• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 57.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Декабрь 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Alisher

Дата регистрации 03 Декабрь 2024

79 Продаж

Amir Temurning harbiy yurishlari

Amir Temur  lashkariga  qabul  qilinar  va  amaliga  qarab  maosh  olardi.  Jasur jangchilarning  farzandlariga  ham  nafaqa  to’lanar,  agarda  ular  jasorat  ko’rsatsalar, yuqori  mansablarga  ko’tarilishlari  ham  mumkin  edi.Dushman  tomon  qo’shinlari ham  shu  asosda  xizmatga  qabul  qilinardilar. Prezidentimiz  I.A.Karimov  tashabbusi  va  rahnamoligida  Toshkent, Samarqand  va  Shahrisabz     shaharlarning  markaziymaydonlarida  Amir  Temurga haykal  o’rnatildi,  Toshkentdagi  Amir  Temur  xiyobonida  Temuriylar  davri  muzeyi barpo  etildi  (1996),  “Amir  Temur”  ordeni  ta’si  etildi  (1996)  va  Xalqaro  Amir Temur  jamg’armasi  tashkil  qilindi  (1995).  Toshkent,  Samarqand  va  xorijiy mamlakatlarda  YUNESKO  rahbarligida  hazrat  Sohibqiron  tavalludining  660  yilligi keng  nishonlandi  (1996).  Amir  Temur  haqida  ikki  qismdan  iborat  badiiy  film, spektakllar  va  she’riy  hamda  nasriy  asarlar  yaratildi. Tarixiy  manbaalarda  keltirilgan  ma’lumotlarga  qaraganda,  otliq  askarlar Temurbek  armiyasining  zarbdor  qismi  hisoblangan,  ular  og’ir  va  yengil  qurollar bilan  qurollangan  suvoriy  guruhlarga  bo’lingan.  Yoy,  sadoq  va  qilich  bilan  yengil qurollangan  otliqlar  asosan  razvedka  va  soqchilik  bilan  shug’ullanganlar,  o’ta  zarur chog’dagina  dushman  kuchlari  bilan  jang  qilish  huquqiga  ega  bo’lgan. Dubulg’a,  zirih  (sovut),  qilich,  yoy,  sadoq,  qalqon  va  nayza  bilan ta’minlangan  og’ir  qurolli  suvoriylar  sara  jangchilardan  tuzilgan,  g’animning asosiy  zarbasiga  qarshi  turgan,  jang  natijasini  hal  etishda  katta  rol  o’ynagan. Yurishga  jo’natishdan  oldin  Temurbek  arkoni  davlat,  vazirlar,  sarkardalar, beklar,  amirlarni  harbiy  kengash-mashvaratga  chorlagan.  Ayni  chog’da  ulusning turli  viloyat  vat  umanlaridan,  shuningdek  tobe  yurtlardan  qo’shin  to’plash  uchun maxsus  buyruq-tunqal  e’lon  qilingan.  Farmon  kerakli  joylarga  yuqori  mansab egasi,  bosh  qo’mondonning  ad’yutanti-tavachi  tomonidan  tezlik  bilan yetkazilgan.Tavachining   zimmasiga   askar   jamlashdan   tashqari   qo’shin qismlarining  qarorgoh  yoki  safardagi  o’rni,  jangovar  jartib-yasoli  hamda  bir  joydan ikkinchi  joyga  ko’chishni  nazorat  qilish  ham  yuklatilgan  edi. 13 harbiy yurishlar  oqibatida  JAnd,  Ozarbayjon,  Iroqning  shimoli  qismi,  Gurjiston  va Van  ko’li  atrofidagi  yerlar  egallandi. Uch yillik yurish.   Amir  Temur  shu  bilan  birga  shimoli-g’arbdan,  ya’ni Oltin  O’rda  tomonidan  bo’layotgan  tazyiqqa  barham  berish  maqsadida To’xtamishga  qarshi  uch  marta  qo’shin  tortishga  majbur  bo’ldi.  U  1389-yilda Dizaq  (Jizzax)ning  Achchiq  mavzeyida,  1391-yilning  18-iyunida  (Hozirgi  Samara bilan  Chistopol  shaharlari  oralig’ida  joylashgan  Qunduzcha  (Kondurcha)  daryosida vodiysida-Qunduzcha  shahri)  va  nihoyat,  1395-yilda  (28-fevral)  Shimoliy Kavkazda  Terek  daryosi  bo’yida  To’xtamish  qo’shiniga  qaqshatqich  zarba  beradi (Tarak   daryosi   bo’yidagi   jang).To’xtamishga   qarshi   yasolni   tuzishda Sohibqironning  o’zi  rahbarlik  qiladi.  U  qo’shinning  qismlarini  jang  maydoniga joylashtirishda  yangi  usulni  qo’llaydi  va  ularni  yetti  qo’lga  ajratadi.  To’xtamishxon esa  o’z  sipohini  besh  qo’lga  bo’ladi.Jang  Amir  Temurning  to’la  ustunligida o’tadi.Butunlay  tor-mor  etilgan  To’xtamish  qo’shini  qoldiqlari  Volgaga  qadar ta’qib  qilinadi.Amir  Temur  harbiy  yurishlari  oqibatida  Quyi  Idil  (Volga) viloyatkari,  Saroy  Berka,  Hojitarxon  (Astraxan)  kabi  shaharlar  vayron  qilindi. Amir  Temur  To’xtamishni  quvib  Ryazan  viloyatigacha  bordi  va  Yelits  shahrini ishg’ol  qildi.  Sh.A.Yazdiy  Amir  Temurning  Moskva  yurishini  shunday  ta’riflaydi: “Sohibqiron  Maskavga  sorikim,  Rusning  shaharlaridan  erdi,  tavajjuq  qildi.  Anda yetkonda  nusratshi’or  cheriki  ul  viloyatni  (shahar  atrofini)  chobtilar  va  andag’I hokimlarini  tobe  qildi.  Va  cherikning  eliklariga  sonsiz  mol  tushti…” [5] .  Bu urushda  Azaq  (Azov),  Kuban  va  Cherkas  yerlari  ham  kuchli  aziyat  chekdi.  Qizig’I shundaki,  Amir  Temur  Idilning  Turotur  kechivu  bo’yida  O’rusning  o’g’li Quyrichoq  o’g’lonni  chaqirtirib  unga  qo’lga  kiritilgan  sobiq  Jo’ji  ulusini  in’om etdi.  Rossiya  tarixchilari  B.D.Grekov  va  A.Yu.Yakubovskiylarning  yozishicha, Amir  Temurning  To’xtamish  ustidan  qozongan  g’alabasi,  faqat  Markaziy  Osiyo uchun  emas,  balki  butun  Sharqiy  Yevropa,  shuningdek,  tarqoq  Rus knyazliklarining  birlashishi  uchunham  buyuk  ahamiyat     kasb  etgan. Besh yillik yurish.   Shundan  so’ng  Amir  Temur  butun  e’tiborini  Eron,  Iroq, Suriya,  Kichik  Osiyo  va  Hindiston  yerlarini  uzil-kesil     zabt  etishga  qaratdi.  U  besh 9 Sharafiddin Ali  Yazdiyning  yozishiga  ko’ra,  Temurbek  Dashti  Qipchoqqa qilingan  yurish  (1390-1391)     oldidan  qo’shinni  bir  yilga  yetadigan  oziq-ovqat, qurol-yarog’,  kiyim  kechak  va  boshqa  safar  uchun  zarur  ashyolar  bilan ta’minlashni  o’z  noiblariga  buyurgan.  Har  bir  suvoriyga  bitta  yoy,  30  ta  o’q,  bir sadoq,  bir  qalqon  va  bitta  qo’shimcha  ot  ajratilgan.  Yurish  vaqtida  har  o’n  jangchi bir  chodir,  ikki  belkurak,  bir  kerki,  bir  o’roq,  bir  arra,  bir  tesha,  bir  bolta,  100  dona nina  olgan. Sohibqiron  yurish  paytida  tajribali  sipohiylarga  katta  ishonch  bildirgan. Ko’p  marotabali  so’qishlarda  suyagi  qotgan,  urushni  o’zining  bosh  mashg’uloti deb  sanagan  jangchilar  safar  boshlanishidan  avval  jam  qilingan,  ularga  kirim- chiqiqm  daftariga  , shuningdek  davlatdan  maosh  ulufa,  oziq-ovqat,  yem-xashak oluvchilar  ro’yxatiga  kiritilgan.  Tuzilishiga  ko’ra  Temurbek  armiyasi  turk-mo’g’ul xalqlari  uchun  an’anaviy  bo’lgan  o’n,  yuz,  ming  va  tumanlarga  taqsimlangan. Ularga  o’nbegi,  yuzbegi,  mingbegi  va  tumanbegilar  sardorlik  qilgan.  “Temurbek tuzuklari”  da  qayd  etilishicha,  qo’shin  qo’mondonlari  safiga  Temurbek oliyhimmat,  oqil,  mard,  tadbirkor,  sezgir,  jur’atli,  sabotli,  harb  ishiga  jon-dilini bag’ishlagan  iste’dodli  shaxslarni  jalb  etish  masalasiga  katta  e’tibor  bergan. Amir  Temur  qo’shini  tarkibini  Movarounnahr,  Dashti  Qipchoq,  Xuroson, Eron,  Badaxshon,  Mo’g’uliston,  Xorazm,  Mozandaron,  Jeta  singari  yerlardan yig’ilgan  askarlar  tashkil  qilar  edi. Unda  muntazam  qo’shinga  xos  bolgan  ko’pgina  belgilar  mavjud  edi:  qo’hin son  jihatdan  aniq  va  puxta  tashkil  qilingan,  uning  jangovar  tartibi-yasol  jangdan- jangga  takomillashtirilib  borilgan,  armiya  o’z  zamonasining  ilg’or  qurol  va texnikasi  bilan  qurolantirilgan,  aynan  bir  turdagi  qurol-yarog’,  aslaha-anjom  bilan ta’minlangan,  qismlar  bir-biridan  kiyim  boshi,  tutgan  bayroq  yoki  tug’I  orqali  ham farqlangan.  Bunday  ajralib  turish  jang  paytida  qo’shinniboshqarishda  juda  qo’l kelgan. 14 A M I R T E M U R N I N G H A R B I Y Y U R I S H L A R I MUNDARIJA: KIRISH…………………………………………………………………………….2 I BOB. AMIR TEMURNING HARBIY MAHORATI VA YURISHLARI…..4 1.1.   Amir Temurning  harbiy  mahorati……………………………………………..4 1.2.   Amir  Temurning  harbiy  yurishlari…………………………………………….7 II BOB. AMIR TEMURNING QO’SHIN TUZILISHI VA JANGDAGI HARAKATLARDA QO’LLAGAN TAKTIK QOIDALARI…………..…….12 2.1.   Amir  Temurning  jangdagi  harakatlarda  qo’llagan  taktik  qoidalari  va harakatlari…………………………………………………………………………12 2.2.   Amir  Temurning  qo’shin  tuzilishi……………………………………………15 XULOSA…………………………………………………………………………24 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………….. 25                     1 suronsiz bajarilgan.  Qo’shin  bilan  birga  qassoblar,  bakovullar,  qovurilgan  va pishirilgan  go’sht  bilan  savdo  qiluvchilar,  arpa  va  meva  sotuvchilar,  nonvoylar ham  ko’chib  yurgan.  Turli  kasb  egalari  askarlarga  xizmat  ko’rsatganlar.  Hatto ko’chma  hammomlar  ham  jangchilar  xizmatida  bo’lgan. Temurbek  tanlab  olgan  sarkardalar  o’zlarining  harbiy  mahoratlarini  nafaqat urush  kezlarida,  balki  tinch  mehnat  chog’ida  ham  namoyish  etishga  tinmay  harakat qilar  edilar. Harbiy  san`atning  o’ziga  xos  sir-asrorlaridan  to’la  voqif  bo’lgan,  dushman saflarini  parokanda  qilish  yo’l-yo’riqlarini  yaxshi  egallagan,  mushkul  vaziyatlarda dadil  va  tez  harakat  qiladigan,  hech  qanday  to’siqlardan  tap  tortmaydigan,  qo’shin safida  sodir  bo’lishi  ehtimolidan  holi  topilmagan  tartibsizliklarni  o’z  vaqtida bartaraf  eta  oladigan  iste`dod  egalarigina  Temurbek  tomonidan  lashkarboshilikka qo’yilgan. Temurbekning  farmoyishiga  binoan  atoqli  lashkarboshilardan  to’rttasi birinchi  darajali  sarkarda,  ya`ni  beklar  begi  mansabiga  tayinlangan.  Dongdor amirlardan  biriga  amir  ul-umaro  lavozimi  berilgan  va  u oliy  bosh  qo’mondon, ya`ni  Temurbekning  noibi  vazifasini  ado  etgan.  Sohibqiron  bevosita  ishtirok etmagan  urush  va  janglarda  amir  ul-umaro  qo’shinga  qo’mondonlik  qilgan. Zikr  etilganlardan  tashqari  qo’shin  qo’mondonligiga  yana  o’n  ikki  bek  jalb etilgan  ming  kiishdan  iborat  suvoriylarga  birinchi  bek,  ikki  ming  otliqlardan tashkil  qilingan  guruhga  ikkinchi  bek,  uch  ming  otliqlifavjga  uchinchi  bek  va  shu tartibda  o’n  ikki  ming  otliq  askarlardan  tuzilgan  qo’shinga  o’n  ikkinchi  bek sardorlik  qilgan.  Quyi  pog’onada  turgan  qo’mondon  o’zidan  yuqori  lavozimni egallab  turuvchi  sarkadaga  bo’ysungan. Temurbek  armiyasining  turli  qism  va  bo’linmalariga  uch  yuz  o’e  uch  bek boshchilik  qilgan.  Ularning  dastlabki  yuztasi  o’nbegilik,  ikkinchi  yuztasi yuzbegilik,  uchinchi  yuztasi  esa  mingbegilik  rutbalarini  egallagan.  Tumanlarga sohibqironning  farzandlari,  nabiralari  hamda  amir  Shayx  Nuriddin,  amir  Jahonshoh singari  nomdor  lashkarboshilar  rahbarlik  qilgan. 20 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Usmonov  Q.,  Sodiqov  M.  va  b.  O’zbekiston  qaramlik  va  mustaqillik yillarida.  T.,  «O’qituvchi»,  2001. 2.  Xujamberdiyev  Yo.  O’zbeklar  ishi.  T.,  «Yozuvchi»,  2007. 3.   O’zbekistonning   yangi   tarixi.   2-kitob.   O’zbekiston   sovet mustamlakachiligi  davrida.  T.,  «Sharq»,  2000,  624-659  betlar. 4.  Murtazayeva  R.H.  va  b.  O’zbekiston  tarixi  (Ma’ruzalar  matni).  T.,  2000, 502-543  betlar. 5.  Usmonov  Q.,  Sodiqov  T.  O’zbekiston  tarixi  (1917-1991  yil- lar)  .T:Sharq,  2003. 6.   O’zbekiston  tarixi  (1917-1993  yillar).  –T.  O’qituvchi,  2010. 7.  Karimov  Sh.  G’alabaga  qo’shilgan  hissa.  –T.,  O’zbekiston,  2006. 8.  O’zbekiston  tarixi  va  madaniyati.  -T.,  O’zbekiston,  2001. 9.  O’zbekiston  tarixi  (1917-1991  yillar).  –T.  Sharq,  2000. 10.   Abdusamedov  A.E.  Dinlar  tarixi.  -Toshkent:  O‘zMU,  2004.  -208  b. 11. Yo‘ldoshxo‘jaev  X.,  Rahimjonov  D.,  Komilov  M.  Dinshunoslik  (ma’ruzalar   matni).  - Toshkent:  ToshDSHI  nashriyoti,  2000. 12. Mo‘minov  A.  va  boshq.  Dinshunoslik  (darslik).  -Toshkent:  «Mehnat»,  2004.   13. Ochildiev  A.  va  boshqalar.  Dinshunoslik  asoslari  (o‘quv  qo‘llanma).  – Toshkent: 14. “Toshkent  islom  universiteti”  nashriyot  matbaa  birlashmasi,  2013. 15. Xasanov  A.  va  boshqalar.  Islom  tarixi  (darslik).  - Toshkent:  Toshkent  islom   universiteti  matbaa-nashriyot  birlashmasi,  2008. Elektron resurslar   1.    https://uz.wikipedia.org 2.    https://www.google.com   3.    www.ziyonet.uz 25 “Biz yurtimizda  qanday  islohotlarga  qo‘l  urmaylik,  avvalo,  siz  kabi yoshlarga,  sizlarning  kuch-g‘ayratingiz,  azmu  shijoatingizga  suyanamiz” 1   – deb O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  Sh.  Mirziyoyev   yoshlarga  katta  ishonch bildirdi. Kurs ishining maqsadi:   Talabalarga   a m i r   t e m u r n i n g   h a r b i y y u r i s h l a r i n i   o’rgatish   orqali  talabalarni  tarix   fanlariga  qiziqishlarini  yanada oshirish. Kurs ishi ning vazifasi: - bo‘lajak  tarix  o‘qituvchilarining  - tarixbo‘yicha  kasbiy   tayyorgarligi  tizimi mazmunining  nazariy  va  amaliy   holatini  o‘rganish  va  tahlil  qilish; - talabalarga  sxemalar  va  ularning  turlari  haqida  tushunchalar  berish  va takomillashtirish ; - talabalarning    mavzu    yuzasidan  bilim,  ko‘nikma  va  malakasini shakllantirish; - talabalarni  zamonaviy  pedagogik  texnologiyalar  asosida  muammoli  darslarni tashkil  eta  olish  ko‘nikmasini  shakllantirish. Kurs ishining   ob’yekti:   Oliy  ta’lim  tizimida  “Tarix”  bakalavriyat  ta’lim yo‘nalishi  talabalariga  grafikaviy  ta’lim  berish  jarayoni. Kurs ishining predmeti:   Bo‘lajak  Tarix  o‘qituvchilarini  tayyorlash  bo‘yicha tahsil  olayotgan  talabalarning  tarix  ilmini  egallash  jarayonidagi  ta’lim  mazmuni  va texnologiyasi. Kurs ishining tuzilishi va tarkibi:   Kurs  ishi  kirish,  ikki  bob,  to’rt  paragraf, xulosa  va  foydalanilgan  adabiyotlar   ro‘yxatidan   iborat. 1 O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  Sh.  Mirziyoyev 3 nasroniy olamining  Boyazidga  yig’ib  bergan  bojlaridan  iborat  katta  boylikni  qo’lga kiritdi.  Birgina  Bursa  shahridan  olingan  oltin  va  javohirlarning  o’zi  kattagina karvonga  yuk  bo’lgan.  Bandi  qilingan  Boyazid  o’rdugohga  olib  kelingach,  Amir Temur  unga  hurmat  va  ehtirom  ko’rsatadi.  Uning  vafotidan  so’ng  (1403-yil  9- mart)  esa  vorislariga  himmat  ko’zi  bilan  boqib,  ularga  beqiyos  muruvvatlar qildi.Chunonchi  Boyazidning  to’ng’ich  o’g’li  Sulaymon  Chalabiyni  turklarning Yevropadagi  viloyatlariga  hokim  etib  tayinladi.Edirni  (Adrianopol)  shahri  uning poytaxti  etib  belgilandi.Anadoluning  shimoli-g’arbiy  qismi  suyurg’ol  sifatida  Iso Chalabiyga  in’om  qilinib,  Bursa  shahri  uning  poytaxtiga  aylantirildi.Usmonli turklar   davlatining   markaziy   qismini   boshqarishni   Muso   Chalabiyga topshirdi.Amir  Temur  Usmonli  turklar  davlatini  butunlay  bosib  olish  niyatida bo’lmagan.Chunki  u Yevropa  davlatlarining  Yaqin  Sharq  mamlakatlariga  nisbatan tajovuzkorona  niyatda  ekanligini  yaxshi  tushunardi.  Shuning  uchun  ham  Amir Temur  Usmonli  turklar  davlatini  saqlab  qoldi  va  Boyazidning  vorislariga  muruvvat qo’lini  cho’zdi.  Shunday  bo’lsada,  Boyazid  ustidan  qozonilgan  bu  g’alaba  bilan Amir  Temurni  Fransiya  qiroli  Karl  VI  (1380-1422),  Angliya  qiroli  Genrix  IV (1399-1407)  tabriklab,  unga  maxsus  maktub  yubordilar.Chunki  Amir  Temur endigina  uyg’onayotgan  Yevropaga  ulkan  xavf  solib  turgan  Usmonli  turklar davlatiga  zarba  berib,  butun  Yevropaning  xaloskoriga  aylangan  edi. Xitoyga yurishining boshlanishi.   Amir  Temur  Kichik  Osiyodan Samarqandga  qaytgach,  1404-yil  27-noyabrda  200  ming  qo’shin  bilan Samarqanddan  Xitoy  safariga  chiqdi.  Biroq  Xitoy  ustiga  yurish  Amir  Temurning O’trorda  vafoti  (1405-yil  18-fevral)  tufayli  amalga  oshmay  qoldi.Amir  Temurning vafoti  haqidagi  xabar  garchi  avval  sir  tutilsada,  ammo  ko’p  vaqt  o’tmay  bu  noxush xabar  mamlakat  bo’ylab  tarqalib  ketadi.Amir  Temurning  jasadi  Samarqandga  olib kelib  dafn  qilinadi. 11 Temurbek qo’mondonlar  tarkibining  harb  ishidan  talab  darajasida  mahorat  va malakaga  ega  bo’lgan  shaxslardan   shakllanishiga  alohida  diqqat  qilgan. Janglarda  qahramonlik  va  mardlik  namunalari  ko’rsatgan  sara  jangchilar munosib  ravishda  taqdirlanib  o’nbegi,  takror  jangovar  xizmatlari  evaziga  yuzbegi va  nihoyat  mingbegi  amaliga  ko’tarilish  imkoniyatiga  ega  bo’lgan. Yovning  askariy  g’ururini  tor-mor  etgan  mingbegi  birinchi  darajali  amir unvoniga,  yirik  dushman  qismini  mag’lub  etgan  birinchi  darajali  amir  o’z navbatida  ikkinchi  darajali  amir  mansabiga  va  shu  yo’sinda  o’zga  bek  hamda amirlar  yuqoriroq  harbiy  martabaga  ko’tarilib  borgan.  Janggohda  mardlik  va qahramonlik  ko’rsatgan  oddiy  jangchilarning  maoshi  oshirilgan.  Ba`zi  sabablarga ko’ra  jang  maydonini  tashlab  qochgan  askarlar  o’lja  taqsimotida  ishtirok  etishdan mahrum  qilingan.  Muhorabadan  yarador  bo’lib  qaytgan  shaxslarning  izzat-xurmati joyiga  qo’yilgan,  ularga  Onhazratning  marhamati  ko’rsatilgan. Biror  kishvarning  fath  qilgan  yoki  g’anim  armiyasini  mag’lubiyatga uchratgan  sarkarda  uchun  uch  xil  mukofot  ta`sis  etilgan,  ya`ni  sharafli  bahodir unvoni  hamda  tug’  va  nog’ora  berilgan.  Ayni  shunday  yuksak  mukofot  bilan muxolifatchi  taraf  taxt  vorislari  rahnamoligidagi  qo’shinni  parishonlikka  solgan amir  yoki  bekning  ham  shavkati  ziyoda  qilingan. Jangu  jadal  chog’ida  shijoat  ko’rsatib  dushman  guruhini  qochirishga muyassar  bo’lgan  o’nbegi  shahar  dorug’asi,  yuzbegi  esa  viloyat  hokimi  vazifasiga tayinlangan.  Muqotalada  aduv  hashamlari  ustidan  zafar  quchgan  mingbegi  viloyat voliysi  mansabi  bilan  taqdirlangan. Biror  mamlakat  yoki  yurtni  egallagan  amirga  o’sha  erlar  ma`lum  shart  va imtiyozlar  asosida  boshqarilish  uchun  suyurg’al  tarzida  inoyat  qilingan.  Temurbek va  temuriylar  davrida  suyurg’al  keng  tarqalgan  feodal  er  egaligi  turlaridan  biri bo’lib.  Nasldan-naslga  o’tgan.  Suyurg’al  egasi  davlat  hisobiga  to’lanishi  zarur bo’lgan  soliqlardan  ozod  qilingan.  Bunday  suyurg’al  turi  «darbasta  suyurg’al»  deb yuritilgan.                                                                                                          Dovyurak  pahlavonlar  harblardan  ko’rsatgan  jasoratlari  uchun  baland darajaga  erishib,  baobro’  kishilar  qatoridan  o’rin  olgan.  Ular  gurzi,  olachuk 21 Ilyosxo’jaga qarshi  qilgan,  tarixga  «loy  jangi»  nomi  bilan  kirgan  muhorabada ittifoqdoshlar  cherigi  qanday  yasolda  joylashganligini  kuzatish  kerik  bo’ladi. Tarixiy  manbalarda  keltirilgan  ma`lumotlarga  qaraganda,  otliq  askarlar Temurbek  armiyasining  zarbdor  qismi  hisoblangan,  ular  og’ir  va  engil  qurollar bilan  qurollangan  suvoriy  guruhlarga  bo’lingan.  Yoy,  sadoq  va  qilich  bilan  engil qurollangan  otliqlar  asosan  razvedka  va  soqchilikchilik  bilan  shug’ullangan,  o’ta zarur  chog’dagina  dushman  kuchlari  bilan  jang  qilish  huquqiga  ega  bo’lgan. Yurishga  jo’nashdan  oldin  Temurbek  arkoni  davlat  vazirlar,  sarkardalar, beklar,  amirlarni  harbiy  kengash-mashvaratga  chorlagan.  Ayni  chog’da  ulusning turli  viloyat  va  tumanlaridan,  shuningdek  tobe  yurtlardan  qo’shin  to’plash  uchun maxsus  buyrak-tunqal  e`lon  qilingan.  Farmon  kerakli  joylarga  yuqori  mansab egasi,  bosh  qo’mondonning  ad`yutanti-tavachi  tomonidan  tezlik  bilan  etkazilgan. Tavachining  zimmasiga  askar  jamlashdan  tashqari  qo’shin  qismlarining  qarorgoh yoki  safardagi  o’rni,  jangovar  tartib-yasolni  hamda  bir  joydan  ikkinchi  joyga ko’chishni  nazorat  qilish  ham  yuklatilgan  edi. Sharafuddin  Ali  Yazdiyning  yozishiga  ko’ra,  Temurbek  Dashti  Qipchoqqa qilingan  yurish  (1390-1391)  oldidan  qo’shinni  bir  yilga  etadigan  oziq-ovqat,  qurol- yarog’,  kiyim-kechak  va  boshqa  safar  uchun  zarur  ashyolar  bilan  ta`minlashni  o’z noiblariga  buyurgan.  Har  bir  suvoriyga  bitta  yoy,  30  ta  o’q,  bir  sadoq,  bir  qalqon va  bitta  qo’shimcha  ot  ajratilgan.  Yurish  vaqtida  har  o’n  jangchi  bir  chodir,  ikki belkurak,  bir  kerki,  bir  o’roq,  bir  arra,  bir  tesha,  bir  bolta,  100  dona  nina  olgan. Abdurazzoq  Samarqandiy  har  bir  jangchining  shuningdek,  yarim  man og’irligida  arqon,  bir  dona  pishiq  teri  va  bitta  qozon  olib  kelishi  lozim bo’lganligini  qayd  etadi. «Temur  tuzuklari»da  ta`kidlanishicha,  safar  chog’ida  oddiy  askarlarning  har o’n  sakkiztasiga  bitta  chodir  berilgan.  Har  bir  jangchi  ikkita  ot,  yoy,  sovut,  qilich, juvoldiz,  qop,  o’nta  nina,  arra  va  teri  xaltaga  (chanach)  ega  bo’lgan. Sara  jangchilarning  har  beshtasi  bir  chodirga  joylashgan.  Ularning  har  bittasi dubulg’a,  sovut,  qilich,  o’q-yoy,  sadoq  va  buyruqda  ko’rsatilgan  miqdorda  ot  bilan ta`minlangan. 18 XULOSA Xulosa qilib  aytganda  sohibqironning  bu  harakatlari  sulton  Boyazidning asablarini  batamom  ishdan  chiqardi.  Amir  Temur  1402  yil  aprel’  oyida  Kuriya daryosini  kechib  o’tib  birin-ketin  Tartum,  Kemox  va  Qaysariya  qal`a  shaharlarini egallab,  Turkiya  bilan  Suriya  va  Bag’dod  aloqa  yo’lini  kesib  qo’yadi.  Amir  Temur bilan  Sulton  Boyazid  o’rtasidatarixda  nom  qoldirgan  «Anqara  jangi»  1402  yil  28 iyunda  boshlandi.  Bu  jangda  Temurning  buyuk  sarkardalik  mahorati,  ayniqsa yaqqol  ko’rindi.  200  ming  kishilik  Temur  qo’shinining  o’ng  qanotiga  o’g’li Mironshoh,  chap  qanotiga  nabiralari  Sulton  Xusayn  va  Xalil  Sultonlar,  kenja  o’g’li Shoxruh  qo’mondonlik  qildi.  Qo’shin  markazini  Temurning  sevimli  nabirasi  va valiaxdi  Muhammad  Sulton  boshqardi,  yana  nabiralari  Pirmuhammad  va Iskandarlar  ham  bu  jangga  tayyor  turdilar  va  jang  Temurning  erkin  g’alabasi  bilan yakunlandi. Amir  Temur  1404  yil  kuzida  nabirasi  Ulug’bekning  to’yini  o’tkazish bahonasida  o’z  davlati  qo’l  ostidagi  oqillar,  viloyat  hukmdorlarini,  qo’shin boshliqlarini  va  boshqa  amaldorlarni  Samarqandga  taklif  qildi  va  qurultoy chaqirdi.  Unda  Xitoyga  bo’ladigan  yurish  muhokama  qilindi.  Temur  ulug’  tug’ni ko’tarib  1405  yil  8 yanvarda  200  ming  lashkar  bilan  Xitoy  sari  yuzlandi.  Qish o’sha  yili  juda  qattiq  kelgandi.  Qishning  sovuqligi  shu  darajada  kuchli  bo’lgan ekanki,  Ali  Yazdiyning  yozishicha  daryo  ustidagi  muzning  qalinligi  2-3  tirsakka teng  bo’lgan.  Sovuq  zarbidan  juda  ko’p  askarlarning  yuz,  burunlarini  sovuq  urib ketgan,  ba`zilari  esa  halok  bo’lishgan.  Ammo  sohibqiron  to’xtamay  yo’lni  davom ettirar  edi.   1405  yil  14  yanvarda  Temur  O’tror  shahriga  etib  keldi.  U  nu  erda shamollab  kasalga  chalindi  va  uzoq  muddat  yotib  qoldi.  Uni  O’tror  hokimi Berdibekning  saroyiga  yotqizadilar.  Kuni  yaqinlashganini  tushida  ko’rgan sohibqiron  hamsafar  avlod-ajdodlarini,  quroldosh  amiru-akrabo  va  o’z  o’rniga qoldirayotgan  voris  Pirmuhammad  Jahongirga  itoat  etishga  da`vat  etadi  va  vasiyat qiladi.     24 yillik (1392-1396)  urush  davomida  G’arbiy  Eron,  Iroqi  Ajam  va  Kavkazni egalladi,  natijada  muzaffariylar  va  jaloyiriylar  sulolasining  hukmronligiga  barham berildi. Hindistonga yurishi. Amir  Temurning  Hindiston  ustiga  yurishi  qilgan urushi  (1398-yil  may-1399-yil  mart)  qariyb  o’n  bir  oy  davom  etdi.Amir  Temur Hindistondan  katta  o’lja,  shu  jumladan,  120  jangovar  fil  bilan  qaytdi.O’ljalarning bir  qismi  qo’shinga  taqsmlab  berildi,  qolgani  Kesh  va  Samarqand  shaharlarida  olib borilayotgan  qurilishlarga  sarflandi. Yetti yillik urush.   Amir  Temurning  1399-1404-yillarda  olib  borgan  harbiy yurishlari  natijasida  Shomning  Xalab  (Aleppo),  Xums,  Baalbek  (Ba’albek), Dimishq(Damashq)  kabi  yirik  shaharlari  va  Iroqi  Ajamning  Ubiliston  o’lkasi (Qadimgi  Kappadokiya)  bilan  Bag’dod,  shuningdek,  Turkiyaning  katta  qismi  zabt etiladi. Amir   Temur   va   Boyazid   Yildirim   o ’ rtasidagi   jang   1402- yilning   25- iyulida bo ’ lib   o ’ tadi .   Manbalarda   ta ’ kidlanishicha   Turkiya   sultonining   qo ’ shini   taxminan 160 ming   jangchidan   iborat   bo ’ lgan . Sohibqiron   armiyasi   o ’ zining   an ’ anaviy jangovar   tartibi   yasolda   harakat   qiladi . [6] Sipohning  qirq  qo’shun-qismdan  tashkil etilgan   humoyun   markazi-qo’lga   Sohibqiron   bevosita   qo’mondonlik qiladi.Shiddatli  to’qnashuv  keskin  va  uzoq  davom  etadi.  Nihoyat  Amir Temur     qismlarining  siquviga  bardoshi  qolmagan  sulton  qo’shinlari  chekina boshlaydi.  Boyazid  qo’mondonligidagi  jangchilar  so’nggi  nafasgacha  qarshilik ko’rsatishda  davom  etadilar.Anqara  jangida  Amir  Temur  jahonning  buyuk sarkardalaridan  biri  Boyazid  Yildirim  ustidan  g’alaba  qozondi.Turkiya  sultoni  asir olindi.  U  bilan  birga  xotini  serb  malikasi  Olivera,  o’g’illari  Muso  va  Iso Chalabiylar  ham  asir  tushdilar.  So’ng  Amir  Temur  Anadoli  yarim  oralini  egallab, O’rta  dengizning  sharqiy  sohilida  joylashgan  Izmir  shahrini  zabt  etdi  va salibchilarning  Yaqin  Sharqdagi  oxirgi  qarorgohiga  barham  berdi.  So’ngra,  Egey dengizida  joylashgan  Xios  va  Lesbos  orollaridagi  Genuya  mulklarining hukmdorlari  unga  taslim  bo’ldilar,  Misr  ham  o’z  itoatkorligini  izhor  etdi.  Amir Temur  Anqara,  Nikeya,  Bursa  va  Izmir  shaharlarini  egallab,  Vizantiya  va  butun 10 II BOB. AMIR TEMURNING QO’SHIN TUZILISHI VA JANGDAGI HARAKATLARDA QO’LLAGAN TAKTIK QOIDALARI 2.1. Amir Temurning jangdagi harakatlarda qo’llagan taktik qoidalari va harakatlari Amir Temurning  harbiy  yurishlari,  jangu-jadallarining  oqibatlariga  baho berilar  ekan,  shuni  alohida  ta’kidlash  kerakki,  uning  faoliayti  qo’yilgan  maqsad  va rejalari  jihatidan  ikki  bosqichga  bo’linadi.  Birinchi  bosqich  (1360-1386)da  Amir Temur  Movarounnahrda  markazlashgan  davlat  tuzish  yo’lida  kurashdi, Movarounnahrni  birlashtirishdan  manfaatdor  bo’lgan  mahalliy  zodagonlardan iborat  ijtimoiy  kuchlar  (mulkdor  dehqonlar,  harbiylar,  hunarmandlar,  savdogarlar va  ruhoniylar)  yordamida  tarqoq  mulklarni  birlashtirish  uchun  kurash  olib  bordi. Amir  Temurning  bu  davrdagi  faoliayti  O’rta  Osiyo  xalqlarining  ijtimoiy-siyosiy  va madaniy  hayoti  taraqqiyoti  yo’lida  shubhasiz,  ulkan  ijobiy  ahamiyat  kasb  etadi. Mamlakatda  tarqoqlik  tugatilib,  markazlashgan  davlatning  tashkil  topishi  ijobiy oqibatlarga  olib  keldi.  Mamlakat  ichki  kuchlarini  va  mo’g’ullarning  bir  yarim asrlik  hukmronligi  natijasida  bo’hronga  uchragan  iqtisodni  tiklash  uchun  qulayroq sharoit  vujudga  keldi. Amir  Temur  so’zlariga  binoan  siyosat  bilan  maqsadga  erishish  mumkin bo’lgan  yerda  qurol  bilan  harakat  qilish  noto’g’ridir.  Urush  boshlashdan  avval dushman  qo’shinlarining  qurol  ishlatish  usullarini  o’rganish,  hujum  va  chekinish uchun  qulay  yo’llarni  bilib  olish,  dushman  qo’shinining  ruhiyatiga  hamda  ularning hokimlari  valashkarboshilari  fazilatlariga  ta’sir  etish  vositalarini  topish  kerak. Bugungi  ishni  ertaga  qoldirmaslik  kerak.  Biror  davlatda  zolimlik,  zo’ravonlik, jabr-zulm  kuchli  bo’lsa,  Amir  Temur  fikricha,  har  bir  adolatli  hukmdor  bunday zo’ravon  davlatga  qarshi  urush  e’lon  qilishi  kerak  va  bunday  sharoitda  Tangrining o’zi  unga  madadkor  bo’ladi. Bosib  olingan  yerlarning  kengayib  borishi  bilan  Amir  Temur  qo’shinlari soni  ham  ortib  boraverdi.  Bosib  olingan  viloyatlardagi  qurol  ko’targan  har  bir  kishi 12 (chodir), murassa`  kamar,  qilich  va  saman  ot  kabi  pahlavonlik  nishonlari  bilan e`zozlagan.  Botirlarning  ko’pchiligi  keyinchalik  o’nlik,  yuzlik,  mingliklarga qo’mondonlik  qilishdek  ma`suliyatli  vazifalarga  qo’yilgan. Yuqorida  tilga  olingan  o’n  ikki  amirdan  har  biri  yuz  dovul  (tabl)  va bayrog’iga  ega  bo’lgan.  Bosh  qo’mondon  nog’ora  hamda  alamdan  tashqari shuningdek,  burg’u,  tumantug’  va  chortug’  bilan  nishonlangan. Mingbegi  tug’  va  karnay,  ya`ni  qo’ragaga  ega  bo’lgan.  Yuzbegi  va  o’nbegiga nog’ora  berilgan.  Turli  qo’shun,  ya`ni  qism  qo’mondonlari  tegishli  noshonlarga sazovar  bo’lgan. Biror  lashkarboshining  hayoti  xavf  ostida  qolgan  vaziyatda  uni  g’anim o’qidan  asrab  qolish  yo’lida  o’z  ko’ksini  qalqon  qilgan  jangchilar  Sohibqironning xurmat-e`tiboriga  va  olqishiga  sazovor  bo’lgan,  maxsus  inoyatlar  bilan taqdirlangan. Sohibqiron  yurishga  jo’nashdan  ancha  avval  yog’ining  qurolli  kuchlari, mudofaa  inshootlari,  u  erdagi  ichki  vaziyat  kabilar  haqida  aniq  va  to’la ma`lumotga  ega  bo’lish  maqsadida  uning  yurti  yoki  qarorgohiga  o’z  ayg’oqchi (xabargir,  josus)  larini  peshma-pesh  yuborib  turgan.  G’anim  to’g’risida  zarur ma`lumotlarga  ega  bo’lgandan  so’nggina  yurishga  taraddud  ko’rilgan.  Bu  xususda ibn  arabshoh  yozadi:  «Temur  tengi  yo’q  fe`l  atvorli,  chuqur  mulohazali   kishi bo’lib,  uning  tafakkur  dengizining  qa`ri  yo’q  va  (uning)  tadbiri  tog’iga  na  tekisligu, na  g’adir-budir  orqali  yo’l  topilardi.  U  erlarning  barcha  tomonlarida   o’z ayg’oqchilarini  tarqatib,  qolgan  mulklarida  esa  josuslar  qo’ygan  edi.  Ular  (josuslar) jumlasidan,  uning  amaldorlaridan  biri  Amir  Otlamish  bo’lsa.  yanA  biri  faqih Mas`ud  al-Quhoniy-u  Temur  devoni  ashoblarining  ko’zi  edi.  Josuslarning  bunisi Qohirada,  Muiziyada  bo’lsa,  unisi  Damashqda,  Shamiysoniyadagi  so’fiylardan  biri edi.  Ularning  biri  chakanafurush  bo’lsa,  ikkinchisi  yirik  savdogar,  badxulq  polvon va  hunarmand,  munajjim  va  o’z  tabiaticha  ish  qiladigan  lar,  gapchinoz qalandarlaru  sayoq  darveshlar.  Zarofatli  meshkoblar,  latofatli  etikdo’zlar,  alvasti  va xiylagar  bo’lib,  ular  chor  atrofda  bo’layotgan  hodisalar  va  ularning  xabarlarini Temurga  etkazib,  o’zlari  afzal  ko’rgan  ishlarini  unga  bayon  etardilar.  Ular  vaznlar, 22 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi: Tarix xotirasi  xalqning,  jonajon  o`lkamizning, davlatimiz  hududining  xolis  va  haqqoniy  tarixini  tiklash  milliy  o`zlikni yangilashni,  ta`bir  joiz  bo`lsa,  milliy  iftixorni  tiklash  va  o`stirish  jarayonida  g`oyat muhim  o`rin  tutadi.  Tarix  millatning  haqiqiy   tarbiyachisiga  aylanib  bormoqda. Buyuk  ajdodlarimizning  ishlari  va  jasoratlari  tarixiy  xotiramizni  jonlantirib  yangi fuqarolik  ongini  shakllantirmoqda.  Axloqiy  tarbiya  va  ibrat  manbaiga  aylanmoqda. Markaziy  Osiyo  tarixida  siyosiy  aql-idrok  bilan  ma`naviy  jasoratni,  diniy dunyoqarash  bilan  ma`naviy  jasoratni,  diniy  dunyoqarash  bilan  qomusiy bilimdonlikni  o`zida  mujassam  etgan  buyuk  arboblar  ko`p  bo`lgan. Bo’lajak  boshlang’ich  ta’lim  o‘qituvchilarini  barkamol  inson  etib  tarbiyalashda tasviriy  va  amaliy  san’atimizning  tutgan  o‘mi,  badiiy  ta’limni  rivojiantirish, madaniy  merosimizni  mukammal  bilish  yoiidagi  olib  borilayotgan  ta’lim- tarbiyaviy  ishlaming  mohiyatini  ochib  berish  nazarda  tutilgan.  Darslik  boiajak boshlangich  ta’lim  o‘qituvchisi  tasviriy  san’atning  tur  va  janrlari,  tarixnazariyasi va  tarixi,  boshlangich  sinflarda  tarixo‘qitish  metodikasi  kabilardan  nazariy  bilim asoslari  va  amaliy  ko'nikmalarini  egallashga  qaratilgan. O‘zbekiston  Respublikasi  mustaqillik  sharofati  bilan  o‘z  taraqqiyotining yangi  davriga  kirdi.   Mamlakatda  istiqlolning  dastlabki  yillaridan  boshlab  ta’lim- tarbiya  tizimini  rivojlantirish  davlat  siyosati  darajasiga  ko‘tarilib,  farzandlarining jahon  andozalariga  mos  sharoitlarda  zamonaviy  bilim  va  kasb-Hunarlarni egallashlari,  jismoniy  va  ma’naviy  jiHatdan  yetuk  insonlar  bo‘lib  voyaga yetishlarini  ta’minlash,  ularning  qobiliyat  va  iste’dodi,  intellektual  saloHiyatini ro‘yobga  chiqarish,  yoshlar  qalbida  ona  yurtga  sadoqat  va  fidoyilik  tuyg‘ularini kamol  toptirish  borasida  ulkan  ishlar  amalga  oshirilmoqda. Jumladan  2020-yil  25-dekabrda  bo‘lib  o‘tgan  “O‘zbekiston  yoshlar  forumi- 2020”  da   O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentinig so‘zlagan  nutqidagi  yoshlar e’tiborini  alohida  ta’kidlashimiz  joizdir. 2 1.2. Amir Temurning harbiy yurishlari Temurning Oltin  O’rdaga  qarshi  1395-yildagi  yurishi. Amir  Temur Movarounnahrni  mo’g’ullar  hukmronligidan  ozod  etib,  bu  qadimiy  mamlakatda mustaqil  davlat  barpo  etgan  bo’lsada,  hali  mamlakatda  barqaror  tinchlik o’rnatilgan  emas  edi.  Bir  tomondan  ayrim  viloya  amirlari  Amir  Temur hokimiyatini  tan  olishdan  bosh  tortib  turgan  bo’lsalar,  ikkinchi  tomondan mamlakatning  sharqiy  va  shimoliy  hududlari  notinch  edi.  Mo’g’uliston     bilan  Oq O’rda  hukmdorlari  Farg’ona  vodiysining  sharqi,  O’tror,  Yassi  (Turkiston)va Sayram  shaharlariga  xavf  solib,  bu  hududlarga  tez-tez  hujum  qilar  va  aholini  talon- taroj  qilardi.  Shuning  uchun  ham  Amir  Temur  dastlabki  yillarda  mamlakat sarhadlari  xavfsizligini  ta’minlashga  kata  ahamiyat  berdi.Isyonchi  amirlarga  qarshi shafqatsiz  kurash  olib  bordi.  1370-yil  kuzi  va  1371-yil  bahorida  amir  Zinda Chashmga  zarba  berib,  Shibirg’on  viloyati  bo’ysundirildi.  Balx  va  Toshkent viloyatlari  ham  Amir  Temur  hokimiyatini  tan  oldilar.  Ammo  Xorazm  Oq  O’rda hukmdorlariga  tayanib,  hanuz  bo’ysunishdan  bosh  tortib  kelardi.Xorazmni  Amir Temur  Chig’atoy  ulusining  ajralmas  qismi  deb  hisoblab,  uni  o’z  davlatiga  qo’shib olish  siyosatini  tutdi.Ammo  bu  masala  elchilar  vositasida  tinch  yo’l  bilan  hal etilmagach,  Amir  Temur  Xorazm  hududiga  besh  marotaba  yurish  qildi.  Birinchi yurishi,  1371-yil  yoz  (iyul)ida  Kat  shahrini  egallash  bilan  yakunlandi.  Amir Temurning  1373-yil  bahori  va  1375-yil  yozida  Xorazm  tomonga  qilgan  ikki yurishi     natijasiz  tugadi.  Bu  asnoda  Oltin  O’rda  xoni  To’xtamish  bilan  ittifoq  tuzib olgan  Xorazm  hukmdori  Yusuf  so’fi,  uning  yordamida  Amir  Temur  davlati hududlariga  bir  necha  bor  yurish  qilib,  Qorako’l  viloyati  va  Buxoro  tumanlarini talon-taroj  etdi.  Bunday  vaziyat  shubhasiz,  1379-yilda  Amir  Temurni  to’rtinchi marotaba  Xorazmga  qo’shin  tortishga  majbur  etdi.Bunday  vaziyat  shubhasiz, 1379-yilda  Amir  Temurni  to’rtinchi  marotaba  Xorazmga  qo’shin  tortishga  majbur etdi.Lekin,  bu  yurish  ham  avvalgilari  kabi  sulh  tuzish  bilan  tugadi.  Biroq  shunga qaramay,  Yusuf  so’fi  ilgari  Xorazmning  Chig’atoy  ulusiga  tegishli  bo’lgan  janubi- sharqiy  (Kot  va  Xiva  shaharlari  birga)  qismini  yana  qaytadan  bosib  oldi.  Amir Temur  davlatiga  nisbatan  Yusuf  so’fining  bunday  tajovuzkorona  siyosati  Xorazm 7 binoan chorvadorlar  qatori  kosibchilik,  hunarmandchilik,  dehqonchilik  bilan mashg’ul  o’troq  aholidan  ham  sezilarli  miqdorda  askar  olingan. 3. Temurbek  qo’shinida  harbiy  kuchlarning  asosini  tashkil  qiluvchi  otliq askarlar  bilan  bir  qatorda  piyodalardan  tuzilgan  qismlar  ham  anchagina  bo’lgan. Ma`lumki,  CHingizxon  qo’shini,  zabt  etilgan  mamlakatlar  aholisidan  majburiy tartibda  tuzilgan  hasharni  hisobga  olmaganda,  piyoda  askarlarga  ega  bo’lmagan. 4. Temurbek  Sharqda  birinchilardan  bo’lib  o’z  armiyasiga  o’t  sochar qurol,  ya`ni  to’p-ra`dni  olib  kirdi. 5. Sohibqiron  tog’li  hududlarda  jang  harakatlari  olib  boruvchi piyodalardan  tuzilgan  maxsus  harbiy  qismlarni  tashkil  qildi. 6. Temurbek  jahon  harb  san`ati  tarixida  birinchi  bo’lib  qo’shinni  jang maydonida  etta  qo’lga  bo’lib  joylashtirish  tartibini  joriy  etdi. 7. Temurbek  armiyasida  ayollardan  tuzilgan  bo’linmalar  bo’lib,  ular  jang chog’i  erkaklar  bilan  bir  safda  turgan,  qahramonlik  va  matonat  namunalari ko’rsatgan. Temurbek  qo’shini  tarkibini  Movarounnahr,  Dashti  Qipchoq,  Xuroson,  eron, Badaxshon,  Mo’g’uliston,  Xorazm,  Mozandaron,  Jata  singari  erlardan  yig’ilgan askarlar  tashkil  qilar  edi. Unda  muntazam  qo’shinga  xos  bo’lgan  ko’pgina  belgilar  mavjud  edi:  qo’shin son  jihatdan  aniq  va  puxta  tashkil  qilingan,  uning  jangovar  tartibi-yasol  jangdan- jangga  takomillashtirib  borilgan,  armiya  o’z  zamonasining  ilg’or  qurol  va  texnikasi bilan  qurollangan,  aynan  bir  turdagi  qurol-yarog’,  aslaha-anjom  bilan ta`minlangan,  qismlar  bir-biridan  kiyim-boshi,  tutgan  bayroq  yoki  tug’i  orqali  ham farqlangan.  Bunday  ajralib  turish  jang  paytida  qo’shinni  boshqarishda  juda  qo’l kelgan. Dushman  mudofaasini  turli  usullar  yordamida  barbod  qilish,  g’anim tomonning  yirik  va  mustahkam  mudofaa  inshootlariga  ega  bo’lgan  shaharlariga qo’qqisdan  kuchli  zarba  berish,  zabt  etilgan  mamlakatning  boshliqlarini  va ayniqsa,  lashkarboshilarini  hibsga  olish,  qal`a  va  qo’rg’onlarni  uzoq  muddat davomida  muhosara  qilish,  yov  kuchlarini  iloji  boricha  keng  qamrovda  qurshab 16 ustiga Amir  Temurning  beshincji  marta  yurish  qilishiga  sabab  bo’ldi.  1388-yilda Xorazmning  poytaxti  vayron  etilib,  Amir  Temur  davlatiga  bo’ysundirildi. Mo’g’ulistonga yurishi. Bu  orada  Amir  Temur  Mo’g’uliston  hokimi Qamariddin  bilan  ham  to’qnashib  qoldi,  chunki  bu  davrda  uning  Movarounnahrga bo’lgan  talonchilik  xurujlari  kuchayib  ketgandi.  1370-1371-yillarda  u Toshkent  va Andijon  ustiga  bir  necha  bor  bosqin  qilib,  talab  qaytgandi.  1376-yilda  ea Qamariddin  hatto  Farg’ona  vodiysining  talaygina  qismini  bosib  oldi.     Amir Temur     mamlakatning  shimoli-sharqiy  hududlariga  nisbatan  bo’layotgan  muttasil tahdidni  bartaraf  qilish  uchun  Qamariddinga  jiddiy  zarba  berishga  kirishadi. Yigirma  yil  (1371-1390)  mobaynida  Sohibqiron  Mo’g’ulistonga  etti  marta  yurish qilib,  mo’g’ul  hukmdorlari  Anqoto’ra  va  Qamariddin  ustidan  g’alabalar  qozondi. Shu  zaylda  Amir  Temur  Movarounnahr  va  Xorzmda  ichki  tarqoqlik,  o’zaro nizolar,  shuningdek,  Mo’g’uliston  tomonidan  bo’lib  turgan  tazyiqqa  chek  qo’yib, ushbu  hududda  yashovchi  el-u  elat  va  xalqlarni  yagona  davlatga  birlashtirdi.  Bu shubhasiz,  Movarounnahr  aholisi  taqdirida  ijobiy  ahamiyat  kasb  etdi. Eron va Kavkazga yurishi. Ammo,  Amir  Temur  bu  bilan  qanoatlanmadi. Tez  orada  u qo’shni  davlatlar  va  xalqlar  ustiga  yurish  qilib,  ularni  o’ziga bo’ysundiish  va  markazlashgan  buyuk  saltanat  barpo  etishni  o’z  oldiga  maqsad qilib  qo’ydi.  Bu  davrda  Oltin  O’rda,  Xuroson  va  Erondagi  ijtioiy-siyosiy  vaziyat uning  uchun  juda  qo’l  keldi.  Amir  Temur  harbiy  yurishni  Xurosondan boshladi.1381-yilda  u Hirotni  egalladi.  Sarxs,  Jom,  Qavsiya  shaharlari  jangsiz taslim  bo’ldi.  Xuroson,  xususan  uning  poytaxti  Hirot  strategic  jihatdan  muhim ahamiyatga  ega  bo’lib,  Eron,  Iroq,  Shom  va  boshqa  mamlakatlarga  o’tishda ko’prik  vazifasini  o’tardi.  1381-1384-yillar  davomida  Amir  Temur  Eronning  katta qismini  egalladi.  Avval  (1381)  Kalot,  Turshiz  va  Sabzavor,  keyin  (1383) Seistonning  Zireh,  Zova,  Farah  va  Bust  qal’alari,  1384-yilda  esa  Astrobod  viloyati va  Ozarbayjonning  Omul,  Sori,  Sultoniya  va  Tabriz  shaharlari  bo’ysundirildi. Temurning uch yirik urushlari.   Amir  Temur  Eron,  Ozarbayjon,  Iroq  va Shom  (Suriya)  ustiga  uch  marta  lashkar  tortdi.  Bu  yurishlar  tarixda  “uch  yillik”, “besh  yillik”  va  “yetti  yillik”  urushlar  nomi  bilan  mashhur.  Uch  yillik  (1386-1388) 8 Tarixiy manbaalarda  keltirilgan  ma’lumotlarga  qaraganda,  otliq  askarlar Temurbek  armiyasining  zarbdor  qismi  hisoblangan,  ular  og’ir  va  yengil  qurollar bilan  qurollangan  suvoriy  guruhlarga  bo’lingan.  Yoy,  sadoq  va  qilich  bilan  yengil qurollangan  otliqlar  asosan  razvedka  va  soqchilik  bilan  shug’ullanganlar,  o’ta  zarur chog’dagina  dushman  kuchlari  bilan  jang  qilish  huquqiga  ega  bo’lgan. Tarixiy  manbaalarda  keltirilgan  ma’lumotlarga  qaraganda,  otliq  askarlar Temurbek  armiyasining  zarbdor  qismi  hisoblangan,  ular  og’ir  va  yengil  qurollar bilan  qurollangan  suvoriy  guruhlarga  bo’lingan.  Yoy,  sadoq  va  qilich  bilan  yengil qurollangan  otliqlar  asosan  razvedka  va  soqchilik  bilan  shug’ullanganlar,  o’ta  zarur chog’dagina  dushman  kuchlari  bilan  jang  qilish  huquqiga  ega  bo’lgan.   Dushman  mudofasini  turli  usullar  yordamida  barbod  etish,  g’anim tomonnning  yirik  va  mustahkam  mudofaa  inshootlariga  ega  bo’lgan  shaharlariga qo’qqisdan  kuchli  zarba  berish,  zabt  etilgan  mamlakatning  boshliqlarini  va ayniqsa,  lashkarboshilarini  hibsda  olish,  qal’a  hmada  qo’rg’onlarni  uzoq  muddat davomida  muhosara  qilish,  yov  kuchlarini  iloji  boricha  keng  qamrovda  qurshab olish,  uning  qishloq  shahar,  tuman,  viloyatlarni  birin-ketin  fath  etish,  dushmanni batamom  yakson  etgunga  qadar  ta’qib  qilish,  fath  etilgan  yurtlarni  boshqarish uchun  o’zining  ishonchli  vakillarini  tayinlash  singari  strategik  maqsadlarni  ko’zlab ish  yuritish  Amir  Temurga  ko’plab  zafarlar  olib  keldi. 2.2 Amir Temurning qo’shin tuzilishi Temurbek  barpo  etgan  armiyaning  tuzilishi  CHingizxon  tuzgan  qo’shin  tizimi va  tuzilishiga  ma`lum  darajada  yaqin  bo’lsa-da,  biroq  quyidagi  muhim  jihatlari bilan  farqlanar  edi: 1. CHingiziylar  qo’shini  yalpi  majburiyat  asosida  harbiy  xizmatga chaqiriladigan  xalq  lashkaridan  iborat  bo’lgan  holda,  Temurbek  armiyasi umumxalq  xarakteriga  ega  emas  edi. 2. CHingizxon  davrida  qo’shin  asosini  ko’chmanchi  omma  tashkil qilgan  edi.  Temurbek  qo’shiniga  oliy  bosh  qo’mondon  ko’rsatgan  aniq  talabga 15 Movarounnahrda amirlarning  o’zaro  kurashi  kuchayib,  amir  Qazag’on  o’ldirildi. Mamlakatda   siyosiy   parokandalik   avjiga   chiqib,   og’ir   tanglik   sodir bo’ldi.Xondamirning  “Habib  us-siyar”  kitobida  keltirilgan  ma’lumotlarga qaraganda,  ulus  o’nga  yaqin  mustaqil  bekliklarga  bo’linib  ketgan.  Samarqand viloyatida  amir  Bayon  Sulduz,  Keshda  amir  Hoji  barlos,  Xo’jandda  amir  Boyazid jaloyir,  Balxda  O’ljay  Bug’a  sulduz,  Shibirg’onda  Muhammad  I Xoja  Aperdi nayman,  Ko’histonda  Badaxshon  shohi  amir  Sotilmish,  Xuttalonda  Kayxusrav, Hisori  Shodmon  hududida  amir  Husayn  va  amir  Xizr  Yasovuriylar  o’zlarini hokimi  mutlaq  deb  e’lon  qildilar.  Bu  davrda  Chig’atoy  ulusining  sharqiy  qismi- Yettisuv  va  Sharqiy  Turkistonda  hukmronlik  qilayotgan  mo’g’ul  xonlari Movarounnahrdagi  og’ir  siyosiy  vaziyatdan  foydalanib,  bu  yerda  o’z  hokimiyatini o’rnatishga  harakat  qiladilar.  Jeta  xonlaridan  Tug’luq  Temur  va  uning  vorisi Ilyosxo’ja  1360-1361  va  1365-yillarda  Movarounnahrga  bir  necha  bor  bostirib kiradilar.  Mo’g’ul  xonlarining  bosqinchilik  yurishlari  va  zulmiga  qarshi  xalq harakati  boshlanadi.  Movarounnahr  xalqi  barcha  tabaqalarining  qo’llab-quvvatlashi hamda  bevosita  ishtirokida  1370-yili  hokimiyatni  qo’lga  olishShimoliy  Anado’li, Hindiston  kabi  mintaqalarga  birligidan  mahrum  bo’lgan  mamlakatni  birlashtirish, istiqlolni  qayta  tiklash  baxtiga  muyassar  bo’ladi.  Temurbek  taxtga  o’tirish  boisi o’laroq  ijtimoiy,  siyosiy,  iqtisodiy  hayotda  sodir  bo’lgan  ijobiy  o’zgarishlar  o’z ifodasini  harb  ishida  va  harbiy  san’atda  ham  namoyon  etadi.  Asosiy  karvon  yo’llari ustidan  nazorat  o’rnatish,  ulus  qudratini  yanada  oshirish,  xalq  turmush  tarzini yaxshilash  singari  ustuvor  maqsadlar  yo’lida  Temur  o’sha  davrda  tengi  yo’q  harbiy kuchlari  bilan  Jeta,  Eron,  Afg’oniston,  Kavkaz,  Iroq,  Shom,  Misr,  Dashti  Qipchoq, Shimoliy  Anado’li,  Hindiston  kabi  mintaqalarga  bir  necha  bor  qo’shin  tortib  bordi, olamshumul  zafarlar  quchdi.  Harb  tarixi  Temurni  jahonning  eng  buyuk sarkardalaridan  biri  sifatida,  haqli  ravishda,  tan  oladi.  Uning  harbiy  iste’dodi asosan  ikki  yo’nalishda:mohir  harbiy  tashkilotchi  va  atoqli  sarkarda  tarzida  yorqin namoyon  bo’ldi. Buyuk  lashkarboshi  va  novator  tashkilotchi  sifatida  Temur  o’ta  intizomli armiya  tuzishga,  muhoraba  chog’ida  qo’shin  qismlarini  san’atkorona  boshqarishga, 5 I BOB. AMIR TEMURNING HARBIY MAHORATI VA YURISHLARI 1.1. Amir Temurning harbiy mahorati Temurbek  ibn   Tarag’ay   ibn   Abag’ay   1336-yilning   9-aprelida Movarounnahrning  go’zal  shaharlaridan  biri  bo’lmish  Kesh  (hozirgi  Shahrisabz) ga  qarashli  Xo’ja  Ilg’or  qishlog’ida  dunyoga  keldi. Temurbek  yoshlik  chog’idan  harb  ishiga  o’zgacha  muhabbat  va  ehtiros bilan  qaray  boshladi.  Unda  harbiy  san’atga  bo’lgan  qiziqishning  o’ta  erta  paydo bo’lishida  padari  buzrukvori  , amir  Qazag’on  (1358-yili  shahid  bo’lgan)  davlatning arkonlaridan  biri,  mardligi,  shijoati  va  oliyjanobligi  bilan  nom  chiqargan  amir Tarag’ayning  (vafoti  1360)  ma’lum  darajada  hissasi  bor. Navqiron  yoshga  yetgan  Temur  salkam  bir  yarim  asrlik  mo’g’ullar istibdodiga  chek  qo’yish,  feodal  tarqoqlik  natijasida  Chig’atoy  ulusida  hukm surayotgan  o’zaro  nizolar  va  urushlarga  barham  berish,  tashqi  va  ichki  zug’um tufayli  tinkasi  qurigan  xalq  ommasiga  madad  qo’lini  cho’zish,  xarob  bo’lgan shahar  va  qishloqlarni  qayta  obod  qilish,  ulusni  tashqaridan  bo’ladigan bosqinlardan  himoya  qilish  singari  olijanob  maqsadlarni  yuzaga  chiqarishni birdan-bir  yo’li-hokimiyatni  qo’lga  kiritish  ekanligini  yaxshi  anglab  yetadi. Amir  Temur  o’zining  ilk  harbiy  faoliyatini  qo’l  ostidagi  navkarlari  bilan ayrim  viloyat  amirlariga  xizmat  qilishdan  boshlagan.Ularning  o’zaro  kurashlarida qatnashib,   jasorat   ko’rsatgan,   janglarda   chiniqqan,   harbiy   mahoratini oshirgan.Dong’I  butun  Qashqadaryo  vohasiga  yoyilgan.  Amir  Temurning  aql-u zakovati  , shijoati,  shuhrati  uni  Movarounnahrning  nufuzli  amirlaridan  amir Yasovuriy  va  amir  Qazag’on  bilan  yaqinlashtirdi.Xondamirning  yozishicha,  otasi amir  Tarag’ay  Amir  Temurni  avval  (1352)  amir  Joku  barlosning  qizi  Turmush og’aga  , so’ngra  Qazag’onning  nabirasi  va  amir  Husaynning  singlisi  O’ljoy  Turkon og’aga     uylantiradi.  Keying  nikoh  tufayli  Amir  Temur  bilan  Balx  hokimi  amir Husayn  o’rtasida  ittifoq  yuzaga  kelib,  ular  birgalikda  mo’g’ullarga  qarshi kurashadilar.  Amir  Temurning  Movarounnahrni  birlashtirish  yo’lidagi  harakatlari XIV  asrning  60-yillari  boshlaridan  boshlandi.XIV  asrning  50-yillari  oxirida 4 O’nbegining alohida  chodiri  bo’lgan.  U  sovut,  qilich,  o’q-yoy,  sadoq  bilan qurollangan  va  beshta  qo’shimcha  ot  olish  huquqiga  ega  bo’lgan.  Yuzbegining ham  alohida  chodiri  bo’lgan.  Uning  qurol-yarog’i  qilich,  o’q-yoy,  sovut,  sadoq, gurzi,  oyboltadan  iborat  bo’lgan.   Unga  o’nta  qo’shimcha  ot  berilgan. Mingbegi  chodirdan  tashqari  soyabon  bilan  ham  ta`min  etilgan.  Dubulg’a, zirih  (chahoroyna),  sovut,  nayza,  qilich,  sadoq  va  o’q  singari  rang-barang  qurol turlari  bilan  qurollangan. Piyoda  askarlar  asosan  qilich,  kamon  va  kerakli  miqdorda  o’q  bilan  safarga chiqqan.  Miod  erida  oliy  bosh   qo’mondonning  borgohi  tikilgan  va  u turli  rangdagi tug’  hamda  bayroqlar  bilan  bezatilgan.  Belgilangan  vaqtda  (miod  vaqti)  da lashkargohga  etib  kelgan  askarlar  qat`iy  tartib  va  intizom  bilan  o’z  bo’ljar (pozitsiya)larini  egallagan  hamda  yurish  oldidan  o’tkazilajak  an`anaviy  harbiy ko’rikka  puxta  tayyorgarlik  ko’raboshlagan. Sohibqiron  yurish  paytida  tajribali  sipohiylarga  katta  ishonch  bildirgan.  Ko’p marotabali  so’qishlarda  suyagi  qotgan,  urushni  o’zining  bosh  mashg’uloti  deb sanagan  jangchilar  safar  boshlanishidan  avval  jam  qilingan.  Ular  kirim-chiqim daftariga,  shuningdek  davlatdan  maosh-ulufa,  oziq-ovqat,  em-hashak  oluvchilar ro’yxatiga  kiritilgan.  Tuzilishiga  ko’ra  Temurbek  armiyasi  turk-mo’g’ul  xalqlari uchun  an`anaviy  bo’lgan  o’n.  Yuz,  ming  va  tumanlarga  taqsimlangan.   Ularga o’nbegi,  yuzbegi,  mingbegi,  tumanbegilar  sardorlik  qilgan.  «Temur  tuzuklari»  da qayd  qilinishicha,  qo’shin  qo’mondonlari  safiga  Temurbek  oliyhimmat,  oqil,  mard, tadbirkor,  sezgir,  jur`atli,  sabotli,  harb  ishiga  jon-dilini  bag’ishlagan  iste`dodli shaxslarni  jalb  etish  masalasiga  katta  e`tibor  bergan.  Har  bir  bek  yoki  amir  o’z noibi-o’rinbosariga  ega  bo’lgan.  Biror  bek  yoki  amir  hayotdan  ko’z  yumgan taqdirda  noibi  uning  o’rnini  egallagan. Rui  Gonsales  Klavixoning  guvohlik  berishicha,  qo’shin  to’plash  to’g’risida farmoni  oliy  e`lon  qilinishi  bilan  askarlar  o’z  oilasi,  asbob-aslahasi,  mol-mulki bilan  miod  eriga  etib  kelgan.  O’rdagohdagi  sohibqironning  saropardasi  atrofida  har bir  qism  va  bo’linmalar  chodirlari  tikilgan.  Oddiy  askardan  yirik  sarkardagacha  har kim  o’z  joylashish  o’rnini  aniq  bilgan.  Barcha  ishlar  tartib-intizom  bilan,  shovqin- 19 jang taqdiri  hal  bo’ladiga  joylarga  harbiy  kuchlarni  o’z  vaqtida  ustalik  bilan yo’llashga  har  qanday  to’siq  va  g’ovlarni  tadbirkorlik  bilan  bosib  o’tishga, armiyadagi  jangovar  ruhni  kerakli  darajada  ushlab  turishga  muyassar  bo’ldi. Sohibqiron  turk-mo’g’ul  xalqlari,  xususan,  Chingizxon  lashkari  tuzilishini, ularning  jang  olib  boorish  amallarini  atroflicha  o’rganib,  tahlil  qiladi  va  zarur o’zgartirishlar  kiritadi. Temur  barpo  etgan  armiyaning  tuzilishi  Chingizxon  tuzgan  qo’shin  tizimi va  tuzilishiga  ma’lum  darajada  yaqin  bo’lsa-da  biroq  quyidagi  muhim  jihatlari bilan  farqlanar  edi: 1.             Chingiziylar  qo’shini  yalpi  majburiyat  asosida  harbiy  xizmatga chiqariladigan  xalq  lashkaridan  iborat  bo’lgani  holda,  Temur  armiyasi  umumxalq xarakteriga  ega  emas  edi. 2.             Chingizxon  davrida  qo’shin  asosini  ko’chmanchi  omma  tashkil  qilgan edi.  Temur  qo’shiniga  oliy  bosh  qo’mondondan  ko’rsatgan  aniq  talabga  binoan chorvadorlar  qatori  kosibchilik,  hunarmandchilik,  dehqonchilik  bilan  mashg’ul o’troq  aholidan  ham  sezilarli  miqdorda  askar  olingan. 3.             Temur  qo’shinida  harbiy  kuchlarning  asosini  tashkil  qiluvchi  otliq askarlar  bilan  bir  qatorda  piyodalardan  tuzilgan  qismlar  ham  anchagina  bo’lgan. Ma’lumki,  Chingizxon  qo’shini,  zabt  etilgan  mamlakatlar  aholisidan  majburiy tartibda  tuzilgan  hasharni  hisobga  olmaganda,  piyoda  askarlarga  ega  bo’lmagan. 4.             Amir  Temur  Sharqda  birinchilardan  bo’lib  o’z  armiyasiga  o’tochar qurol,  ya’ni  to’p-ra’dni  olib  kirdi. 5.             Amir  Temur  armiyasida  ayollardan  tuzilgan  bo’linmalar  bo’lib,  ular jang  chog’I  erkaklar  bilan  bir  safda  turgan,  qahramonlik  va  matonat  namunlari ko’rsatgan. [3] 6.             Sohibqiron  tog’li  hududlard  jang  harakatlari  olib  boruvchi piyodalardan  tuzilgan  maxsus  harbiy  qismlarni  tashkil  qildi. 7.             Temur  jahon  harb  san’ati  tarixida  birinchi  bo’lib  qo’shinni  jang maydonida  yeti  qo’lga  bo’lib  joylashtirish  tartibini  joriy  etdi. 6 olish, uning  qishloq,  shahar,  tuman,  viloyatlarini  birin-ketin  fath  etish,  dushmanni batamom  yakson  etgunga  qadar  ta`qib  qilish.  Fath  bo’lgan  yurtlarni  boshqarish uchun  o’zining  ishonchli  vakillarini  tayinlash  singari  strategik  maqsadlarini ko’zlab  ish  yuritish  Temurbekka  ko’plab  zafarlar  olib  keldi. Taktika  jihatdan  Temurbek  armiyasi  o’ziga  xos  xususiyatlarga  ega  edi. Qo’shinning  yasoli  qoraxoniylar,  G’aznaviylar,  Saljuqiylar,  CHingiziylar  qo’shini jangovar  tartibdan  farqli  o’laroq,  etti  qism-qo’lga  ajratilgan,  razvedka  a`lo  darajada yo’lga  qo’yilgan,  qismlarning  jang  maydonida  hamda  yurish  vaqtida  talab darajasida  harakat  qilishi  uchun  zarur  tadbir  va  rejalar  ishlab  chiqilgan,  ularni  jang paytida  operativ  boshqarishga  alohida  katta  e`tibor  qaratilgan.  Temurbek  o’nlik, yuzlik,  minglik  hamda  tuman  qo’mondonlarini  tanlash  masalasiga  bevosita  ega bo’lgan  qo’mondonlarning  to’g’ri  tanlaganligi  va  o’z  joyiga  qo’yilganligi  aksar hollarda   jang  natijasining  muvaffaqiyatli  yakunlanishiga  sezilarli  ta`sir  ko’rsatgan. Sohibqironning  harb  san`ati  rivojiga  qo’shgan  ulkan  xizmatlaridan  yana  biri- qo’shin  qanotlarini  jang  chog’ida  dushman  hujumidan  muhofaza  qilish  va  aksincha g’anim  kuchlarini  yon  tomondan  aylanib  o’tib,  unga  ortdan  zarba  berish  maqsadida tuzilgan  otliq  qism-kunbulning  joriy  etilishidir.  Bunday  mutlaqo  yangi  harbiy qism,  tarixning  guvohlik  berishicha,  Aleksandr  Makedonskiy,  Gannibal,  Lyudvig XIV,  Buyuk  Fridrix,  CHingizxon  kabi  dongdor  sarkardalar  qo’shinida  bo’lmagan. Faqat  XIX  asrning  atoqli  lashkarboshisi  Napoleon  Bonapart  armiyasining  jangovar tartibida  qo’shin  qanotlarini  himoyalovchi  qism  mavjudligini  kuzatish  mumkin. Harbiy  mutaxassislarning,  Napoleon  Sharq  mamlakatlariga  harbiy  safar  qilishdan avval  Temurbek  armiyasi  tuzilishini,  uning  jang  olib  borish  yo’l-yo’riqlarini sinchiklab  o’rgangan,  zarur  topgan  taktik  usullarni  o’zlashtirgan  degan  mulohazasi, har  qalay,  haqiqatdan  yiroq  emas. Xo’sh,  turk-mo’g’ul  xalqlari  armiyasining  besh  qismdan  iborat  an`anaviy jangovar  tartibiga  o’zgartirish  qachon  kiritildi,  ya`ni  yasolni  etti  qismga  bo’lishga sohibqironni  qanday  zaruriyat  majbur  etdi,  degan  savolning  tug’ilishi  tabiiy. Ushbu  savolga  qoniqarli  javob  olish  uchun  Temurbekning  Balx  hokimi  amir Xusayn  (1370  yili  o’ldirilgan)  bilan  ittfoqda  1365  yili  Jata  (Mo’g’uliston)  xoni 17 narx-navolar to’g’risida  unga  zikr  qilib,  manzilu  shaharlarni  tavsiflardilar. Ularning  tekis  va  notekis  joylarining  suvratini  keltirib,  uylari  va  diyorlari o’rinlarini  chizib  ko’rsatardilar,  shular  orasida  u joylarning  yaqin  yoki  uzoq,  tor yoki  kengligini  ularning  qaysi  tevarak-atrofda,  g’arb  yoki  sharqdami,  shaharlar  va qishloqlarning  ismlarini,  manzil  va  panohjoylar  nomlarini,  har  joyning  ahliyu boshliqlari,  amirlari,  ulug’lari,  fozillari,  shariflari,  boylariyu  faqirlarini,  ularning hai  birining  ismi  va  laqabini,  shuhrati  va  nasabini,  ularning  hunari  va  (ega  bo’lgan) vositalarini  (to’la-to’kis)  bayon  qilardilar.  Natijada,  Temur  o’z  fikri  bilan  shularni yaqqol  ko’rib,  tafakkuri  vositasida  o’z  erlaridan  xorij  joylar  ustidan  ham  tasarruf yuritardi». Sohibqiron  safar  chog’i  qo’shinni  qiyin  va  o’tib  bo’lmas  joylardan  boshlab boruvchi  yo’lchi,  ya`ni  qajarchilarni  mahalliy  xalq  ichida  yollab  olish  masalasiga jiddiy  yondashgan. Safar  arafasida  Temurbek  o’z  pirlari  va  rahnamolari  huzuriga  sof  ishonch hamda  pok  irodat  bilan  tashrif  buyurib,  ziyorat  shartlarini  bajo  keltirgan. Muqaddas  va  muborak  mozorlarni  tavof  qilgan.  Mayib-majruhlarga,  muhtoj  va yo’qsillarga  nazru  sadaqalar  ulashgan. Temurbek  armiyasida  ichiga  yonuvchi  modda-naft  solingan  ko’zachalar irg’ituvchi  o’t  sochish  quroli-ra`dning  uzluksiz  ishlab  turishini  ta`minlovchi maxsus  to’pchilar-ra`dandozlar  mavjud  bo’lgan.  Mustahkam  qal`a  va  qo’rg’onlarni qamal  qilishda  samarali  qurol  hisoblangan  ra`dni  boshqaruvchi  to’pchilarni  soni, Nizomuddin  Shomiyning  fikricha,  10  ming  kishiga  etgan.  Ra`dandozlar  Temurbek tomonidan  ilk  marta  1379  yili  Urganchni  muhosara  qilish  vaqtida  jangga  solingan. Kezi  kelganda  ta`kidlash  lozimki,  arab  tiliga  xos  ra`d  so’zi  aslida «momoqaldiroq»ni  bildiradi.  To’pni  ra`d  termini  bilan  atashlarining  boisi shundaki,  undan  o’q-snaryad  otilgani  kuchli  gumburlagan  tovush  chiqqan. Ra`dning  Temurbek  tomonidan  qurollanishga  kiritilishi  XV-XVI  asrlarda Movarounnahr,  Xuroson  va  eronda  artilleriyaning  boshqa  turlarining  paydo bo’lishida  turtki  vazifasini  o’tadi. 23

Amir Temurning harbiy yurishlari

Купить