Tormoz mexanizmi - Mexanika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	22000UZS
Hajmi	560.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	07 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Mexanika

Sotuvchi

Tohirbek Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 04 Mart 2025

2 Sotish

Tormoz mexanizmi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG’LIQNI SAQLASH
VAZIRLIGI
FARG’ONA JAMOAT SALOMATLIGI
TIBBIYOT INSTITUTI
_______________________________________ KAFEDRASI
___________________________________________FANIDAN
__________ GURUH TALABASI
__________________________________________________NING
KURS ISHI
MAVZU: TORMOZ MEHANIZMI
TOPSHIR DI: ___________________________________
QABUL QILDI: ___________________________________

FARG’ONA – 202 5

TORMOZ MEHANIZMI
Mundarija
Kirsih………………………………………………………………………………3
I. Asosiy qisim
1. Tormoz tizimlari vazifasi, konstruktsiyasi va turlari …………………………..5
2. Tormoz mexanizmlari va yuritmalari konstruktsiyasi …………………………10
3. Tormoz yuritmalarining rostlanishi …………………………………………….16
4. Tormoz mexanizmlari va yuritmalariga qo’yiladigan talablar ………………..18
II. Xulosa…………………………………………………………………………….
III. Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………….

Kirish
Avtomobillar tormoz mexanizmlari, shinalar va yo'l qoplamalarining yeyilishi
natijasida hosil bo’ladigan zarrachalar miqdori davlat standartlariga asosan tartibga
solinmaydi ammo atrof-muhitga ta’siri bo’yicha chiqindi gazlarga nisbatan ko’p
miqdorda salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shunga qaramay, epidemiologik va toksikologik
tadqiqotlarning yetishmasligi tufayli mamlakatimizda ularning sog'liq uchun
xavfliligi to‘g‘risida aniq ma’lumotlar mavjud emas. Bu inson salomatligini himoya
qilish uchun samarali va tegishli dalillarga asoslangan qonunchilik va kamaytirish
strategiyalarini ishlab chiqish uchun ko'p tarmoqli tadqiqot ishlarini talab qiladi.
Turli xil uslubiy yondashuvlar va ko'plab murakkab o'zgaruvchilar, shu
jumladan turli xil avtomobil parklari, atrof-muhit meteorologik sharoitlar, haydash
uslublari (masalan, qishloq, shahar, avtomobil yo'li), ekspluatatsiya xususiyatlari
(masalan, avtomobil tezligi, tezlashuv, sekinlashuv) va fizik omillar (masalan,
avtomobil massasi, tormoz, shinalar, yo‘l qoplamalari tarkibi va xususiyatlari) tufayli
avtomobillar harakatlanishi natijasida hosil bo’ladigan zarralarning miqdori aniqlash
uslublari bo'yicha ma'lumotlar juda kam va noaniq.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Shovqin va shinalar bo'yicha Yevropa
Iqtisodiy Komissiyasi va avtomobillar tormoz mexanizmi va shinalar yeyilishidan
hosil bo’ladigan zarrachalari umumiy miqdorini o'lchash uchun standartlashtirilgan
sinov usullari ishlab chiqmoqda. Zarrachalarni o'lchash dasturi ishchi guruhi tormoz
zarralari zararlilik miqdorini o'lchash uchun minimal ruhsat etilgan miqdorni tavsiya
qildi, ammo yakuniy hulosa emasligi ma’lum. Yo'l changining hosil bo’lishi yoki
namunalarini o'lchash olib borilgan tadqiqotlari dastlabki bosqichida. Avtmobillar
harakatlanishi natijasida hosil bo’ladigan zarralarni aniqlash qo'shimcha sarmoya
kiritishni talab qiladi.
Avtomobillar harakatlanishi natijasida hosil bo’ladigan qattiq zararli
zarralarning salomatligiga ta’sirini o’rganishda qon yoki siydikda zarralarning

ta'sirining samarali biomarkerlarini ishlab chiqish ham sezilarli darajada yordam
beradi, ammo havo ifloslanishining boshqa manbalari va noto'g'ri ovqatlanish bilan
bog'liqligini hisobga olsak, bu juda murakkab jarayon hisoblanadi.
Bugungi kunga kelib, olimlar tomonidan olib borilayotgan eksperimental
tadqiqotlari atrof-muhit avtomobillar harakatlanishi natijasida hosil bo’ladigan qattiq
zararli zarralarning o'ziga xos tarkibiy qismlariga o'tkir biokimyoviy, yallig'lanish va
fiziologik hususiyatlari o'rganib chiqildi.
Avtomobillar harakatlanishi natijasida tormoz tizimi detallarining yeyilishi
orqali hosil bo’lgan kondensatsiyalangan va oksidlangan metall bug'lari changi inson
salomatligi uchun eng xavfli bo'lgan moddalar orasida alohida o'rin tutadi. Ularning
zararli ta'sirining spektri keng - bu tizimli organlar (shu jumladan reproduktiv
organlar), gematopoetik organlarning ish faolyatiga sa’biy ta’sir ko’rsatmoqda.
Avtomobillar harakatlanishi natijasida tormoz tizimi detallarining yeyilishi orqali
hosil bo’lgan zarralar tarkibidagi metalllarning toksik bo'lmagan zarralar deyarli
Yo‘q.
Aksariyat metall zarralar inson nafas yo'llarining changni tozalash
mexanizmiga zarar etkazadi, uni changdan himoya qilishdan mahrum qiladi.
Quyidagi jadvalda tormoz mexanizmi yeyilishi natijasida hosil bo’ladigan
metall zarralar suv va havo orqali tanaga kirganda inson salomatligi uchun salbiy
ta'siri haqidagi ma'lumotlar 1- jadvalda keltirilgan.

I. Asosiy qisim
1. Tormoz tizimlari vazifasi, konstruktsiyasi va turlari
Avtomobilning o‘z harakati davomida, vaziyatga qarab, sekinlatish yoki
to‘xtatish zaruriyati tug‘iladi. Agar dvigatelni yetakchi sildirak- lardan ajratib
qo‘yilsa, avtomobil o‘zining inersiyasi o‘z hisobiga hara- katini davom ettiradi.
Avtomobilning harakatlanishiga qarshilik kuchlarining hisobiga (yo‘lning,
havoning qarshilik kuchlari, transmissiyadagi ishqalanish kuchi va x.z.)
avtomobilning tezligi pasayib boradi va nihoyat avtomobil to‘xtaydi. Bu holda
to‘xtash yo‘li katta bo‘ladi. To‘xtash yo‘lini qisartirish uchun qo‘shimcha
tormoz kuchidan foydalaniladi. Tormoz kuchi g‘ildirak bilan yo‘l orasida hosil
bo‘ladi.
Tormoz tizimi harakatlanayotgan avtomobil tezligini kamaytirish, to‘xtatish va
to‘xtab turgan avtomobilni o‘z joyida ushlab turish uchun xizmat qiladi.
Zamonaviy yengil avtomobillarga quyidagi tormoz tizimlari qo‘llaniladi:
• ishchi tormoz;
• to‘xtab turish tormoz tizimi.
Ish tormoz tizimi avtomobil har xil sharoitda harakatlanganda uning tezligini
kamaytirish yoki darhol to‘xtatish vazifasini o‘taydi.
To‘xtatib turish tormoz tizimi to‘xtab turgan avtomobilni o‘z joyida
qo‘zg‘almasdan turishini ta’minlaydi. Avtomobillarda qo‘llanila- digan tormoz
tizimlari qanday vazifani bajarishidan qat’iynazar, ular energiya manbai va bitta yoki
bir nechta tormoz mexanizmlaridan iborat bo‘ladi.
Ishchi tormoz tizim quyidagi qismlardan tashkil topgan:
• tormoz yuritmasi;
• tormoz mexanizmi.

Tormoz yuritmasi.
Tormoz yuritmasi. Tormoz tizimining ishlashi uchun kerakli bo‘lgan energiya
bilan ta’minlovchi tuzilmalar yig‘indisi energiya manbai deb ataladi. Energiya
manbaidan tormoz mexanizmlariga energiya uzatuvchi tuzilmalar yig‘indisi tormoz
yuritmasi deb ataladi.
Tormoz yuritmalari mexanik, gidravlik (suyuqlik yordamida), pnevmatik (havo
yordamida), elektrik yoki kombinatsiyalashgan (pnevmogidravlik, pnevmoelektrik
va h.k.) turlarga bo‘linadi.
Tormoz yuritmasi quyidagi elementlardan tashkil topgan:
• boshqarish organi vositasida energiya manbaidan tormoz mexanizmlariga
uzatilayotgan energiya miqdor jihatdan rostlab turiladi. Bularga tormoz krani, asosiy
tormoz silindri, to‘xtatib turish va yordamchi tormoz tizimiining qo‘l yuritmasi
kiradi;
• ijro etuvchi organ tormoz yuritmasidan tormoz mexanizmiga energiyani
uzatuvchi tuzilma.
Pnevmatik yuritmali tizimida ijro etuvchi organ sifatida tormoz kameralari yoki
silindrlari, gidravlik yuritmali tizimida esa g‘ildirak tormoz silindrlari ishlatiladi.
Avtomobilning harakatlanishiga majburiy qarshilik ko‘rsatish va qarshilik kuchini
o‘zgartirish uchun mo‘ljallangan tuzilma tormoz mexanizmi deb ataladi. Zamonaviy
avtomobillarning ishchi, yordamchi va to‘xtatib turish tormoz tizimlarida tormoz
mexanizmi sifatida friksion tuzilmalar ishlatiladi. Bularda majburiy qarshilik
aylanuvchi (rotorli) va aylanmaydigan (statorli) qismlar vositasida ishqalanish
kuchini o‘zgartirib hosil qilinadi. Demak, avtomobil tezligini kamaytirish uchun
uning kinetik energiyasining bir qismini, batamom to‘xtatish uchun esa bu
energiyaning xammasini ishqalanish hisobiga yo‘qotish kerak.
Hozirgi zamonaviy avtomobillarda, xususan DEU avtomobillarida SAE I 1703
DOT3 (CROWN B - 121) rusumidagi tormoz suyuqliklari qo‘llaniladi.

Mexanik tormoz yuritmasi richag, torti, valik va trosslardan iborat bo‘lib, shu
detallar orqali tormoz pedalidagi kuch tormoz mexanizmlariga uzatiladi. Mexanik
tormoz yuritmasi tormoz mexanizmlarini bir vaqtda ishga tushishini va tormoz
mexanizmlariga uzatilayotgan kuchlarni mutanosib taqsimlanishini ta’minlab bera
olmaydi. Sharnirli birikmalarning va tayanchlarning ko‘pligi ishqalanishga
sarflanadigan energiyani ko‘paytiradi. Shuning uchun bu yuritmalarda FIK ancha
past. Yuqorida sanab o‘tilgan kamchiliklari hisobiga mexanik tormoz yuritmasi
ishchi tormoz tizimlarida ishlatilmaydi. Lekin avtomobillarni o‘z joyida
chegaralanmagan vaqt mobaynida ushlab turish uchun mexanik tormoz yuritmasi
to‘xtatib turish tormoz tizimidan keng qo‘llaniladi.
Amaliyotdagi tajribadan kelib chiqgan holda shuni aytish joizki, gidravlik
kuchaytirgich bilan jihozlangan transport vositalarini to‘xtatish bir muncha
yengilroqdir. Kun davomida oddiy tormoz tizimiga ega bo‘lgan avtomobilni
boshqarib borayotgan haydovchining oyoqlari kechga borib toliqadi. Gidravlik
kuchaytirgichga ega bo‘lgan tormoz tizimi bilan jihozlangan avtomobil haydovchisi
esa unga nisbatan o‘zini ancha tetik hisoblaydi, chunki gidravlik kuchaytirgich
haydovchi tormoz tepkisiga ta’sir etiyotgan kuchni bir necha bor kuchaytirib beradi.
Shuning uchun barcha katta o‘lchamli, og‘ir yuk tashuvchi avtomobillar bunday
tormoz tizimi bilan jihozlangan.
Gidravlik tormoz yuritmasi gidrostatik hisoblanadi, ya’ni tormoz- lanish vaqtida
gidravlik tormoz yuritmasining hamma qismida suyuqlik bosimi bir xil oshadi va shu
bosim hisobiga pedaldagi kuch tormoz mexanizmlariga uzatiladi.
Gidravlik yuritmali ishchi tormoz tizimining prinsipial sxemasi 69- rasmda
ko‘rsatilgan. Yuritma tormoz pedalidan, vakuum kuchaytir- gichdan, asosiy tormoz
silindridan, oldingi va orqa g‘ildirak tormoz mexanizmlarining silindrlaridan, tormoz
kuchi rostlagichidan va hamma silindrlarni birlashtiruvchi trubkalarlardan tuzilgan.
Asosiy tormoz silindri va g‘ildirak silindrlari, shuningdek barcha trubkalar suyuqlik

bilan to‘ldirilgan. Tormoz pedali bosilganda asosiy tormoz silindrining porsheni
suyuqlikni trubkalar orsali g‘ildirak silindrlariga siqib chiqaradi. Suyuqlik g‘ildirak
silindrlarining porshenlarini siljitadi va shuning natijasida tormoz kolodkalari
barabanga siqiladi. Kolodka va baraban orasidagi tirqish yuqolgandan keyin asosiy
silindrdagi suyuqlikning g‘ildirak silindrlariga uzatilishi to‘xtaydi. Agar tormoz
pedaliga qo‘yilgan kuch yana davom ettirilsa, yuritmadagisuyuqlik bosimi osha
boshlaydi va bir vaqtda hamma g‘ildiraklarda tormozlanish hosil bo‘ladi.

Gidravlik tormoz tizimining sxemasi.

1-oldg‘ildirak tormoz silindri; 2-old tormoz tizimining quvuri; 3-orqa tormoz
tizimining quvuri; 4-orqa g‘ildirak tormoz silindri; 5-asosiy tormoz tizimi bachogi;6-
asosiy tormoz silindri; 7-asosiy tormoz silindri porsheni; 8-shtok;9tormoz pedali.
G’ildiraklardagi tormozlanishning baravar boshlanishi va tormoz pedalidagi kuch
bilan tormoz mexanizmlarini ishga tushiruvchi kuchlarning o‘zaro mosliligini
gidravlik yuritmaning ishlash prinsipi ta’minlab beradi.

Diskli
tormoz
tizimi.
1-
korpus; 2-porshen; 3-birikturuvchi trubka;4-oldingi chap g‘ildirak tormoz diski;
5-friksion qoplamali tormozkalodkasi;
6-porshen; 7-oldingi chap g‘ildirak ichki ishchi silindri.
Tormoz pedaliga ta’sir etayotgan kuch olinganda pedal prujina ta’sirida o‘zining
avvalgi holatiga qaytadi. Shuningdek, prujina ta’sirida asosiy tormoz silindrining
porshenlari ham o‘zining avvalgi holatiga qaytadi. Tormoz mexanizmidagi prujinalar
xisobiga kolodkalar xam avvalgi holatiga qaytib, g‘ildirak silindrlarining porshenlari
orqali suyuqlikni trubkalardan asosiy silindrga siqib chiqaradi.
Tormoz tizimi ishlashining ishonchliligini oshirish uchun gidravlik tormoz
yuritmasi ikki konturli qilib tayyorlanadi. Masalan: Neksiya, VAZ avtomobillarining
ishchi tormoz tizimi ikki konturli qilib ishlangan.
Gidravlik tormoz yuritmasining afzalliklari quyidagilardir: g‘ildi- rak silindrlari
porshenlarining o‘lchamlarini o‘zgartirish hisobiga g‘ildi- raklar va ko‘priklarga
taqsimlanayotgan tormoz kuchlarining kerakli qiymatini hosil qilish mumkin, tormoz

mexanizmlarining ishga tushish vaqti juda kam, FIK yuqori, massa va o‘lchamlari
kichkina, yuritmani avtomobilda kompanovka qilish
(joylashtirish) qulay.
Gidravlik tormoz yuritmasining kamchiliklari: uzoq vaqt tormozlanish mumkin
emas, chunki suyuqlikning bosimi katta bo‘lgani uchun (10.. 12 MPa), uzoq vaqt
tormozlanganda, zichlovchi rezina xalqalar bu bosimni ushlab tura olmaydi, maxalliy
nosozlik bo‘lganda butun tormoz tizimi ishlamay olishi mumkin (masalan,
trubkalardan bittasi yorilganda), past haroratda (-30 0
S dan past) FIK ning sezilarli
pasayadi.
2. Tormoz mexanizmlari va yuritmalari konstruktsiyasi
Tormoz mexanizmlari. Tormoz kuchini hosil qilish vazifasini tormoz mexanizmi
bajaradi. Tormoz mexanizmlari g‘ildiraklarda yoki transmissiyada joylashgan
bo‘lishi mumkin. Tormoz mexanizmi qancha katta qarshilik xosil qilsa, tormoz kuchi
shuncha katta bo‘ladi. Uning maksimal qiymati g‘ildirak va yo‘l orasidagi ilashishga
hamda yo‘ldan g‘ildirakka ta’sir qiluvchi vertikal reaksiyaga (Rz) mosli, ya’ni: п
т
М с
= P
3 ; (bu yerda: <p - ilashish koeffitsiyenti)
Ilashish koeffitsiyenti ancha katta bo‘lsa, tormoz kuchi shuncha katta bo‘ladi.
Masalan, quruq asfalt yo‘lda (^0,8) tormozlanish samaradorligi yaxshi bo‘lsa, xuddi
shu yo‘lda yomg‘irdan keyin (^0,5) tormozlanish samaradorligi pasayadi. G‘ildirak
bilan yo‘l orasidagi ilashish yaxshi bo‘lishi uchun g‘ildirak g‘ildirashi kerak. Agar
g‘ildirak g‘ildirashdan to‘xtasa, ya’ni blokirovkalansa, u holda g‘ildirak yo‘l ustida
sirpanadi va ilashish koeffitsiyenti 20...30 % ga kamayadi.
Friksion tormoz mexanizmlari keng taralgan bo‘lib, ularning ishlash prinsipi
aylanuvchi detallarning qo‘zg‘almas detallarga ishqalanishiga asoslangan.
Aylanuvchi detallarning shakliga qarab tormoz mexanizmlari barabanli va diskli

blishi mumkin (37, 38- rasmlar). Tormoz mexanizmlari quyidagi mezonlar orqali
baholanadi: samaradorligi; barqarorligi; muvozanatlashganligi; reversivligi.

Barabanli tormoz tizimi.
1-tormoz barabani; 2-tormoz ; 3-tormozning ishchi silindri; 4-tormoz ishchi
silindriningporsheni; 5-qaytaruvchi prujina; 6-friksion qoplama; 7-tormoz barabani.
Tormoz mexanizmi qancha katta tormoz momenti hosil qilsa, shunchalik
samarador hisoblanadi. Tormoz mexanizmidagi ishqalanish koeffitsiyentining
o‘zgarishi (qizishi, namlanishi, moylanishi kabilar natijasida) tormoz samaradorligi
ta’sir etmasa, bunday tormoz mexanizmlari bararor xisoblanadi. Tormozlanish
vaqtida tormoz mexanizmi hosil qilayotgan ishqalanish kuchlari aylanayotgan
detallar- ning tayanchiga (podshipnikka) yuklanish hosil qilmasa, bunday tormoz
mexanizmlari muvozanatlashgan deyiladi. Avtomobilning oldinga va orqaga harakati
davomida tormoz samaradorligi o‘zgarmasa bunday tormoz mexanizmlari reversiv
deyiladi.

1-jadval
Tormoz mexanizmlari yeyilishi natijasida hosil bo’ladigan changning suv va
havo orqali __________
__________ tanaga kirganida organizmga ta’siri ___________________________
Metall MPC:
suvda (mg/l) va
havoda (mg/m 3
) Inson tanasida erta intoksikatsiyaning
biomarkerlari
Alyuminiy 0,5 mg/l 0,1 mg/m3 Neyrotoksik ta'sir
Eritil 0,001 mg/m3 O'pka shikastlanishi yurak va o'pka etishmovchiligi
Temir 0,3 mg/l Qon kasalliklari. Allergik reaktsiyalar.
Kadmiy 0,01 mg/m3 Ko'p qutbli harakat - gipertenziyadan
kanserogenezgacha
Kobalt 0,1 mg/l 0,5 mg/m3 Funktsional markaziy asab tizimining, qalqonsimon
bezning buzilishi. Surunkali
rinofaringit.
Marganets 0,1 mg/l 0,3 mg/m3 Markaziy asab tizimining funktsional holatini
buzish, anemiya
Mis 1,0 mg/l Homilaning shikastlanishi, tug'ish va laktatsiya
jarayoni. Jigar va buyraklarning shikastlanishi.
Metabolizmning o'zgarishi.
Molibden 0,25 mg/l Endemik guatr, podagra kasalliklari, teri kasalliklari
Nikel 0,1 mg/l 0,5 mg/m3 Yurak, jigar, yuqori nafas yo'llari, ko'rish
organlarining shikastlanishi
Qo'rg'oshin 0,03 mg/l 0,01
mg/m3 Markaziy asab tizimi, buyraklar, gematopoetik
organlar, beriberi shikastlanishi

Talyum 0,01 mg/m3 Markaziy asab tizimi, oshqozon-ichak tizimi, jigar,
buyraklarning shikastlanishi.
Oyoqlarda og'riq, uyqu buzilishi.
Xrom 0,5 mg/l 0,01
mg/m3 Jigar va buyraklar faoliyatining buzilishi. Bronxit.
Dermatit, ekzema
Ruh 1,0 mg/l Markaziy asab tizimining ishidagi o'zgarishlar,
buyraklar va jigarning shikastlanishi. anemiya.
Tormoz mexanizmlari yeyilishi natijasida hosil bo’ladigan changining ba'zi
tarkibiy qismlari nafaqat odamlarga, balki oziq-ovqat manbai - qishloq xo'jaligiga
ham zararli. Qishloq xo'jaligi ekinlarining hosildorligining pasayishi va kasalliklar
sonining ko'payishi sanoat ishlab chiqarish o’zaro bog’liqdir.Metodologiya
Epidemiologik tadqiqotlarning cheklangan sonidan olingan natijalarga ko’ra,
Ayrim avtomobillar harakatlanishi natijasida hosil bo’ladigan qattiq zarrali zarralar
tarkib elementlari yoki manba omillariga alohida e'tibor qaratilgan. Avtomobillar
harakatlanishi natijasida hosil bo’ladigan yo'l chang tarkibida Zn ning inson
organizmiga zararlilik omillari quydagi o'tkir va surunkali yurak-qon tomir
kasalliklari, shuningdek, markaziy asab tizimining ishidagi o'zgarishlar, buyraklar va
jigarning shikastlanishi, anemiya bilan bog'liq kasalliklarni rivojlanishi mumkinligini
ko'rsatadi. Ushbu tadqiqotlar ba'zi tushunchalarni taqdim etdi, ammo natijalar
ko'pincha va qo'shimcha tadqiqotlarni talab qiladi.
Olib borilgan ilmiy tadqiqot ishimda avtomobilni tormozlash paytida
zarrachalar miqdorini aniqlash Jizzax viloyatining I.Karimov shoh ko’chasi, 4r32
“Yangiyer-Paxtakor- Chimqo‘rg‘on” avtomobil yo‘li va 4r32 “Yangiyer-Paxtakor-
Chimqo‘rg‘on” avtomobil yo‘lining 76-77 kilometr oralig‘i yo’l qoplamasida amalga
oshirildi[3,4,5]. Olib borilgan tadqiqot ko’ra, avtomobillar tormozlanishi natijasida

hosil bo’gan zarralarning elementlar tarkibi tahlil qilindi.
2-jadval
Avtomobillar tormozlanishi natijasida hosil bo’lgan zarralar tarkibida
Zn(ruh)ning
ulushi
I.Karimov shoh ko’chasi 4r32 “Yangiyer-
Paxtakor-
Chimqo‘rg‘on”
avtomobil yo‘li 4r32 “Yangiyer-
Paxtakor-
Chimqo‘rg‘on”
avtomobil yo‘lining 76-
77 kilometr oralig‘i
Element Og‘irli
k,
% Jami
og‘irli
k,
% Element Og‘irli
k,
% Jami
og‘irli
k,
% Element Og‘irli
k,
% Jami
og‘irli
k,
%
Zn 0.87 0.13 Zn 0.79 0.12 Zn 0.67 0.13
Avtomobillar harakatlanishi natijasida hosil bo’ladigan zarralarning zararlilik
va zaharligining nisbiy xavfini o'rganuvchi toksikologik dalillar ham cheklangan.
Avtomobillar harakatlanishi natijasida hosil bo’ladigan zarralarning bir nechta
shakllari o'pkada nojo'ya ta'sirlarni keltirib chiqarish qobiliyatiga ega.

Avtomobillar tormozlanishi natijasida hosil bo’lgan zarralar tarkibida
Zn(ruh)ning ulushi
3-jadval
Avtomobillar tormozlanishi natijasida hosil bo’lgan zarralar tarkibida
Mo(Molibden)
ulushi
I.Karimov shoh ko’chasi 4r32 “Yangiyer-Paxtakor-
Chimqo‘rg‘on” avtomobil
yo‘li 4r32 “Yangiyer-Paxtakor-
Chimqo‘rg‘on” avtomobil
yo‘lining 76-77 kilometr
oralig‘i
Element Og‘irlik, Jami Element Og‘irlik, Jami Element Og‘irlik, Jami
%
og‘irlik,
% %
og‘irlik,
% %
og‘irlik,
%
Mo 0.47 0.13 Mo 0.35
0.10 Mo 0.31 0.09

3. Tormoz yuritmalarining rostlanishi
Tormoz Yuritmalarining Rostlanishi
Tormoz yuritmalari avtomobil, temir yo'l transporti va boshqa mexanik tizimlarda
tezlikni kamaytirish yoki to'xtatish uchun ishlatiladi.
Tormoz Yuritmalarining Vazifasi va Turlari
Tormoz yuritmalari quyidagi turlarga bo‘linadi:
- Gidravlik tormoz yuritmalari – suyuqlik bosimi yordamida ishlaydi.
- Pnevmatik tormoz yuritmalari – havo bosimi orqali boshqariladi.
- Elektromexanik tormozlar – elektr signallari yordamida ishlaydi.
- Mexanik tormoz yuritmalari – kabel yoki shesternyalar orqali ishlaydi.
Tormoz Yuritmalarining Rostlanishi
Tormoz tizimining samarali ishlashi uchun uning elementlari muntazam tekshirib
turilishi va kerak bo‘lsa, rostlanishi lozim.
Gidravlik Tormoz Tizimi Rostlanishi
- Tormoz suyuqligini tekshirish – suyuqlik sathi va sifati me'yorida bo‘lishi kerak.
- Havo chiqarish (prokachka) – tizim ichida havo pufakchalari bo‘lsa, tormoz
samaradorligi pasayadi.
- Tormoz kolodkalari orasidagi masofani tekshirish – disk yoki baraban bilan
yetarli kontakt bo‘lishi lozim.
Pnevmatik Tormoz Tizimi Rostlanishi
- Havo bosimini nazorat qilish – siqilgan havo bosimi yetarlicha bo‘lishi kerak.
- Sovutgich va filtrlarni tekshirish – havo tizimiga kiradigan namlik va changni
kamaytirish uchun filtrlar yaxshi ishlashi kerak.
- Tormoz kameralarining ishlashini sinash – agar havo sizib chiqayotgan bo‘lsa,
tizim nosoz bo‘lishi mumkin.

Mexanik Tormoz Tizimi Rostlanishi
- Tormoz troslari va prujinalarni tekshirish – tortish kuchi teng bo‘lishi va troslar
haddan tashqari bo‘sh bo‘lmasligi kerak.
- Ishqalanish qismlarining yeyilishini baholash – agar tormoz kolodkalari yoki
disklari juda yeyilgan bo‘lsa, ularni almashtirish kerak.
Tormoz Tizimini Diagnostika Qilish
- Tormoz yo‘lining uzunligini o‘lchash – normativ qiymatlarga mos kelishi kerak.
- Pedal bosimining samaradorligi – juda yumshoq yoki qattiq bo‘lsa, nosozlik
borligini bildiradi.
- Tormoz tizimidan g‘ayritabiiy shovqin yoki vibratsiya chiqishini tekshirish –
g‘ichirlagan yoki zarba beruvchi tovushlar mavjud bo‘lsa, muammo bor.
Avtomobillar tormozlanishi natijasida hosil bo’lgan zarralar tarkibida
Mo(Molibden) ulushi Natijalar
Avtomobillar harakatlanishi natijasida hosil bo’ladigan zarralarning inson
organizmiga zararsiz ta’siri bo'lgan ko'plab metallar oksidlanish reaktsiyalarini
katalizlashi mumkinligi sababli, ularning atrof-muhit zarralarning oksidlanish
ulushigaga (zarrachalar ifloslanishining zararli oksidlanish reaktsiyalarini keltirib
chiqarish qobiliyati) qo'shgan hissasini hisobga olish zarur. Darhaqiqat, oldingi
tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, ular ushbu ko'rsatkichga sezilarli hissa qo'shadi va
PM 2.5 va PM 10 zarrachalar ifloslanishining zararli oksidlanish reaktsiyalarini
keltirib chiqarish qobiliyati yo'l qoplamsi yuzasining chetki qismida yuqori
ko’rsatkichni ko’rsatdi. Shuningdek, avtomobillar harakatlanishi natijasida hosil
bo’ladigan zarralarning metall bo'lmagan komponentlariga, xususan, tormozlanish
natijasida hosil bo’ladigan organik komponentlarga ko'proq e'tibor qaratish lozim.
Bundan tashqari, hujayralar va to'qimalarning metallning so'rilishini tartibga solish
va bu ionlarni ferritin va metallotionin kabi endogen xelyatsiya oqsillarida saqlash
qobiliyatini hisobga olgan holda, ularning haqiqiy xavfi o'tkir ta'sir qilish

modellarida va uzoqroq vaqt davomida to'plangan ta'sirda aks ettirilmasligi mumkin.
4. Tormoz mexanizmlari va yuritmalariga qo’yiladigan talablar
Avtotransport xavfsizligini va yuqori tezlikda ishlash qobiliyatini ta'minlash uchun
tormoz tizimi quyidagi talablarga javob berishi kerak
Tormozning yaxshi ishlashi.
Avtoulovning tormozlanish samaradorligini baholash ko'rsatkichlari tormozlanish
masofasi, tormozlanishning pasayishi va tormozlanish vaqtidir
Tormozlash paytida boshqarish oson, yo'nalishli barqarorlik.
Tormozlash paytida old va orqa g'ildiraklarning tormozlash kuchi oqilona
taqsimlanadi va chap va o'ng g'ildiraklarning tormoz kuchi asosan teng bo'lishi
kerak, bu esa yo'ldan va yonboshlashning oldini oladi.
Tormozning silliqligi yaxshi.
Tormoz yumshoq va silliq bo'lishi kerak;
Chiqarish tezda va to'liq bo'lishi kerak.
Yaxshi issiqlik tarqalishi, sozlash oson.
Buning uchun tormoz pabuçlarının ishqalanish qismi yuqori haroratga chidamlilik
qobiliyatini talab qiladi, tiklanish qobiliyati namlangandan keyin tez, bo'shliq
aşınmadan keyin sozlanishi va changga chidamli, yog'ga chidamli bo'lishi mumkin.
Tirkamani biriktirganda, bu tirkamani asosiy transport vositasidan oldin
tormozlashiga va keyin asosiy transport vositasidan keyin tormozni qo'yib
yuborishiga olib kelishi mumkin;
Treyler ilgagidan uzilib qolganida o'z-o'zidan tormozlanishi mumkin.
Hozirgi vaqtda avtomobillar harakatlanishi natijasida hosil bo ’ ladigan
zarralarning salomatlik ta ' siriga nisbatan yuqori sezuvchanligi bo ' lgan shaxslar

guruhlari mavjudligi noma ' lum . Ba'zi avtomobillar harakatlanishi natijasida hosil
bo’ladigan zarralarning tarkibida Cu, Zn va Fe ning yuqori miqdorini hisobga olgan
holda, ushbu metallarning biologik uzatilishida genetik nuqsonlari bo'lgan shaxslar
(masalan, irsiy gemokromatozi bo'lgan shaxslar) kattaroq xavf ostida [6] deb taxmin
qilinadi. Fe, Zn va Cu ham mikroblarning o'sishi uchun zarurdir va shuning uchun
kelajakdagi tadqiqotlar tug'ma immunitetga ega bo'lgan odamlarda nafas olish
mikrobiomidagi o'zgarishlarni o’rganish zarur.
Yuqorida tavsiflangan tadqiqot natijalariga ko’ra tormoz mexanizmlari,
shinalar, yo‘l qoplamasi materiallari eskirishidan hosil bo’ladigan yo‘l changi uchun
minimal past zararlilik standartini ishlab chiqish va ushbu normalarni qonunlashtirish
muhum ahamiyatga egadir.
Standartlarni ishlab chiqish strategiyalari orasida eskirish xossalari kamaygan
tormoz materiallarini ishlab chiqish, shinalar uchun kauchukga muqobil materiallarni
aniqlash, avtomobilda tormoz, shinalar yeyilishi natijasida hosil bo’ladigan
zarralarning ushlab turish, chang bog‘lash vositalaridan yuqori vakuumli tozalash
vositalaridan foydalanish va yo’l changini kamaytirish uchun yo’l qoplamalarini
yuqori bosimli suv bilan yuvish ishlari kiradi. Shuningdek, g’ildirakni yer bilan
ilashish koeffesentini yaxshilash, tezlikni pasaytirish, ravon haydash xatti-
harakatlarini rag'batlantirish va avtomobil massasini kamaytirish bo'yicha umumiy
chora-tadbirlar kiradi. Bunday tashabbuslar ortidagi keyingi texnik innovatsiyalar
rag'batlantiriladi. Avtomobillar harakatlanishi natijasida hosil bo’ladigan zararli
zarralarning kamaytirish uchun yo’l qoplamasi tarkibiga yangi materiallardan ya’ni
asfaltbeton qoplamasi tarkibiga modifikator sifatida maydalangan shina rezinalarini
qo’shib yo’llar qurish yuqori toksiklik bilan bog'liq emasligini ta'minlash,
yechimlarning samaradorligi va xavfsizligini aniqlaydigan tadqiqotlar bilan
birgalikda amalga oshirilishi kerak. Bu esa prognoz qilinayotgan transport
vositalarining ifloslanishining ushbu tartibga solinmagan tomonining sog'liq uchun

foydasini kelgusi yillarda yanada ustun bo'lishni mumkin.
Shunday qilib, avtomobillar tormozlanishi natijasida hosil bo’lgan zarralar
tarkibida Zn(ruh)ning ulushi: I.Karimov shox ko'chasi. - 0.87 %, Jizzax viloyati,
Paxtakor tumani hududida 4r32 “Yangier-Paxtakor-Chimqo’rg’on” avtomobil yo’li
yo’l qoplamasi 0.79 % va 4r32 “Yangier-Paxtakor-Chimqo’rg’on” avtomobil
yo’lining 76-77 kilometr oralig’i yo’l qoplamasi 0.67 % tashkil etdi. Tarkibiga yo’l
bitumi, chaqiq tosh, qum va modifikator sifatida ishlatilgan avtomobil shina
rezinalarining granulasini qo’shib tayyorlangan asfaltbeton qoplamasidan olingan
chang namunalari tarkibida Molibden miqdori oddiy yo’l qoplamasidan olingan
chang namunalariga ko’ra 20 % kam miqdorda aniqlandi.

Hulosa
Avtomobillar tormozlanishi natijasida hosil bo’lgan zarralar tarkibida
Mo(Molibden)ning ulushi: I.Karimov shox ko'chasi. - 0.47 %, Jizzax viloyati,
Paxtakor tumani hududida 4r32 “Yangier-Paxtakor-Chimqo’rg’on” avtomobil yo’li
yo’l qoplamasi 0.35 % va 4r32 “Yangier- Paxtakor-Chimqo’rg’on” avtomobil
yo’lining 76-77 kilometr oralig’i yo’l qoplamasi 0.31% tashkil etdi. Tarkibiga yo’l
bitumi, chaqiq tosh, qum va modifikator sifatida ishlatilgan avtomobil shina
rezinalarining granulasini qo’shib tayyorlangan asfaltbeton qoplamasidan olingan
chang namunalari tarkibida Molibden miqdori oddiy yo’l qoplamasidan olingan
chang namunalariga ko’ra 16 % kam miqdorda aniqlandi.
Avtomobillar harakatlanishi natijasida hosil bo’lgan zarralar asosan
aravachalardagi bolalar yoki chaqaloqlarga ta'sir qiladi, chunki eng yuqori
konsentratsiyalar yerda ya’ne yo’l qoplamasi yuzasida bo'ladi. Avtomobillar
harakatlanishi natijasida hosil bo’lgan zarralar turli metallarning turlarini aniqlash,
ular sog'liq uchun xavf tug'dirishini yaxshiroq tushunish uchun foydali bo'ladi. Yo'l
harakati bilan bog'liq zararli zarralarning inson salomatligiga ta'siri bo'yicha keyingi
tadqiqotlar ham ko'rib chiqilishi kerak.

ADABIYOTLAR
1. Working Party on Noise and Tyres https://unece.org/transportvehicle-
regulations/working- party-noi se-and-tyres-introduction
2. https://sovplym.ru/blogs/8545/
3. Ismayilov K., Karimova K. Application of used automobile tires granules
for road construction in Uzbekistan //Journal of Critical Reviews. - 2020. - Т . 7. - №.
12. - С. 946-948.
4. Karimova K. Пути улучш e ния противокоррозионных свойств
моторных мас e л , применяемых в транспортных средствах //Uzbekistan Journal
of Engineering and Technology. - 2021.
5. Kubaymurat I., Gulomovna K. K. The Impact of Automobile Tires on the
Environment from the Period of Raw Materials to the Disposal of Them
//International Journal of Recent Technology and Engineering. - 2019. - Т . 8. - №. 3.
- С. 1929-1931.
6. A. Miazgowicz, K. Krennhuber, C. Lanzerstorfer Metals concentrations in
road dust from high traffic and low traffic area: a size dependent comparison
//International Journal of Environmental Science and Technology (2020) 17:3365-
3372 https://doi.org/10.1007/s13762- 020-02667-3
7. Мелzулов, Н., & Каримжонович, ^. С. (2022). Одновременное
действr изгиба и сжатия в пластинах, подкрепленных по контуру упругими
тонкостенными стержням. Механzа и технология, 3(8), 64-69.
8. Xolmirzaev, J. Z., Kuchkorov, S. K., & Eksanova, S. SH.(2020). Udarno-
Vraщatelьnaya Dinamicheskaya Modelb Rabochego Organa Ochistitelya Xlopka.
Kontseptsii I Modeli Ustoychivogo Innovatsionnogo Razvitiya, 137.
9. Турдалrв, В. М., Аскаров, Н. Н., Косимов, А. А., & Махкамов, Г. У.
(2018). КИНЕМАТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ РЕМЕННЫХ ПЕРЕДАЧ С
ЭКСЦЕНТРИЧНЫМ НАТЯЖНЫМ РОЛИКОМ. Научное знанr

современности, (6), 85-90.
10. Umurzakov, A. K., Turdaliev, V. M., & Khakimov, U. A. (2022). Low-
Power Hydraulic Motor for Mobile Micropower Stations and Pumps. Russian
Engineering Research, 42(8), 791-793.
11. Imomqulov, U. B., Imomov, M. H., Akbaraliyev, X. X., Nabijonov, U. A.,
& Mirzaabdullayev, M. M. Substantiation Angle of Incidence of the Device with a
Changing Curvilinear Surface to the Drum. International Journal on Integrated
Education, 3(12), 481-483.

Tormoz mexanizmi

Sotib olish