Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	57.9KB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Категория	История

Amirlik poytaxti Buxoro shahri va unga tegishli tumanlar boshqaruvi

nazorat qilib turgan. Mamlakatda favqulodda vaziyat yuz bersa yoki urushlar
boshlansa har ikki lavozim birlashtirilib, “kulli Qo shbegi” (“kull” arabcha so zʻ ʻ
bo lib, “barcha” degan ma’noni bildirgan) lavozimi joriy qilingan. Kulli Qo shbegi
ʻ ʻ
amirlikda butun hukumat ishlarini o z qo lida to plagan va shoshilinch qarorlar
ʻ ʻ ʻ
qabul qilgan. Buxoro amirligida Ostonaqul qo shbegi, Nasrullo qo shbegi kabi
ʻ ʻ
katta nufuzga ega Qo shbegilar bo lgan.
ʻ ʻ
Biy - 1) qabilaning yoki qabilalar ittifoqining boshlig i, to rasi; 2) yuqori
ʻ ʻ
mansabli kishilarni ulug lash uchun ishlatilgan so z yoki ularga berilgan unvon; 3)
ʻ ʻ
ko chmanchi va yarim ko chmanchi turkiy xalqlarning urug oqsoqollariga
ʻ ʻ ʻ
berilgan unvon. 4) Buxoro xonligida xizmat pog onasining 9-mansabi; amorat
ʻ
panoh unvoni bo lgan. Bu unvonni olgan shaxs uni keyingi mansablarni
ʻ
egallaganda ham o zida saqlab qolgan.
ʻ
Dastorband (fors, dastor - salla va band - bog lamoq) - podshoh yoki xonning
ʻ
sallasini o rab qo yadigan xizmatkor. Bu xildagi lavozim Buxoro xonligida
ʻ ʻ
bo lganligi XVIII asr manbalarida qayd etilgan. Dastorban - oliy hukmdorning
ʻ
yaqin va ishonchli a’yonlaridan hisoblangan. Devonbegi - Buxoro xonligida
moliya va xo jalik ishlarini olib boruvchi mansabdor. Devoni arabxona - Buxoro
ʻ
xonligida mamlakat hududida yashaydigan arablar ishlari bilan shug ullanuvchi
ʻ
devon. Arablar Buxoro xonligida aloxida imtiyozlarga ega bo lganlar. Ularning
ʻ
bajarilishi bo yicha ishlarni shu devon boshqargan. Devoni vazir (kalon) Buxoro
ʻ
xonligida davlat daftar yozuvlarini nazorat qiluvchi va boshqa devonlar ishini
boshqaruvchi devon. Viloyatlar, xiroj, tanho, mulk yerlaridan tushumlar daftari shu
devoni vazirda saqlangan. Dorug a, daruxachi, dorug achi (mo g ulcha -
ʻ ʻ ʻ ʻ
nazoratchi, shahar boshlig i) - Buxoro xonligida shaharning harbiy komendanti.
ʻ
Inoq - qadimgi turkiy runiy bitiklarida “ishonch” ma’nosida qayd etilgan.
Buxoro xonligida hukmdorning ishonchli kishisi, mansabdor. Xonlikda ulug inoq
ʻ
va kichik inoq bo lgan. Ulug inoq darajasiga ko ra, Ko kaldosh va ulug
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Qo shbegi (Qo shbegi kalon)dan so ng turgan. Ulug inoq asosan, hukmdor
ʻ ʻ ʻ ʻ
farmonlarini kichik mansabdagi amaldorlarga etkazish va amir qabuliga muyassar
bo lganlarni kiritish bilan shug ullangan. Kichik inoq ham xonning ishonchli
ʻ ʻ
20

madrasalari shular jumlasidandir. Undan tashqari bu davrda shaharlarda ko plabʻ
ixtisoslashgan yopiq bozorlar, karvonsaroylar, hammomlar, yo llar bo ylarida
ʻ ʻ
sardobalar bunyod etilgan. Mahalliy ma'muriyat - aminlar, oqsoqollar hamda
bekliklar vakillari va amir farmonlarini ijro etishi shart bo lgan ruhoniylardan
ʻ
iborat edi. Umumiy qilib aytganda Buxoro amirligining boshqaruv tizimi nafaqat
Buxoro shahri va balki uning atrofidagi shaharlarda amirlikninig barcha
hududlarida bo lgani singari umumiy bo lgan.
ʻ ʻ
30

Masalan, Esonxo ja amlokdorligida 195 ta, Bodroqlida - 90, G‘ozimalikda - 80,ʻ
Qoratog‘ va Regarda 25 tadan, Xonakida - 24, Sarijo yda - 18, Sho rkonda - 13,
ʻ ʻ
Dashnobodda - 11, Sariosiyoda - 8, Hisorda - 7 tadan navkar bo lgan. Ko lob va
ʻ ʻ
Qorategin bekliklarida mahalliy boshqaruvga aloqasi bo lmagan doimiy
ʻ
qurollangan zambarak otuvchi qo shinlar mavjud edi. Denov va Qo rg‘ontepa
ʻ ʻ
bekliklarida esa, amirning doimiy armiyasi bo lmay, balki beklar boshqaruvni
ʻ
mahalliy harbiy kuchlarga tayanib amalga oshirganlar. Bekliklarda mahalliy
boshqaruv tashkil etishda diniy-huquqiy masalalarni hal etuvchi qozi, rais, muftiy
va mirshab kabi amaldorlar ishtirok etganlar 18
. Bekliklar qozilari to g‘ridan-to g‘ri
ʻ ʻ
Buxorodan tayinlangan va o z faoliyatida bekdan mustaqil bo lganlar. Ular odatda
ʻ ʻ
bekning harakatlari haqida maxfiy ravishda Buxoroga xabar berib turganlar. Diniy
amaldorlar mamlakatdagi sud hokimiyatini, shuningdek, ta’lim va tarbiya
maskanlari bo lgan madrasalar, boshlang‘ich maktablarni, kundalik hayotda katta
ʻ
o rin tutgan masjidlar va boshqa shu turdagi ijtimoiy muassasalarni o z nazoratlari
ʻ ʻ
ostiga olgan edilar. Shahar jamoat tartibini saqlash mirshablarga topshirilgan.
Buxoro shahri mirshabboshisiga bir vaqtning o zida amirlikdagi boshqa barcha
ʻ
shaharlar mirshablari ham bo ysungan. Hukumatga tegishli vazifalar mirrasas,
ʻ
ya’ni mirshab qo lida bo lib u shahar muhofazasining ma’muri hisoblangan.
ʻ ʻ
Davlatning mahbuslari uning ixtiyorida bo lib, amirning shig‘ovullari,
ʻ
xudaychilari (udaychilar) o z ixtiyorlari bilan biror ishni qilmaganlar, faqat amir
ʻ
buyrug‘iga bo ysunganlar. Tarixchi R.Holiqovaning ma’lumotlariga ko ra,
ʻ ʻ
“Buxoro shahri ikki dahaga, dahalarning har biri esa olti jaribga bo lingan. Har bir
ʻ
dahani dahaboshi boshqargan. Jaribni esa Bobo boshqargan bo lib, uning
ʻ
mahkamasi Boboxona deyilgan. Uning ixtiyorida faqat tunda ishlaydigan maxsus
qo riqchilar bo lib, ular shabgardlar deb atalgan. Shabgardlar (tunda kezuvchi) -
ʻ ʻ
fors-tojik tilidan olingan bo lib, “shab” - kechqurun, tun va “gard”-kezmoq,
ʻ
kezuvchi ma’nolarini anglatadi”. Shabgardlarning asosiy vazifasi tunda shaharni
kezib yurish va barcha shubhali shaxslarni aniqlash bilan bir qatorda ehtiyojsiz
ravishda shaharda yurgan shaxslarni ushlab tegishli tartibda chora ko rish bo lgan.
ʻ ʻ
18
. R.H.Murtazayeva “O zbekiston tarixi” Toshkent 2003 yil nashri “Yangi asr avlodi”. B-172
ʻ
25

batafsil yoritilgan deb aytib bo lmaydi. Buxoro amirligida yetakchi o zbekʻ ʻ
urug lari, xususan, mang it urug i zodagonlari hukmron tabaqaning asosiy tayanchi
ʻ ʻ ʻ
bo lib xizmat qildi. Davlatdagi eng oliy harbiy-ma’muriy amaldorlar, mahalliy
ʻ
boshqaruvdagi asosiy mansabdorlar mang it urug iga mansub bo lgan kishilardan
ʻ ʻ ʻ
tayinlanar edi. Shu bilan birga bu davrda mang itlarga va boshqa o zbek
ʻ ʻ
urug lariga mansub bo lmagan kishilarning ham davlat boshqaruvidagi yuqori
ʻ ʻ
amallarni egallash holati ko zga tashlanadi. Bu yerda hatto forslar orasidagi
ʻ
davlatda amirdan keyingi ikkinchi o rinda turadigan Qo shbegi amaliga
ʻ ʻ
tayinlangan kishilarning borligiga ham e’tiborni qaratish lozim. Bu holat Buxoro
amirligining faqatgina so nggi davriga xos bo lib, hatto XIX asrning o rtalarida
ʻ ʻ ʻ
ham qattiq amal qilingan qoida, ya’ni davlatdagi eng qori amaldorlarni faqat
o zbek urug lariga mansub bo lgan kishilarga berish an’anasi o z kuchini amalda
ʻ ʻ ʻ ʻ
yo qotganligini ko rsatadi.
ʻ ʻ
Kurs ishining davriy chegarasi. Buxoro amirligi tashkil topgan davrdan
boshlab, ya’ni, XVIII asr ikkinchi yarmi - XX asrning 20--yillarigacha Buxoro
amirligidagi davlat muassasalari, mansablar va unvonlarni yoritib beradi.
Kurs ishining maqsad va vazifasi. XVIII asrning o rtalaridan va XX asrning
ʻ
20-yillarida Buxoro amirligi davlat muassasalari, mansablar, unvonlar faoliyatini
yoritishdan iborat. Bunda quyidagi vazifalar belgilangan:
- XVIII asrning 50-yillari - XX asrning 20-yillari Buxoro amirligidagi davlat
muassalarini faoliyati va strukturasini o rganish;
ʻ
- Buxoro amirlidagi davlat muassasalarining faoliyati bilan o zaro solishtirish,
ʻ
taqqoslash;
- XVIII asrning 50-yillari va XX asrning 20-yillari Buxoro amirlidagi davlat
muassalarini faoliyatini yoritib berish;
Mavzuning o rganganlik darajasi
ʻ . Buxoro amirligining davlat muassasalari
faoliyatini bugungi kungacha o rganilmagan, ammo amirlik tarixining u yoki bu
ʻ
jihatlarini bir qator sharqshunos, o lkashunos va tarixchi olimlar tomonidan
ʻ
muayyan darajada ilmiy tadqiqotlar olib borilganligini e’tirof etish lozim.
Jumladan, davlatchilik masalalari bo yicha Ular qatorida xususan, E.K.Meyendorf,
ʻ
4

2.2. Buxoro amirligining quyi tuman boshqaruv tuzilmalari
Sharqiy Buxoro hududidagi Hisor bekligi mahalliy boshqaruvida amal qilgan
ma’muriy tuzilishini tahlil etish barobarida Buxoro amirligidagi mahalliy
boshqaruv tizimini o rganib chiqadigan bo lsak, ushbu hududda qoidaga binoanʻ ʻ
bek lavozimini amirning yaqin qarindoshlaridan biri, ya’ni amir Abdulahadning
tog‘asi Ostonaqulibek egallagan edi. Hisor bekligi Buxoro amirligining eng boy
hududlaridan biri va bek amirning yaqin qarindoshi sanalganligi sababli unga o lim
ʻ
jazosiga mahkum etish huquqi berilgan edi 16
. Ostonaqulibek ixtiyorida bir qator
mansabdor shaxslar bo lib, bu hududda ham barcha amaldorlar o zga bekliklar
ʻ ʻ
kabi mahalliy aholidan yig‘iladigan soliqlar hisobiga yashaganlar. Bek tomonidan
beriladigan moyana amaldorlar daromadining ma’lum bir qismini tashkil etgan.
Ostonaqulibek beklikni o zining Qo shbegisi va katta yasovulboshisi orqali
ʻ ʻ
boshqargan. Undan tashqari beklikda maxsus devonxona bo limi mavjud bo lib,
ʻ ʻ
ushbu bo lim yetti kotib tomonidan idora etilgan. Shu bilan birga, mahalliy
ʻ
boshqaruvda turli vazifalarni bajaruvchi 25 ta yasovul ham ishtirok etgan 17
. Hisor
bekligida boshqaruvni qulay yo lga solish maqsadida beklik amlokdorlar
ʻ
tomonidan boshqariladigan 23 ta amlokdorlikka bo lingan edi. Amlokdorlar
ʻ
bekning qarindoshlaridan tayinlansada, lekin hechqanday moyana haqi olmaganlar.
Ular asosan qishloqlardan yig‘iladigan daromadlar xisobiga yashar hamda
hududdagi aholidan jarimalarni qabul qilib olar edilar. Har bir amlokdor 10 tadan
200 tagacha navkarga ega bo lib, ular asosan harbiy xizmatni o tash, bek va
ʻ ʻ
amlokdor saroyini qo riqlash hamda qamoqqa mahkum qilinganlarni nazorat qilib,
ʻ
qamoqxonalarga yuborish vazifasini bajarganlar. Navkarlarning ijtimoiy tarkibi
turli-tuman bo lib, hatto navkarlik xizmatiga ayrim yirik yer egalari ham qabul
ʻ
qilingan. Navkarlarning mansab darajasi ularning mulkiy holatiga qarab
belgilangan. Undan tashqari xizmat vazifasini a’lo darajada bajargan navkarlarga
bek tomonidan qo shimcha ravishda ayrim qishloqlardan to lovlarni qabul qilib
ʻ ʻ
olish huquqi berilgan. Amlokdorliklarda navkarlarning soni bir xil bo lmagan.
ʻ
16
. Bahodir Eshov “O zbekiston davlatchiligi va boshaqaruv tarixi” 2012 yil Toshkent. B-56
ʻ
17
. Azamat Ziyo. O zbek davlatchiligi tarixi.-T.:Sharq, 2000. B-120
ʻ
24

ma’muriy-hududiy jihatdan 27 ta beklik (viloyat) va 11 tumanga bo lingan bo lib,ʻ ʻ
har bir beklik o z navbatida amlokdorliklarga bo lingan va bek tomonidan
ʻ ʻ
tayinlanadigan, lavozimidan ozod etiladigan amlokdor tomonidan boshqarilgan.
Amlokdorliklar esa, bir necha qishloqlardan tashkil topgan, ularni qishloqning
yoshi ulug‘ va tajribali oqsoqollari boshqargan. Har bir amlokdorlik uch asosiy
mansabdor, ya’ni mirob, zakotchi va dorug‘aboshilar orqali boshqarilgan. Mirob-
hududning sug‘orish tizimini kuzatish va suvni taqsimlash vazifasini bajargan
bo lsa, zakotchi soliq va yig‘imlarni nazorat qilib turgan. Beklik lavozimi meros
ʻ
tariqasida qolmasdan, balki har qanday holatda amir tomonidan almashtirilishi
yoki lavozimidan ozod etilishi mumkin bo lgan. Bek vafot etgan holatlarda uning
ʻ
barcha molmulklari davlat xazinasiga topshirilib, uning merosxo rlari qolgan
ʻ
merosga nisbatan hech qanday egalik huquqiga ega bo lmay, balki keyinchalik
ʻ
markaziy boshqaruvda xizmat qilgan. Bekliklarda yuzaga kelib turadigan
kelishmovchiliklarni bartaraf etish maqsadida ayrim hududlarni birlashtirish yoki
aksincha ajratish holatlari ham bo lib turgan. Beklik boshqaruvi saroyida ko plab
ʻ ʻ
mansab egalari mavjud bo lgan.
ʻ
1890-yillarga kelib Darvoz bekligi ma’muriy-hududiy jihatdan 11 ta
amlokdorlikka bo lingan bo lib, beklik Darvoza soqchisi Xudoynazar otaliqning
ʻ ʻ
nevarasi Muhammad Nazarbek tomonidan idora etilgan. U har yili amirga
belgilangan tartibda sovg‘a-salom qilib turishi lozim edi. Yuqorida
ta’kidlanganidek, beklik mahalliy boshqaruvida 5 biy, 5 eshikog‘asi, 3 to qsabo,
ʻ
miroxo rlar, qorovulbegi, jevachi, mirzaboshi, chiroqog‘asi va navkarlar ishtirok
ʻ
etishgan.
14

A.A.Semenov, P.Ivanov, O.Chexovich, N.A.Xalfin, G.A.Mixaleva, A.Vildanova,
B.Iskandarov, A.R.Muhammadjonov, H.N.Bobobekov, Sh.Karimov, M.Sodiqov,
D.Valiyeva, I.G.Nizamuddinov, B.Xo jayeva, B.Mannonov, Z.Rahmonqulova,ʻ
H.To rayevlarning tadqiqotlarini ko rsatib o tish mumkin. Mustaqillik yillarida
ʻ ʻ ʻ
yaratilgan Buxoro amirligi tarixiga oid ayrim ma’lumotlarni bir qator
tarixchilarining asarlaridan ham olish mumkin. Jumladan, H.Boboyev, Z.Xidirov,
R.Xoliqova, Yu.Shukurullayev, B.Xodjayeva, B.Eshov kabi olimlar asalarini,
Buxoroning 2500-yillik yubileyiga bag ishlangan turli mavzudagi risolalarni ham
ʻ
aytib o tish lozim. Mazkur manbaalarda Buxoro amirligi ijtimoiy - siyosiy hayoti,
ʻ
amirlikning shajaraviy tarixi, xonlikning XX asrning 20-yillaridagi hayoti,
xonlikning tugatilishi, “Yosh buxoroliklar” harakati hamda xonlikdagi madaniy
rivojlanish, ya’ni Rossiya imperiyasi bosqinidan keyin ham Buxorodagi ijtimoiy-
siyosiy, madaniy sohalar haqida qimmatli ma’lumotlar keltirilgan.
Kurs ishining tarkibi. Kirish, ikki bob, 4 bo lim xulosa, foydalanilgan
ʻ
adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ
5

Amirlik poytaxti Buxoro shahri va unga tegishli
tumanlar boshqaruvi
MUNDARIJA:
KIRISH ……………………………………………………………………………….....………………………………….…….…...... 3-6
I BOB. BUXORO AMIRLIGINING BOSHQARUV TIZIZMI ………….……….... 7-15
1.1. Buxoro amirligida boshqruv tizimining qurilishi ………………………………..…………… 7-10
1.2. Buxoro amirligning boshqaruv tizimi o zgarishiʻ ………………………………………..…… 11-15
II BOB. AMIRLIK POYTAXTI BUXORO SHAHRI VA UNGA YAQIN
TUMANLAR BOSHQARUVI ………………………………………………………………………….…….... 16-29
2.1 Amirlikning poytaxt va mamuriy boshqaruv tizimi ………..…………………………….… 16-24
2.2. Buxoro amirligining quyi tuman boshqaruv tuzilmalari ………...............……………... 25-29
XULOSA ………………………………………...………….……….......................................................................…………........ 30-31
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ …….……............. 32

avvalgi davrlarga xos ijtimoiy tabaqalar saqlanib qoldi. Bu davrda jamiyat
madaniy hayotiga mas’ul bo lgan ijtimoiy guruhlar: olimlar, shoirlar, mudarrislar,ʻ
talabalar hayotida ham jiddiy o zgarishlar ro y bermadi. Asosiy soliq to lovchi
ʻ ʻ ʻ
aholi bo lgan raiyat (fuqaro) ijtimoiy pog onaning eng quyi qismida bo lib,
ʻ ʻ ʻ
ijtimoiy adolatsizliklarning asosiy og irligi ularning zimmasida edi.
ʻ
Buxoro amirligida qulchilik bu davrda ham saqlanib qoldi. Qullar asosan rus
va fors millatiga mansub bo lib, ular harbiy talonchilik yurishlari paytida qo lga
ʻ ʻ
olinardi va ko pincha turkman va qozoqlar tomonidan Buxoro bozorida sotilar edi.
ʻ
Buxoro amirligida dehqonchilik va chorvachilik, hunarmandchilik va savdo- sotiq
mamlakat iqtisodining asosiy tarmoqlari edi. Bu davrda ham amir va uning
yaqinlariga qarashli davlat yerlari, xususiy mulkdorlarga tegishli yer mulklar
(mulki xolis), diniy mahkamalar, madrasa va masjidlar, qabristonlar harajatlari
uchun berilgan vaqf yerlar mavjud edi. Bu davrda dehqonchilikda sezilarli
o zgarishlar yuz bermadi. Asosiy mehnat qurollari o zgarmasdan qolaverdi. Lekin
ʻ ʻ
bunga qaramay, XVIII asrning oxirlarida boshlangan iqtisodiy yuksalish avvalo
dehqonchilikning tiklanishi bilan xarakterlanadi. Odatdagidek, sug oriladigan va
ʻ
lalmikor yerlarda yersiz dehqonlar ijara asosida dehqonchilik qilishardi. Asosiy
ziroatchilik bug doy, arpa, jo xori, poliz va sabzavot ekinlari bo lgan. Bu davrda
ʻ ʻ ʻ
an’anaviy bog dorchilik va uzumchilikda rivojlanish ko zga tashlandi.
ʻ ʻ
Shuningdek, amirlikda sholichilik ham birmuncha rivojlangan. Amirlik hududidagi
bepoyon dasht va cho llar, tog va tog oldi tumanlari chorvachilik uchun juda
ʻ ʻ ʻ
qulay edi. Cho l zonalarida, xususan, Buxoro, Qarshi atrofidagi dashtlarda qorako l
ʻ ʻ
teri yetishtirishga ixtisoslashgan qo ychilik rivojlanib bordi. Tashqi bozorda unga
ʻ
talabning kattaligi bu soxaning taraqqiyotini belgilab berardi. Chorvachilikka
ixtisoslashgan xo jaliklarning tashqi va ichki bozorga tuyoqli mollar, sifatli teri,
ʻ
jun va turli mahsulotlar (shol, namat, arqon va boshqalar) hamda oziq-ovqat
(go sht, sut maxsulotlari) yetkazib berishda o rni katta edi. Amirlikda asosiy
ʻ ʻ
hunarmandchilik markazlari sifatida shaharlar katta o rin tutsada, ko pgina yirik
ʻ ʻ
qishloqlarda ham hunarmandchilikning ba’zi sohalari rivojlanib bordi.
Hunarmandlar bu davrda ham o z uyushmalariga ega bo lib, ularning tashkil
ʻ ʻ
11

KIRISH
O zbekiston mustaqillikka erishgach, o zbek davlatchiligi tarixiga kattaʻ ʻ
e’tibor qaratila boshlandi. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
ʻ
1998-yil 27-iyuldagi “O zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix instituti
ʻ
faoliyatini takomillashtirish to g risida”gi qarori o zbek davlatchiligi tarixida
ʻ ʻ ʻ
muhim iz qoldirdi. O zbekiston respublikasining Birinchi Prezidenti
ʻ
I.Karimovning bir guruh tarixchi olimlar bilan uchrashuvidagi tarix fani borasida
bildirgan fikrlari o zbek xalqi va uning davlatchiligi tarixi konsepsiyasining
ʻ
yaratilishiga g oyaviy asos bo lib xizmat qildi. Unda “Ilmiy nuqtai nazarga
ʻ ʻ
tayangan davlatchilik tarixini yaratish” asosiy maqsad sifatida belgilangan.
O zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.Karimov “O zlikni anglash
ʻ ʻ
tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab bo lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati
ʻ
darajasiga ko tarilishi zarur. Tarixni yoritishda bir yoqlamalikka, sub
ʻ е ktiv fikrlarga
yo l qo ymaslik zarur, faqat bahs, munozara, tahlil m
ʻ ʻ е vasi bo lgan xulosalargina ʻ
bizga to g ri yo l ko rsatadi”
ʻ ʻ ʻ ʻ 1
- deb takidlaydi. O zbekiston Respublikasi ʻ
Prezidenti I.Karimov Respublikamiz mustaqil taraqqiyot yo lining ijodkori va
ʻ
rahnamosi sifatida tarix fani, uning bugungi ahvoli va istiqbolini chuqur tahlil
yetib, bu yo nalishda tarixchi olimlar oldiga qator vazifalarni qo ydilar.
ʻ ʻ
Prezident Sh.M.Mirziyoev ta’kidlaganidek, «Bugungi notinch va tahlikali
zamonda taraqqiyot va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda buyuk ajdodlarimiz
qoldirgan, butun insoniyatning ma’naviy boyligi bo‘lgan bebaho merosning o‘rni
va ahamiyati beqiyosdir» 2
.
Ushbu vazifalardan eng muhimi yangi jamiyatimizni isloh qilish va yangilash
jarayonini boshqaradigan va ta’minlaydigan, hozirgi davr talabi asosida yangicha
fikrlaydigan yoshlarni tarbiyalash, muhimi, ular ongiga milliy istiqlol, Vatanga
sadoqat va yurtparvarlik g oyalarini yanada chuqurroq singdirish
ʻ va teran
anglatishdan iboratdir. Olimlar e’tirof etganlaridek, dunyo tarixi nihoyatda boy va
rang-barangdir. Har bir hududlar eng qadimgi davrlardan boshlab jahon
1
Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998. 136-
ʼ ʼ b
2
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Ислом ҳамкорлик ташкилотининг фан ва
технологиялар бўйича I саммитидаги нутқи. https : // president . uz / uz / lists / view /1018. – 10.09.2017.
2

nomlangan hududiy birliklardan iborat bo lganʻ 19
. Karki bekligi bir necha mavzedan
iborat bo lgan bo lsa ham, lekin ular bekcha deb nomlangan hududiy birliklardan
ʻ ʻ
tashkil topgan.
Nurato bekligi guzarlarga, guzarlar esa qishloqlarga bo lingan. Shu bilan bir
ʻ
qatorda, Qorategin bekligi rabovlarga bo lingan, ular esa mavze va qishloqlardan
ʻ
iborat bo lgan. Sho g‘non va Ro shon bekligi hududlari oqsoqolliklarga bo lingan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Undan tashqari Boljuvon bekligining 60 dan ortiq, Qorategin bekligining 30 dan
ortiq, Ko lob bekligining 22 dan ortiq aholi yashash joylari daha deb nomlangan
ʻ
hududiy birliklardan iborat bo lgan
ʻ 20
. Undan tashqari muallif mamlakat ma’muriy
birlashmalar - viloyatlar, tumanlar va qishloqlarga bo linishini hamda ma’muriy
ʻ
amaldorlar - beklar, amlokdorlar, oqsoqollar deb atalishini ham ta’kidlab o tadi.
ʻ
Yana “Islom odatiga ko ra har bir beklikda raislar va unga itoat etuvchilar mavjud
ʻ
edi. Moliyaviy bo lim esa zakotchilar - markaziy va mahalliy soliq yig‘uvchilar
ʻ
tomonidan boshqarilardi. Har qaysi beklik o zining sud apparatiga ega bo lib, u
ʻ ʻ
bosh qozi va unga bo ysunuvchi qozilardan, shuningdek muftidan iborat edi.
ʻ
Hamma idoralar amir nazorati ostida edi”, - deb ta’kidlaydi. Angliyalik olim Meri
Xoldsvort Buxoro amirligining siyosiy ahvoli, markaziy va mahalliy boshqaruv
masalalariga alohida to xtaladi. M.Xoldsvort “Buxoro va Qo qonda amirlik yoki
ʻ ʻ
xonlik bekliklardan iborat bo lib, ular viloyatlar deb nomlangan hamda xon yoki
ʻ
amir oilasi bilan qarindosh hokimlar yoki beklar tomonidan boshqarilardi.
Viloyatlar Buxoroda tumanlarga, Qo qonda esa bekliklarga bo linib, har qaysisi
ʻ ʻ
mahalliy hukmdor oilalaridan chiqqan beklar qo l ostida edi. Oqsoqol yoki
ʻ
miroblar mahalliy amaldorlar bo lib, ular ijro etuvchi shaxs edilar”. Yana bir ingliz
ʻ
olimi G.Uiler Buxoro amirligida markaziy va mahalliy boshqaruv masalalariga oid
quyidagi ma’lumotlarni beradi: “Buxoro amirligining ma’muriy tizimi temuriylar
va abbosiy xalifalik qo l ostida bo lgan Movarounnahrning eron-arab
ʻ ʻ
ma’muriyatidan meros qolgan”. G.Uiler ma’muriy boshqaruv masalasida
boshqaruv oddiy va erkin bo lib, ko proq soliq va o lponlar undirishga asoslangan
ʻ ʻ ʻ
19
. Bahodir Eshov “O zbekiston davlatchiligi va boshaqaruv tarixi” 2012 yil -:Toshkent. B- 99
ʻ
20
. R.H.Murtazayeva “O zbekiston tarixi” -:Toshkent 2003 yil nashri. “Yangi asr avlodi”. B-124
ʻ
27

Muhiddin Mansurov katta rol o ynashdi. “Yosh buxoroliklar” iqtidorli yoshlarniʻ
Istanbul, Qozon, Ufa, Boqchasaroyga o qishga jo natdi. Ular partiyaning moddiy
ʻ ʻ
mablag i hisobidan ta’lim olishgan. Fayzulla Xo jayev va Muhiddin Mansurov
ʻ ʻ
partiyaga katta mablag ajratgan. Istanbulda “Buxoro ta’limi maorif jamiyati”
ʻ
tashkil qilinib, jamiyat a’zolari Turkistonda maorif tizimini rivojlantirishda muhim
ishlar qilishdi.
23

ijroiya hokimiyati unga tegishli bo lgan. Davlatning barcha moliyaviy ishlariʻ
devonbegi nazorati ostida edi. Amir yoki uning vakolati doirasida tayinlangan
mansabdor shaxslar, ya’ni amirning joylardagi vakili, mahalliy boshqaruvchilar
hamda beklar davlatning mahalliy boshqaruv organlari hisoblangan. Beklar yuqori
tabaqa vakillaridan bo lib, asosan yirik yer egalari orasidan tayinlangan. Qoida
ʻ
bo yicha mansablar qarindoshlik asosida berilgan, ammo shuni alohida ta’kidlash
ʻ
joizki, oddiy fuqaro ham bek bo lishi yoki aksincha bek oddiy fuqaroga aylanib
ʻ
qolishi mumkinligi o z navbatida beklik boshqaruvini mas’uliyatli vazifa
ʻ
ekanligidan dalolat beradi. Mahalliy boshqaruvni amalga oshirgan beklar ko p
ʻ
hollarda boshqaruv masalasida markaziy boshqaruv tartibini joriy etishga harakat
qilar edilar. SHuning uchun amirlikning ayrim hududlarida vaqti-vaqti bilan
mavjud hokimiyatni tan olmaslik holatlari kuzatiladi. Har qaysi bek o zining
ʻ
saroyiga, mansab va unvoniga ega bo lgan. Beklarning ishlarni boshqarish va
ʻ
tashkillashtirish bo yicha kotiblari bo lib, hududlardan tushadigan soliq va boshqa
ʻ ʻ
majburiy to lovlarni nazorat qilgan. Xo jalik ishlarini dasturxonchi deb nomlangan
ʻ ʻ
xazinabon boshqargan. Buxoro amirligida bekliklar huquqiy maqomi bo yicha bir-
ʻ
biridan farq qilgan. Masalan, Samarqand bekligi nufuzliligi, Qarshi bekligi ko p
ʻ
hollarda davlat boshlig‘i merosxo ri hokimligi bilan, Chorjo y bekligi esa urug‘
ʻ ʻ
davomchilariga, Buxoro bekligi esa Qo shbegining o zi tomonidan
ʻ ʻ
boshqarilganligi tufayli keng imtiyozlarga ega bo lgan. Umuman olganda
ʻ
bekliklarning maqomi ularning davlat va jamiyatga keltiradigan foydasi miqdoriga
bog‘liq bo lgan. Beklar asosan rentadan daromad olganlar, chunki ular amirdan
ʻ
hechqanday moyana haqi olmaganlar, o z navbatida ular aholidan soliq va boshqa
ʻ
majburiy to lovlarni yig‘ish ishlariga boshqosh bo lganlar. O z o rnida beklar
ʻ ʻ ʻ ʻ
amirning amaldorlari sanalib, amir tomonidan farmon asosida tayinlanganlar
hamda amirga hududiy birliklar bo yicha iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy masalalar
ʻ
yuzasidan hisob berib turganlar. Yuqoridagi xususiyati bilan beklar ilgarigi, ya’ni
xonlik davridagi bek-amir lavozimidan keskin farq qiladi. Beklik mansabi Buxoro
amirligi tomonidan belgilab qo yilgan “Unvonlar ro yxati” bo yicha mansablik
ʻ ʻ ʻ
unvoni tizimida 9 (to qqiz) darajadagi unvonlar toifasiga kirgan. Amirlik
ʻ
13

etakchi o ringa chiqib, u davlat apparatining asosiy bo g ini sifatida barchaʻ ʻ ʻ
boshqaruvning asosiy funktsiyalarini o z qo lida to play borgan. Qo shbegi
ʻ ʻ ʻ ʻ
mahalliy beklar orqali markaziy davlat boshqaruvini amalga oshirish bilan bir
qatorda, chet mamlakatlardan keladigan mol-mulklardan olinadigan boj to lovlari
ʻ
ustidan nazoratni ham amalga oshirgan. Qo shbegi lavozimiga davlatning tajribali,
ʻ
ishbilarmon, siyosatdon kishilari tayinlangan. Nomzod avval devonbegi mansabida
faoliyat yuritgan bo lishi lozim bo lgan. U saroydagi eng yuqori unvon egasi
ʻ ʻ
sifatida davlatda amirdan so ng turgan. Turklardagi ulug vazir yoki Yevropadagi
ʻ ʻ
davlat kantsleri singari Qo shbegi amirning eng yaqin maslahatchisi va ishonchli
ʻ
kishisi bo lgan. Qo shbegi bir vaqtning o zida amirning shaxsiy muhrini saqlash,
ʻ ʻ ʻ
boshqa davlatlar bilan aloqalarni nazorat qilish, shuningdek, moliya ishlarini
boshqarish kabi mas’ul vazifalarni ham amalga oshirgan. Buxoro amirligida savdo-
sotiqdan olinuvchi barcha bojxona to lovlari boshqaruvi ham Qo shbegi qo lida
ʻ ʻ ʻ
bo lishi bilan bir qatorda, u yer solig ini yig ish va yer-mulklarni berishni ham
ʻ ʻ ʻ
nazorat qilgan. Bulardan tashqari unga amir saroyi xavfsizligini nazorat qilish
vazifasi ham yuklatilgan. Aynan mana shuning uchun ham amir shahardan boshqa
joyga ketgan paytda u saroy darvozaxonasining unga maxsus kurilgan joyida amir
shaharga qaytguncha kutib o tirishga majbur bo lgan. Har kuni kechqurun
ʻ ʻ
shaharning kechasi qulflanadigan darvozasi kaliti Qo shbegiga olib kelib berilgan
ʻ
va ertasiga ertalab esa kalitlar yana darvozabonlar boshlig iga qaytarilgan. Otaliq -
ʻ
amirlik markaziy boshqaruvida o ziga xos vakolatga ega bo lgan, mang it
ʻ ʻ ʻ
hukmdorlarining tayanchi hisoblangan va ularning hurmatiga sazovor bo lgan
ʻ
mansab egasi. Binobarin, otaliq amirga ota o g liga qilganidek xushmuomalalik
ʻ ʻ
bilan munosabatda bo lishi lozim edi. Unga Buxoro shahri va Samarqanddan
ʻ
Qorako lgacha bo lgan hududlarda suv taqsimotini nazorat qilish vazifasi
ʻ ʻ
yuklatilgan. O z navbatida otaliq Shohrud kanali mirobligi vazifasini ham
ʻ
bajargan. U mahalliy hududlarni harbiy masalalarda amalda yordam beruvchi
maxsus vakillari orqali nazorat qilgan. Buxoro amirligida bekliklar huquqiy
maqomi bo yicha bir-biridan farq qilgan. Masalan, Samarqand bekligi nufuzliligi,
ʻ
Qarshi bekligi ko p hollarda davlat boshlig i merosxo ri hokimligi bilan, Chorjo y
ʻ ʻ ʻ ʻ
17

Ushlangan shaxslar dini va ijtimoiy mavqeidan qat’iy nazar, shahar ko chalari vaʻ
hammomlarni tozalash ishlariga jalb qilingan. Buxoro amirligi mahalliy
boshqaruvi tizimida o ziga xos o rinni rais mansabi egallardi. Ushbu amal yarim
ʻ ʻ
diniy, yarim tartibotchi usulda bo lib, raisning majburiyatiga eng avvalo, aholining
ʻ
yurish-turishi va hulqini nazorat qilish kirgan. Yuqorida ko rsatib o tilganidek,
ʻ ʻ
Buxoro amirligi 11 tumandan tashkil topib, barcha tumanlar Buxoro shahri atrofida
joylashgan edi. Bulardan ikki asosiy tuman - Shohrud kanali atrofida bo lib, ushbu
ʻ
tumanlarning qolgan 9 tumandan asosiy farqi shunda ediki, 38 tumanlarning
ma’muriy markazi mavjud emas edi. Shimoliyi Rud va Janubiyi Rud tumanlaridan
soliq yig‘ish vazifasini Buxoro shahar sadr-rais xizmatchilari amalga oshirganlar.
Qolgan 9 ta tumanni ma’muriy jihatdan tuman qozilari boshqargan. Ko pgina
ʻ
tumanlar aholi zich joylashgan tuman markazlarining nomi bilan ham ikkinchi
nom sifatida yuritilgan. Masalan, Xarkan Rud yoki G‘ijduvon tumani kabi. Undan
tashqari A.R.Muxamedjanovning ma’lumotlariga qaraganda, Kamat tumani
Vobkand, Somejon tumani Rometan deb atalgan. Mahalliy hududlarni
boshqarishni amalga oshirish maqsadida va har bir tumanni tashkil etish uchun 80
tadan aholi yashash joylari birlashtirilgan. Keyinchalik esa ushbu tumanlarning
aholi yashash joylari soni 120 dan 340 taga oshgan. Amirlikda barcha bekliklar
ma’muriy markazi bir xil nom bilan atalgan. Aholi yashash joylari sonining
ko pligiga qarab sharqiy bekliklar yuqori mavqega ega bo lgan. Masalan,
ʻ ʻ
Boljuvonda 1420, Hisorda 1200, Qorateginda 700, Ko lobda 635 taga yaqin aholi
ʻ
yashash joylari mavjud edi. Hozirgi Turkmaniston hududidagi bekliklarda esa,
aholi yashash joylari soni eng kam darajada, ya’ni O stida 15, Burdaliqda 14,
ʻ
Kelifda esa 24 tadan aholi yashash joylari bo lgan. Buxoro amirligida bekliklar va
ʻ
tumanlar ma’muriy-hududiy jihatdan turli xil shaklda bo lingan. Ko pgina
ʻ ʻ
bekliklar bir necha qishloqlardan, amloklardan iborat bo lgan. Bir qator tuman va
ʻ
bekliklar mavzelarga bo lingan. Masalan, Dexnav, Pirmast, Xutfar, O sti va
ʻ ʻ
boshqa hududlarda. Xususan, Xutfar tumanidagi mavzelarga kiruvchi bir qator
qishloqlar mavjud bo lgan. Shu bilan birga, u yoki bu tuman va viloyatning hududi
ʻ
amlok, mavze, guzar va masjid deb atalgan. Har bir mavze 10 dan ortiq masjid deb
26

1.2. Buxoro amirligning mahalliy boshqaruv tizimi
Garchi oliy hukmdor amir unvoni bilan mamlakatn boshqargan bo lsada,ʻ
Buxoro amirligi ham o z tizimi, qonun qoidalari, boshqaruv tartiblari va butun
ʻ
mohiyati bilan Movarounnahrdagi o rta asr musulmon davlatlari, xususan,
ʻ
shayboniylar va ashtarxoniylar davlat tizimidan aytarli farq qilmaydi. Davlat
mutloq qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatga ega bo lgan amir tomonidan
ʻ
boshqarilar edi. Davlat hayotiga tegishli siyosiy, iqtisodiy, diniy va boshqa barcha
masalalarda Buxorodagi bosh qarorgoh - arkda xal etilardi 6
. Vaqti-vaqti bilan
Davlat Kengashi chaqirilib turilardi. Odatda 5 tadan 20 tagacha eng yuqori
amaldorlar a’zo bo lgan bu kengashda davlat hayotiga talluqli o ta muhim
ʻ ʻ
masalalar ko rib chiqilgan. Mang itlar davrida ham davlat boshqaruvi ikki
ʻ ʻ
bo g inli, ya’ni markaziy va mahalliy boshqaruvdan iborat bo lib, ularning har biri
ʻ ʻ ʻ
musulmon davlatlariga xos bo lgan murakkab boshqaruv tarmoqlariga ega edi.
ʻ
Mang itlar sulolasi davrida bosh vazir vazifasini Qo shbegi mansabini egallagan
ʻ ʻ
shaxs bajargan. Davlat boshqaruvida devonbegi, parvonachi, otaliq, dodxoh,
xudaychi, mirzaboshi va boshqa saroy a’yonlarining hamda shayxulislom,
qozikalon kabi diniy rahbarlarning ahamiyati yuqori bo lgan. Mahalliy boshqaruv
ʻ
viloyat beklari qo lida edi. Ularning ham o z boshqaruv tizimi bo lgan. Mang itlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
sulolasi davrida o tkazilgan ma’muriy islohotlar tufayli davlatning asosiy
ʻ
ma’muriy birligi bekliklar bo lib qoldi. Amirlik hududi eng kengaygan Amir
ʻ
Nasrullo davrida Buxoro tarkibida asosan 30 ta beklik bor edi. Ulardan tashqari bu
davrda Jizzax, O ratepa, Toshkent, Turkiston va boshqa qo shni hududlar ham
ʻ ʻ
amirlik tarkibiga vaqtincha kiritilgan edi. Poytaxt shahar Buxoro va atrofdagi
tumanlar amir tomonidan boshqarilgan. Bekliklar o z navbatida kichik xududiy
ʻ
bo linma - amlokdorliklarga bo lingan bo lib, ularning boshlig i amlokdor deb
ʻ ʻ ʻ ʻ
atalgan. Davlat ma’muriy tuzilishidagi eng quyi bo g in oqsoqol tomonidan
ʻ ʻ
boshqariladigan qishloq jamoalari edi. Buxoro amirligi rus istilosiga qadar xozirgi
O zbekiston, Tojikiston va Turkmaniston respublikalarining katta qismini o z
ʻ ʻ
ichiga olgan o rta Osiyodagi yirik davlat edi. Mang itlar sulolasi davrida ham
ʻ ʻ
6
. R.H.Murtazayeva. O zbekiston tarixi’ Toshkent 2003 yil nashri “Yangi asr avlodi”. B-169
ʻ
10

I BOB. BUXORO AMIRLIGINING BOSHQARUV TIZIMI
1.1. Buxoro amirligida boshqruv tizmining qurilishi
Buxoro amirligida XVIII asrning o rtalarida yuz bergan siyosiy voqealarʻ
o zbeklarning mang it urug i vakillarini hokimiyat tepasiga olib chiqdi. Hukmron
ʻ ʻ ʻ
sulola almashuvi davlatning siyosiy maqomida ham o zgarish bo lishiga olib keldi.
ʻ ʻ
Yangi hukmdorlar hokimiyatni rasman “amir” unvoni bilan boshqara boshladilar
va bu davlat Buxoro amirligi nomi bilan tarixda qoldi. Ashtarxoniylar davrida o ta
ʻ
zaiflashib qolgan davlat boshqaruvida mang it urug i biylarining nufuzi ancha
ʻ ʻ
ko tarilgan edi. Abulfayzxonning o limidan (1747) keyin taxtga to 1756-yilgacha
ʻ ʻ
uning avlodlari chiqqan bo lsada, amalda hokimiyat mang itlar sulolasi vakili
ʻ ʻ
Muhammad Rahim qo lida edi
ʻ 3
. U o z hukmronligining dastlabki davridayoq ʻ
markaziy davlat hokimiyatini mustahkamlashga kirishadi. Yirik yer egalari,
savdogarlar va ulamolar uning bu harakatini qo llab- quvvatlaydilar. Ishni avvalo
ʻ
saroy amaldorlarini o zgartirishdan boshlagan Muhammad Rahim keyinroq viloyat
ʻ
hokimligiga ham o z odamlarini tayinlashga erishadi. Buning uchun u 1750-1752-
ʻ
yillarda Shahrisabzga 4 marta harbiy yurish qilib, bu voxada o z hokimiyatini
ʻ
o rnatdi, G uzor ham Buxoro hokimiyatini tan oldi. Shuningdek, Miyonqol,
ʻ ʻ
Nurota, Urgut, Qobadiyon, Boysun kabi bekliklar ham birin-ketin bo ysundirildi
ʻ 4
.
1753-1756-yillarda Zarafshon voxasining yuqori oqimi, Jizzax, Zomin ham
Buxoro tarkibiga qo shib olindi. 1756-yil dekabr oyida Muhammad Rahimxon
ʻ
rasman Buxoro taxtiga o tiradi. U taxtga o tirgach, bir qancha siyosiy ma’muriy
ʻ ʻ
islohatlar o tkazildi. Yangi saroy amallari joriy qilindi, mustaqil Yakkabog
ʻ ʻ
hokimligi tuzildi. Shuningdek, Hisor, Denov, Dushanbe, Termiz, Boysun
bekliklariga harbiy yurishlar o tkazilib, bu hududlar yana bo ysundirildi.
ʻ ʻ
Muhammad Rahimning vafotidan so ng Buxoro taxtiga uning tog asi, Miyonqol
ʻ ʻ
hokimi Doniyolbiy mang it (1759-1784) o tirdi. Uning hukmdorligi davrida
ʻ ʻ
markaziy hokimiyatga qarshi chiqishlar yana avj oldi. Jumladan, yuz, kenagas,
burgut, baxrin, saroy va boshqa yirik o zbek urug larining amirlari birlashib katta
ʻ ʻ
3
. Bahodir Eshov “O zbekiston davlatchiligi va boshaqaruv tarixi” 2012 yil Toshkent. B-75
ʻ
4
. Azamat Ziyo. O zbek davlatchiligi tarixi. -T.:Sharq, 2000. B-117
ʻ
6

kishisi bo lib, ba’zan saroydan otga mingan holda chiqish huquqiga ega bo lgan.ʻ ʻ
O z lavozimiga ko ra, ulug mehtar, devoni sarkor va dasturxonchidan yuqori
ʻ ʻ ʻ
turgan. Kichik inoqqa hukmdorning muhrlari solingan qutichani ehtiyot qilish
topshirilgan 14
. Kichik inoq, shuningdek, amir nomiga tushgan ariza va
shikoyatlarni qabul qilgan; elchilarni qabul qilish paytida ular keltirgan xatlarni
ochib, amirning shaxsiy kotibi (munshiy)ga taqdim etgan. Ko kaldosh - rizo iy
ʻ ʻ
(emishgan) birodarlar, ya’ni biror doya (enaga)ni uning o g li bilan birgalikda
ʻ ʻ
emgan begona bola. Shunga ko ra, podshoxning rizo iy birodariga
ʻ ʻ
“Ko kaldoshxon” degan laqab berilgan. Ko kaldosh istilohi, “G iyos ul-lug at”
ʻ ʻ ʻ ʻ
(“Lug atlar madadkori”)da aytilishicha, turkiy “ko ka” (“enaganing o g li”) va
ʻ ʻ ʻ ʻ
“tosh” yoki “dosh” (“sherik”) so zlaridan iboratdir. Bu ikki so z orasidagi “l” harfi
ʻ ʻ
esa keyinchalik qo shilib qolgan bo lib, ilgari bo lmagan. “Ko ka” (“aka”) so zi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
hozirgacha qozoq tilida qo llanilib keladi. Buxoro xonligida mamlakat ichki
ʻ
xavfsizligini ta’minlash ishlari bilan shug ullanuvchi amaldor. Muboshir (arabcha -
ʻ
ish - yurituvchi) - biror ishga boshchilik qiluvchi, boshqaruvchi, boshliq. Buxoro
xonligida markaziy davlat idorasining moliya devonidagi amaldor. Mushrif
(arabcha - boshqaruvchi) - Buxoro xonligida xazinadan beriladigan sovg a-
ʻ
salomlarni ajratuvchi, hisobga oluvchi amaldor. Buxoro amirligida mushrif a) oliy
davlat nazoratchisi (mushrifi kalon); b) amirning shaxsiy kotibi 15
. Oftobachi - O rta
ʻ
Osiyo xonliklarida saroy mansabi. Masalan, Buxoro xonligi amir qo l yuvayotgan
ʻ
paytda oftoba (obdasta) tutib turuvchi lavozimli shaxs hisoblangan. Saroyga kelgan
mehmonlarga ham oftobachi xizmat qilgan. Og aliq - Buxoro xonligidagi
ʻ
mansabdor shaxs. Xon, amir maslahatchisi. Shayboniylar davrida joriy etilgan.
Xonlikdagi 4 beklik (Chorjo y, Qarshi, Shahrisabz va Kitob) uzoq vaqt markaziy
ʻ
hokimiyatga bo ysunmay kelganlari tufayli xonlik bilan bekliklar aholisi o rtasida
ʻ ʻ
vositachilik rolini o ynovchi oftobachi mansabi ta’sis etilgan. Yurtning eng
ʻ
hurmatli, nufuzli oqsoqollaridan xalq yig inlarida og aliq mansabiga tavsiya
ʻ ʻ
etilgan kishiga amirlik tomonidan maxsus yorliq berilgan. Og aliq xonlik va xalq
ʻ
14
. Bahodir Eshov “O zbekiston davlatchiligi va boshaqaruv tarixi” 2012 yil Toshkent. B-114
ʻ
15
. Narshahiy. Buxoro tarixi. “Meros”.-T.: Kamalak, 1991. B-89
21

aholi ustidan nazorat qilish, suv taqsimlash (Amini ob) edi. Bozorda mol
sotuvchilardan bozor haqi yig uvchi amaldor ham amin deyilgan. Arbob - Buxoroʻ
amirligida qishloq miroblarining boshlig i. Bakovul - Buxoro amirligida saroy
ʻ
dasturxonchisi, hukmdorga taom tortishdan oldin uni avval o zi totib ko ruvchi
ʻ ʻ
bosh oshpaz. Bekatka - Buxoro amirligida amirzodalarni tarbiyalab voyaga
yetkazuvchi shaxs. Darbon - Buxoro amirligida saroy xizmatchisi; Buxoro hayotini
zimdan kuzatib, poytaxt xavfsizligini ta’minlab turuvchi harbiy qism va tegishli
qurol-yarog lar mutasaddisi (boshqaruvchisi). Darbon ixtiyorida zindon yoki
ʻ
Arkda qamalgan mahbuslar ham bo lgan; amirlik uchun xavfli hisoblangan
ʻ
jinoyatchilarni so roq qilgan.
ʻ
Buxoro amirligida:
a) oliy davlat nazoratchisi (Mushrifi kalon)
b) amirning shaxsiy kotibi lavozimi hisoblangan 13
.
Suvchi -suv tashib beruvchi maxsus kasb bo lib, suv manbalaridan
ʻ
xonadonlar, guzarlar, choyxonalar va karvon-saroylarga suv tashib berib tirikchilik
o tkazishgan. Suvchilar suv tanqis ayrim shaharlarida, masalan, Buxoro amirligida
ʻ
XX asr boshlariga qadar mavjud bo lgan. Buxoroda esa, suvchini meshkobchi deb
ʻ
ham atashgan. Shaharlarning suvdan foydalanish (vodoprovod) shoxobchalari
bilan ta’minlanishi natijasida suvchiga ehtiyoj qolmagan. Qo shbegi - Buxoro
ʻ
amirligida mang itlar sulolasi davrida bosh vazir, amirdan keyingi oliy mansab
ʻ
hisoblangan. Qo shbegiga barcha viloyatlar va bekliklarning hokimlari, beklari
ʻ
bo ysungan hamda amirning poytaxtda bo lmagan paytida u amirlikning barcha
ʻ ʻ
ishlarini boshqargan. Shuningdek, Qo shbegi Buxoro atrofidagi 11 ta tumanni
ʻ
(hozirgi Buxoro viloyatini) amir nomidan idora qilgan. Buxoro amirligida
Qo shbegilar 2 ta bo lgan: “Qo shbegiyi bolo” (yuqori Qo shbegi) va “Qo shbegiyi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
poyon” (quyi Qo shbegi). Qo shbegiyi bolo arkda, ya’ni baland qo rg onda
ʻ ʻ ʻ ʻ
yashagan va saroy ishlarida yetakchi mavqeni egallagan. U doimiy ravishda arkda
amir bilan muloqotda bo lib turgan. Qo shbegiyi poyon - bosh zakotchi esa ark
ʻ ʻ
quyisidagi hovlilardan birida yashab, amirlik hududidagi butun soliq ishlarini
13
. Azamat Ziyo. O zbek davlatchiligi tarixi.-T.:Sharq, 2000. B-140
ʻ
19

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, Buxoro amirligida faoliyat yuritgan davlat muassasalar
o zlarining vazifalari va faoliyatlari bilan ajralib turgan. Ko plab muassasalarʻ ʻ
Qo qon va Xiva xonligida ham bir xil vazifa bajarganligi, yoki O zbekiston
ʻ ʻ
xududida xukm surgan ayrim sulolar davrida ham faoliyat yuritganligini ko rish
ʻ
mumkin. O zbekiston davlatchiligi tarixida Buxoro amirligi davlatining ham o z
ʻ ʻ
o rni va mavqei bo lib, mang itlar hukmronligi davrida ijtimoiy-iqtisodiy va
ʻ ʻ ʻ
madaniy hayotda qator yuksalishlar bo lib o tdi. Ammo, mamlakat iqtisodiy
ʻ ʻ
jihatdan qudratli va siyosiy jihatdan mustahkam emas edi. Ko p hollardagi
ʻ
iqtisodiy tanglik, siyosiy beqarorlik, o zaro nizolar XIX asrning ikkinchi yarmida
ʻ
davlatning katta hududlarini Rossiya tomonidan bosib olinishiga sabab bo ldi.
ʻ
Buxoro amirlari 1920-yilga qadar Rossiyaga vassal holatda taxtni egallab turdilar.
Barcha sohalardagi amaldorlar beklar va amirlikning oliy amaldorlari safi
o g illaridan, ko pincha aslzoda beklar va xonlarning xonzoda deb nomlanuvchi
ʻ ʻ ʻ
tabaqasidan to ldirilar edi. Butun Buxoro amirligi 27 ta beklikka bo lingan edi.
ʻ ʻ
Ular shaxsan amir tomonidan tayinlanar va lavozimidan bo shatilar edi. Beklar
ʻ
huzurida ularning qarindoshlari yoki yaqin kishilaridan tayinlangan ulkan
amaldorlar guruhi bo lgan. Davlatni himoya qilish uchun amirning xalq
ʻ
ko ngillilari va qo shinlardan saralab olingan xos lashkari bo lgan. Lashkarga
ʻ ʻ ʻ
to pchiboshi (to pchilashkar) rahbarlik qilgan. Biroq, XIX asr oxiriga kelib amir
ʻ ʻ
lashkari shoshilinch yig iluvchi, yomon ta'lim ko rgan va qoloq qurollar bilan
ʻ ʻ
ta'minlangan dehqonlardan iborat bo lgan. Bunday lashkarning bosh maqsadi -
ʻ
zarur bo lganda Ark qarshisida paradga yig ilish edi. Lashkar amalda XIX asr
ʻ ʻ
boshlaridan beri rivojlanmagan, harbiy ish va armiya qurollari o ta qoloq holatida
ʻ
edi. Lashkarning soni 11 ming sarboz va 200 ofitserdan iborat bo lib, ular qurol-
ʻ
aslahasi mingta berdanka miltig i va bir necha to plardan tashkil topgandi.
ʻ ʻ
Bu davrda amirlikning Samarqand, Buxoro, Shahrisabz, Qarshi, G uzor, Katta
ʻ
qo rg on, Dehnov kabi ko plab shaharlarida masjid va madrasalar bunyod etilgan.
ʻ ʻ ʻ
Buxorodagi Domullo Tursunjon madrasasi, Xudoydod me moriy (masjid, madrasa
ʼ
va sardoba) majmuasi, Ernazar elchi madrasasi, Qarshidagi Ali va Mir Muhammad
29

topishi ma’lum turdagi mahsulot ishlab chiqarish jarayoni ustidan nazorat
o rnatishga bog liq edi. Hunarmandchilikning barcha soxalarida bundayʻ ʻ
uyushmalar mavjud bo lib, uni saylab qo yiladigan rais yoki oqsoqol boshqargan.
ʻ ʻ
Hunarmandlar o z uyushmalariga ega bo lsalarda, o zlariga tegishli ustaxonalarda
ʻ ʻ ʻ
ishlaganlar. Har bir ustaning o z yordamchilari, shogirdlari bo lib odatda
ʻ ʻ
shogirdlikka ustaning o g illari yoki yaqin qarindoshlari olingan. Buxoro
ʻ ʻ
amirligida to qimachilik hunarmandchilikning yetakchi tarmog i bo lib qoldi.
ʻ ʻ ʻ
Uning taraqqiyoti bir tomondan ichki va tashqi bozorda bu turdagi mahsulotlarga
talab kattaligi tufayli, ikkinchi tomondan mahalliy xomashyo manbalari (paxta,
jun, ipak) etarli ekanligiga bog liq edi. To qimachilikning ip yigirish, matolar
ʻ ʻ
to qish, tayyor kiyimlar tikish, gilamchilik va boshqa sohalari ancha rivojlangan
ʻ
edi. Samarqand ustalarining ipak buyumlari mashhur edi. Kulolchilik amirlikning
ko pgina joylarida rivojlangan edi. Uning asosiy markazlari G ijduvon, Qarshi,
ʻ ʻ
Shahrisabz, Kattaqo rg on va boshqa shaharlar bo lib, bu yerlik kulollar
ʻ ʻ ʻ
mahsulotiga talab katta edi. 7
Amirlikda metallga ishlov berish va metall buyumlar
yasash ham birmuncha rivojlangan edi. Xonlikning tog lik tumanlari (Shahrisabz,
ʻ
Boysun, Sherobod)da qadim davrlardan boshlab turli ma’danlar qazib olingan
bo lib, bu konlardan foydalanish ba’zi uzilishlar bilan to XX asr boshlarigacha
ʻ
davom etdi. Metallga ishlov berish va metall buyumlar yasash yanada mayda
tarmoqlarga bo linib ketadigan quyidagi to rtta: temirchilik, misgarlik, cho yan
ʻ ʻ ʻ
quyish va rixtagarlik turlarida taraqqiy etdi. Hunarmandchilik turlari ichida
zargarlik ham qadimiy an’analarga ega hunarmandchilik turi sifatida katta
ahamiyat kasb etdi. Hunarmandchilik turlari ichida ko nchilik, yog ochga ishlov
ʻ ʻ
beruvchi ustalar, turli oziq-ovqat mahsulotlari tayyorlaydigan ustalar borligini ham
aytib o tish kerak. XVIII asr ikkinchi yarmi - XIX asr O rta Osiyo, xususan
ʻ ʻ
Buxoro amirligi me’morchiligida o ziga xos davr bo ldi
ʻ ʻ 8
. Garchi bu davrda Amir
Temur va Davlat tepasiga mutlaq huquqqa ega amir turgan. Butun hokimiyat
amalda unga tegishli hisoblangan. Qo shbegi bosh vazir hisoblanib, amirlikdagi
ʻ
7
. Azamat Ziyo. O zbek davlatchiligi tarixi.-T.:Sharq, 2000. B-25
ʻ
8
. Bahodir Eshov O zbekiston davlatchiligi va boshaqaruv tarixi’ 2012 yil Toshkent. B-97
ʻ
12

sivilizatsiyasi o choqlaridan biri hisoblanib, bu yerda dunyo sivilizatsiyasidagiʻ
mahalliy xalqlarga xos tarixiy-madaniy jarayonlar bo lib o tgan. Har bir
ʻ ʻ
davlatchilik hududlaridan dunyo sivilizatsiyasi tarixiy taraqqiyotida o chmas iz
ʻ
qoldirgan olim-u fuzalolar, davlat arbobi-yu, sarkardalar yetishib chiqqanlarki,
bugungi xalqlar ular bilan xaqli ravishda faxrlansa arziydi. Hukumatlar tashabbusi
bu davr tarixi chuqur o rganila boshlandi.
ʻ
Mavzusining dolzarbligi. Turkiy urug lardan bo lgan mang itlar
ʻ ʻ ʻ
hukmronligi davrida Buxoro amirligining davlat tizimini, boshqaruv tartiblarini,
sud va sudlov masalalarini hamda mang it hukmdorlarining tashqi diplomatik,
ʻ
siyosiy va madaniy, savdo-sotiq, harbiy munosabatlarini o rganish o zbek milliy
ʻ ʻ
davlatchiligi tarixini to laroq yoritishga katta hissa qo shishi shubhasizdir. O zbek
ʻ ʻ ʻ
xalqining qadim davlatchilik tarixiga, uning barcha bosqichlari va davrlariga xolis,
haqqoniy baho berish, tarixiy adolat nuqtai nazaridan yoritish oldimizga turgan
dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Zero, Prezidentimiz I.A.Karimovning
“Tarixga murojaat qilar ekanmiz, u xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz
kerak. Xotirasiz barkamol kishi bo lmaganidek, o z tarixini bilmagan xalqning
ʻ ʻ
kelajagi ham bo lmaydi” degan fikrlari davlatchilik masalalari bilan bevosita
ʻ
shug ullanuvchi olimlar oldiga katta vazifalarni yuklaydi. Buxoro amirligining
ʻ
XIX asr oxirgi o n-yilliklari - XX asr boshlaridagi ijtimoiy-siyosiy tarixini, davlat
ʻ
boshqaruvini, diniy-huquqiy va harbiy boshqaruv masalalarini o rganish bizga
ʻ
muhim xulosalarni chiqarishga imkon beradi. Mavzuning dolzarbligi va muhim
tarixiy manbalarning mavjudligiga qaramasdan, Buxoro amirligining davlat
muasssasalari tizimi faoliyati yetarlicha o rganilmagan. Milliy davlatchiligimiz
ʻ
tarixini o rganishga jiddiy e’tibor berilayotgan hozirgi kunda bugungi davr talabi
ʻ
asosida Buxoro amirligining davlat muassasalari tizimi faoliyati, markaziy va
mahalliy boshqaruv tartiblari, oliy tabaqa amaldorlar va quyi ma’muriy birliklar
boshliqlarining, harbiy-ma’muriy va diniy amaldorlarning davlat boshqaruvidagi
o rniga doir ilmiy asarlarga ehtiyoj kattadir. Sobiq sho ro davri davlatchiligida
ʻ ʻ
bunday masalalar bir tomonlama, o sha davrda hukmron mafkura manfaatlari va
ʻ
talablari nuqtai nazaridan yoritilgan edi. Shu sababli ham bu mavzuni to liq va
ʻ
3

o rtasidagi vakil hisoblanib, aholi turmushining barcha dolzarb masalalariniʻ
yechish huquqiga ega bo lgan. Viloyat va saltanat miqyosidagi eng muhim
ʻ
masalalarda ham og aliqqa murojaat qilingan. U xalq ommasini amaldorlarning
ʻ
turli tazyiqlaridan himoya qilgan. Og aliqning eng asosiy vazifasi - xalq bilan bek
ʻ
va amir o rtasida murosachilik yuritish, fuqarolar kayfiyatidan xabardor bo lish
ʻ ʻ
hamda sodir bo lishi mumkin bo lgan turli ko ngilsiz tasodiflarni bartaraf etishdan
ʻ ʻ ʻ
iborat edi. Parvonachi - hukmdor farmoni va buyruqlarini bituvchi kotib. Buxoro
xonligida parvonachi amirning tayanchi hisoblangan oliy lavozimlardan biri, otaliq
hamda devonbegidan keyingi uchinchi mansabdor shaxs. Parvonachi amir
tomonidan chiqarilgan yorliqlarni arkoni davlat hamda beklarga taqdim etgan, ayni
chog da xonlikda yashovchi arablar ishi bilan shug ullanish uchun mas’ul
ʻ ʻ
hisoblangan. Yuqori mansabga tayinlangan amaldor parvonachi taqdim etgan
farmonni uch kun mobaynida o z sallasiga qistirib yurishi lozim bo lgan. Amir
ʻ ʻ
qabulxonasida parvonachi uchun maxsus o rindiq bo lgan. Parvonachi ba’zan
ʻ ʻ
harbiy harakatlarda ishtirok etib, muayyan qismlarga qo mondonlik qilgan.
ʻ
Xazinachi - hukmdorning pullari, qimmatbaho buyumlari va boshqa moddiy
boyliklarini saqlovchi shaxs. Buxoro xonligida xazinachi nisbatan quyi
mansablardan biri hisoblangan. Shig ovul, shag ovul - saroy mansabi. Buxoro
ʻ ʻ
xonligida elchilarni xon qabuliga olib kiruvchi mansabdor shaxs. Shig ovul
ʻ
saroydagi qabul marosimlarini boshqargan va nazorat qilgan. Yosh buxoroliklar -
Buxoro amirligidagi jadidlar partiyasi (firqasi). Dastlab “Tarbiyai atfol” (“Bolalar
tarbiyasi”) maxfiy jamiyati shaklida tuzilgan. 1910-20-yillarda “Yosh
buxoroliklar” partiyasi deb atalgan. Unga taraqqiyparvar ziyolilar, savdogarlar va
shahar kambag allari vakillari kirgan. Ular boshida mavjud amirlik tuzumi
ʻ
doirasida demokratik islohotlar o tkazish, konstitutsiyaviy monarxiya o rnatish
ʻ ʻ
orqali amirning mutlaq hokimligini cheklab qo yish tarafdori bo lgan. Abdulvohid
ʻ ʻ
Burhonov, Mukammil Burhonov, Sadriddin Ayniy, Us- monxo ja Po latxo jayev
ʻ ʻ ʻ
(Usmon Xo ja), Otaulla Xo jayev, Ahmadjon Hamdiy (Abusaidov), Homidxo ja
ʻ ʻ ʻ
Mehriy, Musa Saidjonov, Mirzo Siroj Hakim “Yosh buxoroliklar”ning dastlabki
tashkilotchilari edi. Keyinchalik, uning faoliyatida Fitrat, Fayzulla Xo jayev va
ʻ
22

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI:ʻ
Rahbariy adabiyotlar:
1. Karimov I. А . Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998. B-
ʼ ʼ 136
Umumiy va maxsus adabiyotlar:
1. Bahodir Eshov O zbekiston davlatchiligi va boshaqaruv tarixi’ 2012 yil
ʻ
Toshkent. B-75-114
2. Azamat Ziyo. O zbek davlatchiligi tarixi.-T.:Sharq, 2000. B-117-140
ʻ
3. Narshahiy. Buxoro tarixi. «Meros».-T.: Kamalak, 1991. B-59-89
4. R.H.Murtazayeva. “O zbekiston tarixi” Toshkent 2003 yil nashri “Yangi asr
ʻ
avlodi”. B-169-172
5. Vohidov Sh. Qo qon xonligi va Buxoro amirligida unvon va mansablar. -T.,
ʻ
1996.
6. Vohidov Sh., Xoliqova R. Markaziy Osiyodagi davlat boshqaruvi tarixidan. -
Toshkent: Yangi asr avlodi, 2006.
7. Jadidchilik: islohot, yangilanish, mustaqillik va taraqqiyot uchun kurash. -
Toshkent, 1999.
8. Ismoilov M., Sharopov А. Tarix atamalar lug ati. -Toshkent: Akademnashr,
ʼ
2013.
9. Mannonov B. O rta Osiyo va Eron elchilik munosabatlari tarixidan (XIX
ʻ
asrning birinchi choragi) // Eron. Maqolalar to plarni. Rajabov Q. Mustaqil
ʻ
Turkiston fikri uchun mujodalalar.- Toshkent,
10. Sagdullaev А., Аminov B. va boshqalar. O zbekiston tarixi: davlat va
ʻ
jamiyat taraqqiyoti. 1-qism. - Toshkent: Аkademiya, 2000.
11. Saidov А.,Tadjixanov U.Odilqoriev X.Davlat va huquq asoslari. Darslik. -
Toshkent: Sharq, 2002.
12. Buxoro: tarix sahifalari. - Buxoro, 1999.
13. Tarix shohidligi va saboqlari. -T., 2001.
14. O zbekistonning yangi tarixi. Ikkinchi kitob. O zbekiston sovet
ʻ ʻ
mustamlakachiligi davrida. -Toshkent: Sharq, 2000.
31

II BOB. AMIRLIK POYTAXTI BUXORO SHAHRI VA UNGA
TEGISHLI TUMANLAR BOSHQARUVI
2.1 Amirlikning poytaxt ma’muriy boshqaruv tizimi
Buxoro amirligida davlatni boshqarish boshqa xonliklardan deyarli farq
qilmagan. XVI - XVII asrda otaliq lavozimidagi shaxs xonning o ng qo liʻ ʻ
hisoblanib, u butun mamlakatni boshqargan. Naqib harbiy ishlar va tashqi siyosat
bilan shug ullangan. Vaqf yerlarni nazorat qilish sadrlar zimmasiga yuklatilgan.
ʻ
Shuningdek, qo shin uchun alohida qozi (qoziaskar) tayinlangan.
ʻ
Qonunshunoslikka va umuman shariatga doir muhim masalani yechish va hayotga
tatbiq etish a’lam zimmasida bo lgan.
ʻ Devonbegi otaliq mansabidan keyin turgan.
U urush va sulh ishlari, ayrim viloyat boshliqlarini tayinlash va boshqa masalalar
bilan shug ullangan. Parvonachi xon yorliqlarini topshirish va harbiy qismlarga
ʻ
boshchilik qilish kabi vazifalarni ado etgan. Shuningdek, xonlikda yasovul,
eshikog aboshi, miroxur, shig ovul, amiri lashkar, to pchiboshi, mirzaboshi,
ʻ ʻ ʻ
xazinachi, mehtar, mirob, Qo shbegi kabi lavozimlar bor edi
ʻ 9
. Mang itlar sulolasi ʻ
davrida ham mustabid hokimiyat shakli mavjud bo lib, amir huquqi
ʻ
chegaralanmagan oliy hukmdor edi. Ijro etuvchi hokimiyatni bosh vazir -
Qo shbegi boshqargan. U xon bilan bamaslahat ish yuritgan. Jamiyat hayoti shariat
ʻ
qonunlariga asoslangan. Mamlakat murakkab davlat apparati orqali idora qilingan.
Masalan, moliya ishlari devonbegi kalonga, davlat xavfsizligi Ko kaldoshga, ichki
ʻ
tartibni saqlash va nazorat qilib turish raisga topshirilgan. Buxoro amirligida
markaziy boshqaruv quyidagi asosiy idoralar orqali amalga oshirilar edi: 10
amir -
davlat boshlig i, Qo shbegi - bosh vazir, (amir yordamchisi), otaliq, moliya idorasi,
ʻ ʻ
vaziri harb, qozilik mahkamasi. Buxoro amiri hokimiyati cheklanmagan bo lib, u
ʻ
bir vaqtning o zida diniy va dunyoviy hokimiyat boshlig i edi. Shu bilan birga,
ʻ ʻ
amir - davlatning Oliy bosh qo mondoni, amirlik yerlarining oliy egasi
ʻ
hisoblangan. Buxoro amiri hokimiyati cheklanmagan bo lib, u bir vaqtning o zida
ʻ ʻ
diniy va dunyoviy hokimiyat boshlig i edi. Shu bilan birga, amir - davlatning Oliy
ʻ
9
. Narshahiy. Buxoro tarixi. “Meros”.-T.: Kamalak, 1991. B-75
10
. R.H.Murtazayeva “O zbekiston tarixi” Toshkent 2003 yil nashri “Yangi asr avlodi”. B-186
ʻ
15

qo shin bilan Buxoroga yurish qiladi. Markaziy hokimiyatning kuchayishidanʻ
manfaatdor bo lgan savdogarlar va shahar aholisining yordami bilan
ʻ
qo zg olonchilar tor-mor etiladi va uning boshida turganlar qatl etiladi. Lekin
ʻ ʻ
mamlakatda siyosiy vaziyat o nglanmadi, amirlikning sharqiy qismida
ʻ
hokimiyatga qarshi qo zg olonlar ko tarildi. Iqtisodiy vaziyat yana nochor ahvolga
ʻ ʻ ʻ
kelib qoldi. 1784-yilda Buxoroda boshlangan qo zg olon taxtga yangi hukmdorni
ʻ ʻ
olib keldi. Taxtdan voz kechish payti kelganini anglagan Doniyolbiy 1785-yilda
taxtni o g li Shohmurodga topshirdi. Shohmurod mang it hukmdorlari orasida
ʻ ʻ ʻ
birinchi bo lib “amir” unvoni bilan davlatni boshqardi. Tarixda “Amir ma’sum”
ʻ
(“Begunoh amir”) nomi bilan qolgan Shohmurodning hukmronlik yillarida (1785-
1800) Buxoroda markaziy hokimiyat nisbatan mustahkamlandi. U o z
ʻ
hukmronligining dastlabki yillarida isyonkor bekliklarga qarshi qattiq kurashlar
olib bordi. Buxoroga bo ysunishdan bosh tortgan Karmana, Shahrisabz, Xo jand
ʻ ʻ
va boshqa shaharlar bo ysundirildi. Amir Shohmurod nafaqat siyosiy vaziyatni
ʻ
yaxshilashga erishdi, balki bir qator ma’muriy, iqtisodiy-madaniy tadbirlarni ham
amalga oshirdi. Saroyda kamtarona hayot kechirgan bu hukmdor Zarafshon va
Qashqadaryo voxalaridagi, Amudaryo bo ylaridagi sug orish tizimlarini qayta
ʻ ʻ
tikladi, yangi ko priklar, yo llar barpo ettirdi. Amir Shohmurod tomonidan
ʻ ʻ
o tkazilgan moliya, sud ma’muriy va harbiy sohalardagi islohotlar natijasida
ʻ
mamlakatda siyosiy-iqtisodiy yuksalish ko zga tashlandi. Soliqlarning tartibga
ʻ
solinishi, sud ishlaridagi nohaqliklarga chek qo yilishi, mahalliy amaldorlar
ʻ
faoliyati ustidan nazorat o rnatilishi, savdo-sotiq va hunarmandchilikning, qishloq
ʻ
xo jaligining yuksalishiga sharoit yaratdi. Shohmurodning vafotidan keyin taxtga
ʻ
o tirgan Amir Xaydar otasi boshlagan siyosatni izchillik bilan davom ettira olmadi.
ʻ
Uning amirligi davrida (1800-1826) mamlakatda siyosiy vaziyatda keskinlik
saqlanib qoldi. U Buxoroga bo ysunishdan bosh tortgan Shahrisabz, Urgut
ʻ
bekliklariga, Miyonqolga qarshi janglar olib bordi. Xarbiy kuch ish bermagan
vaziyatda kelishuvchilik yo li tutilib, Shahrisabz mahalliy hokim Doniyor
ʻ
vallomaga mulk sifatida taqdim etildi va Shahrisabz vohasi to 1858-yilgacha
deyarli mustaqil ravishda boshqarildi. O ratepa bekligi ham bo ysundirildi va
ʻ ʻ
7

bekligi esa urug davomchilariga, Buxoro bekligi esa Qo shbegining o ziʻ ʻ ʻ
tomonidan boshqarilganligi tufayli keng imtiyozlarga ega bo lgan. Umuman
ʻ
olganda, bekliklarning maqomi ularning davlat va jamiyatga keltiradigan foydasi
miqdoriga bog liq bo lgan. Beklar asosan rentadan daromad olishar, chunki, ular
ʻ ʻ
amirdan hech qanday moyana haqi olmaganlar, o z navbatida ular aholidan soliq
ʻ
va boshqa majburiy to lovlarni yig ish ishlariga bosh-qosh bo lganlar
ʻ ʻ ʻ 12
. O z ʻ
o rnida beklar amirning amaldorlari sanalib, amir tomonidan farmon asosida
ʻ
tayinlanganlar hamda amirga hududiy birliklar bo yicha iqtisodiy, ijtimoiy va
ʻ
siyosiy masalalar yuzasidan hisob berib turganlar. Yuqoridagi xususiyati bilan
beklar ilgarigi, ya’ni xonlik davridagi bek- amir lavozimidan keskin farq qiladi.
Beklik mansabi Buxoro amirligi tomonidan belgilab qo yilgan “Unvonlar
ʻ
ro yxati” bo yicha mansablik unvoni tizimida 9 (to qqiz) darajadagi unvonlar
ʻ ʻ ʻ
toifasiga kirgan. Buxoro amirligi mahalliy boshqaruvida harbiy-ma’muriy
amaldorlarning mavqei baland bo lgan. Amir va uning maxfiy xizmati tomonidan
ʻ
amalga oshirib turilgan nazorat ko pgina amaldorlarning o z mansablarini
ʻ ʻ
suiste’mol qilishlarini oldini olganligi ahamiyatga molikdir. Amir (arab. - amr
qiluvchi, boshliq, hokim) - lashkarboshi, hokim, bek. XVIII asr oxiridan e’tiboran
Buxoro xonligi hukmdorlari o zlarini amir deb atay boshlaganlar. Amlokdor
ʻ
(arabcha, amlok, mulk so zining ko pligi, fors-tojikcha dor - ega). Buxoro
ʻ ʻ
xonligidagi bekliklarga qarashli eng kichik ma’muriy bo linma (amloqdorlik)ni
ʻ
boshqaruvchi amaldor. Amlokdor aholining o ziga to q vakillaridan bo lib, bek
ʻ ʻ ʻ
tomonidan tayinlangan va bir necha katta va kichik qishloqlar uning ixtiyorida
bo lgan. U xiroj yig ish, dehqonlar yetishtirgan hosilni hisobga olish, soliq
ʻ ʻ
to lamaganlarni jazolash, jarima solish kabi ishlar bilan shug ullanib, kotib
ʻ ʻ
(mirzo), mirob, amin, oqsoqollar yordamida amlokdorlikni idora qilgan. Amin -
Buxoro amirligi va Turkiston general-gubernatorligida bir yoki bir necha kichik
qishloqni boshqaruvchi hamda xalq tomonidan saylangan amaldor. Buxoro
amirligida amin amlokdorga, Turkiston general-gubernatorligida esa bo lis (volost)
ʻ
boshlig iga bo ysungan. Aminning asosiy vazifasi aholidan o lpon va soliq yig ish,
ʻ ʻ ʻ ʻ
12
. R.H.Murtazayeva “O zbekiston tarixi” -:Toshkent 2003 yil nashri “Yangi asr avlodi”. B-201
ʻ
18

bosh qo mondoni, amirlik yerlarining oliy egasi hisoblangan. Mang itlarʻ ʻ
sulolasining uchinchi vakili bo lmish Shoxmurod (1785-1801) amirlik unvonini
ʻ
qabul qildi12. Amirlik unvoni ilgari asosan, ko pgina qo shin boshliqlari va
ʻ ʻ
joylardagi turli harbiy vakillarga berilgan bo lsa, Muhammad Rahim davriga kelib
ʻ
esa amir unvoniga ega bo lgan birorta mansabdor shaxs qolmagan. Ta’kidlash
ʻ
joizki, Shoxmurod tomonidan qabul qilingan amirlik unvoni tarixchi olim
V.V.Bartold ma’lumotlarida keltirilgan amir unvonidan keskin farq qiladi.
Ushbu unvon ilgari amalda bo lgan amirbeklik unvonidan farqli o laroq
ʻ ʻ
halifalik maqomi - “amir-ul-mo minin” sifatida talqin etilgan. Aynan ushbu
ʻ
davrdan Buxoro xonligi Buxoro amirligi deb yuritila boshlangan. Amir davlatni
mansabdor shaxslar, ya’ni amir xizmatchilari orqali boshqarar edi. Ushbu
mansabdor shaxslar davlatning boshqaruv apparatini tashkil etgan. Buxoro amirlari
shajaralarini Muhammad payg ambardan boshlaganliklari sababli ularning
ʻ
unvonlariga “said” so zi qo shib aytilgan. Amir yonida doimiy ravishda uning
ʻ ʻ
shaxsiy yozishmalarini olib boruvchi ikki nafar kotibi bo lgan. Ularning birinchisi
ʻ
munshiy bo lib, u barcha ishlar bo yicha berilgan ko rsatmalar yozib borgan va
ʻ ʻ ʻ
amirga kelgan axborotlar, ma’lumotlarga hamda ma’muriy vakillardan va alohida
shaxslardan kelgan iltimosnomalarga, shikoyatlarga javob berish bilan mashg ul
ʻ
bo lgan. Ikkinchi kotib - mushrif bo lib, u sarupo berish, qurol-yarog va shu
ʻ ʻ ʻ
kabilarni tarqatish haqidagi ko rsatmalarni rasmiylashtirib borgan
ʻ 11
. Amir
tomonidan yuqorida zikr etilgan iltimosnoma, shikoyatlar va boshqa xatlarga
berilgan yozma javob-muboraknoma deb atalgan. Amir o z navbatida, hududiy
ʻ
tuzilmalardan doimiy xabarnomalar olib turgan. Ularga amir nomidan tegishli
tartibda muboraknomalar jo natilgan. Markaziy davlat boshqaruvini bir necha
ʻ
idoralar yig indisi tashkil etib, davlatning oliy boshqaruv organi - oliy davlat
ʻ
mansabi hisoblangan Qo shbegi tomonidan boshqariladigan davlat devonxonasi
ʻ
(Qo shbegi devonxonasi) hisoblangan. Qo shbegi mansabi ilgaridan mavjud
ʻ ʻ
bo lgan bo lsada, XVII asrga kelib “otaliq” unvoniga nisbatan uning ahamiyati va
ʻ ʻ
vakolat doirasi ancha toraygan. XVIII asrning o rtalariga kelib Qo shbegi mansabi
ʻ ʻ
11
. Bahodir Eshov “O zbekiston davlatchiligi va boshaqaruv tarixi” 2012 yil Toshkent. B-105
ʻ
16

amirlik hududi ancha kengaydi. Bu davrda qo shni xonliklar bilan munosabatlarʻ
ancha keskinlashdi. Xiva xoni qo shinlarining Buxoroga talonchilik yurishlari
ʻ
davom etdi. Shuningdek, bu davrda tobora kuchayib borayotgan Qo qon xonligi
ʻ
bilan munosabatlar ham yomonlashdi. Azaldan Buxoroga tobe hisoblangan
Toshkent, Turkiston, O ratepa, Xo jand va boshqa shaharlarga Qo qonliklarning
ʻ ʻ ʻ
tajovuzi avj oldi. Amir Xaydar 1807-1810-yillarda Qo qon xoni Olimxon bilan
ʻ
Toshkent, O ratepa, Jizzax, Zomin shaharlari uchun janglar olib borishga majbur
ʻ
bo ldi va bu shaharlar bir necha bor qo ldan-qo lga o tib turdi. Amir Haydar
ʻ ʻ ʻ ʻ
vafotidan keyin taxtni uning uchinchi o g li Nasrullo egalladi. O z akalari Husayn
ʻ ʻ ʻ
va Umarni o ldirib, Buxoro taxtini egallagan Amir Nasrullo Buxoroning eng
ʻ
shafqatsiz hukmdori sifatida tarixda qoldi. Shu bilan birga u davlat hokimiyatini
birmuncha mustahkamlagan, harbiy sohada ancha samarali islohotlar o tkazib, o z
ʻ ʻ
qo shinining jangovar xolatini oshirgan, mamlakatning hududiy yaxlitligini
ʻ
birmuncha tiklagan hukmdor edi 5
.
Amir Nasrulloning hukmronligi davri (1826-1860) ham ichki va tashqi
dushmanlar bilan to xtovsiz kurashlar bilan o tdi. Birinchi galda u o zini taxtga
ʻ ʻ ʻ
chiqishida yordam bergan kishilarni o ldirib yubordi. U dushmanlarini qo rquvga
ʻ ʻ
solib turish uchun Buxoroda har kuni ko plab kishilarni qatl ettirib turar edi.
ʻ
Shuning uchun ham u xalq orasida “qassob amir” deb atalgan. U markaziy
hokimiyatni tan olmagan mahalliy bekliklarga qarshi qattiq kurash olib bordi.
Ayniqsa, Shahrisabz bekligiga qarshi olib boilgan urushlar uzoq davom etdi. 1832-
yilda boshlangan urushlar 1858-yilda Shahrisabz va Kitob bekliklarining
bo ysundirilishi bilan yakunlandi. Amirlikning shimolidagi chegara shaharlari
ʻ
(Xo jand, O ratepa, Toshkent, Jizzax, Zomin) uchun Qo qonliklar bilan bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
nizolar davom etdi va harbiy jihatdan kuchli bo lgan Buxoro qo shinlari bu
ʻ ʻ
shaharlarni asta-sekin o ziga bo ysundirdi. Amir Nasrullo 1842-yilda Qo qon
ʻ ʻ ʻ
shahrini ham egallaydi va Qo qon xoni Muhammad Alixonni oila a’zolari bilan
ʻ
birga qatl ettiradi. Xatto, iste’dodli shoira Nodirabegimga ham shafqat qilinmadi.
Bunda Nasrulloga Qo qon xonidan norozi bo lgan ba’zi amaldorlar ham yordam
ʻ ʻ
5
. Narshahiy. Buxoro tarixi. “Meros”.-T.: Kamalak, 1991. B-59
8

edi, - deb ma’lumot beradi. Buxoro amirligining markaziy va mahalliy boshqaruv
idoralari o rtasida muayyan tizim amal qilib, vakolat va vazifalar doirasi aniqʻ
belgilangan bo lgan. Amirlikning turli hududlarida mahalliy boshqaruv o zini-o zi
ʻ ʻ ʻ
boshqarish tartibida amalga oshirilgan. Boshqaruvda asosiy yo nalishlar bo yicha
ʻ ʻ
mansabdor shaxslarning o zga faoliyatga aralashishiga yo l qo yilmagan.
ʻ ʻ ʻ
Millatidan qat’iy nazar barcha fuqarolar davlat boshqaruvida ishtirok eta olgan.
Mahalliy boshqaruvda ham markaziy boshqaruv singari muayyan tizimga
asoslanilgan. Mahalliy boshqaruvdagi o zini-o zi boshqarish amaliyotidan bugungi
ʻ ʻ
kunda tarixiy amaliyot sifatida foydalanish muhim ahamiyatga ega.
28

berdilar. Qo shni Xiva xonligi bilan ham nizoli munosabatlar saqlanib qoldi. Amirʻ
Nasrulloning Qo qon yurishida ekanidan foydalangan xivaliklar Buxoro hududiga
ʻ
xujum qilganligi (1843), Xiva xonining Marv turkmanlarini Buxoro yerlariga
xujum qilishga rag batlantirganligi bu ikki davlat o rtasidagi munosabatlarni
ʻ ʻ
xarakterlaydigan voqealarga misol bo ladi. Amir Haydar va Amir Nasrullo
ʻ
hukmronligi davrida O rta Osiyo Rossiya va Angliyaning siyosiy-iqtisodiy
ʻ
manfaatlari to qnash kelgan o lkaga aylanib qoldi. Bu davrda Hindistonni
ʻ ʻ
egallagan va Afg onistonda katta ta’sirga ega bo lgan Angliya O rta Osiyonining
ʻ ʻ ʻ
qudratli davlati - Buxoro amirligiga o z vakillarini yubora boshlaydi. XIX asrning
ʻ
30-40-yillarida bir qancha ingliz razvedkasi bo lishib, bu yerda Rossiyaga qarshi
ʻ
Buxoro-Xiva ittifoqini tashkil qilishga urinib ko rdilar. Lekin, bu urinish samarasiz
ʻ
yakunlandi. Amir Nasrullo davrida chor Rossiyasi qo shinlarining O rta Osiyo
ʻ ʻ
chegaralariga yaqinlashishi davom etdi. Rossiya hukumati ham Buxoroga o z
ʻ
ta’sirini o tkazishga faol intildi. Istilochilik yurishlariga qadar Buxoroga 4 ta yirik
ʻ
rus elchilik missiyasining tashrifi buning dalilidir. Yuborilgan bu missiyalarga
mamlakatdagi siyosiy-iqtisodiy vaziyat, shaharlar va mudofaa qo rg onlari,
ʻ ʻ
qo shin tuzilishi, qurol-yarog lar, aloqa yo llariga oid kerakli ma’lumotlarni
ʻ ʻ ʻ
yig ish haqida topshiriqlar berilgan edi. Bu ma’lumotlardan keyinchalik Rossiya
ʻ
imperiyasining O rta Osiyoga bosqinchilik yurishlarida keng foydalanilganligi
ʻ
ma’lum Amir Nasrullo amalda Buxoroning oxirgi mustaqil hukmdori bo lib qoldi.
ʻ
Nasrulloxondan so ng Buxoro taxtiga uning o g li Muzaffarxon o tirdi. Uning
ʻ ʻ ʻ ʻ
hukmronligi boshidayoq amirlikning hududi birmuncha qisqardi. Katta qiyinchilik
bilan bo ysundirilgan Shahritsabz-Kitob bekliklari yana Buxoroga bo ysunishdan
ʻ ʻ
bosh tortadilar. Lekin amirlik uchun eng katta xavf xali oldinda edi. Mang itlar
ʻ
hukmronligi davrida ham Buxoroning davlat tizimida jiddiy o zgarishlar amalga
ʻ
oshirilmadi.

9

Amirlik poytaxti Buxoro shahri va unga tegishli tumanlar boshqaruvi

Купить