Amir Temur va Temuriylar davrida huquqiy tizim va harbiy boshqaruv - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	38.6KB
Покупки	1
Дата загрузки	09 Октябрь 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Amir Temur va Temuriylar davrida huquqiy tizim va harbiy boshqaruv

Купить

Mavzu: Amir Temur va Temuriylar davrida huquqiy
tizim va harbiy boshqaruv
Reja:
Kirish
1.Amir Temur haqida
2.Temuriylar sulolasi va ularni kelib chiqishi
3. Temuriylar davlatining davlat boshqaruvi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi Markaziy Osiyo mintaqasining o’ziga xos o’tmishi,
uning hududida ko’plab davlat birlashmalarining, xususan, buyuk Amir Temur
salatanatining tashkil topishi va taraqqiy etganligi, bu yerda sodir bo’lgan
jarayonlarning jahon tarixidagi ahamiyati turli mamlakat tarixchilarining katta
qiziqishiga sabab bo’lmoqda. Bugungi kunda tarixiy meros, tarixiy xotiraning qayta
tiklanishi nafaqat O’zbekiston Respublikasi rahbariyati va tarixchilarining, shu bilan
birga keng jamoatchilikning diqqat e’tiborida bo’lib kelmoqda. Mustaqillik yillarida
O’zbekiston olimlarining samarali tadqiqotlari natijasida milliy tariximizning ilgari
noma lum bo’lgan sahifalari ochildi, tarixiy o’tmishimizning ko’p jihatlari kashf‟
etildi. Tarixiy haqiqatni tiklash jarayonida zamonaviy yondashuvni talab qiladigan
dolzarb muammolar mavjud bo’lib, ular qatoriga, davlatchiligimiz tarixida chuqur iz
qoldirgan tarixiy shaxslarning hayoti va faoliyatini tadqiq etish muhim ahamiyatga
egadir. Shunday shaxslardan biri Sohibqiron Amir Temur bo’lib, tengsiz azmu
shijoat, mardlik va donishmandlik ramzi bo’lgan bu mumtoz siymo buyuk saltanat
barpo etib, davlatchilik borasida o’zidan ham amaliy, ham nazariy meros qoldirdi,
ilmu fan, madaniyat bunyodkorlik, din va ma’naviyat rivojiga keng yo’l ochdi. Bu
yillar uning shaxsi va tarixini qayta tiklash yillari bo’ldi. Amir Temur tavalludining
660 yilligini nishonlash va 1996 yilni Amir Temur yili” deb e lon qilish to’g’risida,
‟
Temuriylar tarixi” davlat muzeyini tashkil etish to’g’risida”, Amir Temur ordenini
ta’sis etish to’g’risida” kabi qator farmon va qarorlar, hamda ularning ijrosi muhim
tarixiy voqea bo’lib, ushbu mavzuni davlat miqyosida ko’tarilishi uning yanada
dolzarbligini ko’rsatadi. Dunyo ilmiy jamoatchiligining Amir Temur shaxsiga
bo’lgan e tiborini hisobga olib, YUNESKO tomonidan Parijda Temuriylar davrida
‟
ilm-fan, madaniyat va maorifning gullab yashnashi” haftaligi o’tkazildi. Bu tadbirlar
samarasi o’laroq, Amir Temur hayoti va faoliyatiga oid yangi tadqiqotlar, manbalar
ilmiy muomalaga kiritildi.
3

1.Amir Temur haqida
Amir Temur, Temur, Temurbek (to liq ismi Amir Temur ibn Amir Tarag ayʻ ʻ
ibn Amir Barqul) (1336-yil, 9-aprel — 1405-yil, 18-fevral) — o rta asrning yirik
ʻ
davlat arbobi, buyuk turkiy sarkardasi, kuchli, markazlashgan davlat asoschisi, ilm-
fan va madaniyat homiysi.
Tarjimai holi Amir Temurning oilasi
Amir Temurning onasi Takina xonim edi. Otasi Amir Tarag ay esa turkiy
ʻ
barlos urug ining oqsoqollaridan hamda Chig atoy ulusining e tiborli beklaridan
ʻ ʻ ʼ
hisoblangan. Uning buyuk ajdodlari Kesh viloyatida hokimlik qilishgan. Shu bois
Amir Temurning otasi amir Tarag ay ham yilda bir marotaba Ili daryosi bo yida xon
ʻ ʻ
tomonidan chaqiriladigan el-yurt beklarining qurultoyiga taklif etilar va u bunday
yig inlarda muttasil qatnashar edi. Shu bilan birga u, Sharafuddin Yazdiyning
ʻ
ta kidlashiga ko ra, ulamo va sulaho va muttaqiylarg a mushfiq va mehribon erdi va
ʼ ʻ ʻ
bularning majlisiga borur erdi…. Tarag ayjon piri Shamsuddin Kulolni ayniqsa
ʻ
chuqur ehtirom qilgan. Keyinchalik shayx Kulol Amir Temurning ham piri bo lgan.
ʻ
Tarag aybek 1405-yilda vafot etgan.
ʻ
Amir Temurning katta opasi Qutlug Turkon og o va singlisi Shirinbeka og o
ʻ ʻ ʻ
bor edi. Ular Temurdan oldin vafot etishgan va Samarqanddagi Shohi Zinda
majmuasidagi maqbaralarda dafn etilgan. "Muyizz al-Ansab ga ko ra, Temurning
ʼ ʻ
yana uchta ukasi bor edi: Djuki, Olim Shayx va Suyurg atmish. Temurning bitta
ʻ
amakisi bor edi, uning ismi Bolta edi 1
.
Amir Temurning yoshligi
Amir Temurning yoshligi Keshda kechdi. Yetti yoshga to lgach, otasi uni
ʻ
o qishga berdi. Amir Temur yoshlik chog laridanoq maxsus murabbiylar nazorati
ʻ ʻ
ostida chavandozlik, ovchilik, kamondan nishonga o q uzish, boshqa turli mashq va
ʻ
harbiy o yinlar bilan mashg ul bo lgan. Shu asnoda Amir Temur tulporlarni saralab
ʻ ʻ ʻ
ajrata oladigan mohir chavandoz va dovyurak bahodir bo lib voyaga yetgan. Amir
ʻ
Temur tabiatan og ir, bosiq, teran fikrli va idrokli hamda nihoyatda ziyrak,
ʻ
1
Amir Temur Ko‘ragon. Temur Tuzuklari – Toshkent. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi “Fan” nashriyoti
davlat korxonasi, 2019, – 160 b
4

kishilardagi qobiliyat, fazilat, ayniqsa, samimiyatni tezda fahmlab oladigan inson
bo lgan. Shu tufayli o spirinlik chog laridayoq atrofiga tengqurlari orasidan sadoqatliʻ ʻ ʻ
do stlarni jalb qila olgan. Uning atrofiga bolalikdagi do stlari va maktabdoshlari
ʻ ʻ
(Abbos bahodur, Jahonshohbek, Qimori inoq, Sulaymonshohbek, Idiku Temur,
Sayfuddinbek, Hindushoh, Qarqara va boshqalar) to planishib, birgalikda mashq
ʻ
qilar, musobaqalarda ishtirok etishar, astasekin navkar bo lishib va harbiy guruhga
ʻ
birlashib, harbiy bo linma sifatida shakllana borgan. Keyinchalik ular Amir Temur
ʻ
qo shinida lashkarboshilik darajasigacha ko tarilganlar.
ʻ ʻ
Amir Temurning kuchayishi Chig atoy xonligining xaritasi Siyosiy
ʻ
faoliyatining boshlanishi
5

2.Temuriylar sulolasi va ularni kelib chiqishi
Temuriylar sulolasi, o zini Ko ragoniy deb ham atagan, diniy jihatdan sunniyʻ ʻ
musulmon sulola millat jihatidan esa turk urug i, fotix Temur avlodidan bo lgan.
ʻ ʻ
Ko ragoniy so zi mo g ulcha Kuragan so zining mahalliy turkiy xalq tilida
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o zgartirilgan shakli bo lib, kuyov ma nosini bildiradi. Bu sulola tomonidan
ʻ ʻ ʼ
qo llanilgan sharafli unvon edi, chunki Temur Chingizxonning bevosita avlodi Saroy
ʻ
Mulkxonimga uylangan edi. Temuriylar sulolasi tarixda ikkita muhim imperiya —
Eron, Iroq, Suriya va O rta Osiyoda joylashgan Temuriylar imperiyasi (1370-1507)
ʻ
va Hindiston yarimorolida joylashgan Temuriy-Boburiylar imperiyasini tuzdilar
(1526-1857).
Kelib chiqishi
Temuriylar sulolasining kelib chiqishi Mo g ullar imperiyasining asoschisi1
ʻ ʻ
Chingizxonning qo shinining qoldiqlari bo lgan Barlas nomi bilan mashhur turk-
ʻ ʻ
mo g ul qabilasiga borib taqaladi. O rta Osiyoni mo g ullar bosib olgandan so ng,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
barlaslar hozirgi Qozog istonning janubiy qismidagi Chimkentdan Taraz va
ʻ
Olmaotagacha bo lgan hududlarga joylashdilar, keyinchalik bu yerlar bir muddat
ʻ
Mo g uliston — fors tilida Mo g ullar o lkasi nomi bilan mashhur bo ldi va ular bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
aralashib ketdi. Darajasi mahalliy turk va turkiy tilli aholi bilan bo lgan, shuning
ʻ
uchun Temur hukmronligidan ancha oldingi davridayoq barloslar til va odatlar
jihatidan butunlay turk edilar 2
.
Temuriylar, Temuriylar davri — o rta asrlarda sohibqiron Amir Temur asos
ʻ
solgan markazlashgan buyuk saltanatni idora etgan sulola 3
. Temuriylar davlati hududi
shimolda Ili daryosi va Xorazm (Orol) dengizidan janubida Fors qo ltig iga qadar,
ʻ ʻ
sharqda Xitoy va Hindistondan g arbda Trabzun Qora dengiz ga qadar ulkan
ʻ
maydonni qamragan. Davlat tuzilishi, qonun va qoidalari jihatidan Temuriylar davlati
musulmon Sharqida o rta asrlarda hukm surgan davlatlardan katta farq qilmasada,
ʻ
ammo uning boshqaruv tizimi Turkiston va Movarounnahr davlatchiligining asriy
2
Mixail Ivanin. Ikki buyuk sarkarda. Chingizhon va Amir Temur: harbiy san’ati, strategiya va taktikasi. Toshkent:
Yangi asr avlodi, 2017, b.
3
Dadaboyev Hamidulla. Amir Temurning harbiy mahorati / Mas’ul muharrir A. Qayumov /. – Toshkent. Yozuvchi, 1996, – 96
6

an analari, saltanatga kirgan mamlakatlar bilan madaniy aloqalar asosida yangi tartibʼ
va qoidalar bilan takomillashtirilgan.
Markazlashgan davlat tepasida: Temur ibn Tarag oy Bahodir (1370—1405);
ʻ
Shohrux ibn Temur (1409—47); Ulug bek ibn Shoxrux (1447—49); Abu Sayd ibn
ʻ
Sulton Muhammad (1458—69) Movarounnahrda (poytaxti Samarqand): Xalil Sulton
(1405—09); Mirzo Ulug bek (1409-49); Mirzo Abdullatif (1449-50); Abdullo Mirzo
ʻ
(1450—51); Abu Sayd ibn Sulton Muhammad (1451—69); Sulton Ahmad Mirzo
(1469—94); Sulton Mahmud Mirzo (1494—98); Sulton Ali Mirzo (1498-1500).
Xurosonda (poytaxti Hirot): Shohrux (1396-1447); Ulug bek (1447-49);
ʻ
Abulqosim Bobur (1449-57); Shoh Mahmud Mirzo (1457); Abu Savd ibn Sulton
Muhammad (1458-69); Yodgor Mirzo (1470), Husayn Boyqaro (1470-1506);
Badiuzzamon ibn Sulton Husayn (1506-07); Muzaffar Mirzo (1506-07).
Siyosiy hayot. Nig oyatda kengayib ketgan davlat Amir Temur vafotidan
ʻ
so ng vorislar o rtasidagi nizolar natijasida zaiflasha boshladi. 1405-yilning 16-mart
ʻ ʻ
kuni Mironshohning o gli Xalil Sulton Samarqandni egallab, o zini
ʻ ʻ
Movarounnahrning hukmdori deb e lon qiladi. Oqibatda shahzoda, amir va viloyat
ʼ
noiblarining noroziligi kuchayib, isyon va galayonlar ko tariladi. Dastavval
ʻ
Farg onada Xudoydod bilan Shayx Nuriddin Xalil Sultonga qarshi qo zg alib,
ʻ ʻ ʻ
O ratepa va Farg onani egallab oldi. Bu davrda Xurosonda Shohrux, Balx, G azni va
ʻ ʻ ʻ
Qandahorda Pirmuhammad; G arbiy Eron va Ozarbayjonda Mironshohnnng o g illari
ʻ ʻ ʻ
Umar Mirzo va Abubakr Mirzo qokimi mutlaq bo lib oladilar. Turkiston, Sabron,
ʻ
O tror, Sayram viloyatlari amir Berdibekning tasarrufiga o tadi, Oltin O rda
ʻ ʻ ʻ
amirlaridan Idiku Xorazmni zabt etadi. 1405 — 08 yillarda Balx, Xuroson, Seyiston,
Kermon va Ozarbayjonda temuriy shahzoda va ayrim amirlarning birinketin
ko tarilgan g alayonlari kuchayib ketadi. Valiahd Pirmuhammad bunday g alayon va
ʻ ʻ ʻ
fitnaning qurboni bo ladi (1407-yil 22-fevral). 1408-yil 22-aprel kuni qoraqo yunli
ʻ ʻ
turkmanlarning yetakchisi Qora Yusuf bilan bo lgan jangda Mironshoh halok bo lib,
ʻ ʻ
Ozarbayjon va Iroq viloyatlari temuriylar qo lidan ketadi.
ʻ
15-asrning 20y.larida bu ulkan mamlakat 2 davlatga bo lingan edi. Ulardan
ʻ
biri Amudaryodan janubida joylashgan bo lib, uni Shohrux boshqargan (markazi
ʻ
7

Hirot sh.) edi. Ikkinchisi esa, Amudaryodan shimolida — Movarounnahr va
Turkistonda vujudga kelib (poytaxti Samarqand sh.) uni O lug bek idora etgan edi.ʻ ʻ
Ulug bek otasi Shohruxning ko magi bilan avval (1413) Xorazmni, so ngra
ʻ ʻ ʻ
(1415) Farg ona va Qashg arni o z tasarrufiga olib, davlatining g arbiy va sharqiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
chegaralarining xavfsizligini ta minlagan bulsada, ammo uning shim. va shim.
ʼ
sharqiy tomonlari xavotirli edi. Shu boisdan 15-asrning 30—40y.lari otasi Shoxrux
bilan birga Dashti Qipchoqda Abulxayrxon bilan kurash olib borishiga to g ri keladi.
ʻ ʻ
Chunki ko chmanchi chorvadorlar Movarounnahrning viloyatlariga muttasil bostirib
ʻ
kirar va o troq aholini g orat qilar edi. Movarounnahrni idora etishda, ayniqsa, tashki
ʻ ʻ
siyosatda Ulug bek T. ning bosh hukmdori Shog ruxning irodasini izchil amalga
ʻ ʻ
oshiradi. Tashqi va ichki siyosatga aloqador har qanday masalani u otasi bilan
maslahatlashib va kelishib, uning rozirizoligi bilan hal etgan.
Shohrux 1447-yil 12-mart kuni nevarasi Sulton Muhammad isyonini bostirish
vaqtida Ray viloyatida olamdan o tadi. Shohrux vafotidan so ng, Xuroson va
ʻ ʻ
Movarounnahrda temuriy shahzodalar o rtasidagi nizolar yana avj oladi. Bu kurash
ʻ
oqibatida zamonasining mashhur olimi va hukmdori Mirzo Ulug bek 1449-yil 27-
ʻ
oktabrda 55 yoshida Samarqand yaqinida fojiali suratda halok bo ladi. Ulug bek
ʻ ʻ
Movarounnahrni 40 yil (1409—49) idora etdi. Bu davrda mamlakatning siyosiy
hayotida keskin kurash davom etganligiga qaramay, u shiddatli harbiy yurishlar
uyushtirishga intilmadi. Aksincha, u o z davlatini mustahkamlashga, mamlakat
ʻ
birligini saqlab qolishga va madaniy hayotni ko tarishga harakat qildi. Ulug bek
ʻ ʻ
fojiasidan so ng, hokimiyatga bir vaqtning o zida Samarqandda Ulug bekning kuyovi
ʻ ʻ ʻ
Abdullo Mirzo, Buxoroda esa Mironshohning nabirasi Sulton Abu Saidlar podshoh
qilib ko tariladi. Abdullo Mirzo mamlakatda barqarorlikni tiklash uchun barcha
ʻ
choralarni ko radi, ammo T. taxtida uzoq vaqt o tira olmaydi. Avval u.
ʻ ʻ
amakivachchasi Abu Sayd bilan, so ngra qarindoshi Alouddavla bilan kurashadi.
ʻ
Muhorabada ittifoqchilar g alaba qozonadi. Abdullo Mirzo jangda halok bo ladi. Abu
ʻ ʻ
Sayd Abulxayrxon yordamida Samarqandni egallab, Movarounnahrga hokim bo lib
ʻ
qoladi.
8

Temuriylar saltanatining Xuroson qismi bu davrda Shohruxning nabirasi
Abulqosim Bobur tasarrufida edi. 1457-yilgacha u Xurosonni o z qo lida tutib turadi.ʻ ʻ
Har ikkala davlat o rtasida nizo kuchayib bordi. Yozma manbalarda qayd etilishicha,
ʻ
Xurosonda boshboshdoqlik avj olib, u bo laklarga bo linib keta boshladi.
ʻ ʻ
1457-yilda Abulqosim Bobur vafot etgach, Abu Sayd Hirot shahrini egallab,
saltanatning har 2 qismini birlashtiradi. Bu davrda Sulton Husayn (Umarshayxning
nabirasi) Xorazmni egallab oladi.
1469-yil bahorida Abu Sayd (Ozarbayjon, G arbiy Eron va Iroqqacha bo lgan
ʻ ʻ
viloyatlarni egallab turgan) oqqo yunli turkmanlarga qarshi yurish qiladi. Mug on
ʻ ʻ
(Ozarbayjon) cho lida Uzun Hasan bilan bo lgan jangda Abu Said halok bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Otasining o limidan so ng, Abu Saidning vorislari Sulton Husayn bilan to qnashmay
ʻ ʻ ʻ
Movarounnahrga qaytadilar. 1469-yilning 24 martida Sulton Husayn Xuroson hokimi
sifatida Hirotning taxtini egallaydi. Natijada Temuriylar saltanati yana 2 mustaqil
qismga bo linib ketadi.
ʻ
Movarounnahrda Abu Saidning o g illari Sulton Ahmad Mirzo, Sulton
ʻ ʻ
Mahmud Mirzo va Sulton Ali Mirzo hokimlik qiladi. Bu davrda Movarounnahr ham
o zaro ixtilofdagi shahzodalar va mulkdor zodagonlarning viloyat hokimliklariga
ʻ
bo linib ketadi. Mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy hayotida sufiylik ta limotining
ʻ ʼ
yirik namoyandalari, xususan Xoja Ahrornmng ta siri kuchayadi, hatto u siyosiy
ʼ
hayotda ham muhim rol o ynay boshlaydi. Mas., mamlakat urush xavfi ostida qolib,
ʻ
elyurt boshiga og ir tashvishlar tushgan paytda Xoja Ubaydulpog Ahror bir necha
ʻ ʻ
bor uni bartaraf qilishga jonbozlik ko rsatadi.
ʻ
Sulton Husayn Boyqaro idora qilgan davlat Sharqiy va Shimoliy Eron
viloyatlari va Xorazmni birlashtirgan edi. U Temuriylar sulolasining qariyb 40 yil
hukm surgan so nggi yirik saltanati bo lib, unda siyosiy vaziyat osoyishta emas edi.
ʻ ʻ
Xurosonda beto xtov davom etgan o zaro urushlarga, shahzoda va amirlarning
ʻ ʻ
boshboshdoqligiga qaramay mamlakat aholisining turmush tarzi va madaniy hayoti
Movarounnahrdagiga nisbatan yuksakroq edi 4
.
4
Amir Temur Yevropa elchilari nigohida / Klavixo Rui Gonsalesda. Buyuk Amir Temur tarixi (1403-1406); Tarj., U.
Jo‘raev. Sultoniya arxiepiskopi Ioann. Amir Temur va uning saroyi haqida hotiralar. – Toshkent. G‘ofur G‘ulom
nomidagi nashriyot matbaa ijodiy uyi, 2007. – 208 b
9

Ammo mamlakatning siyosiy hayotida kuchayib borayotgan keskinlik ichki
munosabatlarda tobora ta siri ortib borayotgan Dashtiqipchoklik o zbeklarningʼ ʻ
Movarounnahrda hokimiyatni qo lga olishini hamda Temuriylar sulolasining
ʻ
zaiflashuvini yanada tezlashtirdi.
10

3.Temuriylar davlatining davlat boshqaruvi
Temuriylar saltanatida avval hokimi mutlaq — Amir Temur, so ngra esaʻ
uning vorislari bevosita hukmronlik qilishgan. Saltanatni devonbegi — bosh vazir
boshliq 7 vazirlikdan iborat arkony(?) davlat — Vazirlik mahkamasi boshqargan.
• Ulardan 1-si — mamlakat varaiyat vaziri. U viloyat va tumanlardan
to planadigan hosil, soliqo lponlar va mamlakat obodonligi bilan shug ullangan.
ʻ ʻ ʻ
• 2-si — vaziri sipoh, ya ni harbiy ishlar vaziri. U navkarlarning ta minoti
ʼ ʼ
(maoshi, oziq-ovqat va qurolyarog lari) bilan shug ullangan.
ʻ ʻ
• 3-si — tijorat (savdo) vaziri edi. U tashqi savdo boji tam/a,
chorvachilikdan to planadigan za kot, egasiz qolgan molmulklarning tasarrufi, meros
ʻ
va merosxo rlar kabi masalalar bilan shug ullangan.
ʻ ʻ
• 4-si — saltanatning moliya ishlari vaziri bo lib, davlat xazinasining
ʻ
kirimchiqimlarini boshqargan.
• Chegara viloyatlari va tobe mamlakatlar boshqaruvini nazorat qilish
uchun maxsus 3 ta vazir tayin etilgan. Ular mazkur viloyat va mamlakatlardan davlat
xazinasiga tushadigan daromadlarni nazorat qilgan. O z navbatida bu 3 vazir
ʻ
saltanatning "xolisa" deb yuritilgan bosh nazorat hay atini tashkil etgan.
ʼ
Bu 7 vazir devonbegiga bo ysungan va u bilan bamaslahat davlatning
ʻ
moliyaviy ishlarini amalga oshirganlar. Yozma manbalardan ma lum bo lishicha,
ʼ ʻ
Amir Temur va T. hukmronligi davrida saltanat devonxonasida Amir Dovud,
Jaloluddin Firuzshoh, G iyosuddin Shohmalik, Alouddin Alika Ko kaldosh va
ʻ ʻ
Alisher Navoiydek dono devonbegilar bu oliy mansabda faoliyat ko rsatganlar,
ʻ
mamlakatni obodonligi yo lida beqiyos xayrli ishlarni amalga oshirganlar.
ʻ
Devonxona qoshida arzbegi, sadri a zam, shayxulislom va ahdos qozisi kabi
ʼ
lavozimlar mavjud bo lgan. Arzbegi fuqaro va sipohiylardan tushadigan arzu
ʻ
shikoyatlar hamda mamlakatdagi ahvol to g risida ma lumot to plash va bu borada
ʻ ʻ ʼ ʻ
oliy dargohga axborot berib turish kabi vazifalarni bajargan. Sadri a zam — bosh
ʼ
sadr mamlakatdagi barcha vaqf xo jaliklarini nazorat qilgan; davlat hamda yer egalari
ʻ
tomonidan vaqf qilingan yerlar va mulklarni kayd etgan va vaqfnomalar tuzib ularni
11

qonunlashtirgan. Shayxulislom aholining turli ijtimoiy tabaqalari o rtasida shariatʻ
ahkomlari va islom aqidalarining bajarilishini nazorat qilgan.
Davlatning bosh qozisi — qozi ulquzzot "ahdos qozisi" nomi bilan yuritilib u
fuqaro ishlari bilan shug ullangan. Saltanat mahkamasida kirimchiqimlarni qayd
ʻ
etuvchi maxsus munshi — kotib faoliyat ko rsatgan.
ʻ
Mamlakat ma muriy jihatdan ulus, viloyat va tumanlarga bo linib, ular
ʼ ʻ
hokim, noib va tuman boshilar tomonidan boshqarilgan. Ularning aksariyati harbiy
— amirlardan iborat edi. Har bir shahar va viloyatning moliya devoni, qozisi, muftisi,
mutavallisi va muxtasibi bo lgan. Lashkarlar uchun hatto maxsus qoziyi lashkar tayin
ʻ
etilgan. Har bir shahar va qal alarda qutvol (komendant) tayinlanib, unga shahar va
ʼ
qal a istehkomlarini ta mirlash va ularning mudofaasi yuklangan. Fath etilgan viloyat
ʼ ʼ
va hududlar temurzodalar va xizmat ko rsatgan amirlarga suyurg ol tarzida in om
ʻ ʻ ʼ
qilinib, ular orqali boshqarilgan. Masalan, Amir Temurning to ng ich o g li
ʻ ʻ ʻ ʻ
Jaxrngirga Balx viloyati; Umarshayxga Fors viloyati; Mironshohga Ozarbayjon, Iroq
va Armaniston; Shohruxga Xuroson, Jurjon, Mozandaron va Seyiston berilgan.
Garchi uluslar markaziy hukumatga itoat etsalarda, ammo ular ma lum darajada
ʼ
mustaqil edilar. Ularda alohida devonxona, qo shin bo lib markaziy hukumatga
ʻ ʻ
tobelik xirojining bir qismini Samarqandga yuborish va oliy hukmdor harbiy
yurishlarida o z qo shini bilan qatnashish yoki talab etilgan sonda askar yuborishdan
ʻ ʻ
iborat edi.
Suyurg olga ega bo lgan viloyat hokimlari — shahzodalar o z uluslarida iloji
ʻ ʻ ʻ
boricha mustaqil hukmronlik qilishga intilgan. Markaziy hokimiyat esa, vaziyat
jiddiylashgandagina ularning ichki ishlariga aralashgan. Shubhasiz suyurg ol asosida
ʻ
shakllangan mulkchilik boshqaruv tartibining kuchayishi viloyatlar mavqeining
oshishiga olib kelgan va ichki nizolarni keltirib chikargan. Temuriylar davrida o rta
ʻ
asr yirik mulkdorlari davlat tayanchi bo lib, ma muriy jihatdan uning
ʻ ʼ
takomillashuviga suyurg olning keng tarqalishi jiddiy to sqinlik qilgan.
ʻ ʻ
Elyurtni boshqarishda harbiy kuchning ahamiyati katta bo lgani tufayli uning
ʻ
takomiliga aloxida e tibor berilgan. Amir Temur amir va amir ulumaro — bosh amir
ʼ
kabi yuqori darajali harbiy unvonlar joriy etgan, qo shin boshliqlarini tanlash va
ʻ
12

ularni tarbiyalash, lashkariy qismlar va ularning joylashish tartibi, navkar va
sarbozlarning qurollanishi hamda ularning intizomi masalalariga nihoyatda ahamiyat
bergan.
Davlatni boshqarishda qurultoy va kengashlar o tkazish alohida o rin tutgan.ʻ ʻ
Sharafuddin Ali Yazdiyning yozishicha, Amir Temur tomonidan Qarshi, Samarqand,
Qorabog va boshqa joylarda o tkazilgan qurultoy va kengashlarda shahzodalar,
ʻ ʻ
davlat ma murlari, harbiy boshliqlar, ulamolar va mulkdor zodagonlarning vakillari
ʼ
qatnashgan 5
. Ularda mamlakatning iqgisodiy va siyosiy axvoliga oid masalalar
muhokama etilib, qarorlar qabul etilgan va tadbirlar belgilangan. Mas., 1403-yilda
Kavkazning Baylaqon shahrida chakirilgan kengashga olimu fuzalolar taklif etilgan.
Ulardan mamlakatni boshqarishda, xususan, uning obodonligi yo lida amalga
ʻ
oshiriladigan xayrli ishlar — jamoat binolari va inshootlar qurilishlarida o z
ʻ
maslahatlari bilan ko mak berishlari so ralgan.
ʻ ʻ
Temuriylar davrida o tkazilgan qurultoy, kengash, shohona qabullar va
ʻ
dabdabali saroy marosimlariga o rta asrlar davlatchiligining o ziga xos an analari
ʻ ʻ ʼ
mujassam etilgan. Tantanali izdahom tartibiyu qoidalaridan tortib, a yonlarning
ʼ
to yona libosu o rinlarigacha e tibor berilgan. Masalan, pacmiy marosimlarda amir
ʻ ʻ ʼ
ulumaro, beklar begilar, amirlar, no yonlar, sardorlar, ulus, tumonot va qo shunot
ʻ ʻ
amirlari, shuningdek, mingboshilar, yuzboshilar mansab va martabalariga qarab
hukmdorning so l tomonidan; sayyidlar, qozilar, ulamo, fuzalo mashoyix, ulug va
ʻ ʻ
oliy tabaqadagi kishilar o ng tarafidan o rin olganlar. Devonbegi va vazirlar — taxt
ʻ ʻ
ro parasidan, kalontarlar (shahar hokimlari), kadxudolar (qishloq oqsoqollari)
ʻ
vazirlarning orqasidan joy olgan. Bahodurlar, qilichboz yigitlar — taxt orqasida,
uning o ng tarafidan, qorovullar esa, taxt orqasining chap tarafidan o rin olishgan.
ʻ ʻ
Amir Temur hayotlik davridayoq davlatni boshqarish uslubiga bag ishlangan
ʻ
maxsus asar yaratilib, u "Temur tuzuklari" nomi bilan shuhrat topgan. Unda davlatni
boshqarishda kimlarga tayanish, toju taxt egalarining tutumi (yo nalishi) va
ʻ
vazifalari, vazir va qo shin boshlikdarini saylash, sipoxlarning maoshi, mamlakatni
ʻ
idora etish tartibi, davlat arboblari va qo shin boshliqlarining burchi va vazifalari,
ʻ
5
Lyusen Keren. Amir Temur Saltanati. “Fan”, Toshkent. 2018.
13

amirlar, vazirlar va boshqa mansabdorlarning toju taxt oldida ko rsatgan alohidaʻ
xizmatlarini taqdirlash tartibi va boshqa bayon etiladi. Shunday qilib, Temuriylar da
davlat tuzilishi, qonunqoidalarni tartibga solish bilan bir katorda, oliy dargoh hayoti
bilan bog liq an analar ham qaror topgan.
ʻ ʼ

14

Xulosa
Amir Temur tomonidan yaratilgan davlat boshqaruvi sohasida o'z davrining
mukammal qonun-qoidalarini o'z ichiga olgan tuzuklarda davlat boshqaruvi bilan
birga jinoyat va jazo turlari haqida muhim qoidalar ham keltiriladi. -Qaysi bir sipohiy
haddidan oshib, qo'l ostidagi kishilarga zulm qilsa, uni zulm ko'rgan kishiga
topshirganlar va o'sha mazlum kishining o'zi sipohiyni jazolagan. Xazinabon moliya
ishida xiyonat qilsa, tekshiruvdan so'ng, masul shaxsning o'zlashtirib olgan mablag'i
maoshidan 2 barobar ortiq bo'lsa, ortig'i oladigan maoshi hisobidan ushlab qolingan. -
Qishloq oqsoqoli, shahar ulug'lari pastroq toifadagi kishiga zulm qilsa, o'sha zulmga
yarasha katta miqdorda jarima solingan. -Xalqqa jabr-zulm qilgan harbiy kishi jarima
to'lagan yoki darra bilan kaltaklangan. -Kimda-kim o'g'rilik qilib, birovning molini
o'g'rilasa, o'shani qaytarishi shart bo'lgan yoki Yasoga muvofiq qattiq jazoga
tortilgan. O’zbek tom ma’noda bunyodkordir. Amir Temur bobomiz mo’g’ullar
bosqini davomida xor-u zorlikka uchragan yurtimiz va xalqimizni markazlashgan
kuchli va madaniy jihatdan yuksak davlat barpo qilishiga ichkaridan va tashqaridan
tahdid qiladigan barcha tajavuzkor davlat qo’shinlarini o’ziga bo’y sindirgan edi.
O’zbekka birovning yeri kerak emas. Mabodo qo’liga qurol olguday bo’lsa ham faqat
o’zini himoya qilish uchungina oladi. Yuqorida aytilganlaridan kelib chiqib xulosa
qiladigan bo’lsak: … o’z tarixini bilgan undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib
bo’lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu
tarix bilan qurollantirishimiz zarur.

15

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Amir Temur Ko’ragon. Temur Tuzuklari – Toshkent. O’zbekiston Respublikasi
Fanlar akademiyasi Fan” nashriyoti davlat korxonasi, 2019, – 160 b
2. Amir Temur Yevropa elchilari nigohida / Klavixo Rui Gonsalesda. Buyuk Amir
Temur tarixi (1403-1406); Tarj., U. Jo’raev. Sultoniya arxiepiskopi Ioann. Amir
Temur va uning saroyi haqida hotiralar. – Toshkent. G’ofur G’ulom nomidagi
nashriyot matbaa ijodiy uyi, 2007. – 208 b.
3. Dadaboyev Hamidulla. Amir Temurning harbiy mahorati / Mas’ul muharrir A.
Qayumov /. – Toshkent. Yozuvchi, 1996, – 96
4. Abdurazzoq Samarqandiy. Matlai sa’dayn va majmai bahrayn. Fors tojik tilidan
tarjima, kirish so’z va izohli lug’atlar tarix fanlari kandidanti A. O’rinboyevniki.
Toshkent, 1969,
5. Mixail Ivanin. Ikki buyuk sarkarda. Chingizhon va Amir Temur: harbiy san’ati,
strategiya va taktikasi. Toshkent: Yangi asr avlodi, 2017, b.
6. Lyusen Keren. Amir Temur Saltanati. Fan”, Toshkent. 2018.
7. Mирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. –Тошкент. O’zbekiston”,
2021. – 464 б.
16

Amir Temur va Temuriylar davrida huquqiy tizim va harbiy boshqaruv

Купить