• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 102.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 27 Ноябрь 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

69 Продаж

Amir Temur va Temuriylar davri Farg'ona vodiysi tarixining tadqiq etilishi (Tarixshunosligi)

qatoriga Temuriylar davridagi Farg’ona madaniy hayotini kiritish mumkin. Markazlashgan davlatning tashqil topishi hunarmandchilik qishloq xo’jaligining taraqqiy etishiga, ichki va tashqi savdoning rivojlanishiga hamda madaniy hayotning gullab yashnashiga olib keldi. Bu esa, o’z navbatida, Temuriylarning chekka viloyatlari madaniy hayotiga ham ta’sir ko’rsatdi. Xususan, ushbu jarayonlarda maktab va madrasalardan ibodat bo’lgan ta’lim tizimi muhim o’rin tutdi. Ilmiy adabiyotlarda madrasalar ilmlar tasnifi, o’qitish saviyasi, mudarrislar mavqeyiga ko’ra ikki bosqichga bo’linganligi ta’kidlanadi. Birinchisi umumiy ta’lim beruvchi o’quv maskani – madrasa. N. Boboyevning yozgan ma’lumotiga ko’ra “Temuriylar saltanatida ta’lim tarbiyaning eng oliy bosqichi, yuksak ilmiy martabaga erishgan allomalar faoliyat olib borgan maskani - madrasayi oliyadir. Birinchi bosqich madrasalari kichikroq shaharlar va tumanlarda ham faoliyat olib borgan. Ularning bitiruvchilari ibtidoiy masjidlarda imom, qozixonalarda turli muallimlar olib borganlar. Bir qismi esa madrasai oliylarda faoliyat davom ettirganlar” 1 . Tarixiy manbalarda XIV asrning ikkinchi yarmi va XVI asr boshlaridagi Farg’ona vodiysida mavjud bo’lgan maktab, madrasalar haqida ma’lumotlar ham bo’lsa-da, ular shahar hamda qishloqlarda maktablar faoliyat olib borganligini tasdiqlaydi. Muhammad Mufti Oxangaroniyning “Mavlono Lutfullox manoxibi” asarida Mavlono Lutfullox Chustiy taxsil uchun Samarqandga ketishdan avval ikki yil Marg’ilondagi madrasada ta’lim olganligi ta’kidlanadi. Bu esa bunday madrasalar vodiyning boshqa shaharlarida ham bo’lganligini tahmin qilish imkonini beradi. Amir Temur tomonidan 1376 yiliyoq Farg’ona ulusining tashqil etilgan va mahalliy boshqaruv tizimi shakllantirilgan. Ko’pgina mualliflarning ta’kidlashiga ko’ra, markaziy boshqaruv tizimidagi deyarli barcha tuzilmalar kichikroq shaklda mahalliy boshqaruvda to’liq faoliyat yuritgan. Davlat va qo’shin ta’minoti, soliq tizimi bilan bog’liq moliyaviy faoliyat barcha katta-kichik ma’muriy birliklarda 1 Бобоeв Hалимбой. Амир Темур ва темурийлар салтанати. Тошкент, Камалак. 1996. B .49. 23 tarixshunoslikda Amir Temur hukumronligi davrida Farg’ona vodiysi tarixini o’rganilishi; - Farg’ona vodiysida Umarshayx Mirzo hukumronligi davriga oid tarixshunoslar tomonidan o’rganilishi; - Temuriylar davrida Farg’ona vodiysida madaniy hayotga oid tadqiqotlarni yoritib berishdir. Davriy (xronologik) chegaralanishi: Kurs ishining davriy chegarasi XIV asr 3- choragidan va XV asr oxirlarigacha Mavarounnahrda Amir Temur hukumronligining o’rnatilishi, Farg’ona vodiysining o’z davlatining tarkibiga kiritilishi, Temuriy hukumdorlar davrida Farg’ona vodiysining madaniy hayotini tarixshunsolikda o`rganib tahlil qilishdan iborat. Mavzuning o’rganilganlik darajasi Amir Temur to‘g‘risida noma’lum bo‘lib kelayotgan va sir saqlab kelingan tarixiy-ilmiy va badiiy asarlar, monografiyalar, risolalar endilikda nashr qilina boshladi. Xususan yevropalik olimlar tomonidan Amir Temurga bag‘ishlab yozilgan asarlarni, maqolalarni bir xil tarzda qabul qila olmaymiz. Chunki, turli davr va sharoitlarda yozilgan asarlar mualliflarning dunyoqarashlariga, bilim saviyalariga ko‘ra bir-biridan keskin farq qiladi. zarur. Turli mamlakatlar olimlari, tarixchilari, adiblari yozgan asarlardir. Bu guruhdagi kishilar Ibn Arabshoh, Lui Gonsales de Klavixo, Abdurrazzoq Samarqandiy, Sharafiddin Ali Yazdiy, Nizomiddin Shomiy, Xondamir, Rashid-ad- din Fazlallax Xamadoni, Mirza Muhammad Xaydar 1 , Rus tarixchilaridan M.Ivanin, N. G. Pavlov, N. I. Konrad, N.M.Karamzin, S.M.Solovyev, A.Y.Yakubovskiy, 1 Ибн Арабшох. Ажойиб ал-макдур фи тарихи Таймур / Сузбоши, араб тилидан таржима ва изохлар муаллифи У.Уватов. – Тошкент: Мехнат, 1992.1 китоб. - 328 б. Руи Гонсалес де Клавихо. Самарканддаги Амир Темур саройига саёхат кундалиги (1403 - 1406 йиллар) // Санъат. – Тошкент, 1990. №8. – Б.22. Абдурраззок Самаркандий. Матлаъи саъдайн ва мажмаи бахрайн / Форс-тожик тилидан таржима, кириш суз ва изохли, лугатлар А.Уринбоевники. – Тошкент: Фан, 1969. – 464 б. Низомиддин Шомий. Зафарнома / Форс тилидан у ти - рувчи Юнусхон Хакимжонов. Таржимани кайта ишлаб нашрга тайёрловчи ва масъул мухаррир Асомиддин Уринбоев. – Тошкент: Узбекистон, 1996. - 528 б. Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома (Мовароуннахр вокеалари 1360 - 1370) / Масъул мухдррир, сузбоши муаллифи ва нашрга тайёрловчи А.Уринбоев, О.Буриев таржимаси. - Тошкент: Камалак, 1994. -288 б. Хондамир. Дастур ул-вузаро. УзФА Шаркшунослик институтининг кулёзмалар фонди. Инв. №55/1, №5524. Мирза Мухаммад Хайдар. Тарихи Рашиди / Введение, пер. с перс. А.Урунбаева, Р.П.Джалиловой и Л.М.Епифановой. - Ташкент: Фан, 1996. - 728 с. Рашид-ад-дин Фазлаллах Хамадани. Сборник летописей / Пер. с перс. А.К.Арендса. Под ред. А.А.Ромаскевича, Е.Э.Бертельса, А.Ю.Якубовского. - М.-Л.: Наука, 1946. T.III. - 340 с. 4 yaratilgan fundamental asarlar alohida ajralib turadi. “Temur va Ulug’bek davri tarixi” asarida XV asrda Farg’onada bo’lib o’tgan siyosiy voqealar, jumladan, Farg’onaning Mirzo Ulug’bek mulklari tarkibiga kiritilishi masalalari hususida so’z yuritilgan. “Amir Temur jahon tarixida” asarida Temurning 1375 yili Mo’g’uliston yurishidan Farg’ona orqali qaytganligi, 1376 yili Farg’onada markaziy hukumatga qarshi isyon ko’tarilganligi qayd etilgan, Umarshayx mirzoning Farg’onada mo’g’ullarga qarshi kurash olib borganligi ta’kidlangan bo’lsa ham, ushbu masalalar keng tahlil va tadqiq etilmagan. E.V.Rtveladze va D.Alimovalarning mas’ul muxarrirligida nashr etilgan “Istoriya Uzbekistana. Epoxa Amir Temura i Temuridov” monografiyasi temurshunoslikda muhim voqea bo’ldi 1 . Monografiyada dastlab manbashunoslik va tarixshunoslik masalalari keng qamrovda tadqiq etilib, temurshunoslikning rivojlanib borish dinamikasi, undagi yo’nalishlar yoritib berilgan. Asarning birinchi bobi siyosiy tarix masalalariga bag’ishlangan bo’lib, unda Sari Buga va Odilshoxning Farg’onadagi isyoni, Mo’g’uliston hukmdorlari Qamariddin va Anqaturalar tomonidan Farg’onaga uyushtirilgan 1376 va 1388 yillardagi bosqinlar, Andijon hokimi Umarshayx mirzoning Amir Temur tomonidan To’xtamishxonga qarshi olib borgan yurishlardagi ishtiroki masalalariga ham to’xtalib o’tilgan. Shuningdek, Temuriylar davri tarixi haqida so’z yuritilganda, Farg’onadagi asosiy siyosiy voqealar ham qayd etilgan 2 . Monografiyaning keyingi bob va bo’limlaridan ham Farg’ona vodiysiga oid ba’zi ma’lumotlar o’rin olgan. Farg’onada tir - kamon o’qi ishlab chiqarish keng yo’lga qo’yilganligi, Axsida yetishtirilgan “Mir Temuriy” qovun navining mashxur ekanligi, Farg’ona orqali Xitoyga o’tgan savdo yo’li kabi ma’lumotlar shular jumlasidandir. Mustaqillik yillarida bir qator mualliflar tomonidan Amir Temur va temuriylar davri tarixiga oid salmoqli asarlar yaratildi. Bu borada B.Ahmedov, A.Muhammadjonov, A.Asqarov, A.Ahmedov, S.Jalilov, 1 Ртвеладзе. Э. В. Алимова. Д. История Узбекистана. Эпоха Амир Темура и Темуридов. T.: 2009. C.61. 2 Usmonov. B. Amir Temur va Temuriylar davrida Farg’ona vodiysi. T.: 2019. B. 38. 12 Farg’ona vodiysi orqali qaytganligini qayd etadi. Nizomiddin Shomiy “Zafarnoma” asarida Amir Temur Yassi viloyatidan o’tib, O’zgan shahri orqali Xo’jandga kelganligini ta’kidlaydi. Sharafiddin Ali Yazdiy esa Temur Yassi dovonidan o’tib O’zgan – Xo’jand yo’nalishi bo’ylab xarakatlangani haqida so’z yuritgan. Bu masalada Shomiy Sharqiy Turkistondan Farg’onaga o’ti shdagi Yassi dovonini hamda dovondan o’tgandan keyingi birinchi shahar zgandni Yettisuv - Toshkent yulidagi Yassi viloyatiga va Sirdaryo buyidagi O’zgan shahriga adashtirgan. V.V.Bartold ushbu masalada Yazdiyning ma’lumotlariga tayanib to’g’ri qarorga kelgan. Chunki bu vaqtda Issiqko’lning janubi-sharqiy qismidagi Otboshi, Arpayozi mavzelarida turgan Amir Temurning Yassi dovoni orqali qaytishi ham mantiqan to’g’ridir. Shuningdek, muallif 1376 yili Farg’ona vodiysiga Qamariddin boshchiligidagi mo’g’ul qabilalari bostirib kirganligi sababli Amir Temur bosqinchilarga qarshi vodiy orqali qo’shin tortganligi haqida to’xtalib o’tadi 1 . V.V.Bartold Mo’g’ulistonga qilingan 1389 yilgi yurish haqida so’z yuritar ekan, Umarshayx mirzoning Sohibqiron farmoniga ko’ra Sharqiy Turkiston orqali Farg’ona vodiysiga qaytganligiga e’tibor qaratadi. Shuni alohida qayd etish kerakki, ushbu masalada ham V.V.Bartold Shomiy Farg’onadagi O’zgan shahrini Sirdaryoning o’rta oqimidagi O’zgan shahriga adashtirganligiga chalg’imaydi. Muallifning mo’g’ul amirlaridan biri Karimberdining Olabuqada qal’a qurganligi va shu qal’adan turib Farg’ona vodiysini talon-toroj qilish uchun hujumlar uyushtirganligi to’g’risidagi fikri ham e’tiborga molikdir 2 . V.V.Bartoldning tadqiqotlarida ba’zi bahstalab masalalar ham mavjud. Masalan, muallif mo’g’ul xoni Yunusxon haqida so’z yuritar ekan, uning Sulton Abu Sa’id mirzo vafotiga qadar ham Farg’ona vodiysini qo’lga kiritishga o’ringani, lekin uning o’rinishlari besamar ketganligini ta’kidlaydi va uni asoslash uchun Abdurazzoq Samarqandiyga tayanadi. Lekin Abdurazzoq Samarqandiyning ushbu habari Xaydar mirzo va Bobur mirzolarning asarlarida uchramaydi. Umarshayx mirzo bilan Yunusxon o’rtasida ba’zi muammolar esa Sulton Abu 1 Иванин. М.И. ўзининг. Икки буюк саркарда, Чингизхон ва Амир Темур. Т. 1994. Б. 97. 2 Бартолд. В.В. Очерк истории семиречъя. М. 1963. C .72. 7 V.V.Bartold 1 , va boshqalarning asarlari. Hozirgi kunda esa yevropa davlatlarining deyarli har birida Amir Temur shaxsini o’rganuvchi olimlar jamiyatlari tashqilanib kelinmoqda. Bunday jamg’armalarning eng mashhurlaridan biri Fransiyada Lyusen Keren tomonidan tashqillangan. Eng muhim manbalar asosini Mustaqillik davridan so’ng O’zbekiston tarixchi olimlar jamiyati vakillari tomonidan o’rganishlar natijasida Amir Temur va Temuriylar davlati haqida juda ham ko’plab olimlar ilmiy ishlar yoqlashdi. Temuriylar sulolasining hukumronligi davrida Farg’ona vodiysi tarixiga oid ma’lumot akademik B. Ahmedov, A. Muhammadjonov, A. Ziyo, Sh. O’ljayeva, O. Bo’riyev, T. Fayziyev, H. Sodiqov, B. Usmonov va bir qancha olimlarimizni e’tirof etsak bo’ladi 2 . Xususan Temuriylar sulolasining hukumronligi davrida Farg’ona vodiysi tarixiga oid ma’lumotlar professor Bahriddin Usmonovning “Farg’ona vodiysi Amir Temur va Temuriylar davrida” asari muhim manbalardan ibiridir. A.X.Saidov bu borada izlanishlar olib borib, “Amir Temur dunyo fani ko’zgusida” nomli bibliografik asar chop ettirdilar. Undagi ma’lumotlarga ko’ra, Amir Temurga bag’ishlab yaratilgan jiddiy asarlar soni Yevropa tillarida 700 dan ziyod, Sharq tillarida esa 900 dan ko’pdir. Bu asarlarda Amir Temur shaxsi, saltanatning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayotiga turlicha baho berilgan. Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, tadqiqot umumiy 35 betni tashqil etadi. I – BOB. Amir Temur davrida Farg’ona vodiysining tarixshunoslikdagi tadqiqotlar. 1 Якубовский А. Ю. Государство Тимура История Узбекской ССР. Т 1955. T. 1. Кн. 1. С. 313. IIавлов H. Г. Тимур И Павлов Н.Г. История Туркестана в связи с историческим очерком сопредельных стран (Персии, Афганистана, Белуджистана, Индии и Восточного Туркестана). Т., 1910. С.12. Конрад Н. И. Средневековое Возрождение и Алишер Навои // Иностранная литература. 1969. № 2. С. 212. Карамзин Н. М. История государства Российского. Тула.: Приок. кн. изд-во, 1990. T. V. -560 с. Бартольд В. В. Тимур // Энциклопедический словарь “Брокгауз Эфран”. Спб., 1901. Т. ХХХШ. С. 195-197. 2 Ahmedov . B . Amir Temur va Ulug ‘ bek zamondoshlari xotirasida . – Toshkent .: O ‘ qituvchi -1996. 310. Bo‘riyev Omonullo. Sohibqiron Amir Temur. – Toshkent.: O‘zbekiston-2011. 112 b. Fayziyev. T. Temuriylar shajarasi. – Toshkent.: Yozuvchi-Xazina-1995. 352 b. Muhammadjonov A. Temur va temuriylar saltanati. – Toshkent.: Qomuslar bosh tahririyati-1994. 158 b. Ртвеладзе Э . В ., Саидов А . Х . Амир Темур в зеркале мировой науки . - Ташкент : Мир экономики и права , 1999. - 352 с . Ziyo A. Amir Temur va temuriylar. – Toshkent: O‘zbekiston ovozi-1996. Sodiqov.H – Amir Temur saltanatida xavsizlik xizmati. – Toshkent., .2010. O’ljayeva. Sh. Amir Temur saltanatida milliy davlatchilikning rivojlanishi. Tar. fan nom… – Toshkent. 2008. B. Usmonov. Farg’ona vodiysi Amir Temur va Temuriylar davrida. T .: 2019. 5 1. Рашид-ад-дин Фазлаллах Хамадани. Сборник летописей / Пер. с перс. А.К.Арендса. Под ред. А.А.Ромаскевича, Е.Э.Бертельса, А.Ю.Якубовского. - М.-Л.: Наука, 1946. Т.ИИИ. - 340 с. 3. Хондамир. Дастур ул-вузаро. УзФА Шаркшунослик институтининг кулёзмалар фонди. Инв. №55/1, №5524. 4. Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома (Мовароуннахр вокеалари 1360 - 1370) / Масъул мухдррир, сузбоши муаллифи ва нашрга тайёрловчи А.Уринбоев, О.Буриев таржимаси. - Тошкент: Камалак, 1994. 5. Руи Гонсалес де Клавихо. Самарканддаги Амир Темур саройига саёхат кундалиги (1403 - 1406 йиллар) // Санъат. - Тошкент, 1990. №8. 6. Ибн Арабшох. Ажойиб ал-макдур фи тарихи Таймур / Сузбоши, араб тилидан таржима ва изохлар муаллифи У.Уватов. - Тошкент: Мех,нат, 1992. ИИ китоб. 7. Абдурраззок Самаркандий. Матлаъи саъдайн ва мажмаи бахрайн / Форс-тожик тилидан таржима, кириш суз ва изохли, лугатлар А.Уринбоевники. - Тошкент: Фан, 1969. 8. Бўриэв О.Темурийлар даври ёзма манбаларида Марказий Осиё.Тошкент., 1997. ИИИ. Илмий адабиётлар. 9. Каримов. Ш, Шамсутдинов. Р. Ватан тарихи (биринчи китоб)., Тошкент., Шарқ., 2010. 10. Сидди қ ов . С , Ахмедов . А , Ахмедов . М . ва бошқалар. Амир Темур Жаҳон тарихида . Тошкент. Шар қ . 2001., 11. А х медов. Б – Амир Темур ва Улу г бек замондошлари хотирасида. Тошкент. Ўқ итувчи., 1996. 12. Иванин . М.И. ўзининг . Икки буюк саркарда, Чингизхон ва Амир Темур. 13. Березинов. Е Буюк Темур. Тошкент., Шарқ . 1996., 14. Мўминов. И – Амир Темурнинг Ўрта осиё тарихида тутган ўрни ва рўли. Тошкент., 1968., 31 fikr-muloxazalar, xronologik noaniqliklar ham uchraydi. Mavzuning tarixshunoslik tahlili Amir Temur va temuriylar davrida Farg’onaning siyosiy, iqtisodiy va madaniy taraqqiyoti masalasi hozirgacha yaxlit, tizimli ravishda yoritilmaganligini ko’rsatadi. Mavjud tarixiy manbalarlardagi ma’lumotlar va ilmiy adabiyotlarda yozilgan xulosalar tahlili Amir Temur davlati tashkil topishi arafasida Farg’ona vodiysining g’arbiy qismi Movarounnahr tarkibidagi Xo’jand bekligi, markaziy va sharqiy qismlari esa Mo’g’uliston davlati tasarrufida ekanligi, Xo’jand bekligi o’zaro urushlar avj olgan sharoitda Mo’g’uliston ilan qo’shni hudud sifatida nafaqat o’z mavjudligini saqlab qolib, balki o’z mavqeini mustahkamlashga erishganligini ko’rsatdi. 1369-1370 yillarga kelib Movarounnahrda Amir Temur mavqeyining keskin kuchayishi, mo’g’ul amirlarining Toshkent viloyatida hamda vodiyning shimoliy va sharqiy qismlarida o’z hukmronliklarini o’rnatishi natijasida Xo’jand bekligi kuchsizlanib, Amir Temur hukmronligini tan olgan va uning davlati tarkibiga kirgan. Farg’ona vodiysi va Toshkent vohasining Movarounnahr markazidan uzoqligi, shuningdek, Amir Temur davlatining raqiblari Oq O’rda, ayniqsa, Mo’g’uliston bilan chegaradoshligi bu yerda markazlashtirish siyosatiga qarshi bo’lgan siyosiy kuchlarning to’planishiga olib keldi. Shu boisdan mazkur hududlarni Temur davlatiga to’la bo’ysundirish tashqi siyosatdagi g’alabalarga bog’liq xolda kechrok amalga oshdi. Foydalanilgan adabiyotlar I. O’zbekiston Respublikasi Prezidentlarining asarlari. 1. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -Toshkent., O‘zbekiston, 2017. 2. Каримов И.А. Амир Темур x а қ ида суз. Тошкент, Ў‘ збекистон . 1996. II. Manbalar. 30 T.Fayziyev, D.Y.Yusupova, Azamat Ziyo, O.Bo’riyev, SH.O’ljayeva, B. Usmonov va boshqalarning ilmiy asarlari hamda tadqiqotlarini tilga olishimiz mumkin. B.Ahmedov yuqorida ta’kidlangan “Temur va Ulug’bek davri tarixi”, “Amir Temur jahon tarixida” asarlarining siyosiy voqeyalar tahdiliga doyr qismlariga mualliflik qilish bilan birgalikda Amir Temur tarixiga bag’ishlangan bir qator tadqiqotlar ham yaratdi 1 . Muallifning mustabid sovet davrining so’nggi yillarida nashr etilgan “Ulug’bek”, mustaqillik davrida chop etilgan “O’zbek ulusi”, “Tarixdan saboqlar”, “Amir Temurni yod etib”, “Sohibqiron Temur” kabi asarlari va maqolalar to’plamlarida Farg’ona vodiysi tarixiga oid ba’zi masalalar ham tilga olingan. Jumladan, “Ulug’bek” tarixiy essesida Mirzo Ulug’bekning siyosiy faoliyatini, “Amir Temurni yod etib” to’plamiga kiritilgan “Temur va Qamariddin” tadqiqotida Temuriylar davlatining Mo’g’uliston bilan munosabatlari tarixini yoritish jarayonida Farg’ona tarixi bilan voqelik ba’zi fikr, mulohazalar bildirilgan. Shuningdek, B.Ahmedov Qirg’iziston tarixiga bag’ishlangan maqolasida ham Yunusxon tomonidan Farg’ona hokimi Umarshayx mirzoga tegishli bo’lgan Sayram, Toshkent va O’ratepaning tortib olinishi haqida so’z yuritadi. Shu o’rinda ta’kidlab o’tish joizki, B.Ahmedovning ba’zi bir mulohazalari baxslidir. Masalan, Toshkent hokimi Shayx Jamol o’ldirilganidan keyin viloyat dastlab Sulton Ahmad mirzoning tasarrufiga o’tgan va keyinchalik Umarshayx mirzoga berilgan. Shuningdek, O’ratepa ham mo’g’ul xonlari qo’liga Yunusxon va Umarshayx mirzolar vafotidan keyin, ya’ni 1495 yili o’tgan. A.Ahmedovning “Ulug’bek (Hayoti va faoliyati)” va “Ulug’bek Muhammad Tarag’ay” risolalarida ham Mirzo Ulug’bek faoliyatining Farg’ona vodiysi bilan bog’liq ba’zi voqealari qisqacha qayd etilgan. Jumladan, muallif V.V.Bartold fikrlariga tayangan xolda, Mirzo Ulug’bek tomonidan o’ziga nisbatan itoatsizlik qilgan Ahmad mirzoga tegishli Farg’ona va Qoshg’arni o’z mulklari tarkibiga qo’shib olganligini qayd etgan. Tadqiq etilayotgan mavzu doirasida yaratilgan adabiyotlar ichida S.Jalilovning asarlari ham alohida o’rin tutadi. Muallifning bir qator risolalarida 1 Ahmedov. B. Ulug’bek. T.: 1989. B.56. 13 1.1 Rossiya tarixshunoslarining Temuriylar sulolasining hukumronligi davrida Farg’ona vodiysi tarixiga oid olib borilgan tadqiqotlar Rossiya imperiyasi davrida yaratilgan asarlar, tadqiqotlar ham davriy jihatdan keng ko’lamlidir. Ba’zi rus tarixchilari Rossiya tarixiga bag’ishlangan asarlarida temuriylar davri tarixiga ham qisqacha to’xtalib o’tganlar 1 . Sharqshunoslikning taraqqiy etib borishi jarayonida temuriylar sulolasi tarixining turli masalalariga oid alohida tadqiqotlar ham paydo bo’ldi. Ularda tadqiq etilayotgan mavzuga oid ayrim qaydlar uchraydi. M.Ivanin Chingizxon va Amir Temurning harbiy san’atiga bag’ishlangan asarida Amir Temurning Mo’g’uliston va Oltin O’rda davlatlariga qarshi olib borgan yurishlari haqida so’z yuritish jarayonida vodiy tarixiga oid bir necha fikrlarni bildirib o’tgan. Muallif mo’g’ul sarkardasi Anqoto’raning Sirdaryogacha borib, Andigonni qamal qilishga o’rinishi muvaffaqiyatsiz chiqqanligi, ularga qarshi yurish vaqtida Amir Temur lashkarining bir qismiga Farg’ona viloyati hokimi Umarshayx mirzo boshchilik qilganligi va yurish oxirida ayni shu harbiy qism Kuzan, Uchturfon, Qoshg’ar orqali Andijonga qaytganligini yozadi. M.Ivanin Temuriylar lashkarining xarakat yo’nalishini to’g’ri ko’rsatgan bo’lsa-da. Anqato’ra boshchiligidagi mo’g’ullar Sirdaryo bo’yida Umarshayx mirzoni yengib, daryoni kechib o’tganliklarini e’tiborsiz qoldirgan va mo’g’ullar Sirdaryogacha borgan degan noto’g’ri xulosa bergan 2 . Ikkinchi guruhga kiritilgan ilmiy tadqiqotlar orasida sharqshunos olim V.V.Bartold asarlari o’zining ilmiy qimmati va salmog’i bilan katta ahamiyat kasb etadi. Muallif Amir Temur va temuriylar davridagi Farg’ona vodiysi tarixiga oid alohida tadqiqot olib bormagan. Lekin Mo’g’uliston va Temuriylar davlatlari tarixiga bag’ishlangan asarlari hamda maqolalarida bu masalaga oid ba’zi bir qaydlar qoldirib, fikr-mulohazalar bildirib o’tgan. V.V.Bartold “Ocherki istorii Semirechya” asarida Amir Temurning 1375 yil Mo’g’ulistonga qilingan harbiy yurishi haqida so’z yuritar ekan, u bu yurishdan 1 Мўминов. И – Амир Темурнинг Ўрта осиё тарихида тутган ўрни ва рўли. Тошкент., 1968. 2 Шамукарамова. Ф. Изучение истории государства Амира Темура и Темуридов конце XIX – XX начале. / Отв. ред. Д. Алимова. Т.: 2018. C .52. 6 Toshkent voxasi va Turkistonni mo’g’ullar hujumidan ximoya qilish, u yerlardagi vaziyatni nazorat qilib turish, Mo’g’ulistondagi siyosiy xolatni diqqat bilan kuzatib borish kabi vazifalar ham yuklanganligiga amin bo’lamiz 1 . Shuning uchun ham Farg’ona vodiysi hokimi Umarshayx mirzo Amir Temur davlatining siyosiy va harbiy mavqei Movarounnahrning to’la xavfsizligini so’zsiz ta’minlash darajasiga chiqmagunga qadar Farg’ona vodiysini tark etmadi. Amir Temurning vodiy bilan bog’liq bo’lmagan harbiy yurishlarida deyarli ishtirok etmadi. Chunki Amir Temur Xuroson va Erondagi harbiy yurishlar bilan band bo’lgan vaqtda ikki ko’chmanchi davlat Oq O’rda va Mo’g’uliston bilan chegaradosh bo’lgan hududda Umarshayx mirzo boshchiligidagi kuchli ximoyaning tashqil etilishi Movarounnahr xavfsizligi uchun juda muhim edi. Tarixiy voqealarning keyingi rivoji ham ushbu fikrlarni tasdiqlaydi. 1376 yildan keyin Amir Temur asosan Xorazmda o’z hokimiyatini mustahkamlash, Movarounnahrning shimoliy chegaralarida xavfsizlikni ta’minlash bilan mashgul bo’ldi. 1379 yilga kelib To’xtamishxon tomonidan Dashti Qipchoq taxtining qo’lga kiritilishi Amir Temur tashqi siyosatining muhim natijalaridan biri edi. 1376-1380 yillar davomida Farg’ona va uning tashqi chegaralarida muhim siyosiy voqealar kuzatilmadi. Tashqi xavfsizlik masalalari to’liq xal etilmaganligi uchun Umarshayx mirzo ushbu yillar davomida Farg’onadan tashqaridagi harbiy ishlarga, 1379 yilgi Xorazm yurishini istisno qilinganda, jalb etilmadi. Amir Temurning Oq O’rda hukmdori O’rusxon va uning o’g’illariga qarshi yurishlaridagi ishtirokchilar safida Umarshayx mirzo nomining qayd etilmaganligi yuqoridagi fikrlarni ilgari surish imkonini beradi. 1381-1385 yillarda amalga oshirilgan Xuroson yurishlari, 1385-1387 yillardagi “uch yillik” yurishlarda ham Umarshayx mirzo tilga olinmaydi. Faqatgina 1382 yili Xurosondagi Kalot qal’asini qamal qilish jarayonida qal’a darvozalaridan birini egallash Umarshayx mirzoga topshirilganligi Sharafuddin Ali Yazdiy tomonidan keltiriladi. Lekin boshqa manbalarda bu ma’lumot uchramaydi. Amir Temur Xuroson zabt etilganidan so’ng, o’zining mulklaridan ayrilgan siyosiy 1 Шарафуддин Али Яаздий – Зафарнома. Тошкент., 1997. B .91. 17 Sarbaraxna nomi bilan shuhrat topgan. Bobur mirzoning ta’kidlashicha, Mir Sarbaraxna Andijon kentlaridan birida tug’ilgan. S.Jalilov etnografik ma’lumotlarga tayangan xolda, u Andijonning qo’sh tegirmon dahasida yashab, Umarshayx mirzo saroyida xizmatda bo’lganligini ta’kidlaydi 1 . Xondamir “Xulosat ul-axbor” asarida Mir Sarbaraxna haqida anchagina keng ma’lumotlar beradi. “Mir Sarbaraxna laqabli Said Shamsiddin Muhammad Andijoniy, - deb yozadi muarrix, - fe’lining xushligi, so’zlarining muloyimligi, faxmining tezligi hamda zexnining o’tkirligi bilan zamon fozillari va davronning ziyrak kishilari orasida tamom ajralib turardi. Hamma vaqt so’zlari shirin va ma’noli, hikoyatlari go’zal, suhbatlari ajoyib va g’aroyibdir. Hayotining boshlarida Movarounnahr mamlakatida ilm toliblari orasida kun kechirdi”. Xondamirning ma’lumotlaridan anglashiladiki, Mir Sarbaraxna dastlab o’z viloyatida va Movarounnahr shaharlarida taxsil olgan va ijodiy faoliyat bilan shug’ullangan. Shuningdek, Xondamirning “Makorim ul- axloq” asarida keltirilgan Mir Sarbaraxna bilan Navoiy o’rtasidagi kechgan mutoyiba haqidagi ma’lumotdan uning yoshligida tilanchilik bilan kun kechirganligi ham oydinlashadi. Navoiyning ta’kidlashicha, Shayx Luqmon Mozorida 20 yilga yaqin shayxlik va mutavallilik qilgan. Xondamir ham Mir Sarbaraxna bu vazifani 20 yil bajarganligini va Navoiy yordamida ushbu ishga ega bo’lganligi qayd etadi. Keyinchalik Alisher Navoiyning homiyligi ostida Xusayn Bayqaro saroyida sadrlik lavozimida ishlagan. Yuqoridagi ma’lumotlarni hamda uning 1493 yili vafot etganligini inobatga olsak, Mir Sarbaraxnaning 1470 yildan keyin Hirotga kelib degan tahminni ilgari surish mumkin. Xurosonda go’zal xulqi, shirin so’zligi, zehnining o’tkirligi va iste’dodining yuksakligi bilan shuhrat topgan Mir Sarbaraxna Navoiyning eng yaqin do’sti va suxbatdoshlaridan biri bo’lgan. Alisher Navoiy va Xondamir uning ijodiga ijobiy baho berganlar. Bobur mirzo esa o’z vatandoshining Xuroson olimlari va shoirlari o’rtasidagi katta obruga ega ekanligiga alohida e’tibor qaratib unga shunday ta’rif beradi: “G’olibo 1 Абдурраззок Самаркандий. Матлаъи саъдайн ва мажмаи бахрайн / Форс-тожик тилидан таржима, кириш суз ва изохли, лугатлар А.Уринбоевники. - Тошкент: Фан, 1969. B .116. 27 viloyatlaridagi tarixiy voqealar yoritilgan. Ularda saltanatning sharqiy chegaralarida joylashgan Farg’ona vodiysiga tegishli ma’lumotlar ham uchraydi. Mavjudlari ham ayrim yirik voqeliklar kontekstida keltirilib, mantiqiy izchillik yetishmaydi. Tarlok; holdagi ma’lumotlarni matnlardan jamlab, qo’shni hududlardagi va markaziy viloyatlardagi tarixiy voqeliklar bilan siyosiy tahlil etib, ma’lum bir fikr-mulohazalar bildirish imkoniyati tug’iladi. Amir Temur va temuriylar davri tarixiy manbalarida Farg’ona vodiysi haqidagi ma’lumotlarning kamligi va tarqoqligi, ularga nisbatan tanqidiy yondashuvni hamda samarali foydalanishni talab qiladi. Vodiyga nisbatan Farg’ona so’zini qo’llash Amir Temur va temuriylar davrida yozilgan tarixiy asarlarda ham uchraydi. Asosan O’zgan, Xo’jand, Andijon, Andug’on kabi toponimlar qo’llanilganligi matn mazmunidan kelib chiqib, ushbu so’zlar vodiy yoki aynan bir shahar nomi sifatida keltirilayotganligiga e’tibor qaratish zaruriyatini tug’diradi. Farg’ona atamasi asosan Temuriylar davlatining so’nggi yillariga oid tarixiy manbalarda qo’llanilgan. Manbalarda vodiy tarixiga oid ma’lumotlarning ko’lami va mazmunan boylik salohiyati bir xil emas. Har ikki “Zafarnoma”da Farg’ona tarixiga oid xabarlar ham uchraydi. Muiniddin Natanziyning “Tarixi Muiniy”, Ibn Arabshoxning “Ajoib al maqdur fi tarixi Taymur” asarlarida voqealar nisbatan batafsil hikoya qilingan bo’lsa-da, ayrim voqealar haqida umuman so’z yuritilmagan. Ayni shu holatni Temuriylar davriga oid manbalarda ham kuzatish mumkin. Bu esa har bir tarixiy manbadagi ma’lumotlar tadqiqot uchun muhim ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatadi. Amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlarda Farg’ona vodiysining Amir Temur davridagi tarixi faqat saltanatning sharqiy hududlari bilan bog’liq ayrim voqealar tahlili jarayonida uchraydi. Bu xolat Farg’ona vodiysining XIV asrning ikkinchi yarmi va XV asrning o’rtalaridagi tarixiga oid mahsus ilmiy izlanishlar olib borilmaganligini ko’rsatadi. XV asr ikkinchi yarmi va XVI boshlaridagi tarixi bo’yicha bir qator tadqiqotlar olib borilgan bo’lsa-da, ularda asosiy e’tibor Zahiriddin Muhammad Bobur mirzo faoliyatini yoritishga qaratilgan bo’lib, Boburshunoslik tadqiqotlari hisoblanadi. Shuningdek, ayrim tadqiqotlarda baxstalab 29 mutasayyiddur, bisyor xush suxbat va xushtab’ va shirin kalom kishi edi. Xuroson fuzalosi va shuarosi qoshida aning daxli va so’zi mu’tabar va sanad edi”. S.Jalilov Navoiyga tayangan xolda Mir Sarbaraxna she’riyatda “tirzik” qoidasini ixtiro qilib, xazilomuz g’azallar yozganligini ta’kidlaydi. Mir Sarbaraxna o’z she’r va ruboiylari bilan shuhrat topgan bo’lsa-da, uning asosiy nazmiy asari “Amir Hamza qissasi” Bobur mirzo tomonidan tanqid qilingan 1102 . Alisher Navoiy XV asrda yashagan andijonlik shoir Mavlono Safoiy ijodiga ham yaxshi baho bergan: “Mavlono Safoiy andijonlikdur. Soda yigit erdi. Tab’idin goh-goh rangingina nimalar bosh urar erdiki, o’z sodaligi munofisi erdi” 1103 . Navoiy “Majolis un-nafois” asarida uning forsiy tilda bitilgan baytini keltirgan. Muallif Safoiy bilan Samarqandda XV asrning 60-yillarida ko’rishgan bo’lsa kerak. Safoiyning Hirotda yashaganligi haqida aniq ma’lumotlar saqlanmagan bo’lsa ham, u Xuroson adabiy muhitida anchagina mashhur bo’lgan ko’rinadi. Chunki Navoiy Mavlono Yusuf Badiiyning Xurosondagi faoliyati haqida so’z yuritganda, shoirlar Yusufga “Yusuf Safoiy”, deya hazil qilishlarini ta’kidlaydi. Safoiyning shaxsi va ijodi haqida “Majolis un-nafois”ning ikkinchi majlisida suz yuritilganiga qaraganda shoir keyin ham Samarqandda yashagan va Navoiy ushbu asarini yozib tugatishidan avval (1490-1491 yillar) shu yerda vafot etgan. A.Qayumov Mavlono Safoiyni yana bir andijonlik shoir Yusuf Badiiy bilan do’st bo’lganligini ta’kidlagan. XULOSA Farg’ona vodiysining Amir Temur va Temuriylar davridagi tarixi haqida ma’lumot beruvchi yozma manbalar asosan tarixiy, memuar asarlar, manoqiblar, tazkiralar hamda turli xil rasmiy hujjatlardan iborat bo’lib, fors, turkiy, arab tillarida bitilgan. Yozma manbalarda asosan Temuriylar davlatining markaziy shahar va 28 Mundarija Kirish……………………………………………………………………..2-5 I – BOB. Amir Temur davrida Farg’ona vodiysining tarixshunoslikdagi tadqiqotlar. 1.1 Rossiya tarixshunoslarining Temuriylar sulolasining hukumronligi davrida Farg’ona vodiysi tarixiga oid olib borilgan tadqiqotlar……………………6-11 1.2 Mustaqillik davrida tarixshunoslikda Amir Temur hukumronligi davrida Farg’ona vodiysi tarixini o’rganilishi…………………………………….12-16 II – BOB. Temuriy hukumdorlarning Farg’ona vodiysida ijtimoiy – siyosiy jarayonlarga oid tadqiqotlarning o’rni. 2.1 Farg’ona vodiysida Umarshayx Mirzo hukumronligi davriga oid tarixshunoslar tomonidan o’rganilishi……………………………………………………17-22 2.2 Temuriylar davrida Farg’ona vodiysida madaniy hayotga oid tadqiqotlar…………………………………………………………………23-28 Xulosa……………………………………………………………………..29-30 Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………….31-32 1 Umarshayx mirzo va Bobur mirzolarning siyosiy faoliyati, Farg’onadagi madaniy va ma’naviy muhit masalalari tadqiq etilgan. S.Jalilov tadqiqotlarida Amir Temur tomonidan Farg’ona hokimi etib tayinlangan Umarshayx mirzo davrida Andijon atrofidagi dehqonchilik hududlarining sug’orish tizimi kengaytirilishi, “Taka sekretku” jangi bo’lib joyning aniqlanishi kabi bir qator ilmiy yangiliklar bilan birgalikda baxstalab fikr-mulohazalar ham bildirilgan. Muallif 1414-1415 yillari Farg’onaga yurish qilgan Mirzo Ulug’bek avval Andijonni egallab, so’ngra Axsiga hujum qilganligini, uni zabt etgach, yana Andijonga qaytganligini ta’kidlaydi. Manbalarda esa buning aksi bayon etilgan. Muallif bu o’rinda Abdurazzoq Samarqandiy tomonidan Farg’ona o’rnida Andijon so’zini qo’llanilganligiga e’tibor qaratmagan. Shuningdek S.Jalilov mo’g’ul xoni Do’st Muhammad 1468- 1469 yili Axsida hukmronlik qilganligi haqida so’z yuritadi. Xaydar mirzo esa uning aynan 1468-1469 yili umrining so’nggi yillarini o’tkazgan Oqsuv shahrida vafot etganligini ta’kidlagan. A.Muhammadjonovning “Temur va Temuriylar saltanati” risolasida Xalil Sulton va Farg’onada hokimiyatni egallab olgan Xudoydod Xusainiy o’rtasidagi kurashlar, vodiyda Mirzo Ulug’bek hokimiyatining o’rnatilishi masalalari qisqacha qayd etilgan. T.Fayziyevning “Temuriylar shajarasi” asarida Farg’ona vodiysida hukmronlik qilgan bir qator temuriy hukumdorlar haqida tarixi manbalar asosida ma’lumotlar berilgan. Lekin, muallif Amir Temur tomonidan Umarshayx Farg’ona vodiysining hokimi etib tayinlanishi va uning boradagi faoliyati haqida so’z yuritmagan. N.Abdulaxatovning “Amir Temur va uning avlodlari davridagi Farg’ona” maqolasi biz tadqiq etayotgan mavzuni o’rganish, yoritish yo’lidagi ilk izlanishlardan biridir. Muallif o’z maqolasida Amir Temur, Xalil Sulton, Mirzo Ulug’bek va Sulton Abu Sa’id mirzolar davrida Farg’onada yuz bergan siyosiy jarayonlarga qisqa to’xtalib, boshqa mualliflar qatori vodiyning XV asrning so’nggi choragidagi tarixiga ko’proq e’tibor qaratadi. Shuningdek, muallif tomonidan bir necha baxstalab fikr-mulohazalar ham bildirilgan. Maqola matnidan Umarshayx mirzo xalok bo’lgan vaqtda Farg’ona hokimi bo’lganligi anglashiladi. 14 maxsus ish qog’ozlarini, o’sha davr tili bilan aytganda – “daftar”larni yuritishni talab etgan. Va ular doimiy ravishda qayta nazorat-taftishdan o’tkazib borilgan, kamomadlar aniqlangan xolatlarda esa jazo choralari ko’rilgan. Shuningdek, barcha ma’muriy birliklarda faoliyat olib borgan adliya tizimi - qozixonalarda ish yuritish hujjatlari amalda bo’lgan. O’sha davrda Farg’onaning yirik qishloqlarida ham qozixonalar faoliyat olib borgan. Vodiyning shahar va qishloqlaridagi ko’plab masjidlarda ham kamida diniy ma’lumotli ulamolar faoliyat olib borgan. Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, viloyatlarda ham ta’lim ko’rgan mutaxassislarga doimiy extiyoj bo’lgan. Bu extiyojni faqatgina yirik madaniy markazlardagi maktab va madrasalar bilan qondirib bo’lmas edi. Shuning uchun ham Temuriylar davrida Farg’onada maktablar, shuningdek, birinchi bosqich madrasalarining faoliyat olib borganligi tabiiy. Yirik madrasalar (madrasayi oliya) esa Temuriylar davlatining markaziy shaharlarida joylashgan bo’lib, ko’plab Farg’onaliklar ta’limning yuqori bosqichini aynan o’sha madrasalarda olib borgan. Ularning orasidan fan va madaniyatning yirik namoyandalari yetishib chiqqan. Shuni ham ta’kidlab o’tish joizki, o’z davrining mashhur madrasalarida ta’lim olgan Farg’onaliklarning bir qismi o’z ijodiy faoliyatlarini Samarqand va Hirot kabi madaniy markazlarda davom ettirgan. Ilmiy adabiyotlarda Amir Temur, Shoxrux mirzo, Mirzo Ulug’bek, Ibroxim mirzo, Boysung’ur mirzo, Abulqosim Bobur mirzo, Sulton Abu Sa’id mirzo, Sulton Xusayn Bayqaro kabi temuriylar sulolasi vakillarining fan va madaniyat rivojiga katta xissa qo’shganligi e’tirof etiladi. Shu o’rinda X.Vamberining “Temuriylar davridagi singari madaniyatga Kavas kilmots - Andaluziya ummaviylar davlatining parloq davri bilan Arabistondagi abbosiylarning ilk hukumronlik zamonini istisno etganda - islom olamining boshqa birorta joyida sodir bo’lmadi”, degan so’zlarini keltirish joiz. Amir Temur tomonidan ta’sis etilgan Farg’ona ulusining birinchi hukmdori Umarshayx mirzoning fan va madaniyatga munosabati haqida tarixiy manbalarda ma’lumotlar saqlanib qolmagan. Temuriylar saroyidagi fan va madaniyatga bo’lgan kuchli e’tibor uning 24 ham karvonsaroylar barpo etganligini ta’kidlaydi. Farg’ona vodiysida hukmronlik qilgan Umarshayx mirzo hamda Bobur mirzolar davri bo’yicha maxsus ilmiy tadqiqotlar ham olib borilgan. Shulardan biri S.Azimjonovaning 1957 yili nashr etilgan «K istorii Fergani vtoroy polovini XV » asaridir. Ushbu asar besh qismdan iborat bo’lib, unda Umarshayx mirzo va Bobur mirzo hukmronlik yillarining tarixiy manbalarda yoritilishi, siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayot masalalari qamrab olingan 1 . 1.2 Mustaqillik davrida tarixshunoslikda Amir Temur hukumronligi davrida Farg’ona vodiysi tarixini o’rganilishi Mustaqillik yillarida mamlakatimizda olib borilgan tadqiqotlar. Mustaqillik yillarida dissertatsiya mavzusining ayrim jihatlariga aloqador tadqiqotlar e’lon qilingan bo’lib, ular orasida sharqshunos va tarixchi olimlar jamoasi tomonidan 1 Азимжонова. С. К истории Фергани второй половини XV . Т. 1957. C . 82. 11 mirzo tomonidan Movarounnahrning zabt etilishiga yagona to’siq amir Xudoydodning o’zi edi. Muallif tarixiy manbalardagi ma’lumotlarni chuqur tahlil etgan holda, Xalil Sultonning Xudoydod tomonidan asir olinishi, Shoxrux mirzo bilan Farg’ona hokimi o’rtasidagi muzokaralar, Xudoydodning mo’g’ullardan yordam olishga intilishi va uning natijalari masalalariga alohida to’xtalib o’tadi. Amir Xudoydodning halokatidan so’ng Farg’ona vodiysi Umarshayx mirzoning o’g’li Ahmad mirzoga suyurg’ol qilinganligini qayd etarkan, bunga boshqa shaxarlardan farqli ravishda Ahmad mirzoni o’sha vaqtda balog’at yoshiga yetganligini sabab qilib ko’rsatadi. Muallif Mirzo Ulug’bek tomonidan Farg’ona vodiysida Ahmad mirzo hokimligining tugatilish masalasini yoritish jarayonida temuriy shahzodalar o’rtasida bo’lib o’tgan munosabatlarga alohida to’xtaladi. Xususan, u Mirzo Ulugbek harbiy masalalarni kelishib olish maqsadida Ahmad mirzoni Samarqandga chaqirganligi, lekin Ahmad mirzo kelishni hohlamasligi natijasida harbiy harakatlar boshlanganligi va o’zaro kurash Ulug’bek mirzoning g’alabasi bilan yakunlanganligi kabi masalalar shular jumlasidandir. V.Bartold Shohruh Mirzo tomonidan yupanchnoma bilan Ahmad mirzo huzuriga yuborilgan Farg’ona hokimining navkarini, Farg’onadagi janglarda Ulug’bek mirzo tomonidan asir olinib, Hirotga keltirilgan asirlardan biri edi, degan mulohazani bildiradi. Lekin manbalarda Tukal nomi bilan qayd etilgan bu navkar Ahmad mirzo tomonidan Hirotga Shoxrux, mirzoni Isfaxonda erishgan g’alabalari bilan qutlash, shuningdek, Mirzo Ulug’bek bilan yuz bergan voqeyalarni izoxlash, vaziyatni yumshatib, yordam so’rash maqsadida yuborilgan bo’lishi mumkin. Muallif Ulug’bek mirzo hukmronligining so’nggi yillarida ko’chmanchilarning hujumlariga uchragan chegara viloyatlar qatorida Farg’ona vodiysini ham sanab o’tadi. Shundan so’ng Abdulatif mirzo, Abdulla mirzo va Sulton Abu Sa’id mirzolarning hukumronlik davri haqida ham qisqacha so’z yuritgan. Sovet davrida e’lon qilingan ilmiy ishlar. Sovet davrining Amir Temur va temuriylar tarixiga oid tadqiqotlar o’zining ko’lami va manbaviy salohiyati bo’yicha birmuncha o’sishga erishgan bo’lsa-da, tarixiy shaxsga va jarayonga baxo 9 tarixiga oid ba’zi mulohazalar bildirilgan 1 . Muallif 1409 yili Movarounnahrni qo’lga kiritgan Shoxrux mirzo Farg’onani akasi Umarshayx mirzoning o’g’li Ahmad mirzoga in’om etganligini qayd etarkan, 1414 yili Mirzo Ulug’bekning Farg’onaga yurish qilishi sabablarini tahlil qiladi. X.Fayziyev Fors hokimi Iskandar mirzo va Farg’ona hokimi Ahmad mirzolarning aka-uka ekanligiga e’tibor qaratadi. Uning fikricha, Mirzo Ulug’bekning Ahmad mirzoning mulklariga hujum qilishi Shoxrux mirzoning Fors hokimi bo’lmish Iskandar mirzoga Qarshi kurashi bilan bog’liq bo’lib, Shoxrux mirzoning tashabbusi bilan amalga oshirilgan. II – BOB. Temuriy hukumdorlarning Farg’ona vodiysida ijtimoiy – siyosiy jarayonlarga oid tadqiqotlarning o’rni. 2.1 Farg’ona vodiysida Umarshayx Mirzo hukumronligi davriga oid tarixshunoslar tomonidan o’rganilishi Amir Temurning Farg’ona ulusini tashqil etishdan ko’zlagan maqsadi faqatgina Farg’ona vodiysi xavfsizligini ta’minlashdan iborat emas edi. 1376 yildan keyingi voqealar rivojiga nazar tashlasak, Farg’onaga hokim etib tayinlangan Umarshayx Mirzoning zimmasiga nafaqat bu o’lkani boshqarish, balki 1 Fayziyev. X. Shoxrux mirzo va uning tashqi siyosati. T .: 2016. B .32. 16 berishning mafkuraviy qoliplari ushbu davrda yaratilgan ilmiy tadqiqotlarga salbiy ta’sir qildi. Mazkur davrning yirik tarixchi olimlari A.Y.Yakubovskiy, I.M.Mo’minov, S.A.Azimjonova, O.D.Chexovich, M.Abduraimov, N.Mahmudov, A.Juvonmardiyev, B.G.G’ofurovlar tomonidan alohida-alohida masalalarga bag’ishlangan yirik tadqiqot va ilmiy asarlarda tadjiq etilayotgan mavzuga oid bir qator fikr-mulohazalar bildirildi, ilmiy xulosalar berildi. Sovet davri tadqiqotlari tarixshunoslik nuqtai nazaridan ilmiy adabiyotlarda tahlil etilgan bo’lib, asosiy e’tibor Amir Temur boshqaruvi davriga qaratilgan. Mazkur davr tarixshunosligida A.Y.Yakubovskiy Amir Temur va temuriylar davri tarixi davri tarixiga oid ilmiy asarlari bilan ajralib turadi. U dastlab XIV asrning 70-yillarida Movarounnahrning sharqiy hududlarida Amir Temur hokimiyatining o’rnatilishi, lekin Farg’onani davlatning xolisa mulki bo’lmish Movarounnahr tarkibiga kiritilmaganligi masalalariga to’xtalib o’tgan. Shuningdek, muallif qalamiga mansub boshqa tadqiqotlarda ham Temuriylar davrida Farg’onada yuz bergan tarixiy voqealarning ayrimlari qisqacha yoritilgan. A.Y.Yakubovskiyning tadqiqotlarida ham bir qator baxstalab masalalar mavjud 1 . Masalan, Mirzo Ulug’bekning tarixiy manba va ilmiy adabiyotlarda 1414 yilda amalga oshirilganligi ta’kidlangan Farg’ona yurishi muallif tomonidan 1413 yil sanasi bilan qayd etilgan. Shuningdek, uning temuriy shaxzodalarga qarashli suyurg’ollardagi boshqaruv tizimini tahlil qilish jarayonidagi Umarshayx mirzo saroyida 13 ta amaldor xizmat qilganligi borasidagi fikri ham xatodir. Muallif bu masalada Bobur mirzo tomonidan otasining vafoti munosabati bilan uning qo’li ostida xizmat qilgan 13 nafar bek haqida ma’lumot berganligiga tayangan. Aslida esa “Boburnoma”dagi ma’lumotlar tahlili bu vaqtda Umarshayx mirzoning qo’li ostida 20 ga yaqin beklar turli lavozimlardagi xizmat qilganligini ko’rsatadi. Mustabid sovet davrida mahalliy olimlardan biri I.M.Mo’minov “Amir Temurning O’rta Osiyo tarixida tutgan o’rni va roli” asarini e’lon qiladi. Muallif tadqiqotida Amir Temurning o’z mamlakati taraqqiyotida tutgan o’rni haqida so’z yuritar ekan, uning Movarounnahrning barcha hududlarida, jumladan, Farg’onada 1 Якубовский. А. Среднияя Азия XIII – XV . История Ўзбекистон ССР. Т. 1953. C . 315. 10 xizmatida bo’lgan xos beklari Bekkichik Jetaning o’g’li Bayon Temur, To’kal Hindu Qarqara, Malash Apardiy, Davlat Xo’ja kabi uzoq yillik safdoshlari ham Fors mamlakatida qoldirildi. Umarshayx mirzoning Fors viloyati hokimi etib tayinlanishi bilan Farg’ona vodiysi uning boshqaruvi ostidan chiqarilib, Amir Temurning xolisa mulki Movarounnahr tarkibiga kiritiladi. Avval ham ta’kidlaganimizdek, Umarshayx mirzoning 1391 yilgi Mo’g’ulistonga qilingan jazo yurishidan so’ng, Farg’ona vodiysiga harbiy xavf deyarli yo’qoladi. Amir Temur vafotiga qadar tinchlik hukmronlik qiladi. Bunday sharoitda Farg’ona vodiysini alohida ulus sifatida saqlab, Umarshayx mirzoni bu yerda ushlab turishga xojati yo’q edi. Natanziyning yozishicha, Umarshayx mirzo Fors viloyati taxtiga o’tirgach, o’z oilasini ham Sherozga ko’chirib keltirgan: “Shundan so’ng ishonchli bir kishini shaxzodalarni chaqirish uchun Andigonga jo’natdi... Shaxzodalar otalarining bashorat asar xabarini eshitgach, darxol safar asbob- anjomlarini katta kibtelega (kibitka - soyabon arava)larga yuklab, manzilma-manzil Fors tarafga yo’l olishdi. Shunday dilkash va jannatvash mavsumda shadzodalar masrur dil va tud ko’ngil bilan sarogon quyosh kabi Andijon ufqi mashrididan Taxti Sulaymon tarafga ravona bo’ldilar”. Mazkur parchadan ko’rinib turibdiki, shadzodalardan birortasi Farg’ona vodiysida qoldirilmagan. Bu esa Amir Temur Farg’ona ulusini tugatib, uni xolisa mulk bo’lmish Movarounnahr tarkibiga kiritishini bildirardi. 2.2 Temuriylar davrida Farg’ona vodiysida madaniy hayotga oid tadqiqotlar Amir Temur va temuriylar saltanati o’z davrining yuksak madaniy taraqqiyotga erishgan davlatlaridan biri sifatida e’tirof etilgan. Hozirgi kungacha amal oshirilgan tadqiqotlarning aksariyatida Temuriylar davlatining markaziy shaxarlari bo’lgan Samarqand va Hirotda faoliyat olib borgan fan va madaniyat vakillarining ijodi o’rganilgan. Ushbu markazlardan uzoq masofada joylashgan hududlardagi madaniy taraqqiyot masalalari alohida o’rganilmagan. Jumladan, ular 22 15. Бобоэв Ҳалимбой. Амир Темур ва темурийлар салтанати. Тошкент, Камалак . 1996., 16. Шарафуддин Али Яа здий – Зафарнома . Тошкент., 1997., 17. Содиқов. Ҳ – Амир Темур салтанатида хавсизлик хизмати. Тошкент., .2010., 18. Аҳмедов. Б. - Амир Темур . Тарихий роман. Т ошкент., 1995., 19. Равшанов. П – Амир темур сулоласи. Тошкент., 2014., 20. Л ю сен Керен . Амир Темур арб адиблари нигоҳида . 2016 . 32 KIRISH Mavzuning dolzarbligi Dunyo bo’ylab tobora kuchayib borayotgan globallashuv sharoitida oz sifni va mavqesiga ega bo’lish, uni millim urf-odat, an’analar asosida mustahkamlab borish har bir davlat va millat uchun muhim masala bo’lib qolmoqda. Bunday sharoitda Amir Temur va temuriylar davri davlatchilik tarixini o’rganish, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy taraqqiyotga olib kelgan asosiy omillarni ilmiy tadqiq etish, ulardan bugungi kun sharoitida samarali foydalanish uchun amaliy taklif va tavsiyalar ishlab chiqish tarix fani oldida turgan dolzarb vazifalardan biridir. Mustaqillik yillarida olimlar tomonidan olib borilayotgan keng ko’lamli tadqiqotlar ajdodlarimizning boy tarixga, o’ziga xos milliy davlatchilikka, betakror ma’naviy merosga ega bo’lganligini ko’rsatmoqda. Bugungi kunda tarixiy meros, tarixiy xotiraning qayta tiklanishi nafaqat O’zbekiston Respublikasi rahbariyati va tarixchilarining, shu bilan birga keng jamoatchilikning diqqat e’tiborida bo’lib kelmoqda. Bu esa, O’zbekistonning Birinchi Prezidenti I.A. Karimov tomonidan bir necha marta ta’kidlangan va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining maxsus qarorlari bilan belgilanishi tarix fani oldiga katta mas’uliyatni yuklaydi 1 . Geostrategik joylashuviga ko’ra, Markaziy Osiyoning eng yirik o’lkalari bo’lmish Movarounnahr hamda Yettisuv va Sharqiy Turkistonning chegaralarida joylashgan Farg’ona vodiysi Amir Temur va temuriylar davrida ham muhim mintaqalardan biri edi. Farg’ona Amir Temur va temuriylar davlatining ijtimoiy-siyosiy hayotida, Mo’g’uliston davlati bilan olib borilgan munosabatlarda alohida o’rin tutgan. Shuning uchun mazkur davrdagi Farg’onaning siyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy taraqqiyotini o’rganish Markaziy Osiyo mintaqasida yuz bergan tarixiy jarayonlarni hududlararo ta’sirini mohiyatan anglash imkonini beradi. Shuningdek, mintaqadagi ushbu jarayonlarni Farg’ona vodiysi misolida taxlil etish mazkur masalalarni jahon tarixshunosligida yangi yo’nalish sifatida e’tirof etilayotgan mikrotarix nuqtai nazaridan tadqiq etilishiga olib keladi. Bugungi kunda xorij tarixshunosligida Amir Temur 1 Каримов И.А. Амир Темур ҳақида суз. Тошкент, “Узбекистон”, 1996. B.17. 2 Sa’id mirzoning vafotidan keyin bo’lib o’tgan. Shu bois ham Abdurazzoq Samarqandiyning ma’lumoti shubhali bo’lib, uni Farg’ona hokimi Umarshayx mirzoni ulug’lash yo’lidagi mubolag’a sifatida qabul qilish mumkin. Shuningdek, V.V.Bartold Yunusxonning 1456-1462 yillari Yettikandda yashaganligi va shu yerdan turib Mo’g’uliston taxti uchun kurash olib borganligini ta’kidlaydi. Yettikand Yunusxonga ikkinchi marta yordam so’rab kelganidan so’ng Sulton Abu Sa’id mirzo tomonidan in’om etilgan. Bu esa uning Yettikanddagi hayoti 1459-1460 yillardan boshlanganligini ko’rsatadi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarga tayanib, V.Bartoldning “Ocherki istorii Semirechya” asaridan o’rin olgan Farg’ona vodiysining Amir Temur va temuriylar davri tarixiga oid qaydlari asosan qisqacha axborot harakteriga ega bo’lib, unda ushbu davr tarixiga oid masalalar alohida tadqiq etilmagan. Shuningdek, muallif tomonidan bildirilgan fikrlar tarixiy manbalarda mavjud faktlar bilan asoslangan bo’lsa-da, ba’zi bir ma’lumot va xulosalar tanqidiy yondashuvni talab qiladi. V.V.Bartold o’zining “Ulugbek i yego vremya” asarida ham Farg’ona vodiysi bilan bog’liq masalalarga qisqacha to’xtalib o’tgan. U dastlab Umarshayx mirzo va uning o’g’li Iskandar mirzo davrida ham Farg’ona vodiysi Temuriylar saltanatining chegara viloyati sifatida ahamiyatga ega bo’lganligini qayd etadi. Shuningdek, A. Yakubovskiyning yozgan ma’lumotiga ko’ra “Xitoy yurishi arafasida tashqil etilgan va Mo’g’ulistonni ham to’liq qamrab olishi rejalashtirilgan ikki ulusdan birining tarkibiga Farg’ona vodiysi ham kiritilganligiga e’tibor qaratadi” 1 . Asarda Amir Temur vafotidan keyin boshlangan o’zaro urushlar natijasida Farg’ona vodiysi amir Xudoydod Xusayniyning qo’liga o’tganligini ta’kidlaydi. Shu o’rinda bu masalalar muallif tomonidan keng tahlil etilmaganligini ham aytib o’tish o’rinlidir. Movarounnahrda Shoxrux mirzo hokimiyatining o’rnatilishi masalasini tahlil etarkan, Farg’ona vodiysi hokimi Xudoydod Xusayniyning faoliyati haqida bir muncha kengroq so’z yuritadi. Chunki, bu vaqtda Shoxrux 1 Якубовский. А. Ю. Государства Темур. Мавераннаҳр И Хорасан при Темуридах. История Ўзбекистон ССР. Т. 1967. C . 435. 8 va temuriylar davri tarixini o’rganishga bag’ishlangan ko’plab ilmiy tadqiqotlarning olib borilayotganligi ham ushbu mavzuning xalqaro miqyosdagi o’rni va dolzarbligini ko’rsatadi. Respublikamizda Amir Temur va temuriylar davrini o’rganish, uni targ’ib qilish bo’yicha keng ko’lamli ishlar olib borilmoqda. O’zbekistonda amalga oshirilgan tadqiqotlar asosan Temuriylar davlatining umumiy tarixini o’z ichiga olib, ularda yirik shaharlarda shakllangani madaniy markazlar taraqqiyoti o’z aksini topgan. Bu borada temuriylar saltanatining sharqiy chegarasida muhim geosiyosiy o’ringa ega b o’ lgan . Farg’ona vodiysi tarixiga bag’ishlangan ilmiy ishlarning asosiy qismi XV asrning so’nggi choragini qamrab oluvchi boburshunoslik tadqiqotlari bilangina cheklanib qolganligi Farg’ona vodiysining Amir Temur va temuriylar davri tarixini o’rganish zaruriyatini tug’dirmoqda. Ayni jihatlarga ko’ra Amir Temur davlati tashqil topishi arafasida Farg’onadagi siyosiy vaziyat, vodiyning ushbu davlat tarkibiga kiritilishi, Farg’ona ulusining ta’sis etilish sabablari, natijalari, bu jarayonlarda Umarshayx Mirzoning o’rni, Amir Temur vafotidan keyin vujudga kelgan siyosiy vaziyatning, xususan, markaziy hokimiyat zaiflashuvining vodiyga ta’siri, Farg’onaning ijtimoiy-madaniy taramiyoti kabi masalalar taqiq etildi. Mavzuning obyekti Temuriylar davrida Farg’ona vodiysining tadqiq etilishi etib bergilandi. Mavzuning predmeti Temuriylar davrida Farg’ona vodiysining tadqiqotlarga oid materiallar, ilmiy adabiyotlar, ilmiy tadqiqotlardan o’rganilib tadqiq etishdir. Mavzuning maqsadi Temuriylar davrida Farg’ona vodiysining tadqiq etilishining o’rganish va tadqiq qilish. Mavzuning vazifasi - Amir Temur davrida Farg’ona vodiysining tarixshunoslikdagi tadqiqotlarni o’rganish; - Rossiya tarixshunoslarining Temuriylar sulolasining hukumronligi davrida Frag’ona vodiysi tarixiga oid olib borilgan tadqiqotlarni tahlil qilish; - Mustaqillik davrida 3 Samarqand lashkari sarkardalaridan Abbosbekka topshirganligini, o’zi ilg’ora boshchilik qilib dushmanga xujum qilganligini ta’kidlaydi. Fikrimizcha, Umarshayx mirzo dushman kuchli zarba berib, raqib lashkarini ikkiga bo’lib tashlamagan g’olibona zarba bilan askarlarini ruxlantirib, jangni bilan yakunlamadi bo’lgan. To’xtamishxon qo’shinining ko’p ekanligi Temuriylar lashkarining ruhiyatiga ta’sir qilgan bo’lsa kerakki, u bunday tavakkal ishga pul bo’lgan. U raqib lashkarining chap qanotiga ham, o’ng qanotiga ham shunday zarbalar bergan. Jangning taqdirini aynan Umarshayx mirzo hal etayotganini to’g’ri tushungan raqiblar uning navbatdagi Chokumi vaqtida chekinib 100 ga yaqin askari bilan kurshqb olishga erishadilar. Aynan dushman chekinayotgan Tahtda Temurilarning boshad harbiy qismlari ham shu jumlani kuchaitirganda, dushmanning tartibli chekinishi sochishga ailanib ketishi mumkin edi. 1393 yilning mart oyida Amir Temur Forsni qayta zabt etganda, mahalliy aholi hokimiyatni muzaffariylarga qayta bermaslikni talab qilishadi. Bu haqida Sharafuddin Ali Yazdiy quyidagilarni qayd etadi: “Bu mahaldakim, viloyat sohibqiron tasarrufida bo’ldi, barcha viloyatlarning sodot va qazot arboblari kelib, bu voqealarni arz qildi va dedilarki “Umidimiz sizdan ultururkim, bu viloyatlarda yana Muzaffarni kuyssiz. Va agar Yana bularga bu viloyat daxl bersangiz, viloyat buzulur va faqiru miskin xarob bulur». Albatta, o’z xufiyalari orqali vaziyatni chuqur o’rganib chiqqan, bo’lib o’tgan voqealarning kelib chiqish sabablarini tamil qilgan xalqning kayfiyati va hoxish-istaklarini xabardor bo’lgan Amir Temur Fors o’lkasi boshqaruvi masalasida bir qarorga kelgan edi. Amir Temur og’ir kasallanganda ham chaqirilmagan Umarshayx mirzoning to’satdan 1393 yilning boshlaridan bu yurishga jalb etishi Fors o’lkasi zabt etilgach, uning boshqaruvini mazkur shaxzodaga topshirish ko’zlanganidan bo’lsa kerak. Amir Temur Fors viloyatini Umarshayx mirzoga suyurg’ol sifatida taqdim etar ekan, markaziy hokimiyat vakillaridan amir Berdibek Sari Buga, amir Ziyrak Jaku va Sevinchak Baxodurlarni ham o’zlari qo’li ostidagi qo’shin bilan bir yilgacha Fors viloyatida qolib, Umarshayx mirzoning xizmatida bo’lishga topshirdi. Shuningdek, shaxzodaning Farg’ona viloyatida ham 21 mahbuslarini nazoratda saqlab turish uchun ularni Farg’onaga yuborganligi tarixiy manbalarda qayd etilgan. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, Umarshayx mirzoga nafaqat Farg’ona vodiysi, balki Toshkent vohasi va Sirdaryo bo’yi shaxarlaridagi vaziyatni ham nazorat qilish vazifasi yuklatilgan edi. Shuning uchun bo’lsa kerak, 1387 yili To’xtamishxon qo’shinlari Sirdaryo bo’yiga bostirib kirganida Farg’ona hokimi Umarshayx mirzo o’z lashkari bilan O’tror yaqinidagi Chukalak mavzeyida jangga kiradi. O. Bo’riyevning yozgan asarida keltirilishicha “ Nizomiddin Shomiy esa jang bo’lib o’tgan joy nomini Sharafuddin Ali Yazdiyga yaqin Cho’loq deb qayd etgan, lekin uning aniq o’rni haqida ma’lumot bermagan. Xondamir jang Chukalakda bo’lganligi qayd etgan” 1 . Muiniddin Natanziy jang bo’lib o’tgan joy nomini keltirmaydi, Samarqand va Farg’ona lashkari bir-biriga qo’shilgan joy haqida quyidagicha ma’lumot beradi: “Qamariddin Mo’g’ulistondan ta’masini uzganan so’ng To’xtamishga borib qo’shildi. Oldin zikr qilinganidek, To’qmoq lashkari Ko’ra daryosi sohilida Muzaffar tomonidan mag’lub etilgach, To’xtamish bu sharmandalik dog’ini yuvish uchun, Qamariddinni Oqxo’ja o’g’lon bilan birgalikda Turkiston yo’lidin Movarounnahrga yubordi. Abbos, Sulaymonshoh ibn Dovud va Baronxoja Ko’kaltosh Samarqand lashkari bilan Turkiston muzofotlaridan bo’lgan To’ytepa hududida amirzoda Umarshayxga borib qo’shilishdi va birgalikda To’qmoq lashkarini daf qilish uchun otlanishdi. Natanziy Turkiston muzofotlaridan biri sifatida qayd etgan To’ytepa hozirda Toshkent viloyati tarkibidagi Nurafshon shahriga to’g’ri keladi. Shu o’rinda ushbu muallifning Qamariddin haqidagi fikrlariga to’xtalib o’tish lozim. Nizomiddin Shomiy To’xtamish lashkarboshilaridan kech kimning nomini qayd etmagan bo’lsa, Sharafuddin Ali Yazdiy ularning nomini batafsil sanab o’tganligini yuqorida ko’rdik. U ham Qamariddin haqida ma’lumot bermagan. Xaydar mirzo esa, Amir Temurning 1376 yilgi Mo’g’ulistonga uyushtirilgan beshinchi yurishi vaqtida Qamariddinning izsiz yo’qolganligini ta’kidlagan. 1 Бо‘риeв О.Темурийлар даври ёзма манбаларида Марказий Осиё. Тошкент.: 1997. B .69. 18 Aslida esa, u bu vqtda Fors viloyatining hokimi edi. Muallif tomonidan bildirilgan Umarshayx mirzo vafotidan so’ng Farg’ona mulki uning o’g’li Iskandar mirzoga berilganligi haqidagi fikri ham tarixiy haqiqatga to’g’ri kelmaydi. Tarixiy manbalardagi ma’lumotlarga ko’ra, 1393 yili Umarshayx mirzo Farg’ona mulki hokimligidan ozod etilib, Fors viloyati boshqaruviga o’tkazilgach, vodiy 1393-1399 yillari Movarounnahr xolisa mulki tarkibiga kiritilgan va amirlar tomonidan boshqarilgan. N.Abdulaxtovning Amir Temurning vafoti arafasida Farg’ona hokimi amir Xudoydod bo’lganligi haqidagi fikri ham baxstalabdir, chunki bu vaqtda Andijonda amir Saodat hokimlik qilardi. A. Asqarovning “O’zbek xalqining kelib chiqishi tarixi” monografik tadqiqotida Amir Temur va temuriylar davrida Farg’ona vodiysida yuz bergan etnik jarayonlar ham tarixiy manbalar asosida tadqiq etilib, qarluq qabilalarining uchinchi guruhini vodiyga kelib o’rnashuvi va chakrak qabilalarining kelib chiqishiga oid fikr, mulohazalar bildirilgan 1 . Azamat Ziyoning “O’zbek davlatchiligi tarixi” asarida Temuriylar davlatidagi boshqaruv tizimi borasida fikr yuritilishi bilan birgalikda, Mo’g’uliston davlati bilan olib borilgan munosabatlar tahlilida mo’g’ul sarkardasi Qamariddinning 1376 yilgi Farg’ona bosqini ham qayd etib o’tilgan. O.Bo’riyevning “Temuriylar davri yozma manbalarida Markaziy Osiyo” asari ham Temuriylar sulolasi davrida kechgan siyosiy voqealar talqinida, ijtimoiy-iqtisodiy hayotga doyr masalalar tahlilida Farg’ona vodiysiga oid e’tiborga molik ma’lumotlar qayd etilgani bilan ahamiyatlidir. Jumladan, muallif Farg’onada Sohibqironga qarshi ko’tarilgan isyon, Farg’onaning Ulug’bek mirzo mulklari tarkibiga kiritilishi masalalarini atroflicha yoritgan. “Farg’ona vodiysining Temuriylar manbalaridagi tavsifi” asarida esa Temuriylar davri yozma manbalari misolida Farg’ona vodiysi to’g’risidagi tarixiy lavhalar, aholining etnik - hududiy xolati va bunyodkorlik ishlari masalalari xrestomati tartibda ko’rib chiqilgan. X.Fayziyevning “Shoxrux mirzo va uning tashqi siyosati” nomli monografiyasida ham Farg’ona 1 Asqarov. A. O’zbek xalqining kelib chiqishi tarixi. T.: 2015. B.64. 15 edi. “Xamsatayn” va masnaviy kitoblarni va tarixlarni uqub edi. Aksar “Shoxnoma” uqur edi. Tab’i nazmi bor edi, vale she’rga parvo qilmas edi”, deya yozgan edi. Boburning ushbu ma’lumotlaridan Umarshayx mirzoning ikki “Xamsa”ni, Jaloliddin Rumiyning “Masnaviy” va Firdavsiyning “Shoxnoma” asarlarini sevib mutolaa silganligi, tarixiy asarlarni o’rganishga ham qiziqqanligi ma’lum bo’ladi. Hirotda o’sha davrda “Xamsatayn”ni o’qish urf bo’lganligini e’tiborga oladigan bo’lsak, Umarshayx mirzoning ham “Xamsatayn” muxlisi ekanligi Hirot shahri bilan Farg’ona o’rtasida madaniy aloqalar kuchli bo’lganligidan dalolat beradi. Shuningdek, bu ma’lumotlar Umarshayx mirzo saroyidagi madaniy muhit haqida tasavvur beradi. Umarshayx mirzo saroyida Mavlono Munir Marg’inoniy, Mavlono Muhammad Sadr, Xo’ja Mavlonoyi qozi kabi yirik olim va ulamolarning xizmat qilganligi ham hududdagi madaniy- ma’rifiy muxitning qay darajada ekanligini ko’rsatadi. Temuriylarning Farg’onadagi so’nggi hukmdori Zahiriddin Muhammad Boburning serqirra ijodi, fan va madaniyatga xomiylik qilish borasidagi faoliyati ham Farg’onadagi madaniy muhitda shakllangan. Farg’ona vodiysidan diniy va dunyoviy ilmlarning turli sohalarida faoliyat olib borgan bir qator olim va ulamolar yetishib chiqqan. Bu an’ana temuriylar davrida ham davom etdi. Ulardan biri o’z davrining yirik ulamosi va shoirlaridan hisoblanmish Shayx Kamol Xo’jandiy edi. U 1318 yili Xo’jandda tug’ilgan. Keyinchalik Samarqandda tahsil olib 1089 , Xondamirning ta’kidlashicha, Toshkentda ham bir muddat yashagan. Shundan so’ng Kamol Xo’jandiy Arabiston, Miyer, Kichik Osiyo, Iroq o’lkalariga sayohat qilgan va uzoq vaqt Tabrizda yashagan. 1385 yili To’xtamishxon Tabrizni zabt etgach, Xo’jandiyni ham o’zi bilan Saroy Berkaga olib ketgan. Shoir Jo’ji ulusida 4 yil yashagach, yana Tabrizga qaytgan. Shayx Kamol Xo’jandiy podsholarni madh etuvchi qasida va masnaviylar bitmagan bo’lsa-da, Mironshoh mirzo saroyida katta xurmat qazongan, ko’p bora uning iltifotlariga sazovor bo’lgan. Temuriylar davri madaniy hayotida muhim o’rin tutgan shaxslardan biri Sayyid Shamsiddin Muhammad Andijoniy bo’lib, Mir 26 Andijondagi saroyini ham chetlab o’tmaganligi, shubxasiz. Zero, shu saroyda tarbiya topgan va 1399- 1400 yillarda Farg’ona ulusini boshqargan Iskandar mirzo keyinchalik yetuk shoir hamda madaniyat xomiysi sifatida shuhrat topgan edi. Alisher Navoiy “Majolis un- nafois” asarida Iskandar mirzo haqida quyidagilarni yozadi: “Sulton Iskandar Sheroziy ham nabiradur... Mavlono Xaydar turkigo’y aning modixi ekandur. Va Sulton Iskandarni derlarkim, tab’i nazm erdi. Va bu tuyuqni andin naqd qilurlarkim: Tulun oyga nisbat ettim yorumi, Ul xijolatdin kam uldi yorumi. Tori muyungning zakotin men beray, Yo Misrni, yo Xalabni yo Rumi. R.Poyon o’sha davrda Sherozda Xaydar Xorazmiy, Xofiz Xorazmiy kabi turkiy tilda ijod qiluvchi shoirlar to’planganligini ta’kidlagan. Shuningdek, Iskandar mirzo xattotlarga xomiylik qilganligi va o’z davrining mashhur xattoti Ma’ruf Bag’dodiyni Isfaxonga keltirgani, unga saroy kutubxonasini boshqarishni topshirganligi ma’lum 1 . Keyinchalik u Hirotda Shoxrux mirzo saroyida xizmat qilgan. Iskandar mirzo ko’plab olimlarga homiylik qilgan va uning saroyida astronomiya, kimyo, geometriya va fanning boshqa sohalariga oid ilmiy asarlar yaratilgan. O’zining qisqa faoliyati davrida yosh shaxzoda fan va madaniyatning ko’plab soxalarinining rivojiga barakali ta’sir o’tkaza olgan. Biz tadqiq etayotgan davrda Farg’onani boshqargan amir Saodat Temurtosh, amir Xudoydod Xusayniy, Ahmad mirzo, Abullaysiy, Mirzo Shayx Ali Kuchaklarning fan va madaniyatga munosabati haqida manbalarda ma’lumotlar uchramaydi. 1462-1494 yillarda Farg’onani boshqargan Umarshayx mirzo esa fan va madaniyatga befarq bo’lmagan. Bobur mirzo o’z otasining adabiyot va tarixni ko’p o’qiganligi, she’r yozishga ham iste’dodi borligi haqida: “Ravon savodi bor 1 Ravshanov. P – Amir temur sulolasi. Toshkent. 2014. B .54. 25 Shuningdek, Nizomiddin Shomiy va Sharafuddin Ali Yazdiy asarlarida ham 1376 yildan keyingi voqealar bayonida Mo’g’uliston amiri Qamariddin nomi uchramaydi. Faqat Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnomasi”da Amir Temur qo’shinlarining 1383, 1390 yillardagi Mo’g’ulistonga qilingan yurishlarida Temuriylar lashkari bilan jang olib borgan baxrin qabilasining vakili amir Qamariddin haqida so’z yuritilgan. Xondamir Natanziyga tayangan bo’lsa kerakki, u bilan deyarli bir xil ma’lumot keltirgan. Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, Muiniddin Natanziyning 1387-1388 yillari To’xtamishning Movarounnahrga yuborilgan qo’shinining lashkarboshilaridan biri Mo’g’uliston amiri Qamariddin ekanligi haqidagi fikri xatodir. Shuningdek, Nizomiddin Shomiy jang sanasini 1388 yil iyun-iyul (xijriy 790 yil tir oyi), deb noto’g’ri belgilagan. Chunki To’xtamish qo’shinlari Movarounnahrga kirib borganligi haqidagi xabar Amir Temurga yetib borgan vaqtda u Sherozda bo’lgan. Ushbu xabar yetib kelganidan sung bir necha kun o’tgach, ya’ni Ot yilning fevralida Sohibqiron Samarqand tomov yo’l oladi. Sharafuddin Ali Yazdiyning Tuxtamish bosqini to’g’risidagi xabar Amir Temurga 17 kunda yetib kelganligi haqidagi aniq ma’lumotiga tayanib, aytish mumkinki, To’xtamish qo’shinlarining Movarounnahrga bostirib kirishi 1387 yilning dekabr oyi oxirlari va 1388 yilning yanvar oylariga to’g’ri keladi. Ilmiy adabiyotlarda Chukalak jangi haqida ma’lumotlar juda kam. A.Y.Yakubovskiy O’tror yaqinida bo’lgan jangda Umarshayx mirzo tor-mor etilganligini qayd etish bilan cheklangan. M.Abduraimov esa jang O’tror yaqinidagi Chugluk maydonida bo’lganligini qayd etgan. Ba’zi asarlarda esa Umarshayx mirzo Sabronga borib (voqealar O’trordan Sabronga qib qolgan) jangga kirganligi ta’kidlansa, boshqalarida bu masala umuman chetlab o’tilgan. Ushbu masalani M.Abduraimov nisbatan aniq yoritganligini ko’rishimiz mumkin. Manbalarda keltirilgan Chukalak jangi tafsilotlari bir- biridan biroz farqli bo’lsa-da, mazmun jihatdan yaqindir 1 . Nizomiddin Shomiyning yozishicha, har ikki tomon saf tortib, jangni boshlagan, 1 Abduraimov . M. Temur va To’xtamish. T.: 2000. B.80. 19 Umarshayx mirzo dushmanni ta’qib etib, o’z lashkaridan ajralib qolgan natijada uning askarlari sarosimaga tushib, Farg’ona vodiysiga qaytib ketgan. Sharafuddin Ali Yazdiyning ma’lumoti bu voqeaga oz bo’lsa-da oydinlik kiritadi: “...ikki cherik bir-biriga yetdilar va yasollar tortib, ung qo’l va so’l kul tuzulgendin (sung) bir- biriga chopishtilar va kechagacha o’ldirshti. Amirzoda Umarshayx baxrdurligidin o’zining dushmanlarning qo’liga urub, nari o’ta chiqti va cherikdin ayrildi. Cherik eli chun ani kurmadilar, mutavaxdim bulub, buzuldilar va Abbosbekka o’q tegib zadmlik bo’ldi. Shaxzoda Umarshayx davlat bilan dushmanlarning ichidan salomat chiqib, Andijonga ketdi...». Sharafuddin Ali Yazdiyning ma’lumoti quyidagi fikrlarni ilgari surishga asos bo’ladi. Umarshayx mirzo dushman lashkarining markazita hujum qilgan xolda dushman safini yorib uning ortida o’ta olgan. Temuriylar qo’shinining boshqa qismlari Umarshayx mirzoni o’z vaqtida qo’llay olmaganligi natijasida uning o’zi dushman qurshovida qolgan. Natijada Temuriylar qo’shinida vahima boshlangan. Huddi shu vaqtda Samarqand lashkarining sarkardalaridan Abbosbekning yaralanishi vaziyatni og’irlashtirib, qo’shinni chekinishga majbur qilgan. A.Ahmedov va X.Bobobekovlarning Umarshayx mirzoni qo’shinidan ajralib qolishi mo’g’ullarning xiylasi natijasida yuz bergan bo’lishi mumkinligi haqidagi fikri o’rinlidir 1 . Chunki mo’g’ullar yolg’ondan chekinib, ta’qib etuvchi qo’shinni asosi qo’shindan ajratib qo’yish taktikasini yaxshi o’zlashtirgan. Ular 1366 yilgi Loy jangida ham ushbu taktikani qo’llaganlar. Bu anchagina xavfli xisoblanib, uni qo’llovchilarni mag’lubiyatga uchratishi ham mumkin edi. Faqat bunda ta’qib etuvchi tomon uyushgan xolda xarakat qilishi zarur. Loy jangida Amir Xusayn Amir Temurni munosib qo’llamagan bo’lsa, Chukalak jangida ham na Samarqand lashkari, na Farg’ona lashkari Umarshayx mirzoni yetarlicha qo’llab-quvvatlay olmadi. Aksincha, uni asir tushgan gumon qilib, jang maydonini tashlab qochishni ma’qul ko’rdilar. Ushbu jang Muiniddin Natanziy tomonidan batafsil va yanada aniqroq bayon etilgan. U Umarshayx mirzo temuriylar qo’shini markazini boshqarishni 1 Ahmedov. A. Ulug’bek hayoti va faoliyati. T .: 1991. B .77. 20
Купить