Ammofosni ishlab chiqarish granulyatsiyalash va quritish jarayonini avtomatlashtirish - Mexanika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	150000UZS
Hajmi	1.8MB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	17 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Mexanika

Sotuvchi

Durbek Valiyev

Ro'yxatga olish sanasi 17 Aprel 2024

1 Sotish

Ammofosni ishlab chiqarish granulyatsiyalash va quritish jarayonini avtomatlashtirish

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI
“INTELLEKTUAL BOSHQARUV VA KOMPYUTER
TIZIMLARI” FAKULTETI
“Mashinasozlik ishlab chiqarishni avtomatlashtirish” kafedrasi
“ Muhandislik tizimlarini avtomatlashtirilgan
loyihalash ” fanidan
KURS LOYIHASI
Mavzu: Ammofosni ishlab chiqarish granulyatsiyalash va quritish
jarayonini avtomatlashtirish
Bajardi: _ ______________________ __
Kurs loyiha raxbari: ______________________
Taqrizchi: _______________________
Andijon - 2024
“TASDIQLAYMAN”
1

Kafedra mudiri _____________
« » ___________ ___ 2024y.
KURS LOYIHASINI BAJARISH UCHUN TOPSHIRI Q
Talaba ___________________________________________________________
(F.I.SH)
Kurs loyiha mavzusi__________________________________________________
__________________________________________________________________
Xisob-tushuntirish xati tarkibi :
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kerakli chizmalar r o‘yxati _____________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs loyiha raxbari : __________________________________________________
(F.I.SH)
Foydalanadigan adabiyotlar r o‘yxati
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
________
Topshiri qni oldim ____________________________________
(F.I.SH) (imzo)
“Intellektual boshqaruv va kompyuter tizimlari” fakulteti “ Intellektual
muhandislik tizimlari ” yo`nalishining “ _____________ ” guru h talabasi
2

_______________________________________________________________ning
_________________________________________________________________
mavzusida bajarilgan kurs ishiga
T A Q R I Z
1. Loyiha dolzarbligi va mazmuni______________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
3. Loyiha ijobiy tomonlari __________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
4. Loyiha salbiy tomonlari_____________________________________________
__________________________________________________________________
5.Tushuntirish xatini rasmiylashtirish___________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
6. Loyiha grafik q ismini rasmiylashtirish_______________________________
__________________________________________________________________
Xulosalar___________________________________________________________
________________________________________________________________
Taqrizchi ________________________________________________________
(F.I.SH)
Lavozimi________________________________________________________
Ish joyi__________________________________________________________
«______»_______________________ 2024 yil
MUNDARIJA
3

Kirish ........................................... ...................... ...................... . .................... 5
1. Muhandislik tizimlarini yaratish bosqichi va muhandislik tizimlarini
loyihalash haqidagi asosiy ma ' lumotlar ….……………………………….. 8
1.1 Loyiha topshirig'i, …………………………………….…….………… 9
1.2 Dastlabki ma'lumotlar va materiallar………………………………….. 11
2. Texnik vositalar majmuasini tanlash……………………………………. 18
2.1 Datchikni tanlash……………………………………………………… 19
2.2 Ijro etuvchi mexanizmlar va nazorat qiluvchi organlarni tanlash……... 22
2.3 O'lchov va nazoratning blok diagrammasi…………………………….. 24
3. Avtomatlashtirish sxemasi va ishchi chizmalarini ishlab chiqish………. 26
3.1 Avtomatlashtirish sxemalari…………………………………………... 26
3.2 Elektr sxemalari……………………………………………………….. 28
3.3 Tashqi simlar uchun ulanish sxemalari………………………………... 30
Xulosa……………………………………………………………………... 33
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ……………………………. .......... ....... 34
4

KIRISH
Zamonaviy muhandislik tizimlarini avtomatlashtirilgan loyihalash odatda
murakkab tizimlardir. Talabalar bunday tizimlarni bosqichma-bosqich loyihalash
san'atini o'zlashtiradilar, boshqaruv jarayonlarining sifati, ishonchliligi va
avtomatlashtirish tizimlarining xavfsizligini ta'minlaydigan eng yaxshi texnik
yechimlarni tanlaydilar. Sanoat ishlab chiqarishida muhandislik tizimlarini
avtomatlashtirilgan loyihalash avtomatlashtirilgan tizimlari (APCS) hozirgi vaqtda
amaliy qiziqish uyg'otmoqda.
O‘quv ko‘rsatmaning maqsadi talabalarga turli sohalardagi jarayonlarni
avtomatlashtir ishning zamonaviy tizimlarini loyihalash ko‘nikmalarini
shakllantirishdan iborat. Ko'rsatmaning mazmuni "Muhandislik tizimlarni
avtomatlashtirilgan loyihalash" o'quv fanining asosiy maqsadlariga javob beradi.
O'quv ko'rsatmada zamonaviy hisoblash kommunikatsiya qurilmalari,
sensorlar, rostlagichlar, kontrollerlar yordamida muhandislik tizimlarini loyihalash
masalalari muhokama qilinadi. Nazariy o'quv materiali uni o'zlashtirishga yordam
beradigan amaliy vazifalar bilan chambarchas bog'liq. Ko'rsatma "Muhandislik
tizimlarni avtomatlashtirilgan loyihalash" kursi bo'yicha amaliy mashg'ulotlar
uchun vazifalar ro'yxatini o'z ichiga oladi, muhandislik tizimlari diagrammalariga
misollar, avtomatlashtirish diagrammalari, elektr va pnevmatik va boshqa
ta'minotning sxemalari, shuningdek tashqi simlarni ulash sxemalari keltirilgan.
Ushbu o'quv ko'rsatma "Muhandislik tizimlarni avtomatlashtirilgan
loyihalash" fanidan haqiqiy muhandislik tizimlarini avtomatlashtirilgan sxemalari
va ishchi chizmalarini loyihalashni batafsil o‘rganish orqali bilimlarni
chuqurlashtirishga mo‘ljallangan .
Muhandislik tizimi loyihasini amalga oshirish kompleks yondashuvni
talab qiladi. O'rnatish ishlarini tashkil etishda ko'p narsa uning xususiyatlariga va
ishchi uskunaning parametrlariga bog'liq bo'ladi. Ba'zi hollarda, muhandislik
o'rnatishtizimlar qo'lda bajarilishi mumkin. Masalan, ko'plab uy hunarmandlari
elektrotexnikani tashkil etish yoki sanitariya-tesisatning alohida uchastkalarini
yotqizish bilan shug'ullanadilar. Biroq, ishlab chiqarish ob'ektidagi yirik gaz
5

ta'minoti loyihalari yoki sanoat iqlimi infratuzilmasi faqat mutaxassislardan iborat
professional guruhlar tomonidan amalga oshiriladi.
Ishlarni muhandislik tizimining maqsadi, texnik ekspluatatsiya turi va
xususiyati, hodisalarning joylashuvi va boshqalar bo'yicha tasniflash mumkin.
Tizimlarning maqsadiga kelsak, biz gazni yotqizishni ajrata olamiz., suv ta'minoti,
elektr va iqlimiy aloqalar. Bundan tashqari, faqat texnologik xususiyatga ega
bo'lgan konstruktsiyalarning muhandislik tizimlarini o'rnatish faqat ishlab
chiqarish tipidagi ishchi bloklar va agregatlarning ishlash mexanikasini
ta'minlashga qaratilgan bo'lishi mumkin.
Loyihalash ishlari ma'lum bir bino yoki inshoot bo'yicha olingan dastlabki
ma'lumotlar asosida amalga oshiriladi. Uning xususiyatlari hisobga olinadi, unga
ko'ra tarmoqlar, uskunalar va qo'shimcha komponentlar uchun texnik va tizimli
talablar ro'yxati keyinchalik aniqlanadi. Muhandislik tizimlarini loyihalash va
o'rnatish bir-birini to'ldirishi mumkin bo'lgan o'zaro bog'liq faoliyat ekanligini
yodda tutish kerak. Masalan, o'rnatuvchilar allaqachon dizaynerlarga
kommunikatsiyalarni yotqizish yoki joylashtirish bo'yicha optimal echimlar haqida
ma'lumot beradigan amaliyot mavjud. Qanday bo'lmasin, dizayn echimi oxirida
ishchi guruhga vazifani hal qilish usullari, vositalari va usullari haqida to'liq
ma'lumot berishi kerak.
Bugungi kunga kelib yiliga 716 ming tonna kuydirilgan konsentrat va 200
ming tonna atrofida fosforit uni mos ravishda ammofos, suprefos, ammoniy
sulfatfosfat, nitrokalsiyfosfat va oddiy superfosfat o’g’itiga qayta ishlanayapti.
O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligining fosforli o’g’itlarga bo’lgan talabi
518,27 ming tonna 100% li P
2 O
5 ni tashkil etadi. Kimyoviy korxonalar:
«Ammofos-Maksam» AJ, «Qo’qon superfosfat zavodi» AJ, «Samarqandkimyo»
AJ 146 ming tonna atrofida 100% li P
2 O
5 hisobidagi o’g’it ishlab chiqaradi. Bu
miqdor qishloq xo’jaligi talabining 25% ini tashkil qiladi va Olmaliq shahridagi
«Ammofos-Maksam» AJ kuydirilgan foskonsentratning yetishmasligi sabab to’la
quvvatda ishlamayapti.
Katta miqdordagi mergel va kabonat (minerallashgan massa) jinslari yuqori
6

bo’lgan past navli fosforitlar chiqindi sifatida atrofga yig’ilib bormoqda. Kelajakda
Qizilqum fosforit kombinatining kengayishi hisobiga qazib olinayotgan ruda
miqdori 4000 tonnaga yetadi. Albatta buning natijasida past sifatli fosforitlar hajmi
ortib boradi. Ilmiy-texnikaviy adabiyotlar tahlili, Qizilqum fosforitlarini har xil
turdagi fosfor tutuvchi kompleks o’g’itlarga qayta ishlash muammolariga
bag’ishlangan ishlar juda ko’pligini ko’rsatadi.
Agronomik maqsadlarga ko ra, M.o . bevosita va bilvosita ishlatiladiganʻ ʻ
o g itlarga bo linadi. Bevosita ishlatiladigan o g itlar tarkibida o simliklar
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
oziqlanishi uchun zarur azot, fosfor, kaliy, shuningdek, magniy, bor, rux, mis,
molibden, marganets, oltingugurt kabi elementlar bo ladi. Bu guruhga kiradigan
ʻ
o g itlar, asosan, bir oziq elementli, mas, azotli, fosforli yoki kaliyli va kompleks,
ʻ ʻ
ya ni aralash va murakkab o g itlardan iborat. Aralash M.o . zavodda yoki
ʼ ʻ ʻ ʻ
xo jalikning o zida bir necha xil o g itni aralashtirib, murakkab o g itlar esa
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
zavodda tayyorlanadi. Bilvosita ishlatiladigan M.o . (mas, ohakli o g itlar, gips va
ʻ ʻ ʻ
boshqalar) asosan, tuproqning agrokimyoviy va fizikkimyoviy xususiyatlarini
yaxshilashda qo llaniladi. M.o . qattiq, ya ni kukunsimon, donador hamda suyuq
ʻ ʻ ʼ
— ammiakli suv, suyuq ammiak, ammiakatlar holida ishlab chiqariladi.
O zbekiston Respublikasida
ʻ 2020-yil yakunlariga ko ra jami ʻ 313,4 ming
tonna mineral o g itlar ishlab chiqarilgan bo lib, mazkur mahsulot ishlab chiqarish
ʻ ʻ ʻ
bo yicha so ngi 5 yil davomida eng yuqori ko rsatkich 2017-yilda qayd etilgan.
ʻ ʻ ʻ
7

1. MUHANDISLIK TIZIMLARINI YARATISH BOSQICHI VA
MUHANDISLIK TIZIMLARINI LOYIHALASH HAQIDAGI ASOSIY
MA'LUMOTLAR
Muhandislik tizimlarini yaratishning asosiy bosqichlari quyidagilardan iborat:
– tadqiqot ishlar ;
– dizayn ;
– ekspertiza va tasdiqlash loyiha ;
– nostandart uskunalarni ishlab chiqish;
– uskunani sozlash, o‘rnatish va ishga tushirish;
– amalga oshirish.
Dizayn sifati asosan avtomatlashtirish tizimining sifatini, uning
samaradorligini, narxini, samaradorligini, ishonchliligini, moslashuvchanligini va
boshqa ko'rsatkichlarini belgilaydi. Amalga oshirish sifati dizayn ko'rsatkichlariga
erishishni ta'minlaydi.
Dizaynning maqsadi va vazifalari asosan loyihalashtirilayotgan tizimning
murakkabligi bilan belgilanadi. Avtomatlashtirish tizimini loyihalash deganda
avtomatlashtirish tizimining xususiyatlarini oqilona tanlash va loyihalashning
birinchi bosqichida rejalashtirilgan xarajatlarni, qo'shimcha xodimlarni,
qo'shimcha maydonlarni va tashkiliy-texnik echimlarni tasdiqlash uchun etarli
bo'lgan hujjatlarni ishlab chiqish jarayoni tushuniladi. ikkinchi bosqichda -
jihozlarga buyurtma berish va to'ldirish, uni o'rnatish va sozlash, shuningdek,
amalga oshirish ishlarini tashkil etish uchun. Loyiha hujjatlari, shuningdek, tegishli
kasblar bo'yicha dizaynerlar uchun vazifalarni, kerak bo'lganda, eksperimental
loyihalash va ilmiy tadqiqot ishlarini bajarish uchun vazifalarni o'z ichiga olishi
kerak. Jarayonlarni boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimlarini loyihalash
dasturlarni ishlab chiqish va ularni tuzatishni ham o'z ichiga oladi.
Muhandislik tizimlarini loyhalash bo'yicha ishlarni tashkil etish tartibi, loyiha
tarkibi va uning ko'lami loyihalashtirilayotgan tizim darajasi bilan belgilanadi.
Bundan tashqari, loyihalash tartibi, shuningdek, avtomatlashtirish tizimi loyihasi
sanoat ob'ekti loyihasining bir qismi bo'ladimi (ya'ni, sanoat ob'ektini va uning
8

avtomatlashtirish tizimini bir vaqtning o'zida loyihalash) yoki avtomatlashtirish
tizimini loyihalash texnik qayta jihozlash hodisasi ekanligiga ham bog'liq.
(masalan, joriy ishlab chiqarish uchun texnologik jarayonlarni boshqarishning
avtomatlashtirilgan tizimini loyihalash).
1.1. LOYIHA TOPSHIRIQI
Muhandislik tizimlarini loyihalash bo'yicha topshiriq bosh loyihachi yoki
buyurtmachi tomonidan loyihani ishlab chiqish ishonib topshirilgan
ixtisoslashtirilgan tashkilot ishtirokida tuziladi. Loyihalash topshirig'i quyidagi
ma'lumotlarni o'z ichiga olishi kerak:
a) korxona nomi va loyihaning vazifasi;
b) loyihalash uchun asos; har bir maxsus shartlar uchun, agar mavjud bo'lsa,
(masalan, binolarning portlash va yong'in xavfi klassi, agressiv sharoit, namlik va
boshqalar) mavjudligi ko'rsatilgan ishlab chiqarish ob'ektlari, ustaxonalar,
bo'linmalar, qurilmalar ro'yxati. changli muhit va boshqalar);
d) bosqichli loyihalash;
e) texnik loyihalash variantlarini ishlab chiqish talablari;
f) moliyalashtirish manbalarini ko'rsatgan holda avtomatlashtirish uchun kapital
xarajatlarning rejalashtirilgan darajasi va ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik
ishlari va loyihalash uchun taxminiy xarajatlar;
g) korxonaning ishlab chiqarish bo'linmalarini qurish muddatlari va foydalanishga
topshirish tartibi;
h) korxona loyihasini ishlab chiqishda ishtirok etuvchi tashkilotlarning nomi;
i) avtomatlashtirish hajmi va darajasi bo'yicha texnologik jarayonlarni boshqarishni
markazlashtirish va ob'ektni boshqarish tuzilmasi bo'yicha takliflar;
j) markaziy va mahalliy boshqaruv punktlari, kommutatorlar va pultlarni
joylashtirish bo'yicha takliflar;
k) maxsus loyihalash shartlari.
Avtomatlashtirish tizimi loyihalarini bajarish uchun quyidagi ma'lumotlar va
materiallar taqdim etilishi kerak:
9

a) elektr va quvur liniyasi aloqalari, quvurlarni haqiqiy ichki
diametrlari, devor qalinligi va quvurlar materiallari ko'rsatilgan uskunaning
xususiyatlariga ega texnologik chizmalar;
b) zarur talablar va xarakteristikalar bilan boshqariladigan va sozlanishi
parametrlar ro'yxati;
texnologik ob'ektlarning joylashuvi ko'rsatilgan ishlab chiqarish
binolarining chizmalari - kommutatorlar va boshqaruv panellari uchun
tavsiya etilgan joylarni ko'rsatgan holda uskunalar va quvurlar
kommunikatsiyalari;
d) namunaviy loyihalar va loyihalash echimlari bo'yicha texnik
hujjatlar;
e) qo'shimcha manba ma'lumotlar va materiallar;
f) avtomatlashtirishni loyihalashda foydalanish uchun elektr motorini
boshqarish sxemalari, ishga tushirish uskunasining turlari va boshqaruv
stantsiyalari;
g) quvur diametrlari, oqim, bosim va suv harorati ko'rsatilgan suv
ta'minoti sxemalari;
havoning bosimi, harorati, namligi va chang tarkibini, havoni tozalash
va quritish moslamalarining mavjudligini ko'rsatadigan havo etkazib berish
sxemalari ;
i) nazorat qiluvchi qurilmalar tanlash va ularni hisob-kitoblar uchun
zarur bo'lgan ma'lumotlar;
j) tizimlar va avtomatlashtirish uskunalarini loyihalash bo'yicha
tavsiyalarni o'z ichiga olgan ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari
natijalari; tadqiqot natijalari boshqaruv ob'ektining dinamik
xususiyatlarining matematik tavsifini o'z ichiga olishi kerak.
Boshqarilgan va sozlanilgan parametrelar ro‘yxati
Ammofosni ishlab chiqarish granulyatsiyalash va quritish jarayonini
avtomatlashtirish
10

№
t /r Parametr
nomi,
impulsni
o'lchash
joyini
tanlash parametrini
o'rnatish -
ra, qabul
qilingan
og'ishlar min-
max, Displey ma
`lumot Nomi
tartibga
solish ta'siri,
tartibga
soluvchi
organni
o'rnatish
joyi.
Shartli o'tish
quvur
liniyasi O'rnatish joylarida atrof-
muhitning xususiyatlari
ko'r
satgi
ch qayt
a -
ro'yx
atdan
o'tish jamlas
h signal
izatsiy
a datchiklar tartibga
soluvchi ijro
etuvchilar
agressiv yong'i
n va
portlo
vchi agres
siv yong'
in va
portl
ovchi
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 o'n
bir 12 13
1
Harorat 300 o
C - 600 o
C + + - + + O'zgartirish
taqdimotlar
yupqaroq + + + +
Agar ushbu matematik bog'liqliklar noma'lum bo'lsa, loyihalash topshirig'i har
bir nazorat kanali uchun ob'ektning dinamik xususiyatlarini grafik tarzda aks
ettiruvchi tajriba vaqtini yoki uchuvchi yoki shunga o'xshash operatsion
qurilmalarda olingan chastota xususiyatlarini o'z ichiga olishi kerak. Jarayonni
boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimlari uchun - butun tizimni qurish
tamoyillari: ierarxiya, tuzilma, funktsiyalar, algoritmlar va boshqalar.
1.2 Dastlabki ma’lumotlar va materiallar
O 'g'it sifatida ishlatiladigan ammofos ishlab chiqarishda quyidagi turli
ko'rinishdagi texnologik sxemalar qo'llaniladi:
1. Bug'latilmagan (20-30% P2O5) ekstraksion fosfor kislotani neytrallash va
(changlatgichli, barabanli yoki qaynovchi qatlamli) quritgichda suvsizlantirishga
asoslangan sxemalar;
2. Bug'latilmagan (20-30% P2O5) fosfor kislotani neytrallash,
So'ngra ammofos suspcnziyasini bug'latish hamda donadorlash va quritishni
barabanli donadorlash quritgichlari (BDK) da amalga oshirishga asoslangan
sxemalar; Birinchi EFK holda ammiak bilan (pH=5) neytrallanadi. Bunda
harakatchan suspenziya hosil bo'ladi. 100-105°C haroratli bu suspenziyani bir
qismi (70-80% miqdori) oxirgi reaktordan changlatgichli quritgich 5 ga tushadi, u
yerga shuningdek gazsimon yoki suyuq yoqilg'ini yondirilishidan olingan o'txona
gazlari beriladi. Quritgichdan chiquvchi mo'rili gaz harorati 100-115°C bo'ladi va
11Rostlash

changdan tozalanishi uchun siklon 6 dan o'tadi. Qo'ritilgan (1% namlikkacha)
kukunsimon ammofos uzluksiz ravishda ikki valli shnekli aralashtirgich 13 ga
kelib tushadi, u yerga shu bilan bir vaqtda tayyor mahsulotning mayda ffaksiyasi
va suspenziyaning qolgan (20-30%) qismi beriladi. Nam (10-12% H2O) ammofos
donachalari aralashtirgichdan donachalami dumaloklovchi baraban 14 ga va
so'ngra ko'ritish barabani 15 ga yuboriladi. Quritilish mo'rili gazlar bilan (350°C
da) amalga oshiriladi. Ko'ritilgan donachalar ajratiladi. 3,2 mm dan yirik
donachalar fraksiyasi maydalanadi va yana ajratishga beriladi yoki fosfor kislotada
eritiladi va jarayonga (ammoniylashtirishga) qaytariladi. 1 mm dan mayda
fraksiyalar donadorlashga yuboriladi; 1-3,2 mm li donachali fraksiya esa tayyor
mahsulot sifatida chiqariladi. Apatit va Qoratog' fosforiti asosidagi mahsulot
tarkibida, muvofiq ravishda: 52 va 47% P
2 O
5 umum, 51 va 46% P
2 O
5 uzl 50 va
41% P
2 O
5suv , 12 va 11% N, 1% H
2 0 , 0 va 4% MgO, 3,5 va 3% F bo'ladi. Ammofos
suspenziyasini quritishning ancha takomillashgan usuli - uni quritishni BDK yoki
BDKS - barabanli donadorlash qo'ritgichli sovutgich jihozlarida amalga oshirish
hisoblanadi. Ammofos suspenziyasini oraliq bug'latish sxemasi keng tarqalgandir
(11.6- rasm). Boshlang'ich fosfor kislotani oldindan natriy yoki kaliy sulfat, yoki
soda bilan qayta ishlash undan anchagina miqdordagi Homing ftorsilikadar tarzida
yo'qotilishi ta’minlaydi va shu bilan bir vaqtda undagi kalsiydan tozalanadi va
boshqa qo'shimchalar (Fe, Al) miqdori kamaytiriladi.
1-rasm. Changlatgichli quritgichli ammofos ishlab chiqarish sxemasi
12

1 -reaklor saturator; 2 - suspenziyani yig'gich: 3 - markazdan qochma nasos; 4
-suspenziyani me 'yorlashtirgich; 5 - changlatgichli qo 'ritgich; 6 - siklon, 7 -
ventilyator; 8 - absorberlar; 9 - shnek; 10 -maydalagich; 11 - elevator; 12 - bunker;
13- ikki valli aralashtirgich; 14 -dumalanuvchi baraban; 15 - barabanli qo'g'itgich;
16 - ikki xil teshikli elak; 17 - qo 'ritgich; 18 – transporter
Bu ammofosdagi o'zlashuvchan va suvda eruvchan P
2 O
5 ning
konsentratsiyasini oshiradi, chiqindi gaziaridan ftoming ajratib olinishini
osonlashtiradi, buning uchun ftorsizlangan fosfor kislota ishlatilishi mumkin.
Fosfor kislota (22-29% P
2 O
5 ) gaz holatdagi ammiak bilan pH = 5- 5,5 gacha TAB
tezkor ammoniylashtiruvchi bugiatgich jihozida neytrallanadi (1 - rasm). Bu
vertikal reaksiya quvuri F= 0,6 m, 6 m ostidagi Venturi soplosi (ichida gaz yoki
suyuqlik tezligi oshadigan o'zgaruvchan kesimli kanal yoki qisqa quvur) dan
ammiak va kislota kiritiladi. Reaksiya issiqligi hisobiga massa qaynaydi va
yuqoriga harakatlanadi, 1-2 minut ichida separatorga yetib boradi, suspenziya u
yerdan aylantiruvchi quvur orqali reaksion quvurga qaytariladi. Uning bir qismi
separatordan konsentrlashga yuboriladi.
Separatordan chiqadigan bug1 issiqlik almashtirgichda boshlangich kislotani
isitish orqali kondensatlanadi. Ammofos suspcnziyasi (NH:H
3 P 4=1,1) ko‘p
qobiqli bug'latish qurilmasida konsentrlanadi, u yerda undagi suv miqdori 55-56%
dan 18-25% gacha kamaytiriladi; 1- qobiq vakuum ostida, 2-qobiq - atmosfera
bosimida, 3-qobiq - yuqori bosimda ishlaydi; yangi hosil qilingan bug1 (0,3 mPa)
3- va 4-qobiqqa beriladi, 1- va 2-qobiklarda esa jarayonda hosil bo'ladigan bug1
ishlatiladi. So'ngra 112-115°C haroratli suspenziya BDK jihozida qo'ritiladi va shu
bilan bir vaqtda donadorlanadi. Sovutilgan va elakda ajratilgan mahsulotning
zarracha o'lchami 1 mm dan kichiq bo'lgan fraksiyasi BDK jihoziga tashqi retur
sifatida qaytariladi. Yirik ffaksiya maydalashga yuboriladi, mahsulot fraksiyasi esa
45°C gacha (konteynerlarga yuklashda yoki qog'oz qoplarga joylashtirishda) yoki
55°C gacha (polietilen qoplariga joylashtirishda) sovutiladi.
13

2- rasm. Tezkor ammonizator bug 'latgich .
Ammoniylashtiruvchi donadorlagich (AD) ishlatilgan holdagi sxema bo'yicha
ammofos olishda (3 - rasm) 50-54% P
2 O
5 gacha bug'latilgan ekstraksion fosfor
kislotaga chiqindi gazlarini absorbsiyalashdan olinadigan oqavalar qo'shilib undagi
P
2 O
5 miqdori 47-48% gacha kamaytiriladi, aralashtirgichli reaktorlarda ammiak
gazi bilan N Нз : НзР 04 = 0,6-0,7 molyar nisbatigacha neytrallanadi. 120- 125°C
harorat va 17-18% namlikdagi (ammoniylashtirish issiqligi hisobiga reaktorlarda
20-25% bug'langan) kislotali (pH=3) suspenziya AD jihoziga beriladi (11.10 -
rasm). AD jihozida 85-95°C haroratda massa Нз : НзР 0 4 = 1-1,05 molyar
nisbatigacha qo'shimcha neytrallanadi va mahsulot donadorlanadi; unda jarayonga
berilgan 50% suv bug'lanadi. AD jihozidan chiqadigan nam (2,5-3,5% H20)
donachalar to'g'ri oqimli barabanli quritgichda (250-350°C haroratdagi) o'txona
gazlari bilan donachalar harorati 75-90°C bo'lgan holda quritiladi. So'ngra u
elanadi va mahsulot fraksiyasi sovutgichda 75-90°C dan 45-55°C haroratgacha
sovutiladi. Quritish barabanidan (105-115°C da) chiqadigan hamda neytrallagich
va ammoniylashtiruvchi donadorlagichdan surib olinadigan gazlar chang, ammiak
va ftordan tozalanadi; hosil bo'ladigan oqavalar reaktor-neytrallagichlarga
yuboriladi. Mahsulot tarkibida ftor miqdorining kam (1% dan oshmasligi) keltirib
14

utilgan jarayonning afzalliklaridan biri hisoblanadi; kuchsiz kislota ishlatilganda
esa u 3,5-4% ni tashkil qiladi.
3- rasm. AD jihozi bilan donadorlangan ammofos olish sxemasi 1 - neytrallagich;
2 - ammoniylashtiruvchi; 3 - qo'ritgich; 4 - siklonlar; 5 - elaklar; 6 - sovutgich; 7,8
- absorber.
4- rasm. Ammoniylashtiruvchi donadorlagich (AD) 1 - qobiq; 2 - sochiluvchi
komponentlami uzatish tuzulmasi; 3 - ichki devorlami tozalash uchun pichoq; 4 -
bo'tqa taqsimlagich; 5 - ammiakoprovod; 6 - ammiak taqsimlagich; 8 - tayanch va
qisqich g'ildiraklar; 9 - tayanch xalqa; 10 - bandaj; 7 - tishlig'ildirak.
15

Keltirilgan sxemalami mukammallashtirish bo'yicha turli takliflar berilgan.
Masalan, kislotani neytrallashni bosim ostida amalga oshirishni ко rsatib 0 tiladi.
Bunda reaksiya issiqligidan amalda deyarli to'la foydalanilishiga erishilishi
mumkin. Konsentrlangan (50-54% P2O5) ekstraksion fosfor kislota pH = 4 - 4,5
gacha neytrallanishi 0,3-0,35 mPa bosimda quvurli reaktordan juda qisqa vaqtda
o'tishi (0,1 s) hisobiga amalga oshiriladi. Neytralizatsiya issiqligi hisobiga 180-
200°C gacha qizigan suspenziya minoradagi forsunkada changlanadi, u yerda
atmosfera bosimi ushlab turiladi; shu bilan bir vaqtda massaning sovutilishi
natijasida o'z-o'zidan bug'lanish hisobiga qizigan eritmadan suv tezda yo'qotiladi;
kukunsimon ammofos hosil bo'ladi. Uni donadorlanishi mumkin yoki
nitroammofos va boshqa murakkab o'g'itlar olish uchun ishlatilishi mumkin
1.3 Muhandislik tizimlarini avtomatlashtirilgan loyihalash bosqichlari
Jarayonlar va Loyiha hujjatlarining tarkibi
O'g'it sifatida ishlatiladigan donadorlangan diammofos apatit konsentrati,
Qoratog' va Pribaltika fosforidari asosida hosil qilingan ekstraksion fosfor
kislotadan olinadi. Mahsulot tarkibida muvofiq ravishda: 48; 41; 48% PzOsod, 43-
45,5; 32; 41% РгОйс . va 18; 13,5; 13% N bo'ladi. Uni ishlab chiqarish sxemasi
kristall mahsulot olish uchun yuqorida bayon etilganidek, ammo ammoniylashning
ikkinchi bosqichi saturatorda emas, balki ammoniylashtiruvchi donadorlagich
(AD) da amalga oshiriladi. Boshlang'ich kislota (32-38% P2O5) saturatorlarda
ammiak bilan NH3:H3P04 = 1,3:1,4 molyar nisbatigacha neytrallangan bo'lsa, AD
jihozida esa 1,7-1.8 gacha amalga oshiriladi. Suspenziya AD jihoziga 70-75°C
haroratda, retur esa 50°C haroratda beriladi va returning takroriyligi 3-4 martani
tashkil qiladi. Materialning AD dan o'tish davri 6-8 minutni tashkil etadi.
Donachalami quritishda uning haroratini 72-75°C dan (to‘g‘ri yo'nalishda
beriladigan o'txona gazlarining haroratini 2 0 0 °C dan) oshirmaslik kerak. Tayyor
mahsulot 25-27°C gacha sovutiladi.
Ammofosfat - Qoratog' fosforitini undan olinadigan ortiqcha mikdordagi
ekstraksion fosfor kislota bilan parchalash, hosil qilingan kislotali fosfat
suspenziyasini ammoniylash, uni bug'latish, donadorlash va quritish natijasida
16

ishlab chiqariladigan o'g'itdir. Bunda Qoratog' fosforitini parchalash uchun
qo'shaloq superfosfatda beriladigan me’yordagi ekstraksion fosfor kislota berilsa,
fosforitning parchalanish darajasi unchalik katta bo'lmaydi. Ammo 150-200%
ortiqcha olingan kislotada fosforitning karbonatli qismi to'la, fosfatli qismi esa
qisman parchalanadi va fosfat donachalarining asosiy massasi ochiladi,
parchalanmagan qismining strukturasi o'zgaradi va parchalanish jarayonida,
ammoniylashtirilgan suspenziyani bug'latishda, donadorlashda va quritishda
o'simliklarga o'zlashadigan shaklga o'tadi. Belgilangan texnik shartlarga muvofiq,
mahsulot tarkibida: 38-39% P2O5 o zj 20-21% P2 О 5 scr, 4-5% N va 2% dan kam
suv bo'ladi. 1 t P2O5, hisobida ammofosfat ishlab chiqarishdagi fosfor kislota sarfi
ammofosdagiga qaraganda kam bo'ladi, chunki ammofosfatdagi bir qism P2 0 5
to‘g'ridan-to‘gTi fosforit unidan o'tadi.
17

2. TEXNIK VOSITALAR MAJMUASINI TANLASH
Texnik vositalarni tanlash tartibi ikki bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi
bosqichda mahalliy va xorijiy ishlab chiqaruvchilar tomonidan taklif qilinadigan
eng mos texnik vositalar to'plami tanlanadi. Ikkinchi bosqichda oldindan tanlangan
to'plam asosida loyihalashtirilgan jarayonni boshqarish tizimi uchun texnik
vositalarning o'ziga xos to'plami shakllantiriladi.
Texnik vositalarning asosiy to'plamini tanlash boshqariladigan texnologik
kompleksning asosiy xususiyatlari bilan belgilanadi, ulardan eng muhimi:
1) texnologik jarayonning turi (mahsulotning yig'ilish holati yoki
kimyoviy tarkibining o'zgarishi, xom ashyoni tashish va boshqalar);
2) vaqt davomida jarayonning holati (uzluksiz yoki diskret);
3) texnologik boshqaruv ob'ektining uzunligi (texnologik liniya, blok va
boshqalar);
4) aktuatorlarning xususiyatlari (elektr yuritma, pnevmatik yuritma,
elektr isitish va boshqalar);
5) yong'in va portlash xavfi;
6) atrof-muhit xususiyatlari (harorat, namlik, agressiv va boshqalar );
7) texnik jarayonni rivojlantirish va modernizatsiya qilish istiqbollari.
Texnik vositalarning ma'lum bir to'plamini tanlash jarayonlarni
boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimlariga qo'yiladigan quyidagi o'ziga xos
talablar bilan belgilanadi:
1) ierarxiya darajasi;
2) o'lchanadigan va boshqariladigan parametrlarning soni va holati,
shuningdek o'lchashning aniqligi va tartibga solish sifatiga qo'yiladigan talablar;
3) bajarilgan funktsiyalar (texnologik tsiklni boshqarish, berilgan
darajadagi parametrlarni barqarorlashtirish, ko'p ulangan avtomatik boshqarish,
avtomatik optimallashtirish va boshqalar);
4) boshqa avtomatlashtirilgan tizimlar bilan aloqa;
5) ushbu turdagi jarayonlarni boshqarishning avtomatlashtirilgan
tizimlarini rivojlantirish istiqbollari.
18

2.1 DATCHIKNI TANLASH
Hozirgi vaqtda ishlab chiqarishda asosan 4 ÷ 20 mA birlashtirilgan oqim
chiqish signaliga ega bo'lgan analog sensorlar qo'llaniladi .

5-rasm Temperatura datchiklari
6-rasm MBT 5250 Temperatura datchigi
Temperatura datchiklarining turlari. Uzoq tarixiy davrlar davomida issiqlik
odamlar uchun ularning hayotining asosi bo‘lgan, shu sababli ular o‘sha
davrlardayoq haroratni o‘lchash bilan uning intensivligini baholashga uringan.
19

Haroratni o‘lchash har doim energiyaning unchalik katta bo‘lmagan
porsiyasini obyektdan bu energiyani elektr signaliga aylantirishi lozim bo‘lgan
datchikka uzatishdan iborat bo‘ladi.
Kontakt usuli bilan haroratni o‘lchashda mumkin bo‘lgan xatolarning
manbalarini ko‘rib chiqamiz. Xatolarning vujudga kelish sabablaridan biri shundan
iboratki, datchik, qoidaga ko‘ra, faqatgina haroratini o‘lchashi lozim bo‘lgan
obyekt bilan emas, balki boshqa predmetlar bilan ham tutashadi. Boshqa bir sabab
tutashtiruvchi kabellardan foydalanish bo‘lib hisoblanadi (7A- rasm)T V . haroratga
ega bo‘lgan obyekt bilan tutashtiriladigan sezuvchan element o‘zining T S
haroratiga ega bo‘ladi. Aniq o‘lchashlarni o‘tkazish uchun bu ikkita harorat amalda
teng bo‘ladigan issiqlik muvozanati holatiga erishish zarur bo‘ladi. Kabelning bir
uchi zondga ulanadi, boshqa uchi esa obyektning haroratidan sezilarli darajada farq
qilishi mumkin bo‘lgan T 0 qurshab turuvchi muhit haroratining ta’siriga tortiladi.
Shunday qilib, tutashtiruvchi kabel faqatgina datchikning elektr signalini
uzatib qolmasdan, elementdan yoki unga bir qism issiqlikni ham uzatadi. 7-B-
rasmda obyekt, datchik, qurshab turuvchi muhit va r1 va r2 issiqlik qarshiliklarini
o‘z ichiga oladigan issiqlik sxemasi ko‘rsatilgan, issiqlik qarshiliklari moddaning
issiqlik energiyasini o‘tkazish qobiliyatini aks ettiradi va issiqlik koeffitsiyentlariga
teskari kattaliklar sifatida aniqlanadi, ya’ni r = 1/a. Agar obyekt qurshab turuvchi
muhitga qaraganda issiqroq bo‘lsa, issiqlik oqimi strelka ko‘rsatgan tomonga qarab
yo‘naladi.
Bu shuni bildiradiki, o‘lchash xatoligini kamaytirish uchun obyekt bilan datchik
o‘rtasidagi issiqlik bog‘lanishini yaxshilash va datchikni imkon qadar qurshab
turuvchi muhitdan ajratish zarur bo‘ladi, amaliyotda ko‘pincha buni bajarish oson
bo‘lmaydi.
20

7- rasm. Harorat datchigi; (A)- obyekt, tutashtiruvchi kabel bilan issiqlik
kontaktida; (B)-ekvivalent issiqlik sxemasi
Tiplashgan kontaktli harorat datchigi quyidagi tarkibiy qismlardan tashkil
topadi (10A- rasm):
1. Sezgir element – datchikning o‘zining haroratining o‘zgarishiga reaksiya
ko‘rsatuvchi material. Yaxshi element past solishtirma issiqlik sig‘imi, kichik
massa, katta issiqlik o‘tkazuvchanlik, yuqori va bashorat qilinadigan sezgirlikka
ega bo‘ladi.
2. Kontaktlar – sezgir elementni tashqi elektron sxema bilan bog‘laydigan
o‘tkazuvchan plastinkalar yoki simlar. Kontaktlar minimal mumkin bo‘lgan
issiqlik o‘tkazuvchanlik va elektr qarshiligiga ega bo‘lishi lozim. Shuningdek ular
ko‘pincha tayanch konstruksiya rolini ham bajaradi.
3. Himoyalovchi korpus – fizikaviy jihatdan sezgir elementni qurshab
turuvchi muhitdan ajratadigan maxsus qobiq yoki qoplama. Yaxshi korpus past
issiqlik qarshiligi (yuqori issiqlik o‘tkazuvchanlik) va yaxshi dielektriklik
xususiyatlariga ega bo‘ladi. U suv va qurshab turuvchi muhitning boshqa omillari
sezgir elementning ishiga ta’sir ko‘rsatmasligi uchun namlik singdirmaydigan
bo‘lishi lozim.
21

8- rasm. Harorat datchiklarining asosiy strukturalari: A – kontaktli datchik; B-
kontaktsiz datchik (issiqlik nurlanishi detektori)
Haroratni o‘lchash jarayoni flouressent shu’laning zaiflashish tezligini
o‘lchashdan iborat bo‘ladi (8B -rasm). Bu haroratning qiymati τ vaqt doimiysi
bo‘yicha joylashadi deganidir, uning kattaligi -200...+400 haroratlar diapazonida
besh martagacha kamayadi. Vaqtni o‘lchash juda yuqori aniqlikka ega bo‘lgan
elektron sxema yordamida bajariladi. SHu sababli flouressent tipdagi datchiklar
kalibrlamasdan turib keng harorat diapazonida haroratni yaxshi echish qobiliyati va
atrofida aniqlik bilan o‘lchash imkonini beradi.
9- rasm. Haroratni flouressent o‘lchash uslubi:
A – qo‘zg‘atuvchi va flouressent nurlatishlarning spektral tavsiflari;
B – T1 va T2 haroratlar uchun shu’laning eksponensial qonun bo‘yicha pasayishi;
e – natural logarifmning asosi; t – pasayish tavsifining vaqt doimiysi
2.1 IJRO ETUVCHI MEXANIZMLAR VA NAZORAT QILUVCHI
ORGANLARNI TANLASH
Hozirgi vaqtda mahalliy va xorijiy sanoat juda ko'p sonli boshqaruv
elementlarini ishlab chiqaradi (eshik klapanlari, kelebek klapanlar, kelebek
klapanlar, eshik klapanlari, ball vanalar, vanalar), bu deyarli har qanday nazorat
vazifasi uchun to'g'ri variantni tanlash imkonini beradi. Bu erda nazorat qiluvchi
organlar ishlab chiqaruvchilarining qisqacha ro'yxati.
22

Butterfly klapanlar : InterArm , Pentyazhpromarmatura , ADL, Kvo-Arm ,
Promarmatura , Semenovskiy klapan zavodi, ABS ZEiM Automation, Vatt , Kvant
, Krombach .
Sharli klapanlar : Phobos, PP Avtomatika-Invest, ADL, Kvo-Arm , Ex-
Shakl, Ximpribor-1, Naval , NPO Avtomatika, Vladimir.
Vanalar : Armagus , Rust-95, LG-Avtomatika, Kotelnikovskiy klapan
zavodi, Impuls, ChZEM.
Vanalar : Armagus , Pentyazhpromarmatura , Blagoveshchensk klapan
zavodi, IKAR, Murom quvur liniyasi vana zavodi, ChZEM.
Damperlar : Amax , GiproNIIGaz , OKTZ.
Nazorat qiluvchi organlar uchun ijro mexanizmini ta'minlash kerak, ya'ni.
haydovchi birligi. Kimyo , oziq-ovqat, farmatsevtika va boshqa sanoat
tarmoqlarida asosan elektr drayvlar va pnevmatik haydovchilar qo'llaniladi (8-
rasm). Jadvalda eng keng tarqalgan elektr aktuatorlarning turlari ko'rsatilgan (8-
rasm, b).
Rostlovchi organlari va elektr yuritmalari turlari.
2- jadval
№ .
t /p Organlarni operatsiyalar turi (ishlatilgan
armatura) yuritma turi
1 Aylanadigan (diskli zatvor, kran sharoviy ,
klapan) PEOM
MEOF
PEOZ
IEO
2 Ko'p burilishli (zatvor, klapan, diskoviy zatvor) PEM MEM
3 To'g'ridan-chiqli ( klapan ) MEP
MEPK
PEP
EPR
23

Zamonaviy sanoat uch turdagi klapanlarni ishlab chiqaradi. Tekshirish
klapanlari o'rta oqimning yuqori aniqlikdagi nazoratini va quvur liniyasini
o'chirishni ta'minlaydi.
O'chirish klapanlari - ma'lum bir sızdırmazlık sinfi ( nazorat klapanlaridan
yuqori) va kerakli tezlik bilan quvur liniyasini ochish va yopish uchun ikki
pozitsiyali klapanlar .
Tartibga soluvchi o'chirish ( yoki o'chirish va tartibga soluvchi ) vanalar
quvur liniyasini o'chirish vanasiga mos keladigan zichlik bilan ham tartibga solish,
ham o'chirishni ta'minlaydi.

a (elektr pnevmatik) b(elektr haydovch)
10-Rasm. Boshqaruv klapanlarining ko'rinishi: a - elektr pnevmatik
joylashtiruvchi bilan to'ldirilgan pnevmatik haydovchi bilan , b - elektr
haydovchi bilan
2.3 O'LCHOV VA NAZORATNING BLOK DIAGRAMMASI
O'lchov va nazoratning strukturaviy diagrammalari funktsional
xarakteristikalar elementlariga ega bo'lgan konstruktiv blok diagrammalarga
tegishli. Blok-diagrammada tizim ierarxiyasiga muvofiq avtomatlashtirilgan
24

jarayonni boshqarish tizimining (APCS) funktsional, tashkiliy va texnik tuzilishi
bo'yicha loyihaning asosiy qarorlari umumiy shaklda ko'rsatilgan.

11-rasm. Fieldbus protokoli orqali raqamli boshqaruvga ega boshqaruv
klapani va actuator
Monitoring va nazorat punktlari, tezkor xodimlar va texnologik nazorat
ob'ekti. Texnologik ob'ektni operativ boshqarishni tashkil etish tamoyillari,
strukturaviy diagrammani amalga oshirishda qabul qilingan strukturaviy
diagrammaning alohida elementlarining tarkibi va belgilari ular ko'rsatilgan
jarayonni boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimi uchun barcha loyiha
hujjatlarida saqlanishi kerak. va batafsil.
Barcha belgilarning o'lchamlari tartibga solinmaydi va bir xil turdagi tasvirlar
uchun bir xil o'lchamlarni saqlab, rassomning xohishiga ko'ra tanlanadi. Matnda va
yozuvlarda so'zlarni qisqartirishga yo'l qo'yilmaydi, umumiy qabul qilinganlar,
shuningdek tegishli standartlarda belgilanganlar bundan mustasno.
25Pozitsiyalovchi
Rostlovchi klapan Klapan ochilish signali
signallar
Shina

3. AVTOMATLASHTIRISH SXEMASI VA ISHCHI CHIZMALARINI
ISHLAB CHIQISH
3.1 AVTOMATLASHTIRISH SXEMALARI
Avtomatlashtirish sxemalari texnologik jarayonni avtomatik monitoring
qilish, boshqarish va tartibga solish va boshqaruv ob'ektini asboblar va
avtomatlashtirish uskunalari (shu jumladan telemexanika va kompyuter
texnologiyalari) bilan jihozlashning alohida bo'linmalarining funktsional blokli
tuzilishini belgilaydigan asosiy texnik hujjatdir.
Avtomatlashtirish sxemalarini ishlab chiqishda (ilgari nom ishlatilgan va
hozirda u juda keng qo'llanilmoqda - funktsional avtomatlashtirish sxemalari)
quyidagi muammolarni hal qilish kerak:
– texnologik jarayon va jihozlarning holati to'g'risida birlamchi
ma'lumotlarni olish;
– uni nazorat qilish uchun texnologik jarayonga bevosita ta'sir qilish;
– barqarorlashtirish texnologik parametrlari jarayon ;
jarayonning texnologik parametrlarini va texnologik asbob-uskunalarning
holatini kuzatish va signalizatsiya qilish.
Agrokimyoviy sinov ma’lumotlari natijalari asosida ammofosfat o'g'iti
samaradorlik jihatidan ammofos va qo'sh superfosfatdan qolishmasligi aniqlangan.
Undan turli iqlim-tuproq sharoitida barcha turdagi qishloq xo'jalik ekinlari uchun
foydalanish mumkinligi tavsiya qilingan. Qizilqum fosforitining boyitilmagan
unini, past sifatli fosforitlari va fosforit changi, termokonsentratlami ekstraksiyali
fosfor kislota yordamida qayta ishlab, ammofosfat o'g'itni olish ishlarda
ko'rsatilgan. Murakkab fosforli o'g'it olish jarayondagi harorat 60-65°C ni tashkil
qiladi. Fosforit bilan ekstraksiyali fosfor kislota 1:0,05; 1:0,10; 1:0,15; 1:0,20;
1:0,25; va 1:0,30 nisbatlarda olinadi. Fosforitning parchalanish jarayonining
davomiyligi 45 daqiqagacha boradi. Olingan mahsulot tarkibida: N 7,98%, P2O5
umum 47,95%, P2O5 ning trilon -B eritmasida o'zlashtiruvchan 46,12%, limon
kislotada esa 47,07%, suvda eruvchan p20s qismi 37,50% ulushda bo'lgan
ammofosfat o‘g‘itni olish fflumkinJigi isbotlandi. Qizilqum fosforitlarini azot
26

kislota bilan qayta ishlab nitrofos va selitrasi, nitrokalsiysulfofosfat o ‘g ‘itlarini
olishning fizik kimyoviy asoslari bir qancha ilm iy manbalarda to'iiq va kengroq
yoritilgan.
12-rasm Ammofosni ishlab chiqarish granulyatsiyalash va quritish jarayonining
funksional sxemasi.
Funktsional avtomatlashtirish vazifalari, qoida tariqasida, texnik vositalar
yordamida amalga oshiriladi, jumladan: tanlangan qurilmalar, birlamchi
ma'lumotlarni olish vositalari, ma'lumotlarni o'zgartirish va qayta ishlash
vositalari, ma'lumotlarni xizmat ko'rsatuvchi xodimlarga taqdim etish va berish
vositalari, birlashtirilgan, to'liq va yordamchi qurilmalar .
27Fosfor
kislota
azotOltin gugurt kislota
kislota Suvli bug’
amiyak Kondesat bug’i
chiqish

13-raasm Ammofosni ishlab chiqarish granulyatsiyalash va quritish
jarayonining funksional sxemasi
3.2. ELEKTR SXEMALARI
Sxematik diagrammalar individual boshqaruv, signalizatsiya, avtomatik
boshqaruv bloklari va avtomatlashtirilgan ob'ekt uchun umumiy texnik
talablarning ishlashi uchun belgilangan algoritmlarga asoslangan
avtomatlashtirish sxemalari asosida tuziladi.
Asosiy elektr zanjirlarini ishlab chiqish har doim ijodkorlikning ma'lum
elementlarini o'z ichiga oladi va elektr zanjirlari va standart funktsional
28

birliklardan mohirona foydalanishni, ularni sxemalarga qo'yiladigan talablarni
qondirishni hisobga olgan holda yagona tizimga optimal joylashtirishni,
shuningdek, mumkin bo'lgan soddalashtirishni talab qiladi. va sxemalarni
minimallashtirish. Sxema yuqori ishonchlilik, soddalik va samaradorlikni,
favqulodda vaziyatlarda harakatlarning aniqligini, ekspluatatsiya ishlari va
ekspluatatsiya qilishning qulayligini, dizaynning ravshanligini ta'minlashi
kerak.
14- rasm Texnologik jarayonnning elektr sxemasi
Bu sxemalar avtomatlashtirish sistema elementlari tarkibini belgilaydi, ular
orasidagi bog’lanishlarni, asboblar va avtomatlashtirish vositalarining elektr
ta`minot usullarini aks ettiradi. Prinsipial elektr sxemani ishlab chiqish uchun
dastlabki material texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish sxemasi
hisoblanadi. AES o`z navbatida birikmalarning montaj sxemalarini va boshqa
texnik hujjatlarni ishlab chiqish uchun asos bo`ladi.
Bu sxemada o`lchash asboblari va avtomatlashtirish vositalarini elektr energiya
manbai bilan ta`minlash ko`rsatiladi.
Sxemani loyihalashda quyidagi masalalar hal etiladi:
1 Elektr tok turi, kuchlanish qiymati, manba quvvati kabilar.
2 Ta`minot sxemasi ishonchliligi ko`rib chiqiladi.
3 Texnologik ob`ektning muhimlilik kategoriyasiga binoan ta`minotning
uzluksizligi, zahiralash kabilar.
29

4 Qisqa tutashish va davomli yuklamalardan vositalarni himoya etish;
5 Vositalarni ta`mirlash, sozlash va hizmat ko`rsatishda elektr manbaidan uzib
qo`yish choralari;
3.4. TASHQI SIMLAR UCHUN ULANISH SXEMALARI
Tashqi simlarni ulash sxemasi texnologik uskunalarga,
kommutatorlardan tashqarida va kommutatorlarda o'rnatilgan qurilmalar va
avtomatlashtirish uskunalari o'rtasidagi elektr va quvur ulanishlarini,
shuningdek, qurilmalar va kommutatorlarga o'tkazgich ulanishlarini
ko'rsatadigan birlashtirilgan diagrammadir .
Tashqi simlar uchun ulanish sxemalari quyidagi materiallar asosida amalga
oshiriladi:
– sxemalar avtomatlashtirish texnologik jarayonlar ;
– asosiy elektr va pnevmatik avtomatlashtirish sxemalari;
– loyihada foydalaniladigan asboblar va avtomatlashtirish uskunalari
uchun operatsion hujjatlar;
– texnologik, sanitariya-tesisat, energetika va boshqa asbob-uskunalar
va quvurlarni namuna olish va qabul qilish moslamalari bilan joylashtirish
chizmalari, shuningdek tashqi simlarni yotqizish uchun zarur bo'lgan barcha
ko'milgan va payvandlangan tuzilmalar, tunnellar, kanallar, teshiklar va boshqalar
bilan qurilish chizmalari.
Umuman olganda, tashqi simlar uchun ulanish sxemalarida quyidagilar
bo'lishi kerak: asosiy qurilmalar; qalqonlar; masofadan boshqarish pultlari;
shkaflar ; paneldan tashqari qurilmalar; qurilmalarni guruhli o'rnatish; tashqi
elektr va quvurlarni ulash; himoya qiluvchi nolga tenglashtirish
avtomatlashtirish tizimlari; texnik talablar; elementlar ro'yxati.
Birlamchi asboblar va aktuatorlar jadvalning yuqori qismida tushuntirish
yozuvlari bilan (yoki tushuntirish yozuvlari jadvali ustidagi oyna tasvirida)
ko'rsatilgan. Plitalar, konsollar, shkaflar , MPClar chizmaning o'rta qismida
(tushuntirish yozuvlari bo'lgan jadval chizilgan maydonning yuqori va pastki
qismida joylashgan bo'lsa) yoki chizilgan maydonining pastki qismida (jadval
30

bo'lganda) to'rtburchaklar shaklida tasvirlangan. faqat tepada joylashgan).
To'rtburchak ichida qalqon, konsol, shkaf nomi ko'rsatilgan , MPC.
To'rtburchaklar o'lchamlari o'zboshimchalik bilan, ular haqida ma'lumotni
joylashtirish uchun etarli.
Drayvlar va kabellarni tanlash, elektr simlarini o'tkazish usuli va
quvurlarni tanlash "Avtomatlashtirish tizimlarining elektr va quvur simlarini
loyihalash" ko'rsatmalariga muvofiq amalga oshiriladi. Elektr aloqa qutilari
to'rtburchaklar shaklida tasvirlangan, uning ichida kerakli raqamlangan
qisqichlar o'rnatilgan va simi o'tkazgichlarining (simlarning) ularga ulanishi
tegishli belgilar bilan ko'rsatilgan. Birlashtiruvchi va kanalli qutilarning grafik
belgilari yonida ularning belgilari va seriya raqami ko'rsatilgan. Bundan
tashqari, har bir sim uchun uning texnik tavsiflari berilgan: simlar uchun -
marka, tasavvurlar, rang (agar kerak bo'lsa), shuningdek uzunligi; kabellar
uchun - simi ma'lumotlarining belgisi o'ng tomonidagi to'rtburchakda
ko'rsatilgan yadrolarning markasi, soni va kesimi va agar kerak bo'lsa, band
bo'lgan yadrolar soni; metall shlanglar uchun - turi va uzunligi; quvur uchun -
diametri, devor qalinligi va uzunligi.
Diagramma tashqi simlarni ulash sxemasi elementlari ro'yxati bilan
to'ldiriladi (6-jadval). Ro'yxat quyidagi ketma-ketlikda ko'rsatilishi kerak: kabel
mahsulotlari, simlar, quvurlar, ulanish va kanal qutilari, o'chirish vanalari.
Barcha elementlarga diagrammaga muvofiq pozitsiya belgisi berilishi kerak;
nomi va qisqacha tavsifi, miqdori yoki tasvirlari (agar biz kabel mahsulotlari,
simlar va boshqalar haqida gapiradigan bo'lsak). 17-rasmda PBR-2M starterlari
bilan birgalikda ishlaydigan MEPK 6300 elektr drayveri bilan boshqaruv
elementlari yordamida tashqi simlarni ulash diagrammasining namunasi
ko'rsatilgan. 18-rasmda EPP-300 elektr pnevmatik pozitsioner bilan birgalikda
ishlaydigan pnevmatik haydovchiga ega regulyator yordamida tashqi simlarni
ulash diagrammasining namunasi ko'rsatilgan .
6-jadval Tashqi kabel ulash sxemasi elementlari ro'yxati
31

Pozitsion
belgilash Nomi va qisqacha xarakterli Miqdor Izox
Mis o'tkazgichli boshqaruv kabeli ,
izolyatsiyalash - PVX plastmassa
birikmasi PPI 30/30; plomba - PVX
plastmassa birikmasi PPV 28; qobiq -
PVX plastmassa birikmasi PPO 30/35
1-4,6-9 KVVG- ng - LS 4 × 1,0 251 m
5 KVVG- ng - LS 10 × 1,5 31m
CS № 1 Quti ulash terminali KSK-8 1
15-rasm. Tashqi kabellarni ulanish sxemasi
(elektr bilan boshqariladiga rostlagichlar)
32

XULOSA
Ushbu kurs loyihadan xulosalarim shundan iboratki, muhandislik tizimlarini
avtomatlashtirilgan loyihalash fanining asosiy maqsad va vazifalari texnik
yuksalish ya’ni rivojlantirish hamda bu tizimlarni ishlab chiqarish va noishlab
chiqarish sohasining barcha yo‘nalishlarining barcha jabhalariga tatbiq etish
hisoblanadi. Avtomatlashtirish umumiy samaradorlikni oshirish bilan birga
jarayonlar va ishlab chiqarish sifatini yaxshilashni ko‘zda tutadi.
Bugungi kunga kelib yiliga 716 ming tonna kuydirilgan konsentrat va 200
ming tonna atrofida fosforit uni mos ravishda ammofos, suprefos, ammoniy
sulfatfosfat, nitrokalsiyfosfat va oddiy superfosfat o’g’itiga qayta ishlanayapti.
O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligining fosforli o’g’itlarga bo’lgan talabi
518,27 ming tonna 100% li P
2 O
5 ni tashkil etadi. Kimyoviy korxonalar:
«Ammofos-Maksam» AJ, «Qo’qon superfosfat zavodi» AJ, «Samarqandkimyo»
AJ 146 ming tonna atrofida 100% li P
2 O
5 hisobidagi o’g’it ishlab chiqaradi. Bu
miqdor qishloq xo’jaligi talabining 25% ini tashkil qiladi va Olmaliq shahridagi
«Ammofos-Maksam» AJ kuydirilgan foskonsentratning yetishmasligi sabab to’la
quvvatda ishlamayapti.
Katta miqdordagi mergel va kabonat (minerallashgan massa) jinslari yuqori
bo’lgan past navli fosforitlar chiqindi sifatida atrofga yig’ilib bormoqda. Kelajakda
Qizilqum fosforit kombinatining kengayishi hisobiga qazib olinayotgan ruda
miqdori 4000 tonnaga yetadi. Albatta buning natijasida past sifatli fosforitlar hajmi
ortib boradi. Ilmiy-texnikaviy adabiyotlar tahlili, Qizilqum fosforitlarini har xil
turdagi fosfor tutuvchi kompleks o’g’itlarga qayta ishlash muammolariga
bag’ishlangan ishlar juda ko’pligini ko’rsatadi.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. O‘zbekistan Respublikasi Prezidentining lavozimiga
kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma
majlisidagi nutqi. -T.: “Uzbekiston” NMIU, 2016. - 56 b.
2. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. - T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. - 488 b.
3. O‘zbekiston Respublkasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Xarakatlar
strategiyasi to‘g‘risida. - T.:2017 yil 7 fevral, PF-4947-sonli Farmoni.
4. Yusupbekov N.R., Muhammedov B.I., G’ulomov Sh.M. Texnologik
jarayonlami nazorat qilish va avtomatlashtirish: texnika oliy o’quv yurtlari
talabalari uchun darslik. -T.: O’qituvchi, 2011.-576 b.
5. Юсупбеков H . P ., Алиев P . A ., Алиев P . P ., Юсупбеков А.Н.
Интеллектуальнне системн управления и принятия решений. Ташкент:
Гасударственное научное издательство “Ўзбекистон миллий
энциклопедияси” , 2014.-490 с,
6. Yusupbekov N.R., Aliyev R.A., Aliyev R.R., Yusupbekov A.N.
Boshqarishning intellectual tizimlari va qaror qabul qilish. - Toshkent:
“O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2015. - 572 b.
7. E.O’ljayev, X.Z.lgamberdiyev, Z.E.O’ljayev “Avtomatlashtirish
sxemalarini tuzish va o’qish”. Cho’lpon nomidagi nashriyot. Toshkent: - 2012, 240
bet.
8. Информационнью системм и технологии в экономике и управлении.
Под ред. В.В.Трофимова. -М. Вьюшее образование, 2007.
9. Смирнова Г.Н. Проектирование экономических информационнмх
систем. -М.: Фист. 2005.
10. Башмаков А.И., Башмаков И.А. Интеллектуальнне информационнне
технологии. -М.: Изд-во Баумана, 2005.
11. Избачков Ю., Петров В. Информационнне системь 1 . Учебник для
вузов. 2-издание. СПб.: Питер. 2005. - 656с.
34

12. O’ljayev Е ., Maxmarajabov М . “Avtomatik sistemalami loyihalash
asoslari”. Kurs ishlarini bajarish uchun meto’dik qo’llanma. Toshkent:-2012,44bet.
13. Abdazimov A.D., O’ljayev E., Omonov N.N. “ Texnik tizimlarni
boshqarish” fanidan laboratoriya ishlarni bajarish uchun o’quv qo’llanma.
Toshkent: - 2009, 72 bet.
14. А.Д.Абдазимов, Э. Улжаев, У.М. Убайдуллаев, Н.Н.Омонов.
“Основм автоматизации контроля и управления технологическими
параметрами хлопкоуборочннх машин”. Тошкент: - 2014, 164 стр.
15. Э. Улжаев. «Автоматик системаларни лойихапаш асослари». Курс
ишларини бажариш учун методик кўлланма. Тошкент: - 2012,44бет.
16. Э.Улжаев. “Микропрцессорнью аналитические приборьг”.
Методические указания к вьшолнению курсового проекта. Ташкент: - 2004,
52 стр.
17. П.Э.Улжаев. “Основы проектирования системы автоматики”.
Методические указания к вьшолнению курсовой работьг. Ташкент: - 2011, 48
стр.
18. E.O’ljayev. “Avtomatik jihozlami ishlatish va ularga xizmat ko’rsatish”.
“Talqin” Toshkent 2007, 168 bet.
19. Арипов M.A., Марахимов A.P. Информатика . Информацион
технологиялар. Дарслик. -Т: ТДЮИ., 2004. - 275 б.
20. Конструкторско-технологическое проектирование электронной
аппаратури / Под редакций В.А.Шахнова. -М.: Изд-во МГТУ. 2002.
21. Морепков И.П. O CHOBBI автоматизированного проектирования.
Учеб.для вузов. -М.: Изд-во МГТУ им.Баумана, 2000. -360 с.
22. А.С.Клюев, Б.В.Глазов, А.Х.Дубровский, А.А.Клюев.
Проектирование систем автоматизации технологических процессов. -М.:
Энергоатомиздат, 1999. -464с.
35

tayyor kurs ishi

Sotib olish