga   kiritish,   oltin   O'rda   hukmdori   To'xtamishxon   (l376-
l395),   butun   Yevropaga   qo'rquv   va   dahshat   solgan   Turkiya   sultoni   Boyazid
Yildirim   (l389-l402)   ga   qarshi   va,   nihoyat,   buyuk   jahongirning   Ozarboyjon,
Gruziya   va   Hindistonga   qilgan   harbiy   yurishlari   ixcham   tarzda   bayon   etilgan.
Ikkinchi   qism   jahongirning   nomidan   aytilgan   va   uning   toj-u   taxt   vorislariga
atalgan   o'ziga   xos   vasiyat   va   pand-nasihatlaridan   iborat.   Unda   davlatni   idora
qilishda   kimlargtayanish,   boshliqlarni   saylash,   sipohiylarning   maoshi,
mamlakatlarni   boshqarish   tartibi,   davlat   arboblari   va   boshliqlarning   burch   va
vazifalari, amirlar, vazirlar va boshqa mansabdorlarning toj-u taxt oldidagi alohida
xizmatlarini        taqdirlash        tartibi        va        boshqalar         xususida         gap         boradi.
Amir   Temur   davlatni   boshqarishda   o'zidan   avval   o'tgan   hukmdorlardan   farq
qilib, davlat va mamlakatni boshqarishda l yoki 2 tabaqaga emas, balki aholining l
barcha   tabaqalariga   suyandi.   «Temur   tuzuklari»da   aytilishicha,   davlat   asosini   l2
ijtimoiy toifa tashkil qiladi:
l)   sayyidlar   (payg'ambar   avlodlari),   ulamo,   mashoyix,   fozil
kishilar;   2)ishbilarmon,   donishmand   kishilar;
3) xudojo'y,   darvesh,   qalandarlar;
4) no'yonlaramirlar,   ya'ni   harbiy   kishilar,   mingboshilar;
5) sipoh   va   raiyat;
6) maxsus   ishonchli   kishilar;
7) vazirlar   va   sarkotiblar;
8) hakimlar   va   tabiblar,   munajjimlar   vamuhandislar;
9) tafsir   va   hadis   olimlari;
l0) ahli hunar va san'atchilar, hunarmand, kosiblar;
ll)   so'fiylar;
l2) tojir (savdogar) va sayyohlar xorij bilan savdo-sotiq.
Uning taqdirini 3 narsa: podshoh, xazina va askar hal qiladi. Qo'shin, asosan, o'n,
yuz,   ming   va   tumanga   bo'lingan,   o'n   kishilik   harbiy   bo'linma   tepasida   turgan -  15bosviq-   o'nboshi,   shuningdek...   yuzboshi,   mingboshi,   tuman   boshlig'i,   no'yon   deb
atalgan.   Asarda   ularning   haqhuquqlari,   oylik   maoshi   ham   aniq   ko'rsatilgan.
Amir   Temur   shaharlarda   ilm-fan,   madaniyatni   rivojlantirish   uchun   ko'plab
ilmiy   muassasalar   qurishga   amr   qilgan.   Madrasalarda   diniy   fanlar   bilan   baravar
matematika,   me'morchilik,   astronomiya,   adabiyot,   tarix,   musiqa   kabi   fanlarning
o'qitilishiga alohida e'tibor berilgan. «Temur tuzuklari»da aytilishicha,
musulmonlarga   diniy   madrasalarda   ta'lim   berish,   shariat   aqidalari   va   islom   dini
ilmlari:   tafsir,   hadis,   fiqhdan   dars   berish   uchun   sohibqiron   tomonidan   har   bir
shaharga   olimlar   va   mudarrislar   tayin   qilingan.   Talabalarga   o'z   davrining   yirik
allomalari   dars   berganlar.   Madrasa   mudarrislariga   ko'p   maosh   to'langan,   ular
farovon   hayot   kechirganlar.   «Temur   tuzuklari»da   «Sayyidlar,   ulamoyu   mashoyix,
oqilu   donolar,   tarixchilarni   e'tiborli   kishilar   hisoblab,   hurmatlarini   joyiga   qo'ydim.
Ular bilan qimmatli fikrlashdim»,- deb yozadi.
Garchi   Turon   zaminida   olimlar,   muhandislar,   ustalar   yetarli   bo'lsa-da,
Amir   Temur   Hindiston,   Iroq   va   Erondan   ham   olim-u   fuzalolarni   Samarqandga   olib
kelgan. Amir Temur qaysi mamlakatni egallasa, uning noyob o'ljasi shu
o'lkaning rassomlari, mohir ustalari hisoblangan. U o'sha yerlik olimu
ulamolarga   mehribonlik   ko'rsatgan.   Albatta, bu   tadbirlar   juda yaxshi   natijalarga
olib   kelgan.   Xilda   Xukxemning   e'tirof   etishicha,   «Temur   dunyoga   kelgan   yurtda
falsafa,   tibbiyot,   matematika,   astronomiya,   geografiya,   tarix,   adabiyot   sohalarida
0lamshumul   asarlar   yaratildi.   Bu   asarlar   keyinchalik   Yevropa   Uyg'onish   2l
davriga   turtki   bo'ldi   va   Yevropa   ,fanining   uzoq   asrlar   davomidagi   taraqqiyotiga
asos   bo'lib   xizmat   qildi.   O'n   beshinchi   asrni   Temuriylar   Renessansi   davri   deb
atash   mumkin».   Temur   davridagi   ilm-fanga   g'amxo'rlik   Ulug'bek   davriga   kelib
o'z   mevasini   berdi   va   Samarqandni   dunyoga   mashhur   qildi.   O'n   yettinchi   asrga
kelib Angliya qirolligining birinchi astronomi   Ulug'bekning   «Zijijadidi
Ko'ragoniy»   asaridan   foydalangan.
Temuriylar   davri   ma'naviyatining   buyuk   namoyandasi,   shubhasiz,   Alisher
Navoiydir.   Navoiy   maktabi   noyob   hodisa   bo'lib,   hozirgacha   dunyoni   l0l   q0ldirib
kelmoqda.   Albatta,   buyuk   insonlar   komillik   cho'qqisiga   osonlikcha   erishganlari
yo'q.   Ular   turli   qiyin   bosqichlardan   o'tganlar.   O'tmishda   ma'naviy   kamolotga
intilgan   shogirdlar   (muridlar)   o'zlarini   tamomila   ustoz   (murshid)   ixtiyoriga
topshirganlar.   Shogird   faqatgina   ixlos   va   sadoqat   ila   komil   ustoz   tarbiyasida
yetuklikka erishishi, ilm cho'qqilarini zabt etishi, qabihlik va razolatga yetaklovchi
shayton   vasvasalaridan   saqlanishi   mumkinligi   haqida   «Turkiston   mulkining
shayxul mashoyixi» (Alisher Navoiy) bo'lgan Ahmad Yassaviy quyidagi hikmatni
bejiz ijod qilmagan:
Piri mug'on   xizmatida yugurib yurdim, -  16Xizmat   qilib,   ko   'zim   yummay   hozir  
turdim.   Madad   qildi,   Azozilni   kovlab  
surdim,   Andin   so'ngra   qanot   qoqib   uchdim  
mano.
Talabalikning   dastlabki   davrida   ustoz   talabada   mavjud   g'ururni   sindirishga
harakat   qilgan.   Shogirddagi   mag'rurlik   illatini   bartaraf   etmoq   maqsadida   ustoz
eng   past,   kishilar   xazar   qiladigan   ishlarni   bajarishni   ham   shogirdlariga   buyurgan.
Jumladan,   ulug'   mutafakkir   Jaloliddin   Rumiy   ustozlari   ila   masjid   va   madrasa
hojatxonalarini   poklashgan.   Abu   Rayhon   Beruniy   kutubxonadagi   kitoblardan
foydalanmoq   uchun   masjid   hovlisini   har   kuni   supurib-sidirgan.   So'fi   Olloyor
tavbasining   ijobati   uchun   kishilarning   tahoratiga   xizmat   qilgan.   Bu   xil   allomalar
ustozlar tomonidan buyurilgan ishni bajarmasliklari mumkin emas edi. Aynan shu
xil   riyozatlar   chekilgani   tufayli   g'ururi   singan,   xudbinlik   urug'i   qurigan   va
oqibatda nafsiy illatlardan forig' bo'lib, komillikka intiluvchi inson qolgan. Yuzaki
qaraganda,   murshid   shogirdiga   jabr   qilgandek   tuyuladi.   Lekin   bu   «jabr»   muridni
tarbiyalash va chiniqtirish uchun juda zarur ekan. Shu sabab «Ota mehridan -ustoz
jabri afzal» , degan purma'no maqol yaratilgan. Bunga monand Amir Temur: «Piri
komil   shayx   Bahouddin   Naqshbandiyning:   «Kam   yegin,   kam   uxla,   kam   gapir»   ,
degan   pand-   u   nasihatlariga   amal   qildim.   Arkoni   davlatga,   barcha   mulozimlarga
ham aytar so'zim shu bo'ldi: «kam yenglar -ocharchilik ko'rmaysizlar, boybadavlat
yashaysizlar,         kam         uxlanglar         -mukammallikka         erishasizlar,           kam
gapiringlar   dono   bo'lasizlar.
Amir  Temur  XIV asrda  buyuk Temuriylar  davlatiga  asos  soldi. l,5 mln. kv.
km. hududda- O'rta Osiyo, Qozog'iston, Shimoliy Kaspiy, Shimolda Ural, G'arbda
Sibir,   Kustanay   soyliklari,   Sharqda   Markaziy   Qozog'iston   va   Tyanshan   janubiy
etaklari, Pomir tog'liklari, Kopetdog' oldi hududlarida o'z imperiyasini tuzdi. 27 ta
podshohlikni egalladi
Amir   Temur   Xitoy   chegaralaridan   boshlab   to   Sharqiy   Rum   va   Misr
yerlarigacha bo'lgan hududlarni islom bayrog'i ostida yagona davlatga birlashtirdi.
Sohibqiron   tomonidan   barpo   etilgan   markazlashgan   mustahkam   davlat   qariyb   l,5
asr   o'z   kuchini   ko'rsatdi.   Bu   esa   uning   adolat   va   shariat   asosida   qurilgani,
ustozlari,   pirlari   Tayobodiy,   Sayyid   Mir   Kulol,   Sayyid   Barakalar   o'gitlariga   amal
qilgani bilan   izohlanadi.
Temuriylar mamlakatni  3 asrga yaqin boshqardilar. Amir Temurning tarixiy
xizmati   shundaki,   uning   harakatlari   tufayli   Osiyo   va   Yevropa   davlatlari   tarixda -  17birinchi   marta   yagona   jug'rofiy-siyosiy   makonda   ekanliklarini   his   etdi.   Umuman, -  18Amir   Temurning   jahon   madaniyati   siyosiy   va   ma'naviy   hayotida   tutgan   o'rni   va  
tarixiy   ahamiyati   quyidagilardan   iborat:
Birinchidan,   Amir   Temur   XIV   asrdayoq   mamlakatlararo   va   mintaqalararo
munosabatlarni   chuqurlashtirish   asosida   insoniyat   taraqqiyotini   jadallashtirish
zaruriyat ekanligini   ko'rsatib   berdi
Ikkinchidan,   u   mamlakatning   kuchayib   ketgan   feodal   tarqoqligiga   barham
berib,   el-yurtni   o'z   tug'i   ostiga   birlashtirdi,   markazlashgan   yirik   feodal   davlatga
asos   soldi.   Bu   bilan   ziroatchilik,   hunarmandchilik,   savdo-sotiq   va   madaniyat
rivojiga   mustahkam   zamin   yaratdi
Uchinchidan,   Amir   Temur   davlat   tizimi   va   boshqaruvini   tashkil   etishda
o'ziga xos maktab yaratdi. Hammaning qonun oldida tengligi va qonun
ustuvorligini ta'min etishi uning buyuk xizmatidir .
To'rtinchidan,   Amir   Temur   bir   qator   xalqlar   va   yurtlarga   mustamlakachilik
zulmidan   ozod   bo'lishda   yordam   berdi.   Masalan,   o'sha   davrning   eng   qudratli
podshohlaridan   hisoblangan   Boyazid   Yildirimni   tor-mor   qilib   (l402),   Bolqon
yarim   orolidagi   xalqlar   va   mamlakatlarni   turklarning   istibdodidan   qutqardi.
Beshinchidan, Turkiston zaminini ziroatchilik, hunarmandchilik, ilm-fan va
madaniyat   rivojlangan   ilg'or   mamlakatga   aylantirdi.   O'z   umrining   ko'p   qismini
Amir   Temur   hayotini   o'rganishga   bag'ishlagan   pokistonlik   tadqiqotchi   Ahmad
Doniy:   «Hozirgi   zamon   tarixi   Amir   Temurning   buyuk   shaxsiga   yetarli   e'tibor
bermadi.   U   Osiyoda   turk   islom   yuksalishiga   asos   soldi.   Tarix   uning   ilmi   amali
bilan   tenglashadigan   boshqa   bir   muqobil   hodisani   bilmaydi»,-   deb   yozadi.
Amir   Temur   shaharlarda   ilm-fan,   madaniyatni   rivojlantirish   uchun   ko'plab
ilmiy   muassasalar   qurishga   amr   qilgan.   Madrasalarda   diniy   fanlar   bilan   baravar
matematika,   me'morchilik,   astronomiya,   adabiyot,   tarix,   musiqa   kabi   fanlarning
o'qitilishiga   alohida   e'tibor   berilgan.   «Temur   tuzuklari»da   aytilishicha,
musulmonlarga   diniy   madrasalarda   ta'lim   berish,   shariat   aqidalari   va   islom   dini
ilmlari:   tafsir,   hadis,   fiqhdan   dars   berish   uchun   sohibqiron   tomonidan   har   bir
shaharga   olimlar   va   mudarrislar   tayin   qilingan.   Talabalarga   o'z   davrining   yirik
allomalari   dars   berganlar.   Madrasa   mudarrislariga   ko'p   maosh   to'langan,   ular
farovon hayot  kechirganlar. «Temur  tuzuklari»da «Sayyidlar, ulamoyu mashoyix,
oqilu donolar, tarixchilarni e'tiborli kishilar hisoblab, hurmatlarini joyiga qo'ydim.
Ular   bilan   qimmatli   fikrlashdim»,-   deb   yozadi.
Yangi zamonning boshqa ko‘pgina tarixchilari kabi Gibbon, SHlosser, Veber
ham   (manbalardagi   ma’lumotlarga   ergashib)   Amir   Temur   zamonidagi   harbiy
yurishlar shiddatli bo‘lganini qayd etdilar. -  19XIX asrning birinchi yarmida Peterburgda xizmat qilgan fransuz sharqshunosi
M.SHarmua   Amir   Temurning   l39l   yildagi   To‘xtamishga   qarshi   yurishini   batafsil
yorituvchi   katta   asar   tayyorlab,   nashr   qildi.   SHarmua   o‘sha   paytda   Nizomiddin
SHomiyning Fransiyada hali ma’lum bo‘lmagan kitobidan tashqari, shu masalaga
oid   bir   qancha   manbalarga   tayandi.   SHarmua   bu   asarlarni   fransuz   tiliga   tarjima
qildi. SHarmuaning kitobi l39l yilgi yurish tarixini o‘rganish uchun hozir ham o‘z
ahamiyatini yo‘qotgani   yo‘q.
Ko‘pgina   rus   tarixchi   olimlari,   shu   jumladan   T.M.Granovskiy   (l8l3—l855)
ham   Amir   Temur shaxsiga qiziqdilar.
Granovskiy   «jahon   tarixining   buyuk   arboblari»dan   biri   bo‘lgan   Amir   Temur
«Horib-charchash nimaligini bilmaydigan faoliyat sohibi» ekanini to‘g‘ri ta’kidlab
o‘tdi, biroq ayni vaqtda Amir Temurning «muayyan va aniq idrok etilgan siyosiy
maqsadi bo‘lmagan edi», degan noto‘g‘ri fikrga bordi, bu fikr Sohibqiron tarjimai
holining   haqiqiy   voqealariga mos   kelmas   edi.
Taniqli rus tarixchisi S.M.Solovev (l820 — l879) ham Amir Temur shaxsiga
e’tibor bilan qaradi. Uning ta’kidlashicha, Amir Temurning harbiy qo‘shinlari o‘jar
va   betayin   To‘xtamishga   qarshi   kurashda   «Rossiya   hududlariga   kirib,   Eletsni
ishg‘ol   qildi».   Solovev   XIV   asr   o‘rtalarida   tarix   sahnasida   paydo   bo‘lgan   Amir
Temur   «l37l   yilda   Kaspiy   dengizidan   Manjuriyagacha   bo‘lgan   erlarni   qo‘lga
olganligi»dan iborat unutilmas voqeani ta’kidlab o‘tadi. Uning tan olishicha, Amir
Temur tomonidan tor-mor etilgan Oltin O‘rda uzoq vaqtgacha Moskva knyazligiga
xavf   sola olmadi.
M.I.Ivaninning   o‘z   zamonasi   uchun   juda   mufassal,   lekin   endilikda   eskirib
qolgan   asarini   ham   tilga   olish   joiz.   U   Amir   Temur   sarkaryalik   san’ati   asoslarini
manbalar va qo‘llanmalar  asosida  mufassal  bayon etishni  maqsad qilib olgan edi.
Akademik   V.V.Bartold2   ilmiy   merosida   Amir   Temur   va   o‘sha   zamon   haqidagi
ma’lumotlar   juda   ko‘p.   Bu   ma’lumotlar   uyg‘unlikda   kattagina   bilim   xazinasini
tashkil etadi.
Amir Temur haqidagi adabiyotda uning shaxsiga xos qiziquvchanlik, olimlarga,
adabiyot va san’at arboblariga homiylik, shatranj o‘yiniga qiziqish, tashqi va ichki
siyosat   masalalaridan   xabardorlik   kabi   fazilatlar   tez-tez   ta’kidlab   o‘tiladi.
Sohibqironning bu muhim jihatlari V.V.Bartold tomonidan lo‘nda, aniq va ifodali
tarzda   aks   ettirilgan.
«Temur, — deb yozgan edi V. V. Bartold, —- o‘z ona (turkiy) tilidan tashqari
fors   tilida   ham   so‘zlashar,   olimlar   bilan   suhbatlashishni,   ayniqsa   tarixiy   asarlarni -  20o‘qitib   tinglashni   yaxshi   ko‘rar   edi;   o‘zining   tarix   sohasidagi   bilimlari   bilan
musulmon tarixchilarining eng buyugi bo‘lmish Ibn Xaldunni hayratga soldi; Amir
Temur o‘z jangchilarining ruhini ko‘tarish uchun tarixdagi shavkatli  va afsonaviy
qaxramonlar   haqidagi   rivoyatlardan   foydalanardi...   Temur   harbiy   kuchlar   tashkil
etilishining barcha ikir-chikirlarini shaxsan surishtirib turar, dushmanlarning kuchi
va   ular   o‘lkasining   ahvoli   haqida   batafsil   ma’lumot   olar   edi.   Amir   Temur-   ning
shaxsan ishtirokida bunyod etilgan imoratlar noyob badiiy did bilan bino qilingani
sezilib   turibdi...»
Olimning   yana   bir   xulosasi   dikkatga   molikdir:   Amir   Temur   musulmon
ruxoniylariga  nisbatan   «avvalo siyosiy   mulohaza  bilan  ish  tutar  edi.  Amir   Temur
dindorlarga   sirtdan   izzat-ikrom   ko‘rsatar,   diniy   mol-mulkni   boshqarishga
aralashmas... o‘z fuqarolari din aqidalariga rioya etishlari haqida g‘amxo‘rlik qilar
edi... Ammo xarbiy kurilish va aholining turmushi faqat qonunlar bilan belgilanar
edi».
Amir Temur davlatda tartib bo‘lishi g‘oyalarini ilgari surganligini,
Movarounnahr   aholisining   farog‘ati   uchun   shunday   bo‘lishi   zarur   ekanini   va
birbiriga   dushman   bo‘lgan   mayda   hukmdorlar   mavjudligi   sharoitida   bunga   erishib
bo‘lmaydi, deb hisoblaganini ham Bartold ta’kidlab o‘tadi.
Amir Temur «serg‘ayrat quruvchi» bo‘lga- nini Bartold bir necha bor ta’kidlab
o‘tdi.   U   go‘zal   bog‘lar   bilan   kurshalgan   muhtasham binolar   bunyod   etdi,   shahar   va
qishloqlarni   qayta tikladi,   ariq va   zo- vurlar qazdirdi   va   ularni tuzattirdi;   rasmiy
tarixdagi   (SHarafuddin   Ali   YAzdiy   asaridagi)   iboraga   ko‘ra,   u   biron-bir   ekin   ekish
mumkin   bo‘lgan   erlarning   bo‘sh   yotishiga   yo‘l   qo‘ymas   edi.   Matnning   ruhiga
qaraganda,   bu   o‘rinda   Bartold   ayni   Movarounnahr   erlarini   nazarda   tutgan   bo‘lsa
kerak. Ammo boshqa bir o‘rinda Bartold «Temur o‘zi tug‘ilib o‘sgan
Movarounnahrdagina emas, Xurosonda ham, Mug‘on dashti va Kobul havzasi kabi
olis   joylar-   da   ham   ulkan   sug‘orish   inshootlari   qurdirganini»   ta’kidlab   o‘tadi
(SHarafuddin   Ali   YAzdiy   va   G‘iyosiddin   Alining   asarlarida   ham   shu   fikr
uchraydi.
Amir Temur barpo etgan saltanat uning vorislari davrida unchalik uzoq davom
etmaganligi   xususida   fikr   yuritilganda   V.V.Bartoldning   sezgirlik   bilan   qilgan
kuzatuvi   diqqatga   sazovordir.   V.V.Bartold   SHarq   turmushi   faqat   sulolalar
tarzigagina   bog‘liq,   degan   fikrni   eskirib   qolgan   va   noto‘g‘ri   deb   hisoblaydi   va
«SHarqda   ham,   G‘arbda   ham   vayrongarchiliklarga   ancha   murakkab   bahonalar
sabab bo‘lganligi allaqachon aniqlangan», degan fikrni bildiradi.
Turkistondagi   davlatchilik   tarixi   yuzasidan   V.V.Bartold   tuzgan   va   shu
vaqtgacha   e’lon   qilinmay   qolgan   matnning   Amir   Temurga   bag‘ishlangan   uchinchi
qismi   alohida   ahamiyatga   molikdir.   Unda   l370   yilgi   qurultoy,   Temurning   olib -  21borgan urushlari va ularning ahamiyati; mamlakat iqtisodiy salohiyati, madaniyati
va   san’atining   rivojlanishi,   savdo-sotiq,   aloqa   yo‘llari   va   sug‘orish   inshootlari
xaqidagi   g‘amxo‘rlik,   mamlakatni   idora   qilish   sohasida   Amir   Temur   tomonidan
rivojlantirilgan   boshqaruv   usullari;   davlat   hokimiyati   tuzilmasida   aks   ettirilgan
ijtimoiy   shart-sharoitlar;   ruxoniylar   va   savdogarlarning   roli   (dehqon   qatlamlari)
kabi masalalar qamrab   olingan.
Amir   Temurda   va   uning   g‘oyalarida   bu   ruhning   ta’siri   sezilmay   qolmadi».
O‘tgan asrning 60-yillari oxirida I.M.Mo‘minovning O‘rta Osiyo tarixida
Amir   Temurning   roli   va   o‘rni   haqidagi   risolasi   nashr   etilishi   jamoatchilikning
bu   mavzuga   qiziqishini   yanada   avj   oldirib   yubordil.   Ayni   paytda   ushbu   asar
shafqatsiz   tanqidga   uchradi.   I.M.Mo‘minovning   tadqiqotchilik   ruhi   bilan
sug‘orilgan risolasi, umuman olganda, ilmiy-ommabop tarzda yozilgan edi, uning
matni   asosan   Amir   Temur   va   uning   zamonini   o‘rganishga   oid   ma’lum   manbalar
doirasidan chiqmasdi.
SHu   bilan   birga   muallif   Amir   Temurning   Markaziy   Osiyo   tarixida   mayda
feodal   tuzilmalar   o‘rnida   markazlashgan   davlat   barpo   etishdagi   xizmatlarini
haqqoniy   yoritishga   intilgan   edi.Unda   Amir   Temurning   Markaziy   Osiyoda   katta
davlat   barpo   etgan   siyosiy   arbob,   binokorlikni   rivojlantirgan   va   madaniyatni
qadrlagan inson sifatidagi xizmatlari o‘z ifodasini topgan.
Asarning   ayni   shu   jihati   tanqidchilarning   e’tiborini   tortdi.   I.M.Mo‘minov
risolasi «zararli» asarlar jumlasiga kirib qoldi.
P.N.Fedoseev,   A.N.YAkovlev   va   boshqa   mansabdor   shaxslarning
I.M.Mo‘minov   risolasiga   qarshi   shu   ruhdagi   maqolalari   gazeta   va   jurnallar
saxifalarida   paydo   bo‘ldi.   «Istoriya   SSSR»   jurnalida   tarixchi
M.A.Abduraimovning   risola   xususidagi   qoralovchi   maqolasi   e’lon   qilindi.
Moskvalik   tarixchilar   bu   voqea   yuzasidan   Amir   Temur   haqida   kattagina   maqola
e’lon qildilar. Bu maqola Kavkazorti, Eron va Rossiyadagi feodalizm muammolari
bo‘yicha   mutaxassis   A.P.Novoselsev   nomi   bilan   chop   etildi.   «Voprosm   istorii»
jurnalining tahririyati bu maqolani «Temurni ideallashtirishga qarshi» rukni ostida
e’lon   qilish   orqali   uning   yo‘nalishi   ni   oldindan   oshkora   belgilab   qo‘ygan   edi.
Bu   maqolada   Amir   Temurga   iste’dodli   sarkarda,   mohir   tashkilotchi   va   diplomat
sifatida   munosib   baho   berish   bilan   birga   muallif   Bartold,   ayniqsa,   YAkubovskiy
bilan   bahslashib,   ular   madaniyat   tarixiga   va   madaniy   aloqalarga   katta   ahamiyat
berganlar   va   shu tarika   Temur   shaxsini   ideal-   lashtirishga   yo‘l qo‘yganlar,
Yakubovskiy   esa,   «Temur   —  yaxshi   tadbirkor   hukmdor   edi»   degan   haddan
tashqari   yuqori   baho   bergan,   deb   hisoblaydi.   Maqolada   I.M.Mo‘minov -  22Yakubovskiyga   ergashib,   «Temurni   ideallashtirishni   nihoyasiga   etkazdi»,   degan  
xulosa   chiqarildi.
I.M.Mo‘minov   risolasini   keskin   qoralaganlar   orasida   tarixchi   M.G‘.Vahobov
ham   bor   edi.   Uning   so‘zlariga   karaganda,   u   «Temur   haqidagi   kitobcha   bosilib
chiqishi   bilanoq   l969   yil   martida   uni   «Marksizmga   zid   va   zararli»   asar   deb   atagan.
Mening   vazifam   marksizm-leninizm   nazariyasining   sofligi   uchun   kurashdan,
Temur   shaxsini   ideallashtirishni   fosh   qilishdan»   iborat   bo‘ldi,   —   deb   yozdi   u,—
Temur   shaxsini   ideallashtirish   esa   «yoshlarning   ongini   zaharlaydi»   va   «ommani
kommunistik ruxda tarbiyalashga katta ziyon etkazadi».
Tarixchilarning   l973   yil   martida   Moskvada   chaqirilgan   butunittifoq   kengashi
I.M.Mo‘minovning Amir Temur haqidagi risolasi bilan bog‘liq bo‘lgan
mashmashaning   yakunlovchi   bosqichi   bo‘ldi.   Kabul   qilingan   karorda   shunday
deyilgan edi: «Boshqa asarlarda Leninning tarixiy jarayon konsepsiyasini yangicha
talqin   etishga   urinishlar   va   o‘tmishni   ideallashtirish,   ayrim   voqealarga   va   Temur
kabi shaxslarga   baho   berishda   sinfiy   pozitsiyalardan   chekinishga yo‘l   qo‘yilganligi
qoralansin»
So‘nggi yillarda e’lon qilingan asarlardan «Tamerlan» nomli kitobni ko‘rsatib
o‘tish   lozim.   Unda   Amir   Temur   haqidagi   manba   va   asarlar   bayon   etilgan,   uning
haqidagi   turli   ma’lumotlar   o‘ziga   xos   jamlab   berilgan.   SHunday   asarga   ehtiyoj
borligi   shak-shubxasiz.   Biroq,   kitobga   yaqindan   nazar   tashlanganda,   uning
shoshma-   shosharlik   va   hafsalasizlik   bilan   tayyor-   langanligi   ma’lum   bo‘ladi.   Bu
kabi   qator   kitoblarda   eng   muhim   manbalardan   misol   keltirilmaydi,   materiallar
bayonida   shajara   tamoyiliga   rioya   etilmaydi,   manba   matnlarini   e’lon   qilgan
tarjimonlarning   nomlari   tilga   olinmaydi.
SHuningdek,   ko‘plab   evropaliklarning   bevosita   shohidligi   asosida   bitilgan.
Amir  Temurga  taalluqli  bo‘lgan asarlarning yuzaga  kelishini  Amir  Temur  davlati
Kastiliya va Fransiyaning o‘zaro manfaatdorligi bilan izoxlash mumkin. Bu asarlar
marshal   Busikoning   (l366—l42l)   xotiralari,   Smirna   yaqinida   Sohibqirondan
mag‘lub bo‘lgan Quddusi  shariflik Avliyo Ioann ordeni  a’zolarining guvohliklari,
Sulton Boyazid I tomonidan l396 yilda Nikopol yaqinidagi jangda asir olingan va
Amir   Temur   tomonidan   l402   yilda   Anqaradagi   jangda   zafar   qozonilgach,
ozodetilgan   evropalik   askarlarning   hikoyalaridir.   Ular   orasida   I.   SHildbergerning
(l380—l440) hikoyasi mashhur bo‘lib, uning kitobining birinchi nashri l460 yilda
Augsburgda   chop   etilgan.   Bu   kitob   XV   asrda   to‘rt   marta,   XVI   asrda   olti   mar-   ta
qayta nashr qilingan. XIX asrda nemis, rus va ingliz tillarida ikki martadan nashr
qilingan.
Furno   Markaziy   Osiyo   orqali   G‘arb   tomon   turli   davrlarda   va   turli   shaxslar
tomonidan   amalga   oshirilgan   yurishlar,   ko‘pincha   asossiz   ravishda   hamda -  23Markaziy   Osiyo   xududi   va   uning   ortidagi   hududlarni   bilmaslik   oqibatida,   Amir
Temur        nomi        bilan        bog‘lab        kelinganini        taassuf         bilan         ta’kidlaydi.
Mishel   Monten,   XVI   asrdagi   boshqa   mualliflar   singari,   o‘zining   «Tajribalar»
kitobida   Amir   Temur   haqida   eslab   o‘tadi.   Bu   kitob   l57l   yildan   l592   yilgacha
bo‘lgan davr ichida, ya’ni Sohibqiron vafotidan so‘ng l70 yid o‘tgach, Fransiyada
Markaziy   Osiyo   to‘g‘risida   hech   narsa   ma’lum   bo‘lmagan   vaqtda   yozilgandi.
Montenga   qadar   Jan   Boden   (l530   —   l596)   o‘z   tadqiqotlarida   Boyazidni   asir
olgan   Amir   Temur   haqida   maqtab   yozgandi.   Gilom   Postel   (l520—l58l)   ham
Usmonli turklar saltanati to‘g‘risidagi asarida «Buyuk turk — Boyazidni asir olgan
Temurlang»ga   ko‘pgina sahifalarni   bag‘ishlagan.
XV   asrdan   boshlab   G‘arbiy   evropalik   olimlar   va   siyosiy-diniy   arboblarning
SHarqqa   bag‘ishlangan   kitoblarida   Amir   Temur   tarixi   oldingi   o‘ringa   chiqadi.
Masalan,   Italiyada   katta   tarixiy   va   she’riy   asarni   meros   qilib   qoldirgan   papa   Piy
I   (papalik   yillari   l458—l464)   Amir   Temurga   butun   bir   bobni   bag‘ishlagan,   bir
necha          sahifada-          Skifiya,          Sug‘diyona          va          Baqtriyani           tavsiflagan.
Paolo   Djiovio   (l483   —   l552),   Petro   Perondinoning   (vafoti   l553)   asarlarida
ham   Amir   Temur   bosh   qahramon   sifatida   namoyon   bo‘ladi.   Lekin   Amir   Temur
haqidagi   eng   dastlabki   tadqiqot   Florensiya   kansleri   va   tarixshunosi   Pogjio
Brachchi  oliniga (l380—l459)  taalluqli  bo‘lib, so‘ng  Prato, Piy II  (l405 — l464),
Kambini,   Batista   Fregazo   (l454   —   l504)   asarlarida   davom       ettirilgandi.
Fransuz   tilida   Amir   Temur   haqida   ma’lumotlar   Teodoro   Spandujinonning
«Buyuk   Turk   shajarasi»   asarida   yuzaga   keladi.   Bu   asar   l5l9   yilda   Parijda   chop
etilgan.   SHveysariyalik   islohotchi   Pero   Vire   Amir   Temur   obrazini   l56l   yilda
nashr   qilingan   asarlaridan   birida   kiritgan.   Sohibqiron   obrazini,   shuningdek,
Orteliyning asarida va Uyg‘onish davri boshqa asarlarida ham uchratish mumkinl.
Binobarin,   Amir   Temur   XV   —XVI   asrlarda   Evropada   siyosiy   doiralarda
(katolik   cherkovi   va   o‘sha   davrdagi   eng   qudratli   mustabidlar   orasida)   mashhur
bo‘lgan,   u   haqsa   Piy   II,   l5l3   yilda   papa   Lev   X   va   papa   Klement   VII   saroyiga
kelgan Djo- vio, l575 yilda ispan qiroli Filipp II ning xaritakashi bo‘lgan geograf
Orteliy,          Karlning          muarrixi         Pedro         Meksiyalar         yozishgan2.
Bu   asarlarda   Amir   Temur   ayni   vaqtda   voqealar   va   davrlardan   tashqari   turuvchi
ham          mifik,          ham          real          shaxs          sifatida        talqin        qilingan.
Furno   Amir   Temur   mavzui   G‘arbiy   Evropada   Klavixo   va   Jenkinsonlarning
safarnomalari   e’lon   qilinmasidan,   shuningdek   Ibn   Arabshoh,   SHarafuddin   Ali
Yazdiy singari tarixchilarning asarlari tarjima qilinmasidan oldin tarixiy va adabiy
mavzu sifatida mavjud bo‘lgan, degan xulosaga keladi. Bu davrni u l500 — l580
yillar   deb   belgilaydi -  24II BOB A.TEMUR TUZUKLARIDAGI O`GITLARDAN MA`NAVIY
AXLOQIY TARBIYA JARAYONIDA FOYDALANISH .
2.l. AMIR TEMURNING PANT-NASIXATLARIDAGI
MA`NAVIYAXLOQIY TARBIYANING MAZMUNI.
Amir Temurning otasi Tarag`ay o’ziga to’q, badavlat kishi edi.
Temurning   onasi   Tegina   Begim   Buxorolik   taniqli   olim   Ubaydulloxning   g`izi
bo’lgan. Temur shaxsi masalasi uzoq yillar davomida man qilinganligi
natijasida nafaqat Temur tarixi, balki butun O’rta Osiyoning XIV-XV
asrlaridagi tarixi, madaniyati,   maorifi   masalalari   deyarli   o’rganilmay   qoldi.
«Amir   Temur   nomi   tariximiz   soxifalaridan   qora   bo’yoq   bilan   o’chirilib,
unitishga   maxkum   etildi.   Maqsad,   xalqimizning   yuragidan   milliy   ong,   milliy
g`urur   tuyg`usini   uyg`otish,   uni   qaramlikka,   tobelikka   ko’ndirish   edi.   Lekin
O’zbek   xalki   o’z   ajdodlarini,   o’z   baxodirlarini   unutmadi,   xamisha   yuragida
qalb   to’rida saqladi».
Mashxur   muxarrixlar   o’z   asarlarida   Amir   Temur   ismiga   Ko’rag`on,
Soxibg`iron,   Qutbiddin,   Abulmansur   kabi   unvonlar   g`o’shib,   uni   ezozlab,
ulug`lab   rivoyat   va   xotiralar   bitganlar.   («Ko’ragon»   so’zi-xon   kuyovi   manosini
bildiradi,   «Soxibg`iron»,   «YUlduz   burjlarining   baxtli   kelishi   (g`iron)da   tug`ilgan
farzand»   demakdir.   kutbiddin   -   zamona   peshvosi,   yo’l   ko’rsatuvchi   avliyo,
«Abulmansur»   unvoni   esa   -   zafarmand,   g`alaba   qozonuvchi   degan   lug`aviy
manolarni bildiradi).
Temur   bilim   olishni   yetti   yoshdan   boshlaydi.   U   bolalik   va   o’smirlik
yillari   xakqida   shunday   deydi,   «Men   9   yoshga   to’lganimda   namoz   o’qiy
boshladim   va   madrasadagi   barcha   o’quvchilardan   ustun   bo’lib   oldim.   l3
yoshimda   bolalar   bilan   o’ynashga   orlandim   va   vaktimni   o’z   tenglarim   xamda
o’spirinlar   bilan   o’tkazardim»,   deydi.   U   yana   «Yetti   yoshimdan   yetmish
yoshimgacha   va   umr   bo’yi   men   kambag`allarga   exson   qilar   edim.   Bir   marta
kiygan   kiyimimni   ikkinchi   qayta   kiymas   edim   va   uni   yo’qsillarga   xadiya
qilardim.   Men   g`udratga   erishganimda   bolalikdagi   yoru   do’stlarimning
xammasini   katta   mansablarga   ko’tardim.   Xar   kuni   qo’y   so’yib   va   xar   bir   quy
tanasini   ettiga   bo’lib   kambag`allarga   ulashdim.   Payg`ambar       avlodlariga,
olimlar   va   keksalarga   nisbatan   buyuk   xurmat   xamda   extirom   bilan
munosabatda   bo’ldim,   ularga   nafag`a   tayinladim,   bu   mamlakatning   badavlat
kishilari   og`a-inimdek,   yetim-yesir   va   kambag`allar   esa   bolalarimdek   bo’lib
qoldi.   Xammaga   yaxshilik   qildim.   Xar   bir   shaxarda   masjidlar,   madrasalar
qurishni   daryolar   ustiga   ko’priklar   qurishga   buyurdim.   Musulmonlarga   diniy
masalalardan   talim   berib,   shariat   aqidalari   va   islom   dini   ilmlari:   Tafsir   xadis,
fikxdan   dars   bersinlar   deb,   xar   bir   shaxarga   olimlar   va   mudarrislar   tayin -  25qildim».   Bundan   ko’rinadiki,   Amir   Temur   odob-axloq,   iymon   etiqod,   talim   tarbiya
saxasida mukammal bilimga ega bo’lgan buyuk siymolardandir.
Soxibqiron Amir Temurning ibratli, xayotiy pand nasixatlarining
kuchliligi,   teranligi,   tasiri,   umuminsoniy   qadriyatlari   asosiga   qurilganligi   bilan
aloxida axamiyat kasb etadi, Bu o’gitlar xalqlarning bir maqsad sari
birlashtirgan, jipslashtirgan, sexrli tarbiyaviy kuchga ega bo’lgan durdona
pedagogikadir.   Bu   pedagogika   buyuk   Soxibqironning   davlatni   boshg`arish   va   uni
idora qilish, g`olibona xarbiy yurishlar   qilish,   mamlakatda   osoyishtalik
o’rnatish, fan va madaniyatni rivojlantirish, xalqlar o’rtasida do’stlik, mexrshavqat,
odamiylik     va       axloq     -odobni     tarbiyalash     kabi     muammolarni     xal
qilishga                                                                                               bag`ishlangandir.
Amir Temur zamonasida o’gil bolalar uchun diniy bilim beradigan
maktablar ko’p bo’lib, masjidlarda va xususiy uylarda o’qimishli kishilar ,
domlaimomlar tomonidan ochilgan.
Maktablarda arab alifbosida savod chiqarilgan «Xaftiyak» kitobi
o’qitilgan . «Xaftiyak»da ko’proq diniy marasimlarda o’qiladigan so’zlar
berilgan.   Uni   o’rganishga   2-3   yil   vaqt   ketgan.   «Xaftiyak»dan   so’ng   «CHor
kitob», So’fiy Ollayorning   xikmatlari   o’qitilgan.   Maktab   muayyan   uquv
dasturiga   ega   bo’lmagan.   O’quvchilar   yakka   tartibda   o’qitilgan.   Maktabga
qabul               qilishning               aniq               vaqti               xam              bo’lmagan.
Temur   va   temuriylar   davrida   Movaraunnaxrda   ibtidoiy   diniy   maktablardan
tashqari,   shaxzodalar,   xonzodalar,   bekzodalar   va   yirik   amaldorlarning   26
bolalari   uchun   saroylar   va   xonadonlarda   aloxida   savod   maktablari   xam tashkil
etilgan.   Bunday   maktablar   podsho   xonadoni   uchun   maxsus   qissaxon   deyilar
edi.
SHaxzodalar   va   malikalar   Temurning   boy   kutubxonasida   mutalla
qilishgan .        U        kutubxonalarda        barcha        fanlarga        oid        kitoblar        bo’lgan.
Amir      Temur      davrida      madrasalar      oliy      o’quv       yurti       vazifasini       o’tagan.
Ular   diniy   va   keyinchalik   dunyoviy   bilimlar   o’chog`i   bo’lgan.   Ko’plab
madrasalar   qurilgan.
Tarixchi   SHarofiddin   Ali   YAzdiyning   «Zafarnoma»   asarida   yozilishicha
Amir   Temurning   o’ziga   xos   xususiyatlaridan   biri   davlat   va   mamlakat
fukarosining   g`amxo’ri   bo’lganligidir.   Uning   qoidasi       «Rosti-durusti»       edi.
Amir      Temur      o’qit      nasixatlarida      axloqqa      oid      gaplar      juda      ko’pdir.
l.       Adolat       va       adolatsizlik       xaqida:       «Xar       mamlakatda       adolat       eshigini
ochdim,   zulmu-sitam   yo’lini   to’sdim.   qaysi   mamlakatni   zabt   etgan   yoki
qo’shib   olgan   bo’lsam,   o’sha   erni   obro’-etiborini,   kishilarini   aziz   tutdim,
sayidlari,      ulomalari,      fuqaro      va      mashoyixiga      tazim      bajo      keltirdim      va -  26xurmatladim,   ularga   vazifalar   berib,   maoshlarini   belgiladim.   O’sha
viloyatlarning   ulug`lari   og`a-inilarimdek,   ayollari   va   bolalarini   bo’lsa   o’z
farzandlarimdek ko’rdim»,   -deydi.
SHuningdek        u        ish      va      so’z      birligini      xush      ko’rar      edi.
Amir   Temur   do’stga   sodiq   edi.   U   Imom   Baroka   vafot   etganda   yig`lab   ko’z
yoshi   to’kkan.   «SHiddatli   kishilarni   do’st   tut,   chunki   tangri   taolo   jasur   kishilarni
ardog`laydi»,   deb   yana   do’st-dushmandan   kimki   menga   iltijo   qilib   kelgudak
bo’lsa,   do’stlarga   shunday   munosabatda   bo’ldimki   do’stligi   yanada   ortdi,
dushmanlarga   shunday   muomilada   bo’ldimki   ularning   dushmanligi   do’stlikka
aylandi.
Amir   Temurning   o’zi       To’xtamishxon       uning       panoxiga       sig`inib
kelganda   unga   yaxshilik   va   muruvvat   ko’rsatgan.   Amir   Temur   «Xech   kimga
qazab   bilan   qattiq   muomala   qilmadim»,   deb   yozadi   o’z   «Tuzuklari»da.   U   27
shirin   aytib   g`animni   imonga   kiritgan.   «Bir   kalima   shirin   so’z   qilichni   qiniga
kiritgar»,   deb   ta`kidlardi   Soxibqiron.
SHunday   qilib   XIV   asrning   ikkinchi   yarmida   XVII   asrgacha   bo’lgan   davr
Movorounnaxrda   iqtisodiy,   ijtimoiy,   madaniy   yuksalish   davri   bo’ldi.
Markazlashgan   davlatning   asoschisi   Amir   Temur   o’z   imperiyasini   tuzib,   uning
iqtisodiy   va   madaniy   qudratini   yuksaklikka   ko’tardi.   Uni   Ovro’pa
«Amir   Temur   nomi   tariximiz   soxifalaridan   qora   bo’yoq   bilan   o’chirilib,
unitishga   maxkum   etildi.   Maqsad,   xalqimizning   yuragidan   milliy   ong,   milliy
g`urur   tuyg`usini   yo’qotish,   uni   qaramlikka,   tobelikka   ko’ndirish   edi.   Lekin
O’zbek   xalqi   o’z   ajdodlarini,   o’z   baxodirlarini   unutmadi,   xamisha   yuragida
qalb   to’rida saqladi».
Mashxur   muxarrixlar   o’z   asarlarida   Amir   Temur   ismiga   Ko’rag`on,
Soxibqiron,   qutbiddin,   Abulmansur   kabi   unvonlar   qo’shib,   uni   ezozlab,
ulug`lab   rivoyat   va   xotiralar   bitganlar.   («Ko’ragon»   so’zi-xon   kuyovi   manosini
bildiradi,   «Soxibqiron»,   «Yulduz   burjlarining   baxtli   kelishi   (g`iron)da   tug`ilgan
farzand»   demakdir.   qutbiddin   -   zamona   peshvosi,   yo’l   ko’rsatuvchi   avliyo,
«Abulmansur»   unvoni   esa   -   zafarmand,   g`alaba   qozonuvchi   degan   lug`oviy
manolarni bildiradi).
Temur   bilim   olishni   etti   yoshdan   boshlaydi.   U   bolalik   va   o’smirlik
yillari   xaqida   shunday   deydi,   «Men   9   yoshga   to’lganimda   namoz   o’qiy
boshladim   va   madrasadagi   barcha   o’quvchilardan   ustun   bo’lib   oldim.   l3
yoshimda   bolalar   bilan   o’ynashga   orlandim   va   vaqtimni   o’z   tenglarim   xamda
o’spirinlar   bilan   o’tkazardim»,   deydi.   U   yana   Yetti   yoshimdan   etmish
yoshimgacha   va   umr   bo’yi   men   kambag`allarga   exson   qilar   edim.   Bir   marta -  27kiygan   kiyimimni   ikkinchi   qayta   kiymas   edim   va   uni   yo’qsillarga   xadiya
qilardim.   Men   qudratga   erishganimda   bolalikdagi   yoru   do’stlarimning
xammasini   katta   mansablarga   ko’tardim.   Xar   kuni   qo’y   so’yib   va   xar   bir   quy
tanasini   ettiga   bo’lib   kambag`allarga   ulashdim.   Payg`ambar       avlodlariga,
olimlar   va   keksalarga   nisbatan   buyuk   xurmat   xamda   extirom   bilan
munosabatda   bo’ldim,   ularga   nafaqa   tayinladim,   bu   mamlakatning   badavlat
kishilari   og`a-inimdek,   yetim-yesir   va   kambag`allar   esa   bolalarimdek   bo’lib
qoldi.   Xammaga   yaxshilik   qildim.   Xar   bir   shaharda   masjidlar,   madrasalar
qurishni   daryolar   ustiga   ko’priklar   qurishga   buyurdim.   Musulmonlarga   diniy
masalalardan   talim   berib,   shariat   aqidalari   va   islom   dini   ilmlari:   Tafsir   xadis,
fikxdan   dars   bersinlar   deb,   xar   bir   shaxarga   olimlar   va   mudarrislar   tayin
qildim».   Bundan   ko’rinadiki,   Amir   Temur   odo-axloq,   iymon   etiqod,   talimtarbiya
saxasida       mukammal      bilimga      ega      bo’lgan      buyuk      siymolardandir.
U   o’zi   yozgan   va   Temur   xaqida   yozilgan   «Tuzuki   Temuriy»   (Temur
tuzuklari),   «Malfizoti   Temuriy»   («Temuriyning   aytganlari»)   va   «Voqioti
Temuriy»   («Temurning   boshidan   kechirganlari»)   kabi   asarlarda   talim-tarbiya
xaqida   fikr yuritadi.
SHunday   qilib,   soxibqiron   Amir   Temurning   ibratli,   xayotiy   pand
nasixatlarining   kuchliligi,   teranligi,   tasiri,   umuminsoniy   qadriyatlari   asosiga
qurilganligi   bilan   aloxida   axamiyat   kasb   etadi,   Bu   o’   gitlar   xalqlarning   bir
maqsad   sari   birlashtirgan,   jipslashtirgan,   sexrli   tarbiyaviy   kuchga   ega   bo’lgan
durdona   -   pedagogikadir.   Bu   pedagogika   buyuk   Soxibqironning   davlatni
boshqarish   va   uni   idora   qilish,   g`olibona   xarbiy   yurishlar   qilish,   mamlakatda
osoyishtalik   o’rnatish,   fan   va   madaniyatni   rivojlantirish,   xalqlar   o’rtasida
do’stlik,   mexr-shavqat,   odamiylik   va   axloq-odobni   tarbiyalash   kabi
muammolarni   xal   qilishga   bag`ishlangandir.
Amir   Temur   zamonasida   o’g`il   bolalar   uchun   diniy   bilim   beradigan
maktablar   ko’p   bo’lib,   masjidlarda   va   xususiy   uylarda   o’qimishli   kishilar ,
domlaimomlar   tomonidan   ochilgan.
Amir   Temur   va   uning   davri   tarixiga   oid   asosiy   manbalar   sharhidan   so‘ng
ilmiy   adabiyotga   murojaat   etmoq   kerak.   Bu   mavzudagi   ilmiy   adabiyot   yil   sayin
ko‘payib,   jahon   tarix   adabiyotining   muhim   bir   tarmog‘ini   hosil       qildi.
SHunday   bo‘lishi   tabiiy   edi,   chunki   Amir   Temur   hayotlik   davrida   nechog‘liq
mashxur   bo‘lgan   bo‘lsa,   vafotidan   keyin   SHarqda   ham,   G‘arbda   ham   yanada
shuxrat qozondi. Uning buyuk, betakror va yorqin shaxsi, qudratli irodasi va keng
qamrovli,   tobora   ilgarilab   boruvchi   harakatlari   o‘z   dovrug‘i   ta’sirini   tobora -  28kuchaytirib,   bir   qator   mamlakatlar   va   davlatlardagi   million-million   xalq
ommasining   ongi   va   shuuriga   o‘rnashib   qoldi.
Amir   Temurning   davlat   arbobi,   tashkilotchi   va   bunyodkor,   siyosatchi   va
diplomat   sifatidagi   ko‘p   qirrali   tarjimai   holini   uning   ichki   va   tashqi   siyosati
doirasiga   kirgan   xalqlar   taqdiri   bilan   chambarchas   bog‘liq   holda   o‘rganishga
dunyo   olimlarining   qiziqishi   ortib   borayotganligi   boisi   ham   mana   shunda.
Jumladan,   mashhur   ingliz   tarixchisi,   qudratli   Rim   saltanatining   tanazzulga
uchrab,   barbod   bo‘lishiga   bag‘ishlangan   salmoqli   asar   muallifi   Edvard   Gibbon
(l737 — l794) G‘arbiy Evropa va SHarqning o‘rta asr tarixini tasvirlaganda Amir
Temur   shaxsiga   ham   e’tibor   berdi.   «...Amir   Temur   dunyoni   zabt   etib,   unga
hukmron bo‘lish   maqsadini   ko‘zlagan edi...
Avlodlar   xotirasida   hurmat   qozonish   uning   olijanob   qalbining   ikkinchi   istagi
edi...   Uning   vasiyatlari   (chamasi,   «Temur   tuzuklari»   nazarda   tutilayotgan   bo‘lsa
kerak)   Evropaga   notanishligicha   qoldi».   Gibbon   «Temurning   oddiy   bekdan   Osiyo
hukmdorigacha ko‘tarilishi»ga lol qolgan edi.
Heydelberg tarixchilar maktabining namoyandasi bo‘lmish, Fridrix
SHlosserning   (l776—l86l)   salmoqli   «YAlpi   tarix»ida   ham   Amir   Temur   nomi
uchraydi.   SHlosserning   xalqchillik   va   ma’naviy   ma’rifatparvarlik   ruhidagi   asari
dunyodagi   ko‘pgina   ilg‘or   jamoat   arboblarining   e’tiborini   o‘ziga   tortdi.
SHlosserning   so‘zlariga   qaraganda,   Amir   Temur   —   «omadli   jangchi,
dunyoning   yangi   hukmdori,   taktik   va   strategik   bilimlarni   uyg‘unlashtirgan   zot».
Ayni   vaqtda   SHlosser   Amir   Temur   qiyofasini   tasvirlashdagi   dabdabozlikni   rad
etdi   va   saroy   solnomachilari   xushomadgo‘yligini   kayd   qildi.   SHu   bilan   birga
SHlosser   Amir   Temurning   safarlardan   Buxoro   va   Samarqandga   kaytib   kelganida
«o‘zining yangi davlatiga tuzuk va qonunlar hadya etganini» ta’kidladil.
Mashhur «Umumiy tarix» muallifi Georg Veber ta’kidlashicha, «buyuk
sarkarda,   hukmdor   va   qonunshunos   iste’dodiga   ega   bo‘lgan   Amir   Temur   turli
bilimlarga qiziqqan, olimlar va san’atkorlarga homiylik qilgan».
SHu   nuqtai   nazardan   Veber:   Amir   Temur   «inson   sifatida   ham,   hukmdor
sifatida   ham   Boyazid   (Usmoniylar   saltanatining   sultoni)dan   yuqori   turar   edi»,
degan   xulosaga   keldi.   Boyazid   faqat   tillolar   haqida   o‘ylab   va   davlatni   idora   qilish
ishini   mensimay,   uni   och-   ko‘z,   maishatparast   va   shuhratparast   qozilar   qo‘liga
berib   qo‘ygan   edi,   deya   xulosa   chiqardi.
Xoja   Tojiddin   as-Salmoniy   Amir   Temurning   so‘nggi   kunlari   va   SHohruh
tarixini   yozishni   mo‘ljallagan   edi.   Lekin   muddaosiga   etolmadi.   Faqat   5-6   yillik
tarixini   yozib   ulgurdi,   xolos.   Xullas,   «Tarixnoma»da   l404   yilning   kuzida
Konigilda   bo‘lgan   tantana   va   to‘yu   tomoshalar,   Amir   Temurning   Xitoyga -  29yurishining boshlanishi, uning vafoti, Xalil Sultonning markaziy hokimiyatni tortib
olishi   (l405   yil   mart   oyining   o‘rtalarida)   va   l409   yil   mart   oyi   oxirlarida   uning
Xudoydod boshliq bir   guruh   amirlar   tarafidan   asir   olinishi   tarixidan   so‘z   yuritiladi.
«Tarixnoma»ning   uchta   nusxasi   bizning   davrimizgacha   etib   kelgan.   Ulardan
biri   qusurli   va   Angliyaning   Britaniya   muzeyida,   qolgan   ikkitasi   Turkiyada
Sulaymon Fotih va Lola Ismoil afandi kutubxonasida saqlanmoqda. So‘nggi nusxa
to‘laroq bo‘lib, foydalanishga qulay. Asarni nemis tiliga Gans Robert Remer va rus
tiliga   3.M.   Buniyotov   tarjima qilgan l .
Amir   Temur   tarixi   eronlik   tarixchi   olim   Mo‘‘iniddin   Natanziyning
sharqshunoslar orasida «Muntaxab ut-tavorixi Mo‘‘iniy» («Mo‘‘iniyning saylanma
tarixi») nomi bilan mashhur bo‘lgan asarida ham qisqa tarzda bayon etilgan. Asar
l4l3       yili       SHerozda       Temuriy       Iskandar       Mirzo       saroyida       yozilgan.
«Muntaxab   ut-tavorixi   Mo‘‘iniy»ning   ikkita   tahriri   mavjud:       biri       yuqorida
nomi   zikr   etilgan   Iskandar   Mirzoga   bag‘ishlangan,   ikkinchisi   SHohruhga   takdim
etilgan   nusxa,   Iskandar   Mirzo   SHohruh   tomonidan   tor-mor   qilinganidan   keyin
(l4l4   yil   20   iyul)   tahrirdan   chiqarilgan.   Unda   Iskandar   Mirzo   haqidagi   hikoyatlar
birmuncha   qisqartirilgan,   uning   sha’niga   aytilgan   hamdu   sanolar   olib   tashlangan.
Asarda   eng   qadimgi   davrlardan   to   Amir   Temur   vafotigacha   (l405   yil   l8
fevral)   bir   qator   o‘lkalarda   yuz   bergan   muhim   tarixiy   voqealar   qisqacha   bayon
qilingan.   Ko‘p   hollarda   muallif   har   bir   sulola   tarixiga   alohida   bob   bag‘ishlagan.
Asarning so‘nggi qismlari Markaziy Osiyo tarixini o‘rganishda muhim ahamiyatga
ega. Asarda Amir Temur yashagan va hukmronlik qilgan davrda yuz bergan tarixiy
voqealar   birmuncha   mufassal   bayon   qilingan.   Ushbu   davr   tarixini   muallif   asosan
o‘zi to‘plagan materiallar asosida yozgan.
«Muntaxab   ut-tavorix»ning   manba   sifatidagi   qimmatli   jihatlaridan   yana   biri
shuki, Amir Temurning harbiy dahosi  va lashkarining jangovarligi haqida boshqa
manbalarda   uchramaydigan   ba’zi   muhim   ma’lumotlar   bayon   qilingan.   Natanziy
keltirgan   turkiy   tildagi   o‘sha   davrga   oid   bir   qancha   harbiy   atamalar   hatto
Nizomiddin   SHomiy   va   SHarafuddin   Ali   YAzdiy   «Zafarnoma»larida   ham
uchramaydi.   Bu   hol   Natanziy   asarining   originalligi,   muharrir   o‘z   davriga   oid
harbiy atamalarni sinchiklab o‘rganganini tasdiqlaydi. -  302.2.   AMIR   TEMUR   TUZUKLARIDAN   FOYDALANISHDA   O`QITUVCHI  
MAXORATI MASALALARI.
Hozirgi   zamon   pedagogika   fani   oldida   turgan   muhim   muammolardan   biri-
o’qituvchi   va   uning   pedagogik   maxorati   muammosi   hisoblanadi.   Chunki,
o’qituvchida   barcha   pedagogik   g’oyalar   mujassamlangan   bo’lishi,   uning   faoliyati
orqali   bu   g’oyalar   amalga   oshishi   va   hayotga   tatbiq   etilishi   muximdir.
O’qituvchining   ko’p   qirrali   va   murakkab   faoliyati   zamirida   yosh   avlodni   odobli,
axloqli   qilib  tarbiyalash,   ularni  bilimlar   bilan  qurollantirish  kabi  muhim   vazifalar
yotadi.   Bularni   amalga   oshirish   esa   o’qituvchining   xilma-xil   faoliyatiga   bog’liq:
bolalarni   o’qitish,   maktabdan   va   sinfdan   tashqari   tarbiyaviy   ishlarni   tashkil   eta
bilish   va   o’tkazish,   ota-onalar   o’rtasida   pedagogik   targ’ibot   ishlarini   olib   boorish
va   hokazo.   Bularning   hammasi   o’qituvchidan   chuqur   bilimga   ega   bo’lishni,   o’z
sohasini,   bolalarni   sevishni   talab etadi.
O’zbekiston   Respublikasi   oliy       ta'lim       konsepsiyasida       mutaxassis
vazifalari   quyidagicha   belgilangan:   …"mutaxassis   o’z   faoliyati,   sohasidan   qat'iy
nazar,   ijodiy   jamoalarda   ishlay   olish   qobiliyatiga,   menejment   va   marketing
sohalarida   tayyorgarlikka   ega   bo’lishi,   yangi   texnologiyalarni   joriy   etishning
xo’jalik,   ijtimoiy   va   madaniy   jihatlarini   aniq   tasavvur   qila   olishi   kerak".   Hozirgi
zamon   o’qituvchisining   asosiy   fazilatlaridan   biri   –   o’z   kasbiga   sadoqatliligi,
g’oyaviy   e'tiqodliligi,   o’z   kasbini   sevishi   o’qituvchini   boshqa   kasb   egalaridan
ajratib   turadi.   Chunki   maktabda   ta'lim-tarbiya   ishining   yuqori   saviyada   olib   3l
borilishi   faqat   o’qituvchiga,   uning   kasbiy   tayyorgarligiga   bog’liq.   O’qituvchi
shaxsiga   qo’yiladigan   muhim   talablardan   biri   shuki,   u   o’zi   o’qitayotgan
predmetlarni   chuqur   bilishi,   uning   metodikasini   o’zlashtirib   olgan   bo’lishi   zarur.
Predmetni   va   uning   nazariyasini   chuqur   bilishi,   uni   qiziqarli   qilib   o’quvchilarga
yetkaza   olishi   bolalarning   shu   predmetga   bo’lgan   qiziqishini   oshiradi,
o’qituvchining   obro’sini   oshiradi.   O’quvchilar   o`qituvchining   o’z   bilimlarini
bolalarga   yetkaza   olishi   imkoniyatlarini   qadrlabgina   qolmay,   balki   uning
fidoyiligini ham   taqdirlashadi.
O’qituvchi   kasbiga   xos   bo’lgan   muhim   talablardan   biri   –   bolalarni
sevish,   ularning   hayoti   bilan   qiziqish,   har   bir   shaxsni   hurmat   qilishdan   iboratdir.
Bolani  sevgan,  butun  kuch  va  bilimini   bolalarning  kelajagi,   ularni  Vatanga   sodiq
fuqaro qilib tarbiyalashga safarbar qila oladigan insongina haqiqiy o’qituvchi bo’la
oladi.   Bolaga   befarq,   uning   kelajagi   bilan   qiziqmaydigan,   o’qituvchilik   kasbiga
loqayd   inson   haqiqiy   o’qituvchi   bo’la   olmaydi.   "Boshlang’ich   ta'lim
konsepsiyasi"da   boshlang’ich   sinf   o’qituvchisining   qiyofasi   quyidagicha
ta'riflanadi:   "…eng   muhimi,   bolalarda   o’qish,   o’rganishga   chinakam   havas, -  31ishtiyoq uyg’otuvchi, e'tiqod hosil qiluvchi ustoz sifatida alohida o’rin tutadi". Bu
konsepsiyada boshlang’ich sinf o’qituvchisiga qo’yiladigan quyidagi talablar ham
keltiriladi:   "…O’zbekiston   –   kelajagi   buyuk   davlat   ekaniga   ishonadigan   milliy
iftixor   tuyg’usiga ega   bo’lishi;
- bolalarni   xalq   pedagogikasi   durdonalari   hamda   milliy   qadriyatlarimiz
asosida   tarbiya qila   olishi;
- nutqi   ravon,   xalq   tili   boyligi,   ifoda   usuli   va   tasvir   vositalarini,   adabiy   til
uslubi va me'yorini to’la egallagan bo’lishi" zarur.
O’qituvchilik   kasbiga   xos   bo’lgan   bunday   fazilatlarni   undagi   pedagogik
odob   shakllantiradi.   Pedagogik   odob   o’qituvchining   yuksak   kasbiy   fazilatidir.   U
o’qituvchining sabotli bo’lish, o’z hissiyotini idora qila olishi, bolalarga pedagogik
ta'sir   o’tkazish   vosita   va   me'yorlarini   belgilashi   va   aniqlashiga   yordam   beradigan
fazilat   hisoblanadi.   Yuksak   pedagogik   odobga   ega   bo’lgan   o’qituvchigina   sinfda
mo'tadil   psixologik   iqlim   o’rnata   oladi,   bolalar   qalbiga   tez   yo’l   topa   oladi.   32
Biz o`qituvchi pedagoglarga konsepsiyada qo`yligan talablardan biri:
“Bolalarni   xalq   pedagogikasi   durdonalari   hamda   milliy   qadriyatlari-miz   asosida
tarbiya   qila   olishi”   degan   talabiga   asolangan   xolda   buyuk   mutafakkir   olimimiz   a
Amir   Temurning   «Tuzukot»asarida   ilgari   surilgan   qoylardan   foydalanishda
o`qituvchi yuqorida qayd etilgan kasb malakalarga ega bo`lishini takidlagan holda
o`qituvchi asardagi g`oyalarni o`quvchilar ongiga singdirishda quydagilarga etibor
qaratish   lozimligini   takidlaymiz.   Masalan:   sindan   tashqari   o`qish   darslari   orqali
amalgam   oshirish.
Kichik   maktab   yoshdagi   qiziquvchanligi   va   taqlidchanligi   bilan   ajralib
turadi.   Ular   bu   yoshda   ko`p   narsalarni   bilishga,   ularda   ilgari   surilgan   g`oyalarga
amal   qilishga   harakat   qiladilar.   Shuning   uchun   sindan   tashqari   o`qishga   tafsiya
etiladigan badiiy   asarlar,   baquvvat   bo`lishi   lozim.
Dunyoda   necha   millat,   necha   xalq   bo`lsa,   hammasining   o`ziga   xos   turmush
tarzi, o`tmish hayoti va kelajagi bilan chambarchas bog`liq an'analari, qadriyatlari
mavjuddir. O`zbek xalqining ham urf-odatlari, turmush tarzi, oilaviy marosimlari,
ta'lim-tarbiya,   madaniyat   an'analari,   qadriyatlari   moziyning   uzoq-uzoq   asrlariga
borib   taqaladi.   Barg   ildizdan   quvvat   oladi   deganlaridek,   hozirgi   va   kelajak   avlod
kishilarining   ularni   chuqur   bilishi   ma'naviyatining   mag`zi   to`qligi   omildir.   Bu   –
hamisha,   hamma   avlod   tomonida   e'tirof   etilgan   haqiqatdir.
Ulug‘   jahongirning   hayoti   va   ijtimoiy-siyosiy   faoliyatini   o‘rganishda   uning
qalamiga   mansub   «Temur   tuzuklari»   deb   atalgan   asarning   qimmati   benihoya -  32kattadir.   «Temur   tuzuklari»   o‘ziga   xos   tarixiy   asar   bo‘lib,   unda   Amir   Temurning
tarjimai holi va uning og‘ir, xavf-xatarlarga to‘liq faoliyatida yuz bergan voqealar,
yirik   davlat   arbobi va   mohir sarkarda sifatida shuhrat topgan bu   shaxsning davlat
va armiya tuzilishi hamda ularni boshqarish xususidagi fikr-mulohaza va qarashlari
o‘z   ifodasini   topgan.
Asar   dastlab   eski   o‘zbek   tilida   yozilgan   bo‘lib,   sharqshunoslar
N.D.MikluxoMaklay,   CH.   Ryo,   X.   Ete,   CH.A.Stori   va   boshqa   mutaxassis
olimlarning   so‘zlariga   qaraganda,   uning   bir   nusxasi   XVII   asrgacha   YAman
hukmdori Ja’far podshoning kutubxonasida saqlangan. Lekin afsuski, asarning asl
nusxasi   bizning   zamonamizgacha   etib   kelmagan.   SHunday   bo‘lsada,   bir   narsa
haqiqat.   «Temur   tuzuklari»   dastavval   eski   o‘zbek   tilida   yozilgan.
«Temur   tuzuklari»   XV-XIX   asrlarda   nafaqat   oliynasab   kishilar,   balki   butun
jahon   ilm   ahli   o‘rtasida   shuhrat   topdi.   Asarning   qo‘lyozma   shaklida   xam,
toshbosma   tarzida   ham   jahonning   deyarli   barcha   kutubxonalarida   borligi,
shuningdek   ko‘p   tillarga   —   ingliz,   fransuz,   rus,   urdu   va   hozirgi   o‘zbek   tillariga
uzluksiz   tarjima   qilib   turilishi   bunga   isbot-dalildir.   «Temur   tuzuklari»dan   nusxa
ko‘chirib   tarqatish   uzluksiz   davom   etib   kelayotgani   asarning   hammaga   manzur
bo‘lganligidan dalolat   berib   turibdi.
«Temur   tuzuklari»ning   nashrlari   ham   anchagina.   Masalan,   uning   forscha
matni,  tadqiqot   va  izohlar   bilan   l783  yilda  Angliyada   mayor  Devi   tarafidan  chop
etildi.   l785   va   l89l   yillari   mayor   Devi   nashri   fotomexanika   yo‘li   bilan
Hindistonda,   so‘ngra   l963   yilda   Eronda   chop   etildi.
«Tuzuki Temuriy»ning bir kancha tillarga qilingan tarjimasi ham bor. Masalan,
asarning   inglizcha   tarjimasi   (faqat   «Malfuzot»   qismi)   Amir   Temurning   tarjimai
holi   (uning   4l   yoshigacha   bayon   etilgan)   l830   yili   Angliyada   mayor   K.Styuart
tarafidan,   fransuzcha   tarjimasi   (faqat   «Tuzukot»   qismi)   Langle   tarafidan   amalga
oshirilib,   l787   yili   Parijda   chop   etilgan.   «Tuzuki   Temuriy»niig   Subhon   Baxshi
(Dexli,   l855)   va   Muhammad   Fazlul-haqq   (Bombay,   l908)   taraflaridan   amalga
oshirilgan   urducha   tarjimalari   ham   mavjud.
«Tuzuki   Temuriy»   to‘liq   ravishda   Xorazm   (Xiva)da   Muhammad   YUsuf
arRojiy tarafidan l856 -  57 yillari  va Pahlavon Niyoz  Devon tomonidan l858 yili
o‘zbekchaga   tarjima   qilingan.   Ularning   birinchisi   «Tuzuki   Temuriy»,   ikkinchisi
«Malfuzot»   nomi   bilan   ma’lum.   Har   ikkala   nusxa   shu   kunlarda   Sankt-Peterburg
shahrida   M.E.   Saltikov-SHchedrin   nomidagi   xalq   kutubxonasida   saqlanmoqda.
Asarning   eski   o‘zbek   tiliga   tarjimasining   yana   bir   nusxasi   xam   bor,   lekin   u
to‘lik   emas.   Soxibqironning   39   yoshigacha   bo‘lgan   davri   voqealarini   o‘z   ichiga
olgan,   xolos.   Tarjima   Qo‘qon   xoni   Muhammad   Alixon   (l82l   /22   —   l858/59)ning -  33topshirig‘i   bilan   Xo‘jand   qozisi   Nabijon   Maxdum   tarafidan   amalga   oshirilgan.
Keyingi   yillarda   «Temur   tuzuklari»ning   hozirgi   o‘zbek   tiliga   qilingan   to‘la
tarjimalari   paydo   bo‘ldi.   Bu   olijanob   ish   birinchi   marta   fors   va   arab   tillari
bilimdoni   marhum   Alixon   to‘ra   Sog‘uniy   tarafidan   bajarildil.   SHundan   keyin
uning   tuzatilgan   to‘la   nashri   sharqshunos   Habibullo   Karomatov   tarafidan
hozirlandi va kitob holiga keltirib nashr etildil.
Asarning   rus   tiliga   qilingan   tarjimalari   ham   mavjud.   Bulardan   biri   N.P.
Ostroumov rahbarligida amalga oshirilgan nashrdir. Lekin mazkur nashrning jiddiy
kamchiliklari   bor.   Tarjima   forscha   originaldan   emas,   balki   L.Langlening
fransuzcha   nashridan   qilingan.
l968   yili   I.M.Mo‘minov   qisqa   so‘z   boshi   bilan   N.A.   Ostroumov   nashrini
faksimils   tarzida   qayta   chop   ettirdi.   Mazkur   asarning   N.S.   Likoshin   hamda   V.A.
Panov   amalga   oshirgan   yana   ikkita   nashri   ham   bor.   Lekin   har   ikkala   nashr   ham
asarning   Nabijon   Mahdumning   to‘la   bo‘lmagan,   fakat   uning   bir   qismi   —
«Malfuzot»dan   iborat   nusxasiga   asoslangan.
Endi   «Temur   tuzuklari»   asarining   muallifi   va   uning   original   yoki   original
emasligi   haqida.   Bu   masala   ko‘pdan   beri   bahs-munozaralarga   sabab   bo‘lmoqda.
Masalan,   ingliz   sharqshunosi   E.G.Braun   bilan   rus   sharqshunos   olimi   V.V.   Bartold
«Temur   tuzuklari»   Amir   Temur   tarafidan   yozilganligini   inkor   qilibgina   qolmay,
balki   asarning   originalligiga   ham   shubha   bildirganlar.   Lekin   asarni   sinchiklab
o‘rganilganda   va   uni   Amir   Temurning   xayoti   va   ijtimoiy-siyosiy   faoliyatiga
bag‘ishlangan   mashhur   asarlarga,   xususan   Nizomiddin   SHomiy   va   SHarafuddin
Ali   YAzdiylarning   «Zafarnoma»   asarlariga   solishtirilganda,   bu   da’voning   asossiz
ekanligi ma’lum   bo‘ldi.
«Temur   tuzuklari»   va   uning   jahon   kutubxonalarida   saqlanayotgan   nusxalari
haqida   batafsil   ma’lumot   keltirgan   ingliz   sharqshunos   olimi   CH.A.   Storining
mufassal   katalogida   «Temur   tuzuklari»   Amir   Temur   tarafidan   yozilganligi
ishonarli isbotlangan.
Asarning   matni   va   inglizcha   tarjimasini   chop   etgan   mayor   Devi   va   Uaytlar
asarga   yozgan   so‘z   boshida   «Temur   tuzuklari»   Temurning   o‘z   qo‘li   bilan   yoki
uning   nazorati   ostida   yozilgan   deb   aytadilar.   Mazkur   so‘zboshida   yana   mana
bularni   o‘qiymiz:   «Temurning   o‘zi   yozgan   tarixi   faqat   o‘z   avlodi   uchun   yozilgan.
U   qanday   qilib   hokimiyatni   qo‘lga   kiritgani,   siyosiy   va   harbiy   faoliyati   haqidagi
sirlar, uning boshqarish san’ati kabilarni o‘zi izohlab bergan».
SHamsiddin Somiyning o‘ta qimmatli qomusiy asarida ham «Temur
tuzuklari»   Amir   Temur   qalamiga   mansubligi   aniq   aytilgan.   Bu   asarda   xususan
bunday   deyiladi:   «Temur   «Tuzukot»   nomli   qonunlar   majmuasini   yozgan   va   unda -  34o‘z   tarjimai   holini   bayon   etgan.   CHig‘atoy   tilida   bitilgan   bu   asar   fors   va   Evropa  
tillariga   tarjima qilingan».
Mualliflik xususida gapirganda shuni ham aytish kerakki, Amir Temur aslida
ma’lumotli   kishi   bo‘lgan.   Ibn   Xaldun,   Hofizi   Abru,   Ibn   Arabshoh,   SHarafuddin
Ali   YAzdiy   singari   zamondoshlarining   guvohlik   berishicha,   Sohibqiron   keng
ma’lumotli   kishi   bo‘lib,   tarix,   fiqh   (musulmon   qonunshunosligi)ni   va   falsafani
yaxshi   bilgan.   Ibn   Xaldun   yozadi:   «Aslida   u   (Amir   Temur   —   mux.)   o‘ta   aqlli,
bilimdon,  farosatli,  ko‘p  bahslashadigan...  kishi   edi».  «Temur,  —  deb  yozadi  Ibn
Arabshoh, — olimlarga mehribon bo‘lib, sayyi- di shariflarni o‘ziga yaqin tutardi.
Ulamo   va   fuzaloga   to‘la   izzat   ko‘rsatib,   ularni   har   qanday   kimsadan   tamom
muqaddam ko‘rardi... Ular bilan mazmunli bahs ham yuritar ediki, bahsida insofu
hishmat bo‘lardi».
Hofizi   Abru   asarida   quyidagilarni   o‘qiymiz:   «Temur   turk   va   eroniylarning
tarixini   chuqur   bilgan   va   amaliy   jihat-   dan   foyda   keltiradigan   har   qanday   ilmni:
tibbiyot,   ilmi   nujum   (astronomiya)   va   riyo-   ziyot   (matematika)ni   qadrlar   edi.
Ammo   me’morlikka   alohida   e’tibor   bergan...   Eng   murakkab   qurilish   ishlarini
yaxshi   tu-   shunar   va   bu   ish   xususida   ko‘p   foydali   maslahatlar   berar   edi...».   Ilm-
fanning   qadriga   etgan,   uning   rivojiga   sharoit   yaratgan,   shu   bilan   birga   o‘zi
ilmli   bo‘lgan   shunday   odamning   biron   muhim   asar   yoza   olishiga   shubxa   bo‘lishi
mumkin   emas.
U   yoki   bu   asarning   originalligini   tanqidiy   tahlil,   ya’ni   o‘sha   asarni   o‘ziga
o‘xshash   asarlarga   solishtirish   yo‘li   bilan   aniqlash   mumkin.   Agar   «Temur
tuzuklari»ni Nizomiddin SHomiy va SHarafuddin Ali YAzdiyning nomi yuqorida
qayd   etilgan   asariga   yoki   Amir   Temur   haqidagi   boshqa   asarlarga   solishtirib
ko‘rsak, aytarli darajada xato-kamchilik topmaymiz. Amir Temur xam, farzandlari
ham   bo‘lib   o‘tgan   tarixni,   xususan,   sulolalar   tarixini   yozishga   alohida   e’tibor
berganlar.
Biz   yuqorida   at-Turbatiyning   forsiy   tarjimasini   SHoh   Jahon   o‘zi   sinchiklab
tekshirib chiqqanligi, uning topshirig‘i bilan Muxammad Ashraf Buxoriy tarjimani
boshqa mo‘‘tabar asarlarga solishtirib chiqib, tuzatganini aytgan edik. Bu — Amir
Temurdan   qolgan   odat.   Masalan,   Amir   Temur   o‘z   tarixini   ishonchli   manbalarga
suyanib   yozishlarini   talab   qilgan   va   uni   ortiqcha   ta’rifu   tavsiflardan   xoli   qilishni
buyurgan.
SHarafuddin Ali YAzdiy yozadi: «Baxshi va kotiblar mulku millat va arkoni
dav-   lat   ahvolida   nimaiki   bo‘lsa,   barchasini   aniqlab,   to‘la-to‘kis   yozib   borardilar.
Har   qanday   vokea,   o‘zgartirish   kiritmay,   oshirmay,   kamaytirmay,   ya’ni   aslida
qanday   kechgan   bo‘lsa,   o‘shanday   ko‘rsatib   berilsin,   deb   buyurilgan»   . -  35Undan   tashqari,   yozilgan   har   bir   asar   musavvada   (koralama   —   muh.)ligida
Soxibqironning o‘ziga va uning saroyidagi olimlarga bir necha bor o‘qib berilardi.
Xammaning   tasdig‘idan   o‘tgandan   keyingina   asar   ko‘chirish   uchun   maxsus
kotiblarning qo‘liga topshirilardi. «Temur tuzuklari» ham shunday tekshirishlardan
o‘tgan, albatta.
YAna   bir   fakt.   «Temur   tuzuklari»   jaxonga   mashhur   asar.   Uning   qo‘lyozma
nusxalari   dunyoning   deyarli   barcha   mamlakatlari   (Hindiston,   Eron,   Angliya,
Daniya,   Fransiya,   Germaniya,   Armaniston,   O‘zbekiston   va   h.k.)ning
kutubxonalarida mavjud. Matni ko‘p marta toshbosma usulida chop etilgan. Ingliz,
fransuz,          fors,          rus          va          o‘zbek          tillariga          tarjima          qilingan
«Temur   tuzuklari»   Sohibqironning   tarjimai   holi,   hayoti,   davlati   va
qo‘shinining   tashkil   topishini   o‘rganish   uchun   muhim   manba   bo‘lib   qolaveradi.
Amir   Temurning   «Tuzuklar»   muallifi   ekanligiga   shubhani   V.V.   Bartold   l9l8
yilda   chop   ettirgan   «Ulug‘bek   va   uning   davri»   asarida   bildirgan   edi.   U,   Amir
Temurning   rasmiy   istoriografiyasi   (tarixnavisligy)da   Sohibqironning   l360
yilgacha bo‘lgan hayotida   ro‘y bergan voqealar xususida  hech   nima   deyilmasligi
va   «Qazag‘onning   hukmronligi   to‘g‘risida   xikoyalarda   Amir   Temur   ham,   otasi
Tarag‘ay   ham   tilga   olinmasligi»   to‘g‘risidagi   o‘z   so‘zlarini   sharh-   lar   ekan,
jumladan,   shunday   yozadi:   «Amir   Temurning   mavhum   tarjimai   xoli,   ma’lumki,
Amir   Temurni   ana   o‘sha   hikoyalarning   hammasiga   kiritadi,   shuning   o‘ziyoq
mazkur   asar   qalbakiligining   eng   yaxshi   isbotlaridan   biridir.   Agar   Amir   Temur
chindan   ham   Qazag‘on   janglarida   qatnashganida   rasmiy   tarix   bu   haqda   yozgan
bo‘lur   edi». -  36XULOSA
Kichik   maktab   yoshidagi   bolalarni   milliy   qadiryatlarimiz   asosida   axloqiy
tarbiyalash muxim pedagogik muammo xisoblanadi. Malakaviy bitiruv ishini yozar
ekanmiz   o`quvchilarning   axloqiy   jixatdan   tarbiyalshda   xalqning   boy   pedagogik
merosiga murojat qilish, bugungi kunning muxim muammolaridan biri ekanligiga
yana bir bor amin bo’ldi m.Bu muammolarni xal qilishda ta`lim hamda tarbiyaviy
jarayonlarni   to`gri   tashkil   qilish   maqsadga   muvofiqdir.   Ana   shu   omillarda   biri
xalqimizning   faxri   bo`lgan   Amir   Temurning   xayoti   va   ijodiy   faoliyati   haqida
xikoya   qiluvchi,   xikoyat   va   rivoyatlar   bo`lsa,   ikkinchisi   Soxibqironniong
“Tuzuklarida” bayon etlgan pant nasixatlardir. Shuning uchun biz Amir Temurning
o`qituvchi   tarbiyachilarga   quydagi   ish   shakillarini   taklif   qilamiz.
l.   Amir   Temurning   xayoti   va   ijodiy   faoliyati   haqida   xikoya   qiluvchi   stend   va
foto albom   tashkil   qilish.
2. Tarbiyaviy   tadbirlarni   tshkil   qilish.
3. Bolalar   ijodiyotidan   ko`rgazmalar   uyishtirish.
4. Ota-onalar   uchun   pedagog   bilm   beradigan   maruzalar   tashkil   qilish.
5. Temuriylar   davlat   muzeyiga   sayoxalar   tshkil   qilish.
Umuman   olganda   Amir   Temurning   tarix   oldidagi   ximatlari   benixoya   kattadir.
Biz   pedagoglar   “Temur   tuzuklarida”   ilgari   surrilgan   ta`limy-tarbiyaviy   g`oyalrni
o`zimiz   yahshi   bilishimiz   va   ta`lim-tarbiya   jarayonida   keng   foydalanishni   yo`lga
qo`yish lozim.
Mazkur   mavzudagi   ilmiy   adabiyot   yil   sayin   ko‘payib   jahon   tarix
adabiyotining muhim bir  tarmog‘ini  hosil  qildi. Amir Temurning buyuk, betakror
va   yorqin   shaxsi,   qudratli,   irodasi   va   keng   qamrovli   harakatlari   dovrug‘i   o‘z
ta’sirini yanada kuchaytirib, bir qator mamlakatlar va davlatlardagi millionmillion
halq   ommasining   ongi   va   shuuriga   o‘rnashib   qoldi.   Buyuk   davlat   arbobi,
tashkilotchi va bunyodkor, siyosatchi va diplomat sifatida Amir Temurning hayoti
va  faoliyati   biz   yuqorida  kayd  etganimizdek,   dunyo  olimlarning  diqqat  e’tiborida
bo‘lib kelmoqdi. Bu borada rus va sho‘rolar davri temirshunosligida Amir Temur
shaxsi   va   uning   tarixdagi   o‘rniga   ziddiyatli   bir   yoqlama   yondashuvlar   namoyon
bo‘ldi. Xorijiy ilmiy adabiyotga kelganda, Evropa olimlarining Amir Temur shaxsi
va   uning   faoliyatiga   qiziqishi   bundan   400   yil   avval   boshlangan   edi.   l996   yil
boshlarida Parijda chet el tadqiqotchilarining Amir Temur va Temuriylar haqidagi
tadqiqotlar   bibliografiyasi   e’lon   qilingan   ro‘yxatga   450   dan   ortiq   asar   kiritilgan -  37edi.   O‘shandan   buyon   o‘tgan   vaqt   mobaynida   yana   50   dan   ziyod   tadqiqot  
mavjudligi aniqlandi.
Amir   Temur   kabi   ulug‘   zot   shaxsi   bilan   bog‘liq   afsona,   rivoyat   va
hikoyatlarda   uning   «xalq   nazaridagi   suyukli   qahramon   va   adolatli   podshoh»
bo‘lganligi, voqealar tavsifida haqiqat va afsonaviylikning chambarchas bog‘lanib
ketishi,   xalqimizning   avvalgi   azim   qurilishlarini   Amir   Temur   nomi   bilan   bog‘lab
kelayotganligi   xalqimizning   Sohibqiron   haqidagi   xotirasi   boqiy   ekanidan   dalolat
beradi.
Xullas,   Amir   Temur   davri   tarixnavisligi   qudratli   hukmdorning,   jahon
taraqqiyotiga   qo‘shgan   munosib   hissasi   to‘g‘risida   muayyan   xulosa   chiqarish
imkonini beradi.
TAVSIYALAR
l.   Temur   tuzuklaridan   ta`lim-tarbiya   jarayonida   foydalanishga   doir   ilg`or
boshlang`ich   sinf   o’qituvchilarining   ish   tajribalarini   umumlashtirish   talabga
muvofiq.
2.   O’qituvchilar   e`tiborini   sinf   va   maktabdan   tashqari   ishlarda   Temur   tuzuklari
mazmunini yoritib   berishga   qaratish   lozim. -  38FOYDALANILGAN   ADABIYOTLAR
1. O’zbekiston   Respublikasi   Konstitutsiyasi.   -T.:   O’zbekiston
2. O’zbekiston   Respublikasining   «Ta`lim   to’g`risida»gi   Qonuni.
3. Axloq-odobga oid Hadis namunalari. -T.: Fan,  
4..   Zunnunov   A.   Pedagogika   tarixi.   –T.:   O’qituvchi
5. Ishmuhamedov   R.   Pedagogik   mahoratni   shakllantirishning   mazmuni  
va   yo’llari.   //Xalq   ta`limi   j., l997   yil
6. Imomnazarov M. Milliy ma`naviyatimiz nazariyasiga chizgilar. –T.:
SHarq,   l998.   –   240-bet.
7. Inomova M. Oilada bolalarni ma`naviy-axloqiy tarbiyasi. –T.: Birinchi
Toshkent bosmaxonasi   nashri.
8. Yo’ldoshev   X.   Bola   tarbiyasida   maktab,   oila   va   mahalla   hamkorligi.
9. Mavlonova R., Normurodova B., Rahmonqulova N. Tarbiyaviy 
ishlar   metodikasi.   –T.: Fan,   2009.   – 320-bet.
l0. Mavlonova R., To’raeva O., Xoliqberdiev K. Pedagogika. –T.:
O’qituvchi.   20ll   yil. -262-263-,   -384-betlar.
l1.   Munavvarov   A.   Oila   pedagogikasi.   -T.:   O’qituvchi,.
l2. Oz-oz o’rganib dono bo’lur. -T.: G`afur G`ulom nomidagi Adabiyot va
san`at   nashriyoti.   l972.   – 208-bet.
13. Ochilov   M.,   Ochilova   N.   O’qituvchi   odobi.   -T.:   O’qituvchi,
14. Ochilov   M.,   Muallim   –   qalb   me`mori.   -T.:   O’qituvchi,   200l.
15. Otamuratov S., Rahimov J., Husanov S. Ma`naviyat asoslari. –T.: 2000. -
l94-,   -228   -bet.
16. Hoshimov K., Nishonova S., Inomova M., Hasanov R. Pedagogika 
tarixi.   O’qituvchi,   l996.
17. Hasanboeva O. va boshqalar. Odobnoma: l -4-sinflar uchun 
o’qitish   metodikasi.   –T.:   Bilim,   2003.   – 224-bet.   49